Қасірет пен Тағдыр

кылдап турып, окыды. Крлымыздагы тырналарды Ц1Н СС турып, «Заман-ай» эшне салдык,. К,агаздан ушырып жасадган сансыз кустар аппак, болып, кок аспан, алтын шугыламен шагылысып, тобемгзде эуелей калыктап ту- ы Экеа аркалап экелген Мурат балакай элжуаз, рыг пай жузше к,ан жупрш, бхр жак,пар тастьщ успнде солып аяктарын бауырыиа алып, ыржиып кулщ отыр екен. Кодында оз1 жасаган кагаз тырна. - Мурат балакай, тырнавды ушырмапсьщ гой, - деймш мен. - Бупн 999 тырна ушуы керек деп ойладым, Аяулым апай. Семей полигоны жабылды деген куш ушырамын оз тырнамды, - дед1 Мурат тацдайы так, етш. Мен оньщ касына тхзе бупп, акылды балапанды бауы- рыма басып отыра кеттш. - Акыльщнан айналдым, — дедш, козше келген жасты жен ушымен суртш. — Шынымды айтсам, тырнамды к,имай отырмын, эдем! шык,ты... бауыр басып к,алдым озше, - дед! балакан еркелей кулш. Ширек гасыр атом бомбасыныц к,ою кара тупш шарпыган Кдрауыл аспанында бул куш бейбптшлжтщ, тыныштыктыц, жаксыльщтьщ символы сынды ак тырналар Кдзак елше конатын бакыттьщ нышанындай, узак калыктап турып алды. Узамай коп тглегх орындалып, КСРО Укшетх ядролык каруды сынауга тыйым салу, мораторий жасау туралы ше- Ш1м шыгарды. Бул улкен же-пспк едй 201

К,ас1рет1 кун1 к,асиетт1 кунге айналганда Соцгы жылдары ельмНде коптегеи саяси озгер1сгер журш, жеттс жыл бойы туюрш жерге туспей турган ке- цеспк жуие б1р кун! ез-озшен жермен-жексен кулады, К,урамындагы он бес мемлекет оз тэуелазджтерш алып, бас-басына жеке отау тшп, болшш-болшш кетп. Енд1 етек- жендерш жиып, будан былай эрк,ах!сысы оз к,отырьщ ез! кдсымак;. Казахстан да 1991 жылдыц желтоцсанында егемендшн алып, КСРО к,урамынан болшш шьщты. Тэуелаз мемле- кетппм1здщ белпа ретшде оз туымызды, елтацбамыз бен энуранымызды белплеп алдык,. Тэуелаз к,азак, елшщ туц- гыш Президент! болып Нурсултан Назарбаев сайланды. Тамыз айыныи ортасында к,арай Кдрауылга Прези­ дент келетш болды. Облыс басшылары мен к,осшылары аяк,тарынан сабылып, к;ызу дайындык,к,а юргап кетп. Олармен к,оса Эмфдщ де жаргак, куглагы жастыкда тимей Жупр1П Жур. Кдрауылдьщтар бфаз уак,ыт бурын к,ызыл жуйенщ те- м1р тегеуфшше кдрамай, Кдрауылтобеде бас косып, «По­ лигон жойылсын!» деп талап к,ойганда к,алай тайлы-таягы кдлмай жиналса, бул жолы да Президенты солай тхкеа- нен ык турып кдрсы алыпты. КСРО келмеске кеткешмен, ел 1ш!ндеп проблемалардьщ ал1 де болса, басы ашык, едт 031нщ 1шк1 муц-зарын Президенттщ алдына шыгып жа- иып салган к,арауылдык,тар оздерш уйып тьщдаган Елбасы- ны 1штартып к,алыпты. Жаца сайланган К,азак,стан Прези­ дент! Нурсултан Назарбаев Шьщгыстаудьщ бауырын тепе аралап, ядролык, жарылыс ошакдарын тугел керш к,айт- ыпты. Осы сапардьщ непзшде Мемлекет басшысы К;Р Жогары Кецесшщ арнайы сессиясын шак,ырды. Сонда ардакды 202

. тудырган аруакты жершйге каарет экелген еС1МДеР/Д жабу турдлы мэлшдеме жасады. Жогаргы сыиак аЛе^атгарЫ бугаи Шрауыздан колдау быдфдь КвНеС йжаксы жацалыктарды кун сайын радио мен те- 0сЫИДа ргт1П газет бетгершен окып жаттьщ. ^ырьщ джеыдлиДкаыРДргаыннкна•нпка'тмейаибаксатлаггааннд. аКйескеулйд!каейшмкаекнтааб©амйглрьсщутраер- °^е арнайы ©темакы тагайындалып, алдыцгы катарлы медидиналык комек керсетыш, соньщ ©зш мэртебе керш, К0ЦШМ13 кетершп калды. 1991 жылдын 29 тамызында Президент Нурсултан Назарбаев Семей сынак полигоныи жабу туралы Жарлыкка кол койды. Гасырлар бойы тынысын аштырмаган отаршылдьщ бугауынан енд1 мойын босаткан казактыц егеменджке маркайган шагы тарих беттерше осылай жазылды. Прези- дентгщ бул тарихи Жарлыгын бф-бфше сушншмеп жетю- зш, кездерше жас алган халыктьщ кайгысы мен куанышын тымен айтып жетизу мумюн емес. Устаздар облыстык газетке шыккан Жарлык нускасын кегшрш кебейтш, оку- шыларымыз аркылы эр уйге тараткан ед1к. СЕМЕЙ ЯДРО/ТЫК СЫНАК ПОАИГОНЫН ЖАБУ ТУРАЛЫ Казак; КСР Президентмщ 409 - санды ЖАРАЫЕЫ «Казак; КСР-г Семей облысыныц аймагында 1949 жылдпн оеДде ядролык царуды сынау тежеусгз жузеге асты. Осы мер- зхмде 500-ге жуык атомдык; жзне ядролык; царулар сыналып, мыцдаган адпмдардыц денсаулыгы мен омгрте шектеу- схз зор залал келтгрдг. КСРО мен АКШ арасындагы страте- 203

гчялыц зскери тепе-тецдтт цамтамасыз еткен ядр0лЫк каруларды сынау жотндегг вз борышын Казац КСРА аста-твк аткарганын ескерш жэне республика журтшылыгынъщ зацды талибын орындау максатымен к;аулы етемш. 1 Семей ядролы ц сына к, полигоны жабылсын. 2. Казак; КСР Министрлер Кабинетте КСРО-ныц Корганыс жэне Атомдьщ энергетика министрлтпертен ке- лкт, Семей сынах; полигонын одакт ык-республикалы к гылы- ми зерттеу орталыгы етш каитадан цуру лйндепй жуктел- ст. 1991 жылы сол кешеннщ цурылымы мен кызметппк мщ- детг нактыланып, гылыми-зерттеу жумыстарыныц негт багыты аныкталсын. 3. 1949-1962 жылдарда ауада жэне жер бепинде жасалган сынактарда Семей полигонына урымтал орналаскан аудандар тургыидарыныц денсаулыгына келппрген залал салдары ес- кершп, одактыц органдармен бьрлесе отырып, Казак КСР азаматтарыиа берглуге тик отемацынын молшерг мен твлеу тэртгбг белггленсгн. 4. Казак, КСР Министрлер Кабинет/ одацтык мини- стрлгктер мен республика аймагында сыиалган атомдык жэ- не ядролык сынацтарды жасаган ужымдармен бгрлесе оты- рып, Семей, Караганды жэне Павлодар облыстарында сол жарылыстардан зардап шеккен аудандардагы халыцтъщ со- циалъды-экономикалык; жагдайын жедел сауьщтыруга пипс игг шараларды жобалап, турмыс ахуалын жак;сартып, меди- ииналык, цызмет корсетуд/ урдк оцдауга тик. Сол максат ушт арнайы жоба эзгрлеп, осы шараларга одактык; комек коз- дерш тартуды белгглест. Осы Жарлык, цабылданган сэттен, яки бугшнен бастап купине енедг. Казак КСР-нщ Президент? Н. НАЗАРБАЕВ Алматы. 29 тамыз, 1991 жыл 204

Осы тарихи цужат негшнде, елгмгз 40 жыл боны Казахстан жермде сыналып келген Семей ядролык; полиго- нъш толыктай жапты, сонымен цатар, куллг злемдегг Ш- лг'К пен бейбтшшктг цолдайтын ел реттде озг де ядролык труден бас тарпаны. 29 тамыз Хальщаральщ ядролык; царгуга царсы ку­ рсе кум болып белгглендг. Бул о баста Семей журтшылы- гына шаукымет экелген цааретнп дата едг, ендг коцше умт сыйлайтын улкен мерекеге айналды. Республика колемтдежш откгзшен митингглер мен баско- сулар соцы осылаи жецгепен аяцталганына рухы аскактаган Казаками халкы Казакстаннын туцгыш Президент/ Нур­ султан Эбтулы Назарбаеву, цаймыкпай «Невада-Семей» цозгалысын курып, кызыл жуиеге каскайып карсы шыккан акын, мемлекет кагграткерг Олжас Сулейменовке, Семей ядролыц полигоны мэселеа бойынша КСРО Корганыс мини- стрг Язовка сауал жолдаган депутат, мемлекет цайрагггкерг Нуртай Сабилъяновка, сол кездегг Семей облысыныц басшысы Кеиггрш Бозтаевка дэн риза едг. Содан кег'ггн де кэрг Ертгстщ бегите талай тоц катып, талай сец журген. Полигон такырыбы куш бугтге дешн гы- лымда да, медицинада да озекгпшггн жогалткан жок. Калай болган кунде де казак тарихыныц бгр парагы реттде мэцгг калары аныц. Полигон такырыбына калам тербемеген казак зиялысы жок; шыгар, с'грэ! Саналы гумырын туган топырагында орын алган осынау кааретпп оциганы зерттеуге арнаган зацгар жазушы Медеу Сэрсеке едг. Медеу аганыц «Семей каарепй» деп аталатын салмакты ктабында полигон тарихы жан-жакты цозгалган. «1949 жылдъщ 29 тамызы бугтггдей еамде: куллг Кайнар кентхнщ улкен-кгшт карацогикыл булги коршауынан от- ты куггынды айналасына буркт, наггзагайдай жаркылдаган, алып сацырауцулак твбемгзден салбырап, Абыралы тауын 205

тацгажаиып^ь' ? _ сыныщп баруга эзгрленген мектеп жастыц шебгнешк ^ пдлекеттщ не екешн Дам хщы э тулегшш). жйНМ Сф1, уш куннен соц кврге де дегеиде бглген жок, ^ ^ хииеп те, саны да удеп, куаты у. пр• екедЫдеТптык-кем1 жок 470 лсарте цайталанган жой^ын дя кушешп, арт ъ сынактарга шарасыз квндккен думпулер тугызган яоро , мус2зг9и[рто жамаын зедбггкз...упин содан бер1 тамуща пара-пар тралы кун болатын. Елбасы соны ендг жыл сайын ынтыгп купйп, цуана цызыцтайтын мереке етт, бгрие бглсек, цандайд'а элуетпй тажалды туншыктыра алатын куш пен цажырга ие кайратты халы к екетмше сендгрт, тамыздыц жулдызды туши сэулелг кунге айналдырды», - деп жазады солзулматты кезецнщ коз/ тщ кузгерг. Расында, «Семей цаарепй» кипабын окып отырып, бей- жай калу мумкт емес. Ак парак беттдегг ацицат окъчан са- йын вз терецгне тарта бередг. «Содан кешн эр жылдыц 29-шы тамызы куш елййзгеэлем- де атом сынагыныц зардабын шеккен елдерден делегациялар ке- лебастады. Олардыц Карауылга соцпай кет кет жок. Солардыц гиинде бэргмгздщ назарымызды ерекше аударган: 1945 жылдыц 6-9 тамызы кундерг Жапонияныц Нагасаки мен Хиросима цалалпрына тасталган атом зулматын козбен корт, басынан откерген жасы токсанга жакындаган карт устаз Шиоухэй Цуики болды. Семей сынак; алацын шарлап журт, Карауылга келт, кайгымызды болгспй. «Мен ол кезде он сег'гз жасар бозбала едш, - деп бастады оз эцгтеан Шиоухэй кария. - Нагасакидщ педагогикалык учи- лищестде оцып жургенмт. Училищенщ 2-курс студенттерт аяк астынан Акасакода (жарылыстан 1,8 км жердегг кент) орналаскан Мицубиши зскери зауытына жумысца альт кет- пп. 1945 жылдыц 1 тамызында каланыц оцтусппк батысына 206

б\"?;;\"'Хщ7щт7«ны7^ыбапгыттатратлыыпп-, цШ Мен сол 6о ?шп „ттзген адаммын. Сол лары зул ”‘Г г„„ жуз «домныц бгрг де мен едш. Кем- лыс •**%, „«ращен азабымды 6а, бастан корген тазац т»« 6\" \"„ткопболмады- Кдтарластарым- ■■У:Т:СТЛр^ ^ ^лгапдарымыз аскери ныц *“ м,стеугемшдеттелШк. Зауыттагы жумысП - \" *т „емесе тунде ктейсщ. Демалыс, мейрам де- СТ\"' Жшбыц 365 куш тухл етугц кгрек. Бо пумр циналмадыц. Басца центр ешцты Нагасакиге ашан ок жаудырар екен деген урей гена мазалады. Эрг кунде- и’ш/ тгршШке кажет заттар мен азъщ-тумк тапшы еди Бй негш ас куршит баягыда-ак умытканбыз, аскабактыц титтей тшмг мен шалкан жапырагыныц кайнатпасын цпнагат тутпгык. Бомба тасталатын аптада мен туш боны жумыс гстедгм. 8 тамыздыц кеийнде жатакханада озше тиесш аскабакпен журек жалгап, зауыпща бардым. Туш бойы жонгыш бткте су петы минасына арналган бурандалы шегелер жасаймыз. 9 тамыз куш тацертец жатакханага келдгм. Ол уакыта сту- денттердщ баршгы жатакханада турады. Ал отбасылары ауылдарга кеипршен. Би апаттыц жапон жерте жакындап цалганын бглмеймгз. ддеттеггдей аскабагымызды жен, уйцыга жаттыц. Студепт деген атымыз болмаса, кнпап, дэптер, карындаш деген жок. Кун спиын эуе дабылымен оянып, аштык пен уикысыздыктан жудеген бгздщ жалгыз пилегтЪ - уйкымызды сэл узарта тусу Куткешмгздей-ак;, ескерту дабылы еатлдг де, студе- жы7п7НЫНПН 7РУ КервК б0лды' Жпспыз гоЛ' твеектен ортна квтг7 б°м6атнага т™ъшудъщ к;амын жасаудыц дейлиз Мен кГ™ °рана тУс™' пз болса уйыктай туссек • Мен кшнгп, бглеггме сагатымды тарным. Содан соц 207

тосекке тюи- _к^ш,1ткеопмпеешн1 ббаосмтбаенс-мыцнытгыугедленбеумрекеттшппа,лгбаансцеаклеанр- шцтьппуп-тугел ортенгп кетуден сацтады гой. Сзлден соц дабТаюиГуйь!ктпгтшмды бЬмеймт, эйтеугр туе карт 2жа„тацйанныаммдадушраолшдыегпенодяныдбыымст. аКргеанеттолдыупникеетатстг.ацМ-кеетапбе1цр куш лацтыргандай, опадай жерге ушып тустгм. Бгрдеце- гс согылганым есшде. 11 сагат 2 минут болганда бгз жары- шетап солтустЫке карай 1.8 шацырым жердегг агат уй- ш;кте жаттыц. Саваяма деген досым екеумгз бгр бвлмеде еШ Мпгпн сол жарылыс дзл бШц бвлмеде болгандай корт- ы Бомбп тасталган езтте «бомбапанага цашуым керек» деп ойладым, бграц болме та айналацды бажайлай алмайтындай кап-карацгы еди Касымда жатцан досымныц цанга боккен де- нест коргенде шошып кетним. Артынан б1лдш, менщ де де­ нем жарацапипан сау емес екен. Сол жац цолтыгым вртент барады. Далага шыгатын еакпи пдедт. Айнала жым-жырт, тонррек кулгма шоке тола. Бетш мен оц цолымнан цан тоцтамады. Козьи аццан цаннан удай ашып барады. Сол целым мен сол аягым цатты жараланыпты. Алайда, жарацатты царап, ауырган жерщдг сипайтындай дэрмен жоц. Коп цан кеткент бглдт де, цайтсем де бомбапанага жылдам жепнп, цанды тоцтатуды ойладым. Эйтеугр эутртдеп сыртца шыцтыц. Кок туттнщ арасынан цала агарацдайды. Солтусттндегг гимараттар цирап жатыр. Ыз атом царуы жарылганын сол езтте бглмедгк. Нагасакиге жуздеген бомба тасталды деп ойладыц. Коргшс сондай едг. Твцгректе пир! жан жоц. Бгз бар кушглиздг жинап, бомбапанага карай жуггрт ке- лелйз. Кирандылардыц астында олтпер жатыр. Оган назар салып, ойлануга шама жоц. 208

ч V Л- 'VV ч ч .ч •ч I №- •1У Ч'иУ* 1 - 43 ..У\"1* Й.И’1 ч • - •' Ч- Гор} тг:^Л\"*-’ К*«\" :. : 14'. ...•«/ '„Ч ! • .4' -■ ■ V- I?>«1с0№ Дт<°- *■ ^ ■ •:У -• : 11 ;»; 0*^Т**** 1 п :»шн - ?гш«м*-ч1ГЛ ...;, л наган V (1\\М\"ткШ2г^« Щч*»’*®* |С«\"мйЛ ■ ант' отар. -ЙТ* «2 “адаш,к- . раш ы.Щ> :ч шйьй г\\лни'ы. флдлер •• к «Лгамжп пира.ГМН1'И \" <^Р *? ' ** ‘А“Й\"<' “Л сэгтпе журс ттт меЬщина.шк пункт яктжш тщм**. ол *гр- к \\п\\р\\ кажендарымси ез аягымызбен барь/ымыз керек = Алтшнда хуре алмайтын штармын деп ойладым. Квметс тер деп туйдш. Бграк мынандай сурапыл жагдаис-а диска хацтан квмек купи/ пайдасыз екетн уктык та, 1\\дн дасып та жылжыдык, - деп со.\\ кундг веке алган кария буггнгг влйрт былай деда - Метц ек1 балам боманмен немере деген жох. Атом бомбасынын зардабын квргендердщ урпаксыз калуы, коп жагдайда немеренщ туылмау жагдайлары вте квп. Мен де мспоэыннндт.аеинЗдыесйцаноебаткщкоче__етршд. ЫЩД.екгЖаеннамшреыанл, ыотрсттокааснамнзгеаакртдтаепапятшсеаемкмкедаиатдзеелрм1гаеттУыиккнга-- 209

мет медицинам**, дкматеюеггоаритягеатбвкмвнресдети едМйенЖасроыпълщыст4-аини жарекаш /атммын. Колым мен аягымда жарацаттыц категориясына ^бар-Ден^^ жылынаа екг рет тексертелин. Ку- квм—ек турлерг керсетйщ Г;3Гж—,< ос» тамиз — ЩР* мекемелер ме- бамлармеи кезбесуге тацырады. Ешцаиттн \" \" барын туримын. НагасакиЫц как ортасындат и- ГГ жарылыс бонан жорда цаз1р ескерткт, тур, жанинк бак орналасцан. Сол жербе 9 тамыз куш ч«ло халцымен ш- Таем керген-багендершдг аштт берем,н, - бед,. (Жатидщ ацеацалдын, созЫ аубарган фзафтанбщ журналист Шарафат Жылкыбаева). КР Парламент! депутаттары делегациясыныц кура- мында кдаретке ушыратан Хиросима мен Нагасаки к,ала- ларына ксапармен барган котам кайраткерЕ генерал-пол- ковник Сэт Ток,пак,баев тъшнлерге берген сухбатында: «Жапонияньщ ею каласына атом бомбасы тасталганнан кейш кдарет шеккен жапон халк,ына элемнщ кепте- ген мемлекеттер! комек колдарын созган. Ею каланьщ залалданган топырагын жарты метрге дейш тугелдей к,ы- рып алып тастап, элемдеп ец таза аймакдардан топырак, тасытан екен. Ек! к,алага да атом зардаптарынан емдейт- !н емханалар салдыртан. Аман калган эр адамды жеке- леп ерекше бакылауга алган. Кунара к,анын тексерш, сэл ауыткушыльщ болса емдеп отырган. Бупнде Нагасаки мен Хиросима элемдеп ецтаза экологиялык, калага айналтан», - дейд1. Баспасоз беттерше шьщк.ан осы жолдарды ок,и отырып, казактын; косыш жаткан кец даласын кезге ержаз елес- тет1п: «Ал, бНдщ елде ше?! Кейес Одаты атомды жарып- жарып, туган топырагымыздьщ тып-типылын шытарды да кетп. Таукыметш тартып кала берген момын казактын енд!п тагдыры ешюмд! алацдатпады. К^ырык, жыл боны 210

дауасыз дерттен кырылып, улатан ауаны жутып, улы то- пыракта еиген шоппеи к,оректенген торт тулжтщ ет1 мен супиталгажау егп. Олардан тараган урпацтац денсаулыгы калаи оолар деп, ешкшнщ жаны ашымады. 0з вдарепмен 031 алысып, ©3 казанында 031 цайнап жатгы. Ауру баласын аркалап, жасына жетпей талк,аны таусылганын улы тп- пырак,к,а коме салып, 03 жарасын 031 жалап к,ала бео й Емхана салып, емдемек тугш, ауруын да айт^ызбады-ау»' -деп, ержсхз налисыц. 7 Тэуелсхздж алган сом, Семей каласыныц орталышнан Оолысгьщ Радиациялык, медицина жене экология инсти­ туты ашылды. Апат аймашндашлардыц тшш жасалып, толык, тфкеуге алы^нд_ы. Бул мекеме онкологияльщ ауруханамеи тыгыз оаиланыста болды. Осыныц 03ще де I мыц тэубэ Д6ЙМ13. ! I 211

Жар к,азасы Сункардьщ соцынан ыесе ме деген Шынарым ауыр дерттен шетшеп кеткен сон, тага бала кетеруге журегщ лауаламаган. Жуйеден жуйеге ету кезещндеп елшрада жаиа емюге э дегеинен бейшделш кете алмаган Эмф де жумысы Шрде бар, б!рде жок болып «маган бала керек» де- ген эцпме 0йтэ кримады. ^в Мен бул кезде мектеп пен кргамдык, жумысвдофжола бершп кеткен едш. Полигонга карсы козгалыстыц белд1 му- шесшш, онын устше, жаца заманмен ентелеп келш жаткан бшмдеп кунде бф жацалыкка бешмделш, соны мецгерген- ше талай уакытьщды сарп етущ керек. Жай мугалш болсам бхрсэр!/ мектептщ буыл ауыртпалыган иыгына артып алган быдей оку 1С1НЩ мецгеругшсшш, кашан болмасын ек! колымды торт ете алмай шаоылып, шапкылаимын да журемш. Эйтсе де кещлшде бф алац бар едь Баягыда б!р керген тусш соцгы кезде кайта-кайта кайталанып, эбден мазамды алган. Казак ежелден ырымга катты мэн берген халык кой, тус- Т1 орынсыз жорыта беруд1 жон кормейдц сондыктан ешым- ге айта коймадым. Туе дегеншц оз1 адамга бермген табигаттьщ сыйы ма, болмаса, адам бойындагы ашылмаган алуан кабыеттщ бф1 ме, кш бысш? Окп-йшке орай, кейде корген туешвге мэн бермей, тацертец ояна сала, бф нэрседен кур калатындай, жаца кунге асыга жонелетгшмхз рас ендь Сэл сабыр етш, дурыс жори бмеек, ой таразысыиа тарта бысек, тустщ айт- ары кеп-ак. Кейбфеу1 алдагы куннен бф белп бергендей болса, баскасы жаксылыктын, хабаршысындай, кокфепщй жарыкка толтырады. Дегенмен, «тусп коруден емес, жо- РУДан корык» демекнп, тусп калай жорысац, вмфде солай болатынына мысал эрюмнщ басында бар шыгар. 212

0з басым к,айта-к,айта кфген бфтурл1 тусшнен жаксы- :* лыктыи нышаныи коре алмадым, керганше, жанымнан бе- 1 зердей калтырап, шошып оянатын едш. •• Кдиша жак,сылык,к,а жориын десем де, болар емес. Сол ;! баягы туе... Алматыныц араилы алма багында куаныш ! кугпн кешш журш, кенет казаншуцкырда жаткан Эмф- Д1И гарш куйш коред1 екенмт. Сойтемш де, кенеттен Сункарымды ертш, жарык, элемнен кара туиекке ешп жу- ре беремш. Бул куш де «ЭмфД1 шуцкырдан шыгара алмаганымыз жаксылык емес, «жер тартып жатыр» дегеш неа? Бул аян туе кой!» деп, сандьфактап жатып оянганмын. Жайсыз жатып калтаннан уиып калган колымды жазайын деп, куйеуш жаткан туска созып едш, шошып кетам, уйкым шэйдай ашылды. Атып турып, жарыкты жакданда, Эмф шалкасынан жатыр екен. К,ара тер басып кеткен, оне-бойы шылкыган су. - Сонша терлегенщ не? Тур тосешпт ауыстыра- йын, - деп, эреч оятып алдым. Шылкып терлегеш сонша, шашы мацдайына жабысып калыпты. 031 тырс етш ун шыгармайды, денеа былк-сылк етш калай жулкыласам солай козгалады. - Кр жерщ ауырып тур ма? - десем де ун жок. Адамды жаратпаганда, сойлемей коятын кырсыктыгы бар, сол м1- нез1 устап калды ма, тун жарымда мазасын алмайын деп, тесепн кургатып, дэр1 берш, кайта жаткыздым. Баганагы корген туеш бар, жаткан жерше су куйгандай терлегеш бар Эмфден коркайын дедш. 031 жумыссыздыкка тап болгалы кегцлаз, тамакка да еш тэбет1 тартпайды, кур сулдер1 журген. «Осы ауырып жур-ау», - деген ой келгеш сол екен, менен уйкы кашты. Козш бакырайып, карацгыда тебеге теарешп жаттым да койдым. Тан, кылац бердьау дегенде орнымнан турып, аруактарга багыштап жет1 шелпек пкйрдш. Екеум13 де Кураннан 213

хабарсызбыз, бхлетхн «О1СС1М1ЛЛ0» деген С0зш1зд1 айтьщ, шелпектщ шетшен узш жедхк. - Эхпр, б1р жерщ ауырып жур ме, тунде катты терледщ гой, - деймш акырын тамырын басып. тозып жур ме, - Жумыс табыла коймаганга жуйкем басым айналып, элареп калам, - дедх эдетте оиша ашыла оермеитш жарьш ралсач болар едх? - дедш, жузхне сак,тык,пен коз тастап. 031Н1Ц дегеш болмаса, езгенщ айтцанына кошп, айда- уына журетш Эмхр емес, сондьщтан ыгына жыгыла сейлеп, соцгы шеш1МД1 озшен куткем. - бткенде бфшпп профсоюза жетекшмж етсец кайтед1 деп ед1, сол кгаден хабар кутш журмш, - деп кабагын ашты кенет. - Жаксы болган екен, - дедш, оны сойлей туссе екен деп. - Басшыньщ Туркиядан келуш кутемш ендх, отбасы- мен демалып жаткан квршедк - деп токтады. Сосын «эп- пме осымен тэмам» дегендей, устел басынан турып кетп. Жатым болмеге бет алган куйеушнщ ею иыгы салбырап, ецсесх тусш кеткендей. Мойны ыргайдай болып жудегенш артынан коз токтатып Караганда байкадым. Сол куннен бастап Эмгрдщ денсаулыты курт темендей бердт Бхрде теледндар алдында отырып тушхарш калган ед1, мурнынан кан саулай жонелдх. Мэрлшен суык су басып, макта тыгып, арен токтаттым. - Соцгы кездер1 мурным жш канайтын болып жур, - деп, меш одан сайын абыржытып коххды. - Дэрнерге барайыкшы, кайта басшьщ келгенше емде- лш ал, - дедш жалынгандай болып. Осы жолы ауруы шынымен жанына батты ма, унсхз ке- Л1СТ1. Ертесхнде аудандык емханага бардык. Э деп терапевке харгеннен, бхрталай кабинеттердх адацтап, еха-уш куннен 214

Г1{н онкологтан бф-ак шык,тык,. Ол жерде Эмфге «лей­ I, коз» диагнозын к,ойды. Сынактьщ ушыгы екеш айтпаса да ! С1Н1КТ1. Тобемюден жай тускендей бул сумдык, хабардан екеушЬ де есецпреп калган едш. Жастьщтьщ кызыгына ; тоймай жатып, ерте уйлегйп, балалы болып, ол ширады-ау <! дегенде, еюнпйсш котерш калып, туа мугедек болгаи сэби- Д1Н таук,ыметш тартып, шетшеп кеткен соц да узакка деган 1 1шкенш 1р1й/ жегенщ желш куй кешкен кос бейбак, омф- I! Д1Н шыжыгына жастай шыжгырыла журш, жеткен жершв :: осы екенш туйсшш, ею жерде указ состиып турып калдык. Й Куйеуш баигус мшезд1 болганмен, омфге куштар жан ед1, «кэсшодавда жетекгш болам» деп, ертецге есебш ту- гендеп жургенде, бар арман-максаты бф сэтте жалп етш, сенд1 де калды. Енд1п кушмхз не болмак,?! Клрпшм айкаспай, тагы бф тацды атырдым. Семейдеп онкология диспансершщ радиалогия орталы- гына жолдама алып, жеделдетш жолга шыкдык,. Сущдрым- ды керийге калдырдым. Бф жет1ден берх кайгыдан кан ку- сып журген басым, дыбысымды шыгармай жылап келемш. Келштщ алдында отырган жарым еш нэрсе байкамады. Жумыссыздыктан кажып, 1ш куйзел1стен курт туйьщталып кеткен оньщ кэщлше еш каяу туоргш келмедй Журпзунй айнадан кез салып кояды. Ушеушпз жуз сексен шакырым жол жургенде, бф-бфкмвге тырс етш ун катпадык. Баягы кундерьмю болса, мынау артта калып бара жаткан Ефйк-Ке- бек мазарыньщ басына бф токтап, Куийкбайдьщ булагына ею токтап, Семейге асьщпай жететш ед1К кой. Бул жолы 1шю муцнан сертлмеген куш калага жетпк. 1здеген жершю Гагарин квшеанщ бойында, бфеух ею кабатты, еюнпйа уш кабатты кос гимарат жапсарлас салыныпты. Ею кабаттысыньщ шетю естнен юрдж. «Он­ кология овлшшеа» деген аты неткен коркынышты едх, ю- рш-шыгып жаткан адамдардьщ тур! жудеу, назары темен, 215

иьщткаарбыагсыанлабнырк:арпб,1щжабнадйакраыландаым. еБсфкеенакжтаекнынек-жшу1ыщкС]т-Нае^ЬЬ ньщ рш, кейбфеуше узак-сонар кезек тосып, б1Р «абапан ек1н- ш1С1не сеюрш, куш бойы шапкылап журш, туе ауа ©мфд; ауруханага салдым. Мен1Ц перзентханага тускеы кезшдх санамаганда, екеумЬ косылган жет1 жылда бф1нпй рет бошнушв. Не торкщще, не демалыска ек! оолек оармаппып. Аты жаман ауру\\щ^ бетпе-бет жалгыз калдырып, салк,ын аурухананыц бф буры- шына жаткызып, кетш барам. 0р мшездд, ешкшге кеудесш баск,ызбайтын аск,ак, жшт ед1 гой, он шак,ты куннщ шпнде-ак енсес1 басылып калыпты. Баладай монтиып, бф уыс болып, аурухананыц дэр: сасыган тесегше отыра оерген. Аурухананы айнала бере, агаштардыц арасында катар- катар койылгаи агаш орындыктардыц бфше отыра кетш, коз жасыма ерш бердш. ©мфдщ алдагы тагдыры не болады екен? Суцкар екеум13Д1Ц кушм13 не болады? Уайымым сол ед1. Коз жасым кол болып, Дэу аганыц ушне келдш. Еакп бойжетш калган К,ырмызы ашты. Адамды кабагынан тани- тын кагылез бала: - Тэте, не болды, тыныштык па? - деп шошып калды. Торге ОТК131П, шагни койып, эбнерге туеш жатыр. Шэй кайнаганша, басыма жастанатын жастык экелш бердк Уйде тыныштык. Балалар бф-бфшен ыммен ты катысып, аяктарыныц ушымен жур. Кешке карай кызметгершен оралган Дэу ага мен Сыргаш жецешем туршнен шошып кетт1. Аяк астынан болган жагдайды лак етюзш: «Дэу ага, Эмф енд1 б^зге жок!» - деппш. Олар кутпеген хабардан урейлешп, бетше карап катты да калды. - Онкологияга жаткызып келе жатырмын, - деп ек1рш коя бердш. 216

но лоЛ^нГ -Л \\ \\о - ' \\ои ' Ч.ИЛ ' ' И* П1 ч,-. •••' .^'-' ''• Кула,|~а' и♦и \\Нх \\ЛНН>П\\И1 » * 'И Мщее-н',наздап ез*,3^1 МО «*' *ч N4 /0* * О' О' • ч лепкетп: -........ ч<„. .лудм^'Д ‘\"'й _ 031 Де —........................ рмзенд.иа-Ушйиднеып ул--Г- • л НЛН ООН 0\\ \\ ол к..оьил.« КОП К ,чкон р1Ггет! *мыслЬадперм-д«аР-«К- СЧДН МОИ КчЧ'К V ммн 5ИШ » »'И “' ч\\-.Ччч1чч окончили \\ домры - ДСП/ ауыр ГПСО по г.уч»ч .11.1МИ Ч •< гем канша ип\\'н ч■••••'■• ^''; -- ..... ‘ т^меггг- деген ««емЬ коЛ»ч.« иш _<<ш» . -........... . - «ей. ошмм и ниисюн. ‘ШУ1™Г«ПнГл^\":- с,.,и колле,; о. ,е „„„г и сыргеа шыгарса, жетлдоп ылар.иЛ, Лнр «>Т».ш ■\"\">.' жаппай акта басгады. ©зше-ез1 рак улкыт коло ллмдиш, Журеп ауырып кала ма лоп она! ос\\дн лллцлли о%к 1Ддык, Дэуага дархан журекп. бауырмад жан ели Эм1р окоушщ мшезЖм ей белек. Агасынан едэую жас болел да, мню- 31 коргасындаи салмакты ел: Эмфлш. Кешш.пк жтшалгап жерде гана серит устап, айналасын езы-кудкгге карк, кылатын Ал уйге келгенде томага-туйык, катал калпына енетш. Осы жет1 жылда Эмфдщ кезше жас алганын кор- меппш. Анасы «бштмлей болып алып, шакар езЬ>, - деп, сол мшезше риза болып отырганын коргем. «Кдйсар мше- 31 бар ед1 рой, ауруды женш шыгар» деп умггтендш. Тут боны кезш ышбедй ТеркЫм тура.лы ойладым. Тартштт курста узатып алып кеткеннен бер1 мен байкус теркшше де бармаппын рой. «031 болган кыз теркшш танымас» деген, мен болып-толганнан теркшшд1 менешбей кеткен1м жок- аргызбасым баргызбай журд1 рой жылдар бойы. «Еамй- Д1 жиып алайык, кейш барасьщ» деп, кер! тарта берега Уиеу.м акыры еан жия алмай, ауруга ушырап калды 217

Арайлап аткан ханши умпхешп, ушеулеп ауруханад тартп.к. Т1рл!ктерш тасгап олар жетщ- . Хеуш1с1 мп екеи» деп ауру айылын жисьш ба, кай т- аР“ ТлмааетоыттдеауганаОтинкжоелаог«аа»к „кнаснт»шеуктеьишша ибаакрткыандажпакосеыр,. ген. б'ХГыскИаРНшыкук-кпамн!. дЭуграырсд»! ад*ергегне усйогце, жагЮасеырмсеойлтшжшакп6еЦн. гем сот бфеуд Карауылга жйерш, Суикарымды алгазып алдык,. Дэу ага Алматыга 031 алып баратын оолып жиналып жаткднымызда, 0мфдщ лимфа жуйесшщ бездер1 юп, дем ала алмай алкынып, одан сайын элсфеп кегп. Он- кологиялык, ортальщтьщ дэрперлер1 оны «алые жолга жарамайды, уйде куткендерщв дурыс» дегенд1 айтгы. «Ауруханадан уйге шьщты дегенше, жаман ауру эб- ден мецдед! десецип» деп жылаймын. Тусьмде: «Жер тартып тур. Тура алмаймын», - дегеш осыган кершген екен гой. Неткен к,орк,ынышты туе едП Соцгы жарты жылда тамак,к,а тэбет! жогалып, к,атты арьщтап кеткеш- не мен байгус мэн де бермепшн, сойтсем, жаман ауру батпандап юрш алган екен гой. Енд1 мыск,алдап болса да, шыгатын емес, «экетш тынам» деп тас бекпендей. Сорлы басым, «жумыссыз к,алганына бола к,айгырып жудеп кет- Т1» деп журе берштн, коз алдымда сотп бара жатканын байкамаппын. 0мф куш бойы сулык, жататын. Тек баласы келгенде куанып, бфаз басын котерш, алдындагы сорпасын 1шкен. Коп сойлемейтш экес! улын жанынан шыгармай эцпме, ертеп айтып беретш болды. Мундай кезде: «Сучкарды алдырганым жак,сы болды», - деп кощлш жай болып калады. Маган бфде: - Аяш, бхзге Бауыржан Момышулыньщ «Ушкан уя» де- ген кггабын экелш бернп, - дед!. 218

Улкен каланы бымесем де, эрктнен сурап жупт дукендерт шарладым. Кызыл жуйе кулап, елхмхз К1тап жаткан кездеп дагдарыс каланы мьщтап Ка\" пыгаидай. Барлык, жерде кымбатшылык, тауар же- Шм?1здш- Баска ютап дукендерш конып, орталыктагы бас !к!тап уйшде» де «Ушкан уя» жок болып шыкты. Эйтпесе, Семей каласы мэдениет! пен з. иялылыгы жагынан Санкт- Петербургпен катар турган, бхлхм-гылымды жогары коятын а екеН1 рас. Улы Абай сонау Шьщгыс бауырынан куй- мемен жетш, кхтап алатын бурынгы Гоголь кхтапханасына келдм. «Семейдщ эр тасы тарих кой, шхркш» деп, откен кун елветеран киялымда жандандырып, кшшхана табалды- рыгынан аттагам. Кдлада тфкеухм жок болгандыктан, «Ушкан уя» колга берхлмейтхнхн еспгеиде, киялга боленген кэдм-кушм сешлш журе бердь Бупнпнщ шындыгы дегдар тарихтьщ елесше Караганда негурлым кощлаз болып шыкты. Ауру жарымныц етхшшщ орымдай алмаганыма капаланып, уйге келдш. Бул оньщ, мумкхн, соцгы отн-п- шх шыгар? Экеа Супкарга «Кдрлыгаштьщ куйрыгы неге айыр» деген ертегпп айтып берш отыр екеи. Эдемг квгцл- куйлерш бузгым келмей, ас уйге беттедш. «Ушкан уяны» ертещнде Дэу ага охр мектептеи алды- рып бердь Сол куннен бастап экелх-балалы екеух «Ушкан уяньщ» кызыгына кхрш кеттх. Элаз дауысымен экес! оки- ды, улы тыцдайды. Бхр тарауды бтрген соц, экеа емтихан алады, ул такылдап жауап бередх. «Мен казакпын жаралган сухдек-еттен, Менде ар бар, менде ой бар жан тебфенткен. Халкымныц карапайым бф улымын Жанымды арым ушш курбан еткен»! Суцкар Бауыржан атасыныц влещн тез жаттап алды. Катаптыц кызыгына енген сайын баласы экесхне суракты кёбейтедх: - Эке, Бауыржан ата кандай бала болды? 219

- Жет1 атасын бметш, улкенды сыилап, 00341 тыцда^ ын, ата дэсгурш курметгейтш бала болгам Бауыржан ат^ Жет1 атасын бммегенд1 «жетеаз» дейдП - Эке жет! ата туралы такпак айтайыншы! - Айта гой, балам. - Жетх атасын бмген ул, Жет1 журттьщ к,амын жер. взш гана бМген ул, Кулагы мен жагын жер! - Ой, еркенщ оссш, таудай бол! - деп, мына жакта жур. геи Сыргаш жецгем колпаштай жоиеледк Экеа де, менде Суцкарымызды айналып-толганып, мэз оолып каламыз. - Енд1 канатты создерд1 айтайыншы, - дейд1 озше деген кошемет унап калган Суцкар мэз болып. - Айта гой, - дейм13 шу етш. - «Отан ушш отка туе -куймейсщ», «намысты нанга сатпа», «арлы адам ардакды», — деп зуылдата жвнеле- Д1. Суцкар аса зерек, бопмкумар бала ед1, далага шыгып катарластарымен ойиаганнан герц ютапты айналдыруы К0П. - Мен неге бурын бала тэрбиесше мэн бермедш екен, - деп, окшгендей болады Эмф. - К,ыска омфшде сендерге К0ц1л болмеппш де гой... Осындай сездершен 61ЗД1 жылатады. Мундайда, бала да 1Ш1 бфдецеш сезгендей, уназ томсырайып ка/1ады. Мен тез ес1мд! жиып: - Жаным, кызметтен колыц босады ма? К,азф де кеш емес, эне, улыц айтканыцды кагып алып жатыр гой, - дей- мш. - Осы кундерд1 ешкашан умытпаса екен, - дейдд Эм1р. - Жаным, сен тэуф боласыц. ©скенше эл1 талай нэрсе уйретесщ, - деп жылаймын. - Аяш, мен бггпм гой. Сеш орта жолда тастап барам. Жер жэннаты Жетшудан мына радиация жайлаган аймакка 220

алып келш 0МфЩД1 бакытты ете алмадым. Сущарды *аксьКгдоайпшвыс,фц! айдагыны „ . аитпа, жазыласьщ! ' ^ кушешп барады. Ажалдан Кфрк,ыт бабамыз - АурУыМ алмаган. Полигонныц улы жыланы ме- да «^-31 шагапты. вкшетшш, емфде ештеце бтр- дмн11едДп^еамнасОытзызкгаалденыдр1ышпыбка,трыамм,. бфак, орда бузбадым. Екеущ- Ец болмаса, уй де салмадым, агаш та отыргызоадым. Сен дуниеге сэби экелем деп едщ, мен ак,ымак, сотая да к,арсы болып, таоигатка к,арсы шы- гыппын. Енд! соныц зарын тартып жатырмын... Бул ЭмфДЩ бакулдаск,аны екен. Мен жастьщпен муны ацгармай: - Жаным, койшы, сен жазыласьщ, тагы балаларымыз болады, - деумен болдым. - Аяш, сен байкдмадыц ба, бупн менщ кдрным бертш кетшть | Тацертец денесш шенпндфш кдрамап едш. Созшен жу- I! : репм зуылдап, жейдесш котерш жюерсем, шынында да, : шпн шубарала к,ан тушрилктер! басып кетштп 1ипмнен се- ■| кем алып кдлсам да, к,орык,к,анымды бмдфмей: - Ауруьщ сырткд теушы, енд1 куш алып кетеац, - дедш. Бул аузыма кудай салган жак,сы сез едь Ер адам кейде бала сияк,ты гой, Эмф елец етш: - Шынында да, баягыда маган к,ызылша шакданда, эжем штепсш сырткд шыгарамыз деп к,ызыл шарап 1ишзген. Ер- тес^6 денем к,ып-к,ызыл болып тугелдей бертш шыга кел- генде, уйдеплер «сыртк;а тептх, енд1 жазылады» деп куанган. Содан кешн бетЕм бер1 к;арап, жазылып кеткем. Осы жолы да сонтсе жак,сы болар едЕ - деп, баладай куанды. Шындыгында, аурудыц денесш к,ызыл бортпе басып кету1, осы аты жаман аурудыц коп белпашц бхрг едЕ Оны маган онколог дэрхгер айтк,ан. 1шш бф сумдьщты сезген- Деи, кдлтырап кегп. Сол куш улымен ойнап, Дву агамен 221

елдеп саясат жайын сойлесш, жецкесшен ^алжьи-цасып, оте К0Ц1ЛД1 отырды. Уйдепдер де «бет! оер1 кдрап келед},, деп мэз. Эаресе, улым экеан кушакдап, алдына жатып, еб- ден еркелген. Сойтсбк, бул 0м1рд1н, оои жасаганы екен гой. з ум1тт1 таяыыш етш, макан да к,арап к,ояды. Козшен айьщпас муц байкдкам. Кун бата бойынан куаты кдйтып, 1шкен тамакын тастап, элареп к,алды. Дбмалысы жшлеп, томендеп оарады. Куде- р1М узыуге айналды. Ол да емфД1 к,имай жатыр ма, менен К031Н алмаи, молшп кдрайды. Ею жанары тесш оарады, б1рак, оны ажалдан арашалап кдлатындай колымда кдндай шара бар? 0мфД1 кимаиды, омфД1 соншалыкды суйепн жалындакан жаста емес пе?! К,олынан устап отырдым да к,ойдым. Дыбысымды шыкармай жылаймын, коз жасыма не бола алмаймын. «К^урыды гой сорлы, тук кормей кете- Т1н бо/1Ды-ау!» - дей берем ашшнен. «Мына опасыз дуние сеш аямай, кыршыньщнан к,иып бара жатк,аны-ай!». Апам «Алла суйген кулын сынайды» деп отьфушы ед1, меш сынаудай сынап келедк Алдымен кызымнан айырылдым, енд! арка суйер азаматымнан айрылсам, керер кунш не болмак? Дэу ага да ппсшщ жакдайын айтк,ызбай укып, жанында болды. Балалар жатып калкан соц, Сыркаш жецешем ушеу- м1з Эмфддн; к,асынан бф к,адам узамадык,. Жаны к,иналмасын- шы деп, мешрбике шак,ырып, ауруын басатын дэр1 екпр- Д1к. Кеудеа сьфылдап, сулык, жатыр. Журепм бупн тунде болатын бф жамандыкды сезкендей атк,ак,тайды. Дэлйде- п улкен сакаттьщ к,оцырауы уш рет сокып, тун жарымы болканын хабарлады. Акай мен жецкей ез болмелерше кет- п. Мен Эм1р жаткдн диванньщ бас жакында жеке орынтакта отыр едш, кенет к,алкып кетшпш. 0лп туе такы юркен... Сол оаякы Алматынын алма бакында жур екенбЬ дей- М1н. Суцкдрым касымда. Таудьщ етепндеп бак, уылжып 222

. к;ыгт-к,ызыл алмалар кун нурымен шагылысып коз тур тартады- Суцкар: «Апа, экем кайда?» - дейдк Мен «казф КелеД1», - деп, алацсыз бак 1шш аралап журмщ. Бф кез- де бактыч туп жагынан баягы казан шуцкырды коремш. Жетш барып, уцмш караймын. Тш'п терендеп кеткендей. Барынша ецкейш карап жатырмын. 1ш1нде ештеце жок! Бул жолы казан шупкыр бос едк.. Шошып ояндым. Терезеден себезплеп жарьщ тусе оастапты. Iйдщ 1Ш1 алаколенке. Эмхр жаткан диван анык кер1нд1. Жацагы тустен шошынган журепм эл! дурсмдеп тур. Атып турып, жарьщты жашп, куйеушнщ жаиына кел- Д1М. Уиыктап жаткандай. Уртынан аккан кан жастыгьша тамып калыпты. 0мф1мде олш кермегем гой. Еам ауып, «Эмхр! Эмф!» - деп жулкылай бердш. «Дэу ага! Жечеше!», - деп, айкайлап жатьфмын. Жатын болмелершен олар жу- >! прш келдь Дэуага 1тсш кушактап алып, журепн тычдап жатьф. Жечешем телефон кулагына жармасып, дэрйер шакырды. Уй-шпнде абыр-сабыр басталды. Жедел жэрдем де тез жетп. Семей очф1Н1Ч тургындарын кынадай кырган радиация кесел1 меш жарымнан, улымды экесшен, ата-анасын суйакп баласынан, агаларын бауьфынан айьфды. Тач алдында кез1 бф шнген сэтте алып кетп... Инстшуттан кешн «осш-енем» деп, арман аркалап, туган жерше кайтып келген атпал азаматтыч мурдесш туган шачырагына алып келдгк. Ел-журт, агайын-туыс, жора-жолдас тайлы-таягы калмай, КОЧ1Л айтып, келш жатты. Бэршщ жанарында жас елшге деген аяныш, жакындарын шетшен кынадай кырган атом жарылысына деген каргыс, ошпендьпк бар. Арысы Алматы, беркт Семей болып, жаназага жиналган журт ко- шеге сыймай кетп. Полигон зардабы айналып отпей, жас емфщ жалмаган Эмф де ата-бабалары жаткан корымга жерлешп, жаны мэчп тыныиггык тапты. 223

К^айнардагы рухы мык;ты к;азак;тар Уак,ыт отш жаггы. Айдьщ-куннщ аманында кара жамы- лып калгам. Жакындардан оолек жузтаныс, козтаныс журр та К1р1п шыгып, К1С1 аягы кыркы отсе де басылар емес. Эмфдщ жолдастары эйелдершен келш, кецшмд! аулап, б1раз к,асымда отырып кетедт Куйеулершен жарасып кед- ген к,атар курбыларымды корш хгшм куйедт Жап-жас жарымньщ олшш кшнен кореши енд1?! Кудай баска салды, пенде кендй Ак канга ушыраганын сум полигонная корт, ерте- лг-кеш каргап-сыеймш. Ауыр да жауапты кызмей б1р жагынан канын суйылтып, жанын жеп ж1берд1 ме екен?! 1949 жылдыц 29 тамызы куш Семей ядролык; сынах; поли- гонында алгашкы 22 тонналык; атом бомбасы жарылган. 1989 жылга дейт 470 ядролык; жарылыс жасалган. Оныц 354-1 жер исты, 28-г жер устг, калган 90-ы эуеде жарылган. Осылайша, Семейде 40 жыл бойы сыналган ядролык жары- лыстардыц жнынтык куаты Хиросимага тасталган бомба- ныц куатынан 2,5 мыц есе асыгг тусттй Каргамаганда кайтегпн? Сункарым аман болса екен! Кбайты жамылып отырган каралы уйге кфш-шыгып жаткандарда сан жок едт Кеш батып, кю аягы басылганда, келшдер мен колга су куйып журген жамагайын жтттер кенет эбпер болып, жупркш кетп. Арнайы когцл айта кел- ген Медеу Сэрсеке екен. Кайнарда туып, сол жердщ суын 1Ш1П оскен, Семей ощршен табан аударып ешкайда кетпе- ген бул К1С1 осы эулеттщ жаксы сыйласатын бф адамы едь Маркумньщ аруагына багышталып, куран-катым окылган дастарханда бфаз отырган. Жуз1 жылы, галым адамньщ дегдарлыгы ерекше едт Сум полигонга лагнет айтып, му- 224

цыи шагып жылаган шешем1зге басу айтып, «бул бф к,ы- коз пале болды» деп, басын шайк,ап уназ к,алган. «Ес- зыл. -зде шыгар, 613 онда баламыз гой...», - деп, ата-енеме Т<атып, бф эцпме бастады. «Кушк булагына коппрМген Абыралы тургындарыныц уацытша цонысына оралдьщ. Бупнпдей есшде: 29 тамыз кун! ертецплште экемгз шш декеепумк1,ыздз1дашрыьфмтеунйкш,ыешдаеимхтзудр! ткю,олзегпагаонятжтыок.,.ИУтаррекй,ла е1ншгешш- сонша, ак,шыл бет1 эппак, кудай, к,оцырк,ай коз1 шарасынан шыгардай боп ацшиып кеткен, жирен мурты едхрешп, тЬп байланган ыадей зэреа ушып, кунбатыс жак,ты нуск,ады. Балалык, туйсштен арылмагаи кезшгз, «О не? Неден шо- шыдьщыз?», - деп, аспаи копне царадык,. Ерпс жак, кок- жиектеп аласпыран доданы бфден кордж: кокжиекте екп-нш кун пайда болыпты. Соны цоршатан к,ызылк,оцыр булт шогыры аспанга царай созыла тусш, ацшулан туске енд1; ьае-шала цызарац тартып, элпден бетер узарып, жан- жак;ка уйдек-туйдек тарала бастады. Ерпстщ берп жагасындагы, бул ендх 613 отырган жер­ дей кем дегенде 200 шак,ырымдай кдшьщтан белец бер- ген, бурын-соцды кормеген кубылысты бес-он минут бакылаудан соц, кунбатыс жацца, Абыралы атырабына кдрадык,. оф тэуф! ол жак,та тецгедеи булт жок,, аспан шайдай ашык, екен. Экей: «Ештеце сезд1цдер ме? - деп сурайды. - Мен кун шьщпай ояндым. «Бупн де кун элекей к,ызады-ау» деп айналага кдрап отыр едш, кокжиектен эуелг козд1 карыгандай кушп жарык, жарк, етп. Кудды бф шыкдан кунмен таласа тукан екп-нш кун сияцты. «Бул не сумдык,?», - деп Т1Л1МД1 кэлимага келпрш, коз алмай бацыладым, сэл- ден кейш жарыгы елеуареп, к,ып-к,ызыл отк,а айналды, ак,ы- рында алабажак, булт болды. Сол тустан кун куркфегендей элей дауысты еспдпддер ме? Жэ, мынау не?». 225

Мен: «Табигаттыц купил кубылысгарында езгерк кеп. Ста, мынау да соньщ бф1», - дегендей жорамал айтгым. «Жок, балам, бул табигат куоылысы емес. Метц бьдущ. ше, бул - 013Д1 бауыр баскам мекеншюден айдалага квщ[р. ген пэлекеттщ тура ©зт Эубэюр кырт аскери ойын деп ерте- ректе айналдырган, шындыгында мынау элей куши ^ару. дьщ сынагы, -деп, экей элдекшге южшш басын шайкады. - Тек артыныц кайырын берсш. Эзфешлдей анау кып-кызыл булты кургыр канша жерге тарайды, кайда барып жауын болып жауады, канша жерд1 оулд1ред1? Оны бф Алладан \"V ©зге К1м быед!? Б13Д1Ч Де айдалага кешкешмй содан. Соны алдын-ала ойластырган укшетке рахмет! Тек дымьщ ццщ. де болсын, не к©рд1ч, мен не дедш, ешкшге айтпа» - дед(, Кекжиектеп к©тер1лген «екшш1 кундг» Кушк булагында жаткан улкендердщ бэр1 де кершть Бхрер сагатта такиядан тебешц эр пушпагынан гу-гу с©з ©рб1д1. Бэршщ айтары б1р уэж: бупн 61ЗД14 жерде бурын-соцды дуниеде болмаган эле- кей сынак жасалды, соншама жерден кертш, жойкын дум- пушщ айдаладагы б1зге сезыуше Караганда, арэ, керемет купгп кару! Уйренинкы жумысынан ойда-жокта ажырап, жел етшде кунсш жаткан журттьщ бф-бфше дабырлап жетюзген болжамы, эркш устеме акпарлар косып, ©зшше кушейтш, жаппай гулеткен ©сек-аяцы туе ауа сап тыйыд- ды. вйткеш, кунд1зп сагат терттер шамасында желаяк упт- шыер журтты тетенше жиынга шакырган-ды». Медеу аганыц эцпмесш тыцдай отырып, Абыралыдан шыккан белпл1 акын Бауыржан Жакыптыц «Тамыздьщ жиырма тогызы» деген елец! есше тускен: Тамыздыц жиырма тогызы, Кун емес, алып шар шыкты. Аслан козшен кан шыкты, Дегелеи деген ор таудьщ Кеудесшен сол кун жан шыкты. Тамыздыц жиырма тогызы, 226

}КаНДЫрЫП ЖЭНДЫ Ор'1 601, Айыкпас тэнге дерт екп. Балалар к,анша ерте от, 1шлер каиша ерте отп. Апалар менен агалар, Экелер менен аналар, К,арындастар к,анша ерте отп. Тамыздыц жиырма тогызы... Рамазан айы Улы Елш, Алладан плек пледш, Сыйгазып ойды олецге, ЖаЬанды жуткдн жарылыс, Болмасын ендг элемде! - деген ак,ын олец1шц езепнде адамзаткд кдарет экелген яд- ролык, сынакдар зардабы элемде ендг кдйталанбасын деген ип плек жатк,ан едк Полигон туралы осы уакыткд детпн жинаган деректерш бул кезде бфнеше бума болтан. Медеу аганыц айткдндарын ойша к,орытып отырып: «Шамасы, сол жолы сыналган сутеп бомбасы болды. Иэ, иэ, термоядролык, кдрудьщ алгашк,ысы болатын, - деп топшыладым. - Кецес мамандары айырьщша утымды жолмен ойлап тапк,ан бул бомбаньщ колем1 ушак,пен тасымалдауга оцтайлы шагын эр1 жегрл, ал куш-куаты АКД1 мамандары бгр жыл бурын сынаган «Эниветок» атом бомбасынан да жойк,ын болатын. Осы «жобаны» сэтп сынаганы ушш И.В. Курчатов екшгш марте Социалиспк Ецбек Ер! атанган. Мше, «мысыкда ойын, тышкднга елш керек» деген осы. Семей халк,ы атом сынагынан кдарет тартып жаткднда, оны ойлап тапкдндар атак,-марапат алып жатгы. Неткен парадокс? Бгр улттьщ тагдырымен ойнады деген осы емес пе?! Сол Курчатовтыц аты эл1 кунге К,азак,станньщ улкен б!р к;аласыньщ атын иемдешп келедь Осы да эдЬаеттьнк пе?! Оньщ атын мэцплжке еппру керек к;ой! Радиацияньщ ионды сэулесш бойларына спрргеи Абыралы, Дегелец, Ацбулак,, Кдйнар, Саржал, К,ызылту 227

журтшылыш тек сексенп-шл жылдардыц соцында гаНа денсаулыктарына зиянын типзш жаткан сына* аймагы •пфалы шындыкты бме бастады. Бугаи дейш «эскери ку­ пил» саналып келгенджтен, радиация зардабы турады ке. цес окшеп жумган аузын ашпайтын. Атом бомбасы сыналган жерлер кдрак,ошк,Ь1лданып, осшджтерх ерте саргайып кететш радиациялы жердей ац- к,ус бггкен ауа безш кеткен. Копией колбеп ушкан кус­ тыи келецкеа де коршбейтш «0Л1» табигатк,а айналып бара жаткам аймактан табан аудармай отыргандардьщ гендж тукым куалау факторы бузылып, алтыншы-бесщ- -\\ Ш1 буындары кемтар болып туып жатты. Жер ттреткен думпулердщ ащы зардабын кейш тартатындарын бы- мей, уйлершю тобесше шыгып алый, аспанга котерыген «сацыраукулакты» кызыктайды екен. Бул сынакдардыц осы аймакка алапат ауыртпалык алый келгенш бастарына тускенде бф-ак бьддь Нэрестелер турл1 диагнозбен дуниеге келш жатты. Мутант болып туганы каншама. Психикалык ауыткушылыкпен тугаидары ше? Кей отбасылар оз шацырагында жарымжан нэрестенщ туганын намыс кордд, кайсыбф1 оздерше Алланыц жхберген жазасы деп кабылдады. Аныгында бул ядрольщ сынактар залалы ед1, оныц сурауын сол кездеп укшеттен сурау ойларына келмедт бйткеш нак себебш тым кеш быген. Ересектер журе жабыскан бейдауа дерттен дуниеден тез отш жатты. Кан тушршжтер1 «шатасып», ак кан аур- уына ушырагандар, радиация сщген адам агзасыньщ бу­ зылып, ерте картаюы, элаздж пен белаздж, асказан обы- рына ушырау, жас ейелдердщ тусж тастауы, 18-19 жастагы жтттердщ тамак безшщ шошыиуы, кенеттен урей биле- ген жасостршдердщ асылып олух (радиофобия) кыр елш жаппай жайлады. Бул кеселдщ алдын алудыц бгр гана жолы - атом сынактарын токтату болатын. 228

©лкелж патология институтыиьщ директоры, профес­ сор-медик Бакия Атшабарулы кезекы ецбек демалысын Кдркаралыда отюзш журед1 екен. Ол кгаге партия кызмет- керг Сыздык, Ракымбекулы деген байыргы досы 01р келге- ншде: — К,ыр елшщ жагдаиы ауыр, Бакия дос, бойын кенет урей билеген балгын жастар тун 1шшде тосепнен безшт, ез-езше код жумсаиды. Ак, кан ауруы жиЬгедй Мурнынан кенет кан саулап, журеп катты кагып, демжпеа устап, де- несше шубарала дактар каптап кетед1 екен. Бул осы ак кан ауруыныц белпсх. Ец киыиы, ана курсагынан шала есп, б!р мушеа кем туатын нэрестелер кебейдй К,ол-аягы жок, бет- аузы, тацдайы жок, коянжырык балалар туып жатыр. Ата- анасы оларды сырт козден жасырады, сондыктан олардыц бар, не жок, екеш бмшбейдх. Естушше, Абыралы, Шьщ- гыстау атырабында осындай дертке ушырагандар коп десе- д1. К,ыск,асы, Кдркаралы оязына каратам жиырма екг болыс калыц ел дауасы жок сыркатка душар болды, - деп жеткБ 31ПТ1 МуЦЫН. Бакия Атшабарулы осы эцгшеден кешн Гылым Акаде- миясы мен Денсаулык сактау министрлтне хат жолдап, жедел дабыл каккан екен. Былыми экспедицияньщ ку- рылуына мурындык болып, оны 031 баскарып, Семей об- лысына апарыпты. Екх жыл катарынан шыккан бул экс­ педицияньщ клиникалык зерттеулершщ нэтижеанде, жогарыда айтылган аурулар нактыланыпты. бзшщ «Семей ядролык полигоны туралы адасу, етфгк пен акикат» атты тылыми ецбепнде Бакия Атшабарулы Абай ауданыныц туртындарын кобфек дендеген аурулардыц айырыкша бел- плер1 туралы былай жазган екен: «Кдкырынганда, тушюргенде оцеш пен жуткыншактан жылымшы кан бмшедй Жыныс пен тыныс мушелершен де кан жылымшылап агады, адам теркше карайтан дак ту- ап, турл1ше закымданура ушырайды (эрозия, лейплакия, 229

типерпигментация, телеангиоэктазия, быек пен сирацтьщ ашыкжершде кунге кугап к,ак,талгандай айрьщша жолакдар пайда болып, тыриакдар оз-озшен жумырылады, астения мен астения-вегативт! синдром айк,ын байкдлады, дененщ кейбф тусында, буында к,ан уиып, сарысу пайда болады, соньщ салдарынан к,ан айналымы нашарлайды, кднныц уйыгыш к,асиет1 жойылады», - деп, он бестен астам белпщ атапты. Кдйнар, Саржал, Абаи ауданы мен Шыцгыстаудыц терккеш мен куншыгыс бауырындагы елднмекен тур- гындарына тэн аурулардьщ 12-13 белпсш топтастырып, «Кдйнар синдромы» деген ат к,ойып, «Рас, полигон жабыл- ды, бфак, сынак, зардаптары 300 жылга дешн созылуы ык,- тимал» дептх галым. Б1р узъпсте мектеп кхтапханасына келш, Медеу Сэрсеке агамыздыц «Семей кдаретг» ютабын паракдап отыр едш. Бул ютапта талай шындьщтыц бет1 ашылган. Эаресе, 1968 жылдыц 18 гшлдесшде Епндгбулак, кентшщ байыргы тур- гыны, отыз ек1 жастагы келж журпзушга Телтай Кушков пен Рымжан Сейд1лдэк,ызыньщ отбасында болган жагдай елец етквген: «Аудан орталыгындагы аурухананыц гинеколог дэрйергмен медбикесг жарык дуниеге келгент шар-шар еткен зор утмен мзлшдеген нэрестенщ ктдтн байлаганда, колдары калтырап, бгр-бгрте шошына царап калган. Баланы анасына корсетпей, цптыгырпк жерге далдалаган. Содан олар: «Мына ндресте осы кунге дейт бгз кормеген, бглмеген тарана, не гстеймЬ?», -де- ст, твтенше мэслихат откгзген. Сзбидщ жон омыртцасы шлген догадай, кэдулт букгр; ец иштагы, баланыц екг колы жок.; пл жУРек согысы, цос окпестгц демалысы сау балантн- дей, салмагы калыпты... Баланыц зкесг, ет жацын туыстары ауруханага шацы- рылады. Дзртгерлердг шошыткан сумдыц ацпарды есппгенде, Телтай сорлы: «Бул ендг Кзудайдыц жгберген жазасы маган. 230

жазыкты болганымдыНебгдлемргемйдмгтб.гШБмгрей пендеге отыр- .ы капелшде не дерм бглмеи, есецггреген туь дщйындпры \\ . Биология помнен сабак берегши сын «Телтай тгм, бекерге егглме, Рымжан гселгн- болып туганына зоредеи кгнэсг Сендерд'г сорлатМцуагпедек нзрестелер полигонга урымтал деткен жарылысы. «Рымжанды шошытпацдар, боиын аУылдард^^™1нщ{орпуын питай емгзст1н. Телтай, тгм он ^ч», - ф:», -деп, к,аз1рде элемге танымал суретпп Кэршоек Куш- ковтьщ дуниеге келгенш сипатгапты. Мен Кэршбекп «Невада-Семей» антиядролык, к,озгалы- сына кдтысушылармен бгрге Кдрауылга келгенде керш, эи,- пмесш ез аузынан еспдш. Ею колы иыгынан жок, жейдео- нщжещн шалбарыньщ калтасына салып койыпты. Жанары ашык, жалпак, бет1 мешршд1, дауысы к,улагьща жагымды екен. - Мен емф баки экеме ризашылыгымды айтып етемш. Неге десенцз, дуниеге келгеншде, дэр^герлер менщ к,андай куйде туганымды анама айтты. Ол уш кун бойы маган жак,ындай алмады. Дэрперлер болса, кеп к.иналмай, б!р ек- пежасаудыусынган. Алайда экем келш, щгэлап жатк,ан ме- н! К0Ргеннен кейш бгрден уйге алып кетшть Артынан мен ер жетщ, ескен соц, экем шакырып алып, ез акылын айтты нэлТГрГ С6Н еШК1МД1 к1нэлаУшы болма, буган ешкш ю- Окуга туболГб- °Л °0Л К63Де‘ 0К6М ештецес1н аяран жок. салуда мен ^нышпан^ ***** ЖаСаДЫ' Бэлк1м' сУРет ар^асындТалам бГ ШЫГаРмыи- Дегенмен, экемнщ менвдфпдэрежемежет К6МНЩ °ать1л шеш1м1 аркасында * ауьмдГ м'едеГбТ °ШрМЫН- Ата'анама -ыц алшс! мугедек оалалар ете кеп ед1. Меселен, б!з- 231

дщ уйге фгелес коршш&дщ алты оаласы болды. ОлардЬ1ц барлыгы турлг децгейдеп ауыткушылыкпен тутан. Экеле- р! оз перзенттерш сырт козге корсетуге уялып, олардыц далага шыгуына к,арсы болып жататын. Ал мен, керкщще, 0зш куралпы балалармеи асыр салып ойнайтынмын. Ол уак,ытта ©31мшц к,андай жагдайда екешм санама мулдем кь рш те шьщпайтын едЬ>, - дедь Кэршбек озшщ отбасында, эке-шешесшщ жанында алты жаск,а дешн турып, кейш арнайы интернату кет- кен. Экес! баласына протез жасатуды армандайды екен. Сол оймен, баласын Алматыдагы Протездеу институ- тына апарады. «Дэл сол кезде Ленинградтагы протездеу гылыми-зерттеу инстытутыиан арнайы комиссия келщ жатыр екен. Дэрперлер меш корш, «бул балага дереу протез салайык,» деген токтамга келедн Сосын экем меш Ленинградка апарды, сондагы институтка жаткызды», - дейД1 ол. Содан бастап Кэршбек Ленинград, Воронеж кала- ларындагы мугедек жасосшршдердщ мектеп-игггерна- тында окиды. Сол жакта он бес жыл окып, тэрбие алып, су- рет салу шеберлшн уйрегпп кайтады. 0311-пн, айтуынша, интернатта окып журген кезден бастап-ак аягыныц саусактарына кылкаламын кыстырып алып, сурет салу, мектептщ кабырга газетш безендфу оган ерекше сезш сыйлайды екен. Мундай жанкиярльщпен су­ рет салу оньщ омырткасына керх эсерш типзедп Дэрпер- лердщ акыл-кецесше жупнген ол кылкаламды Лане кыс­ тырып алып сурет салуын жалгастырады. «Семей-Невада» козгалысы аркылы элемге танылган Семей сынак аланьшдагылар элем фотосуретпплершщ Ж1Т1 назарында едп Кобшщ аты дуниежузше танылып та улгерген. Солардьщ бфх осы Кэршбек едн «Кэрш» деген создщ тубшде «мугедек» деген магына жатыр. Дуниеге ерекше болып келген сон, ата-анасы есшш солай койган 232

шыгар. бмфден таук;ымет корсе де, элемге кенпейм К0- щлмен, аск,ан мешршмеи карайтын, мацдайы жазык, аУпсрлынкдшепа кжиашраштщылжыесщедиььЖщтаанн-дтуенмиеенсшсаелнбюырщацпкт6умп Фгр^■' тас жаратындай ньщ та дэлелд*. Салган суреттерш коргеТ соц, ерекше дарынына таит: боласьщ. ЕкГколы б!р днеейн жок оолганымен, осы кдлпында торт к,убыласы туШгеРл, м„аыкксаттыьлшыашжнеатккаеиирканемкеадлажсаынцд.аКйе. рКшабреакйтсщьщждаан,ьршудхаьшу„ьш\" ш эпкеа Сеуле о.рге мест журедй Кемектест, колсабнс жасаиды «Мен радиация залалыи ешр 6ойы жанмын. Менщ азаоымды баскалар кормесщ кулл, элем халк,ы ядролык, жарылыстарды сынаудан бтжола тиыл сын, сол ушш куресешк», - деВД аяшмен сурет салып, элемге танылган к,айсар суретгш. «Кдуштг аймак,» санатындаты полигон мацында тура- тындар атамекендершен кушпен кеппрыш, сондагы алган эмоциялык, соккы былай турсын, кырык, жыл бойы ядро­ лык, сынак, зардабы денсаулыгына эсер етш, тук,ымы туздай кури жаздаганын к,алай умытуга болады? Бундагылардыц жш шалдыгатын аурулары баск,а аймакдармен салыс- тырганда, аса к,атерл1 де к,аушт1 екеш жасырын емес. Мунда ядролык, сынакдьщ алгашк,ы курбандарыныц ущшип-тер- пнш1 урпагы омф суруде. Орташа емф суру керсетюнп 48- 50 жастан аспайды, ягни, алпыс жаск,а жетудщ ез1 арман. Жерплгкп сазгер-ак,ынныц жан куйшшпн паш еткен «60 арман» деген елецшщ шыгуына осы жагдайлар эсер еткеш бшНеД1. Радиолог галым Сайын Балмуханов: «Ядролык, поли­ гон менщ кезшмен» деген ецбепнде: «радиация залалына тап болган адамныц келешеп к,арац, 031 гана емес, ол кесел кейшп урпагына да тарайды», - дегеи екен. Муны еспген абыралылык, ак,сак,ал немересше: 233

- Талым болса галым шыгар, зерттесе зерттеген шыгар, бхрак, ол жыл текте?с, кС,аозлака,тжьдщаЬк,аанныыцешаутзеыценгаен бой бер- мейтшш сил * М1не, сексенге сеюрш мшдщшы.кОдсаын о-ггьщ °Ртас сбо|берМей отырган мен сиякты бхраз кем- шауры-лшдаалатооакрмыз, согсш * т1 кайдан алып отыр демейсщ бе? - деп-п. - Из, ата, купияцызды аша отырыцыз, - деп эцпмеге тартыпты немересь - Б1ЗД1 ажалга бермей отырган жылкыньщ ей мен к,ы- мызы, каргам. Торт тулйегщ 1шшдеп ец касиетпа жылкы гой, ипркш! Тепннен-тепн жей казынаныц б!р! бола ма? Жылкы малы атам заманнан оер1 судьщтуныгын хшт, шоп- тщ асылын жеййн текй жануар гой. Мына Шыцгыстаудыц бауырындагы жусан мен коде соныц тамагы. Олар ете кунарлы, емдхк шоп. Сезштал, кхрпияздыгы оз алдына. Жылкы оз жатырына ©31 шаппайды. 0зшен тараган байт- алды корш к,алса, ушрден к,уып шыгарып жШередх. Кудды жей атага дейш к,ан араластырмайтын казак, сиякты. Содан оныц каны да таза, ей мен суй де касиетй. Сэулеленудщ уын кайтарып отырган сол касиеттер1, - депй аксакал. Абралыда, мше, осындай «Кдйнар синдромын» басынан 0ТЮ31П отырган рухы мык,ты к,азак,тар не корсе де шыдап, ата-бабадан мирас боп калган касиетй жерд1 тастап кетпей, ездершщ кайсар рухымен осш-онш жатыр. 0мхр дэмш сезбей жатып, жас отбасымыздьщ керегео какырап, шацырагы ортасына тускенш полнгоннан кер- мей, кшнен корегпн? Айдыц, куннщ аманында арка суйер азаматымнан айрылып, кара жамылдым. Мен жеар, ул жетш калды. Жарымжан кызым шейнегенде, 1нпмд1 кара казандаи каинаткан окйнгшм оршы келе бйеу ошпендшк- ке айналган. Эмфдщ кыркын отхозгенше ауылдагы улкен шацыракта болдым. Коц1л айтып, алыс-жакыннан келгендерге дастар- 234

жайып, шэйхн куйып журдш. Басыма тускен кдйгыны 1 белхсу ушш торкшшнен эке-шешем мен вмхрхан агам ке- I пп кетп. «О, соры кдйнаган к,ызым-ай, ендш кушц не болар екен?»/ - деп, апам жылай берген. Экем бауырына тартып, !: маидайымнан сушп крштасты. Не болса да 1шшде гой... «ДяШ/ ©З1це мьщты бол! Суцкдрды алып жазда ауылга кел», _ деген агам да, баска не десш. Кыркын еткхзген сон, ата-енем маган кызметшдх жалгастыруга руксаттарын бердк Суцкдр екеумюдх Дэу ага мен Сыргаш жецешем К,арауылга жеткшп салды. Жол бо- йында Дзу ага: - Аяш, мектептеп эрштестерщ карасады демесец, бул жерде агайын-туысымыз жок;. Семейге келсен, мектептен орын тауып беретй-г едш, - дед. - Суцкдрды да жаксы мек- тепке берешк. Эзхрге бгздщ уйде турындар, кейш баспана жайын кдрастырармыз, - деген. — Агац дурыс айтады. К,арауылга сендер Эм1рдщ к,ыз- метше бола келш едщдер, ендх бпдщ жанымызга кошхцдер, - дед1 жецешем де. Сол сияк,ты, кайынагам ата-енемнщ колына баруга калай карайтынымды да сураган, оган езхм ауылга баргым келген жок,. Ата-енем жак,сы адамдар болганымен, енд1 мен Сункардын, болашагын ойлауым керек. Оныц улкен кдлага барып ок,ыганын дурыс керемхн. Заманныц взгерха мынау, дурыс бхлш алмаса, келешеп к,алай болады? Ендш менщ барым да, нарым да осы жалгызым. - Рахмет, Дэу ага, мен жаца оку жылында жумыскд шыгайын, жагдайымызга кдрайын. Суцкдр да биыл мектеп табалдырыгын аттамакдхы. Сгздерден комек керек болса, 031м хабарын беремш гой, - деп, шыгарып салдым. Эмфдщ к,ызметшен берштен уш белмел1 пэтер- де Суцк,ар екеум13 турып жатырмыз. Кундхз екеумП де мектептем13, жабыркдганымыз бхлшбейдн Кешке карай катты жетшсхреймхз. Соны байк,атпау ушш жатарда 235

балама ертеп айтып беремш. Б1рак, менщ ертегыеп' кебше жан-жануарлар жайлы болып келетш. Ерке бала оныунатпаи: ерхеплерпЦзде экем, ахам айтатын Шык,\"бермес Шыгайбай, Колтаусар, Жезтырак, Желая*, Шойынкулак, Жалмауыз кемшр жок, кой! - деп кигылык, салады. - Батырлары жок, бэр1 коркактар! - деп ашуланады. - С1з батыр дегеннщ им екенш бьлмейаз! — Неге бьамеймш? Бауыржан оатыр оар, Талгат Бигел- динов бар, - деймш. - Мен танымаймын оларды! Кдмбар батыр, Алпамыс батыр, Кдбаибай батыр б1здщ аталарымыз! - деп айкайлап жШердь - Сен оларды кдйдан бьлесщ? - деймш океане тарткан кайсар мшезше кайран калып. - Экем айткан! Кдбанбай батыр - найман деген, - деп, ип-ишкентай болып, кабагын тушп, кэдшпдей айбат ше- гед1. Экесш сагынып отырганын тусшш, бауырыма басып, «алдагы уакытта батырлар туралы коп ертеп айтып берем» деп жубаттым. К,удай-ау, экеа кай кезде сонша ертепш айтып берд1 екен буган? Оныц барында да тэулжтщ жартысынан кебш баламыз екеумй бфге откхзетшбИ. Экеа сенб1 куга де жу- мыста. Тек жексенб1 уйде едк Оныц 031 шаруаларымен, дос- туыстыц дастарханына барумен отетш. Сол азгантай уакьп- тыц 031 Сункардыц журепнде естелж болып калганын байкадым. Бфде тосепнен тура салып ас уйге жупрш келд1 де: - Апа, бупн жумыртка шарил, - дед1. - Кдндай жумыртка? - деппш, тоцазыткышты жуып жаткам. - Кэдшп жумыртка, кокеммен согыстырып ойнаушы едгк кой, - деген. 236

дереу терт жумыртканы суга салдым. Д Р ; пккен жумыртцаиы согысты- ССнРже^м.е,к<е<у1жбоу^тшмеи1К1 жарылмады», - деп, тацгы . Сод есше тусш' кетсе ке- ойиаП °ТЫРаТЬМ рШек, Тп\"тертеу-« шартенан? - дедЬ тэрелкеде ломаланьга жаткан торт жумыртката карап. -Еимнешеукерекедт^ ж1г|ттерс11адер, уш-уштен женд-ерК/ емкеенмкызбын бфеу-ак жеймш дейтш едщ гой, - дед! аузыбур^ Ж1птке - ушеу! Кызга - бфеу, -дедш, ойымда тук жок- екенсщ гои, -дед1 де, офеуш алып: - Экеме пюрмеген - Кел, екеумЬ сотыстырайыК/ - деген. - Кел! БзрШф сен жецесщ!, - деп, мен экеа сыякды со- шсгыра бастадым. Сувдардш быт-шыт болды. Менщ жу- мырткам жарылмай к,алды. - Апа, сен жецдщ! - деп улым мэз болды. «Иэ, мен енд! купгп болуым керек. вйткеш енд1 б1здщ арка суйер ер азаматымыз жок,. Сен вскенше мен купгп болам, улым!» - дедш хшшнен озше улкен жауапкершьпк жуктеп. Кешкпей, улымньщ мектепке дайындыгын да бастап кеток. Екеумп жэрмецкеге барып, мектеп формасы мен семкесш, кажет курал-жабдыктарын алдык,. Ект-уш кун бойы балам соларды кызьщтап, теледидарга да карагысы келмей калды. - Апа, кокем квргенде гой! - дейд1 бар «байлыгыныц» ортасында отырып. ^ет^ен еыД1 аск,ан оаланьщ уншен улкен сагынышты аикаганда, жаным дф етедк Устелге шыгып алып, терезенщ ЛЫРПГ МШ(?ацанмын' балага айтар сез таппай, ацтары- калдым. Ол менщ жайыма иазар аудармай, тагы да: 237

Гпггао кеше экесшен барып ролик алыпты, Менщде кекем болгандаалыпбереред1,-дед1. В-! Шриарсе айтуым керек тус. Т1м. Алдында ауылдагы атасы: « екеущ уйлерще кайтасыцдар- Кокец алыска жумыска кетп. Од жакта узак журедь Сен апацныц тыш ал. Кузде мектеп* ке барасьщ, жаксы окы. Каникулга шыкканда быге кедщ демал», -деп, бфаз акыл айтканда ундемей тыцдап, тек басын изей берген болатын. Соны есше салайын деп: - Суикар, атац не деп ед1 сатан? «Кокеч оте алыска кет- т1» деген жок па едх? - деп келе жатыр едш, улым семкесщ шетке ысырып тастап, атып турды: - Апа, атам да, сен де отфж айтасыцдар! Маган Куаныш; «кекец енд1 ешкашан келмейдх» деген. Оны да «кекец ке- лед1» деп алдаган екен, соган сенш журит ол. Кекеа кеп жылда келмептк «Ондайлар ешкашан келмейдЬ> дед1 той. Сондыктан мен кокемнщ келмейтшш бмш алдым, - деп тур, экеоне уксап шэншп. Куаныш деген ауылдагы мпн кайнымныц баласы болатын, ол да ею-уш жыл бурын эке- анен айрылып калган. Улымныц сагынышын жан-дуниеммен сезшш, еш жауап таппаган соц, кезш жаска шыланып, уназ тергс айналып кеттьм. Не дейш?! «Тагы не деп алдайын», ез1 айт- пакшы. Меш аяды ма, 031 акырын келш, алдыма отырды да, мойнымнан кушактап алды. Созшщ маган ауыр тигешн 1ш- тей туешш тур. Мен де ештеце демей, кушактап, бауырыма баса бердш. Улымныц жаны шыркырап, куйзелш журге- гйн туешдш. Осылай кушагымыз ажырамай, екеумы бфаз отырдьщ. Б1р кезде телефон шырылдаган. Жагдайымызды бмпа келген Сыргаш жецешем екен. Амандык-саулыгы- мызды, мектепке эз1рлтм1зд1 сурады. Суцкардыц экесшщ казасы туралы бхлетшш айтып едш: - Ойпырмай, акырзаманныц балалары-ай, бьшейтга- Дер! жок. Куаныштыц бэлесш-ай, бар бьагешн бауырыныц 238

Кулагина куйып жШерген десецнл. Суцкар да бэле, бэрщ бме тура, атасыньщ айтк,анына басын изеп коя салган, -деп танданып, аягында екеуш!3 де жылап, телефон туткасын койдык,. Немересшщ алгашкы коцырауына ауылдан атасы келдх Суцкдрдыц куанышында шек оолмады. Бар кшм-кешепн мтап-дэптерш, каламсап-карындашын болменщ ортасына жайып тастап, атасына корсетп. Жанынан шьщпай туш мен ертеп айткызып, эрен уйьщтаган. Тацертец караим, атасыньщ бауырында пысылдап уйыктап жатыр екен. Ушеум13 мектепке бфге бардык,. Атасы арнайы алган гу- Л1Н Суцкардыц алгашкы устазына сыйлады. Суцкар да ке- щл1 алып-ушып гул шогын усынган. Уш ай демалыста кор- меген шэкфттерш менщ де кушагымды гулге толтырып тастады. Бфшпп кыркуйек устаз мерегпн асыратын мереке емес пе, кецышЬ б!р котерыш калган. Мектептщ атшапты- рым ауласында тшлш турган окушылар сабын бойлай, ку- м1с коцырау унш сыцгырлаткан Суцкарды жогары кластыц бф окушысы иыгына отыргызып алып, шецбердг айналып шьщты. Баламныц коз1 жайнап, колындагы коцырауын катты-катты согып, жуз! бал-бул жанады. Атасы екеумхз де мойынымызды созып, Суцкарга мактанышпен караймыз. «Эттец, улыньщ осы сэтхн экеа кермедьау!», - деп, ерш­ ей есше Эмф тусш, квзьм жаска шыланган. Осы сэт атамыз да жастай кыршын кеткен баласын ойлап турганы анык едь Суцкарга элшпешбесжасынанозшуйретебастаганмын. Соныц аркасында мектепке эрш танып келдц ежгктеп окуга да жарап калган. Балабакшадагы тэрбиегшлер! де аз тэрбие берген жок: такпак жаттатып, ертеп айткызып, п- Л1н дамыткан. Э дегеннен сабакца ынтасы бмшдд. Бфшгш сынып балакандарына эзф бага койылмайды, сонда да уйге жулдызша экелмеген куш болган емес. Тф1 адам т1рш1Л1пн жасахтды екен, ана мен бала бф-бфБ м1зге суйеу болып, ол окуга, мен жумыска алданып, бхр кыс- 239

ТЫд™Гн, Су.*аройынга кетш, уйде жалшз калИ„4а, Д гг муньша оранып, коз жасымды сыгып алатын кез“р М де жоч емес. Эм1рмен еткен азгаитай вШрЫй» рстел1ктер1 санамда жадаырьга, оиашада каггы жалшз- сыраймыи. «Жалшз улы бардын шыгар-шыкпас жа„ы бар, “Гулы бардын екпе-бауыр жаль, оар, уш улы оардыч Самаркан мен Бухарада малы бар, терт улы оардыч аспанга садран жолы бар», -дегеидей, жаиым жалшз улдьщусгщде \\ болып, каникулда атасыньщ ауылына жюермед1м. «Шьщпа жаным, шык,памен», Эшраз еткен б!р жыл да ете шыкты. Былтыр куйрьщ-жалыи кузен еркше жюерген каска айгарды алып урып, ел-журт, агайын-туыс болып, Эм1р- ЛШ ЖЫЛЫН 0ТК13Д1К. Журт таркатан сон, улкен уйде езш13 калып, ет тарты- лып, щзд 1ш1л1П жатты. Атамызга 11-й болып келетш Есага деген к!с! осы кезде соз алган: - Агайындар! К^анша жердей кимай, оюшштен озепмв ортенсе де, кудфеФ куит Алла озше алып кеткен ардакты Эмхрш1здщ дуниеден озганына, мше, б1р жыл болып калыпты. Атайынта сауын айтып, асын откЬдж. Бупн эуле- Т1М13 бф жыл бурын котерген К,ара Ту туармдь Шырагым, Аяулым, бупн сенщ басыцдагы кара шэл1 сыпырылды. Эмфден калган жалгыз туяк - Суцкар баламыз бвдщ ту- кымньщ бф мушесь Кдзакта «жеар ерден кетсе де, елден кетпейдЬ> деген бар. Кдзак жетшш жылатпаган, жат жер- ге кацгытпаган. Оньщ устше Суцкардьщ атасы бар, экесшщ алдындагы агалары - улкен экелерк экесшщ соцынан ер- ген 1Н1лер1 - К1Ш1 экелер1 бар. Солардыц балаларынан кем болмай, экесшщ жоктыгы бъпнбей ортамызда ессе нур ус- тше нур. Енд1 сен басы бос жеарсщ. Кдзакта «ага ©лее - жен- ге .мура, 1Н1 ©лее - келш мура» деген бар, бьлесщ. Б1здщ ру- 240

-азаматтары саган казактыц салты бойынша эмецгер дбыолнаедРыымСыенныснолоарртдаысыцнодратаоссыеднканКбдфзфеупд1уаткаыцдттаасаацм, еуцлгыемрлыжз 03 тарИхтыц бф журнагы гана боп калып, заман агы- кеШ са^ жалгасын узген. Бхрак, бабаларымыз жеар1 мен мына жетьмш жылатпаган халык, оолган соц, осындай салт-дэс- турд1 сыйлап, оган суйенгешм1здщ еш абестш жок,. Осы- ны саган айту бвдщ парызымыз, шешш езщнен, карагым, - дедн Отырган журт сЬтпдей тынып тыадаган. Агайынныц С0зш ешкш болмедк Бул мен ушш кутпеген усыныс едк Дэл казф б1реу1 «мен амецгермш, мен алам» деп атып туратындай, боиымды коркыныш билеп алды. Улкен ак бо- лыскей самаурынныц жанында отыр едш. Елден уялганнан, самаурыннын бауырына жабыстым да калдым. Алдымдагы ернекп кесенщ бетш оц колыммен жауып алып, айналдыра бершпш. Дастархан басындагыларга эцпме табылып, ду етш, амецгерлхк туралы сез таластыра жонелдк - Жеар айелге бурын кун кору к,иын болып, оган коса шштгей бала-шаганы жалгыз асырау оцай болмаган сон, туыстарыньщ бфше турмыска берген. К,азф заман баска гой! - Рас, жеармен ыесш кетсе, ул бала ортадан кол узе- тш болган соц, баягыда амецгерлж дурыс болган да шыгар. Оныц успне, муныц туп-тамырында баланыц жет1 атасын умытпауы, кан тазалыгын сактау меселеа де жатыр. Бхрак казф ол заман кегп гой. Кдзф ешкш кос-костан айел алмайды. - Рас-ау! - К,азф заман баска емес пе! Торде сезге араласпай уназ отырган кайынатам б!р кез- де орнынан котерыдк Тулгасы баягыныц батырларындай ФБ мацдайы жаркырап, жузшен аксакалдыктыц нуры то- плген ерекше адам гой Суцкардыц атасы. взш катты кадф- 241

леймш, осындай отагасы бар эулетке тускешмдх мактаныщ етемш. Улкен юсшщ бфдеце айткысы келгенш уккан уй4е_ плер тыныштала калган. - Агайын, айтып отыргандарьщыздыц бэр1 дурыс, -деп сез бастады атам. - Ата-бабадан калган жонд1 жоктап отыр. сыздар. Жалгыз едш, Алла жарылкап жет1 ул, уш кыз суй- Д1М. Эр баланьщ оз орны бар, енд! Эмфшнщ орнын ешкщ де, ешнэрсе де толтыра алмайды. Ажалды кш жене алган? Тек орнында бар оцалар деп, аргында туягы калды, сол ер Жет1П, орнын оцалтар деген умтм1з гана бар. Есагацныц да сез1 жен, атасы, агалары бар деп орынды сез козгап отыр X гой. Аяулым каргам маган бетен емес, Эмгрш тауып бер- ген 031МШЧ бф КЫЗЫМ. Салт-дэстур бойьшша, «казака жеар ерден кетсе де, елден кетпейд! дегендх де дурыс еске салып отырсындар. Кдзакта «ага ©лее — женге мура, Ш1 ел­ ее - келш мура деген» деген эмецгерл1к жайын да козгап жатырсыздар. Муныц бэрг ер азаматынан айырылган же- орге айтылуга тшеп дэстур. Айттыцыздар, рахмет! К,азф заман баска, зац баска. Ендг Аяш ©31 шешед1 ары карай. Б13- дщ эулет Суцкарга жетшдгк корсетпеймгз, - деп аяктады С031Н. Улкен К1С1Н1Ц К0ЩЛ1 толкып, дауысы дфхлдеп кеткен. «Мыиа создердщ бэр1 маган катысты айтылып отырганда, козгалмай отыра бергешм орынды ма, жок, атып турып, жылап баска белмеге кетш калсам ба екен? Крй, жаца тускен келшше желюлдемешн. Мен бф бала та­ уып, жетт жыл казан кайнатып, агайын корген эйелмш гой. Айткандарын уназ тывдап, кулагыма куя берейш. Керепн алармын, керек емеа калар. Меш зорлап эмецгерге косып жаткан ешкш жок кой эзф», -деп, акылга келш, улкен ак самаурынныц артына жасырынган калпымда отыра бердш. - К^ызым, не ктейац, Кдрауылга кайтасьщ ба? -деген Эмгрдщ жылына арнайы келген экем мен агам дастарханнан турган соц, меш оцашадап алып. -Иэ... 242

- Жалгыздыктам жагдайыц к,иындаса хабар бер, атац- нын алдынаи отш, алып кдйтамыз,- дедт Осы созд! айтудыц экеме кандай ауыр болганын туонш турмын. Эр! дастархан басындагы ауыл адамдарыныц айт*ан эмецгерл!к туралы эцпмелер! де кокешнде турган шыгар. - Семеидеп Дэу агамыз жанына когшрт алып, жумыс тауып берем деген, -дедш. * - Онысы да дурыс екен, Кдрауылда ет жак,ындарыц жок кер1нед1, —деп экем куанып кдлгандаи болды. Байкус экем, маган батып айта алмай, Ь^арауылда титшдей баламен калып бара жаткдным жанына батып турса керек. Тши, агам да: - Аяш, сол дурыс к,ой. Кдйынагац беделдг екен, жец- ген де жон быетш адам сияк,ты. Жандарына барып паналагандарьщ дурыс, -дедк - ©зш де сомы ойланып журмш. Осы оку жылын аяктасам деп отырмын, - дедш тупю ойымнан хабардар етш. - Муныц дурыс екен, жарыгым. Суцкарды агайын- дарынан болмегенщ жон. Титл, атацньщ ушне келсец де сеш шыгарып ж1бермейд1 гой, - дед1 экем ауылдагы ак,сак,алдардыц эцпмесше к,осылгандай. - Мунда келш кереп жок,, Семей дурыс к,ой. Облыс орталыгы. 031 де к,ызметке орналасады, баланьщ да бх- лш алуына жак,сы, -дед1 агам, к,анша дегенмен, бупнп заманныц адамы гой. - Апам мен Уюлай жецешеме сэлем айтыцыздар! Султан мен Айзереш суйн-цздер, -дегенде жылап жгбердш. Жардан айырылып, жас басыма тускен кдйгым бар, куйеуге шык,к,ан жет1 жылда бф ат шн салмаган сагыны- шым бар, 031МД1 к,анша устайын десем де соцгы сэтте сыиып кеттш... Терыншнен келген кдлмбат жандарды букьа туыс бо- лып елге аттандырып салдык,. Уак,ыт адам баласын аяган 243

ба, осы келгешнде экемнщ курт шопп, картайып к,алг байкадым. Квцмш к;улазып сала бердь Крштасарда саадлы шошайып, к,ызы мен жиенше к,имастык,пен коз салган. Олар аттанып кеткен соц, уйге кайтып келе жатканда 1щщ_ йен: Ак, отауым Т1ккен жер майдан болсыи, Оньщ ш.п шат кулю, сайрам болсыи. Баска журт каиша элпештеп бакса-дагы, 031МШЦ ата-анамдай кай дан болсыи. К^ыз дэугрш кызыкты кайта келмес, Кдйраи ел, кайрам журтым аман болсыи, - деп, улы аналардан калган «Сыцсуды» колжте айтып отырганымды байкадым. 244

влара шак, ■ Орыс отаршылдыгыныц тозагына кушп, мацдайды !! таска урып журш, казак халкы ушшин мыцжылдыкка да аяк басты. К^удай тыеушкд! берш, бабалар аруагы II колдап, XXI гасырдьщ есшн Тэуелаз казак болып ашканбыз. Бул кезде КСРО куйреген, жетгйс жыл бойы халыктыц сана-сезшш бф арнада устап туртан идеологияныц кул- паршасы шыкканнан кетпн алгашында батыт-батдардан айырылгандай куй кешкешхпз рас. Аудандагы бм- дей бф мектеп директорыньщ орынбасары болтан сон да, елдеп саяси езтерктерге аса мэн беруше тура кел- д1. Кдраматымдаты устаздарды кунде болып жататын жацалыктардан хабардар етш отыруым керек. Кезшде куйеуш б1р ауданньщ идеологиясын журпзген, «касапшы- ньщ катыны ©зше лайык» деп, бурынгылар калып айтпаса керек. 1991 жылдын тарихи ерекшелш сонда, КСРО сын- ды улы державаныц шацыратын бюк устап турган уы- гындай болтан 15 одактас ел 15 мемлекет болып, жеке бв- лшш кетп. Еуразия алабындагы Казакстан да осы жылдьщ 16 желтоксаны куш ©з егемендтн алган. Тэуелаздш ец алдымен казак халкыньщ ата-бабасыныц гасырлар бойы бостандыкка умтылган, азаттьщты ацсаган армандары мен кайтпас кайсар рухыньщ жеща болатыи. Бабалары ак бь лектщ кушшен, ак найзаныц ушымен кортап калтан улан- байтак жерйчпзде туцгыш рет Тэуелазджтщ кек байраты желбфедт Дегенмен, киындык, та болмай калтан жок- «Кбайта куру» деп аталтан елара кезечде ел экономикасы дагдарыска ушырап, куйзелкке тусп. «Нарыктьщ эконо­ мика», «жекешелендфу» дегенд! санасы кецеспк идеоло- 245

гиямен уланган халкддмыз бфдеи тусшбедр сондык,тан етек-жещи тез жинай алмай, ацырып калган. Ауыл шаруашылыгы куйреп, ондфй пен онеркэсщ жабылып жатса, оньщ себебш ешим тусшбеген. Алып ец. дф1стерд1, зауыт-фаорикаларды, ет комоинаттарын жеке- шелеидфш алуга хальщтыц нарьщтык, сауаты да, каражаты да жок, едЕ Елдщ жерасты байлыгын, эоресе, мунайын коздеген шетелдш инвесторлар «батпан куйрыкдъщ» дэл успнен тус- кен шак, ед1 бул. Нарьщтык, катынастьщ Ж1лтн шагып, ма- йыи 1шкен куларга «мемлекет асырайды» деген социалис­ -А та санадан арыла к,оймаган жергЕпкт! хальщтьщ елтрада «иен калган» байлыгын ею асап, бхр жутса да, жумырына жук, болмай, баю устше баи берпс1 келдЕ Ел бул кезде «баю» идеясынан алые едЕ ТэуелсЬдж алганымызга маркайып, такиясын аспанга атумен болды. Журт митинпш1Л, жиыншыл болып алды. «Демократия жасасын!», «К,айта куру жасасын!» деп даурьщты. Бул кезде инфляция журт, кешеп КСРО сомы инф- ляцияга ушыраган. Мектеп устаздары, аурухана к,ыз- меткерлерг айлап ецбекакысын ала алмайтын. вндфй, онеркасште ктегендер мулдем жумыссыз к,алып жатты. Алып гимараттар коп узамай, к,ацырап иес1з калыгг, аяу- сыз тонауга ушырады. Ауылды да, каланы да жумыссыз- дык жайлап, журтшылык, кунделжй кажет тауарлары мен азьщ-тул1кке зар болып калган уак,ыт едЕ Сотые ардагерлер! мен зейнеткерлер дукеннен аптасына °Ф рет тапсырыспен 1шш-жемш алатын болды. Уры-кары каладагыныц колындагы кдпшыгын ала к,ашса, ауылдагы- ньщ корадагы малына к,ыршдай тидЕ К|ылышын суйретш к,ыс келгенде, к,алалык,тар кебшесе жылусыз, жарьщсыз калып, эоден к,иыншылык, кештЕ Бала-шаганы асырау к,амымен айел-аналар ала кдпшьщ аркалап кеттЕ Еркектер жаты бфеуге кызмет кыдганды, 246

сауда сатгык жасаганды намыс корщ, кобшесе уйде бугып жатты. Жумыссыздьщтыи зарыман копшмт азгындап, аракка салынып кеткен. Елд! алыпсатарлык, жайлаган. Базар саудасы к,ызган. Ашьщауыз елд1 алдап, акшасын кагып экететш алаяктар кобейген. Сансыраган елде баксы- балгер, емпй-тэуштщ куш туды. Осы кезде оз валютамыз айналымга шьщты. 1993 жыл- дын 15 к,арашасында улттык тенгемю келдг дуниеге. 1 АК;Ш доллары 4,75 тенге, 500 рубль бхр тенгеге багаланды. Жиган- терген к,апшык-к,апшык, сабан акшасын ауыстырып алмак, болып, акшасы бар агайын тецгегпц кезепне турды бф куш. Мен сол Кдрауылда мугалшмш. Ауыстыруга жупретш к,ай бгр акшалы ед1к? Тел тенгемюге бейнеленген эл-Фараби, Сушнбай, Курмангазы, Шок,ан, Абай, Эбыхайыр хан бей- нелерш ара-тура ецбекак,ымыз келгенде корт калып, тобе- м!з кокке жеткендей куанатынбыз. Жацальщтарга кулак, тургенде: «Елшйде валюта айырбастау пункттер! ашылып жатыр», «Улттык, банк курылды», «Тецге сарайы ашылды» дегенд1 естш, жаца заманньщ лебш сезгагендей боламыз. Мундай галамат тарихи алмагайып заманда омф суру де онай емес кершдг К^ытайдьщ «улкен озгерхстер уакытында емф сурш кал» деген каргыс сынды тэмалш тагдыры- мызга тап келген кезенде оз ©мф тэжфибемюден еткердж. Алайда, мандайга жазылганды «окн-пш» деп кдбылдамай, бел шешш тфшъпк кдмына кфклтк. Бул уак,ытта Эмфмен катар саяси кызметте жургендердщ кеб! жумыссыз калган ед1. Мугалшджтщ ен бф к,асиет1, к,ай заманда да, кай когамда болсын когамга кажетаз болып калмаган. Устаз бен тэлшгер кай уакытта да когам суранысына ие. Замана жел! каншалыкты уйыткып сокса да, дулей дауыл фгесш шайкаса да, мектеп оз орнында калды. Дегенмен, мугалш айлыгы мардымсыз едр сондьщтан коп мугалшдер кызме- Т1н тастап, саудага шыгып кетш жатты. 247

Тацертеи мектепТкЫеПТкые.лАселмы, п-умшешып раауйдоанндоыгак,жебгпЦмщ. °аСКаР Мектеп директоры Жамал Акынкызыньщ жасы зейнетке келш калыпты. Сол орынга С13Д1 лайьщ К0р1п отырмыз, 031Ц13 калаи к,арайсыз? — деп сурады баскарма бастыгы. Шынымды айтсам, директорымыздьщ зейнет жасына жет1п калганын алдында еспгем, б1рак, орнынан дэметщ журмеген едш. Тупи ойым Семейге кошу болатын. Сон- дык,тан шешш ештеце айта алмай: - Ойланайын, бул мен ушш кутпеген усыныс болып тур, - дедш. - Аяулым Сапаровна, ужымдагылардыц 031 бул орынга С13Д1 усынып отыр. Ойланьщыз, - дедк Мектепте бул туралы ешнмге Т1С жармадым. Кешке карай Сыргаш жецешеме телефон шалдым, «тэжфибел! басшы гой, бф жошн айтар» деп ойладым. - Аяш, саган сешм артк,ан ужымыца рахмет. Сен енш каргадай баламен жалгыздан жалгыз Кдрауылда бфжола кала алмайсьщ гой. Директор болган соц кем1 бес жыл кызмет етущ керек. Дэу агац сендерд1 биыл коппрш алам ба деп отыр. Саган жумыс, Суцкарга мектеп карастырып жур. Бйбен турамыз десецдер де карсы емесшз. Эйтпесе баспана жагын да ойластырудамыз. Сондыктан кететшдж- терп-щд элден ескерткенщ дурыс, -дедк «К,ой, бастык болады екем деп, мунда кала алмаймын гой, алдынан отт, шеипмшд1 айтайын», - дедш де, ертеа- не районога келш, ман-жайды тусшдфш, басымды босатып алдым. Сол жазда Семейге коигпк. 248

Айкезбе ару : Мен сонау бала кезшнен ешюммен ерекше араласып, 1I сырласып кете коймайтын кгакшк едш. Жылдар оте, ез болмысыма уц!ле карасам, сол калпымда калган екем. и К,ыз куншде Зейнепхан, Шараина деген курбыларым бол- ды. Инстшутта Бейбп пен Эсима деген кыздармен ты II г табысып, 61 р белмеде бфаз жыл турдьщ. Бграк булардыц ешкайсысымен де жан-дуниеммен актарылып, барымды шЖ 60Л1С1П сырлас та мундас оола коимаганмын. Кдрауылда турганда коршш Шэшмен аяк-табак араласып турдьщ. Ш! 0м1рддй кызметгестершщ келшшектершен отбасы бо- лып араласып-кураластьщ. Мектепте бф-еш мугалшмен ! сыйлас, баскаларымен эрштес болдым. Жарымнан айры- ! лып жеар калып, жетш улымды жетектеп журш, отбасын асыраудыц киыидыгы ез иыгыма калай тускенш бьлмей де I !' калыппын. Семейге келгенде тапкан айрьщша сырласым - Гу- лшай болды. Бул кезде Дэу ага меш муражайга кызметке тургызган. Гул1май екеушы сол муражайда кызметтес- шз. 031 сондай суйюмд!. Ею уртыныц тусында су ушру- ге болатындай эдем1 шукыры бар. Туньщ кара кездерше карай бергщ келедк Бул Гулшай кулгенде, кулл1 дуниеге кектен нур топлш, айналаца шуак тарагандай эсер етедк Тебесшен жазык мавдайына бф шокш шашы тусш, эппак жузше ерекше бф сэн берш турады. Успне не кисе де жараса кетер едк Журген журганщ 031 бгр ганибет! Талшы- бьщтай буралып, жер устшен билеп келе жаткандай. Сей- легенде уш жаньщды елжфетш жШередк Сейлетш койып, тыадап отыра берпц келедк «Ару» деп осындай кызды айт- атын шыгар-ау! 0зшщ окымаган штабы жок- Ол мазму- нын талдап айтып бергенде, 031ц окып шыккандай эсерде боласыц. Акындардан Абай мен Шэкэршнен бастап, кешн- п Мукагали мен Фариза, К,адыр мен Туманбай, Жубан мен 249

Касым, бупнп Несшбек пен Улыкбек, Серж пен Журан Есенгали мен Есеикулдыц елецдер1н жатка ок,иды. 0лец окыса, Гулшай окысын! Оныц жанында дик- торларыц далада к,алады. Домбырага косылып эн салатьщ коцыр даусы да бар. Осындай бекзат сулуымыз, неге екенщ жан жарын эл1 жольщтырмапты. Оц жакта отырып калган айтуына Караганда, есж кормеген. Арманыидагы акбоз агщ ханзадасын злх кезхкпрмей журген кершедь Семейде Педогогикалык институтыньщ филология факультетш бтрш, осы музейге кызметке келген бойын- да калып койыпты. Жумысы 031не унайды екен. Ужымда абыройлы, С031 0Т1МД1. Тжтеу м1нез1 де бар. Бф Караганда кербездшнен коп сойлемейтшдей корщедй Кейде тукке турмайтын нэрсеге котермш кететп-й де бар екен. Музей директоры Оспан Батырулы Дэу агамньщ сыйлас досы болгандьщтан, мет кызметке бфден алды. Музейде кор жумысы, гылыми-зерттеу болш1 жэне экс- курсиялык насихат белш1 бар екен, соныц бхреуш осы Гулшай Оразайкызы баскаратын. Мегп Гулшайдыц карамагыиа жШердь Оспан Батырулы алгашкы куги ме- Н1 ужымга таныстыру ушш болшге 031 ертш келдь Улкен болмеде торт адам отыр екен. Оньщ ушеуг эйел, бфеуг ер адам. Есжтен юрт келген б1зге орындарынан турып, м- типат корсеткен.Сонда Гулшайга бфден козш тусш едт «Кандай керкем жан» деп ойлаган едш. Жаца ужымым мегп бфден жылы кабылдады. Гулшаймен бф-бфшвд бурыннан танитын адамдай жакын араласып кеттж. Уш- М13 де бф кошенщ бойында болып шыкты. Мен орталык универмагтыц артындагы бес кабатты уйде турамын. Ол сол кошенщ бас жагындагы торт кабатты хрущевкада туратын. Тацертец мен баламды мектепке апарып салып, Ин­ тернациональный кошесше тускенде, Гулшай аккудай жузш, кошенщ аргы бетшен келе жатады. Екеумгз куана 250