Қасірет пен Тағдыр

жуздесш, Ленин кешеанщ боиындагы ею кабатты кызыл гимаратка бфге бет аламыз. Музейдщ екпшл кабатындаш итапхана акт залына жалгасып кетедк Б1здщ жумыс ор- нымыз осындагы экскурсияльщ насихат болшшщ бфцнш кабатта орналаск,ан. Кейде тацертец эркайсымыз оз жолы- мызбен келеек, жумыстан соц бэрШф кайтар жолымыз 61р. Уакыт оте аяк,-табагымыз араласып кеттг Суцкар екеумвге ортак, балага айналды. Бэршен де Гулшайдыц тазалыгына тэнгп болдым. Ею бвлмесш айнадай жаркыратып, ак, сарайдай кылып устайды екен. Сыртк,ы естн ашып, юрш келгенде гажайып бф хош гас жанынды баурап алады. Сол сэттен-ак, бул уйдем шык,- к,ыц келмей калатын. Аягыцызга усынган жумсак, шэркей- ден бастап, кол жуатын жердеп этф1 ацкыган сабын, колы- цызды суртетш жШек орамал да жаньщызды рахатка белер 0д1. Уйде жанга жайлы классикалык музыка ойнап турады. Жйек перделер1 жерге топлген терезелердщ алдындагы ку- мырада эдем1 гулдер жайкалып турар едк Эаресе, узынша табакшага отыргызылган фиалка гул1111ц бфнеше сорты ю- реберктен бастап коздщ жауын алады. Конак белмесшщ ортасындагы устелге эппак матага кестеленген эдем1 ернеп бар дастархан жайылган. Дэл сондай ернекп гулдер1 топл- ген майльщтары да шетше тшлш койылган. Жемк салатын хрусталь вазадан алма узымейдк Ыдыс-аяктары, кесе- табактары мен сусын плетш бокалдарыныц бэр1 кымбат та эсем. Тутынатын барлык заттары ©31 сиякты эдемь Пгар- ген тамагын айтпай-ак кояйын, ш ушрш, дзм1 копке дейш тацдайыцнан кетпейдк Мешц Суцкарымныц 031 ет, фьмнпк косылган бэлншн жеп отырып: «Апа, Гулшай тэтеден ас т- Сфуд1 уйрешп алсацшы», - деп, шалкамнан туарген. Б1р1 кем дуние деген, осындай сэн-салтанаты жараскан уйде Гулшай жалгыз. 031 менен уш жас улкен едк Яши, отызды орталап келе­ ек Бфде маган бар сырын ацтарды: 251

- Сен Алматыньщ кызы болгаи соц, 61341ц жак,тыц жагдайын бммейсщ гой... Мына Ертютщ жагасы, Щьщ. гыстаудыц бауыры, Бесцарай, Абыралы мен Карауыл аудандарыныц халкы ядролык сынацтардан зардап Шек. Т1. Бшкте мацгаз Дегелец тауыныц астындагы шахтадарда жасалган жарылыстардан жартасты тау- тастыц уйшдкше айналды. Мынаны окышы, бэрш тусшесщ, - деп маган бф кггап усынган. Бул тацырыпты кептен зерттеп жургеншд! курбым кайдан бысш?! «Полигон туралы бэрш быемш гой»,-деген ой сап еткен мен жуцалтац кггапты сомкеме сала салганмын. Кешке уйге келш, Итапты цолыма алып, аударып-тец- керш каратам. «Мутэн Шэмшшулы» деген авторды бурын естшепшн. Ютап аннотациясында автор туралы: «педогог, журналист, когам цайраткерц «Невада-Семей» козгалы- сыныц белсенд! мушеа» деген аныцтама бершптк Бул ез1 емфбаяндык, хикаят жанрында жазылган «Коргендерцм» деген царапайым гана такырыбы бар, жупыны кггап едк «Кулацпен еспгенд1 емес, тэшммен сезш, жан-журепм- мен куйзелген, кезшмеи коргендерд1 жазып отырмын...», - деген алгашцы сойлемшщ 031-ак, к,ызык,тырып ала женел- ген. Автор бул кхтабында агынан жарыла, елу жыл боны 1Ш1нде сацтаган сырын ашк,ан екен. «Тацгалдырар гэп: осы мэселеш талцылаганда, быш- танымы жогары бмпрлердщ бфде-бфеух «Радиация залалы жэне озгедей де к,атер1 мол ядролык, сынацты халык, ежел- ден жи1 мекендеген берекел1 Ертк жагасында, Казакстанньщ уш облысы шекаралас болып, оган коса Ресейдщ Алтай олкеа Ку^ынды даласы аркылы токайласатын, сол кунде еы миллиондахй жан иеа коныстанган, (бертшде солардыц саны жарты миллионга кобейген), ел экономикасына кайт- арымы мол шурайлы аймактьщ ту}' ортасынан ядролык полигон ашуымыз калай болады, куги ертец осы тацдаудан опык жемейм13 бе?..», - деген жайтты каперше алмаган. Ту- 252

отказ бейгамдык, элде Ресей империясына «ез еркшен ! бтыагкыннегамнк»убрауйрдатыанпаихшалльэщстеаррегтакдеенг.еМн ебнэщз-ббааялгЯыЛу„лгг РЫС' ссь, ощрде, мыржык пен Легелен тауларьшьщ баумйы * II дшаакшоылхроази*,коо.нры.ксктеаннекаанзаакуыаулыдалрыдньдща еартпас.ыМтаелрэтр.бИес™шоамкйГ Из Элоегге ер ауылда мектеп ашу мумк1 емес козы : рымнан. кеш жерге жаяу-жалпы катынап окыдыц. Бастауыш оку уя- , сын бтрген соц озш Дегелецдеп орталау мектепке бардым, •• бфер жыл «Узынбулак» колхозыньщ орталыгындагы ин- тернатта жатып ок;ыдым. 1946 жылы, 19 жасымда экем меш III Семейге апарып, Абай атындагы педучилищеге берд1. Ке- шепдей болтан жок, сол окуды бтрш, бастауыш мектеп- : т1ц мугалЫ деген куэлжпен туган елге оралдым. Сотые 61- •! Т1П, мамыражай уакытка колымыз жетп деген кезде бЬдщ ауыл мазасыз корндлерге тап болды. Из, 1946 жылы эскери 1 КИ1МД1 адамдарды жш квретшбгз. Олардыц машиналары Тарбак, Майлыкара, Дегелецнщ Эулие асуынан, кейде и Керекудщ Май ауданы жагынаи келш, эрл1-берл1 отедт Таиталып, сондарынан карап турамыз. Элдебф жерден ку- рылыс салып жаткандай коршедк 1949 жылдыц жазында «КДныстан» колхозындагы бастауыш мектепке мугалш болуга Абыралы ауданыньщ оку белшшен буйрьщ алгамын. Оку жылын бфак уакы- тында бастай алмадым. ©йткеш тамыздьщ 28-1 куншен бастап колхоз орталыгына эскери адамдар келш, ауыл- аймакты, мацайдаты кыстактарды кузетке алып, ешкайда шытармады. Ертесше тан,ты алтыда солдаттар буюл ауыл- ды уйлершен сыртка шыгарды. Айткан уэж1: «Сэлден соц б1р жатдай болады. Етпеттеп жерге жатыцдар. Кездерн-щд ашпацдар, бастарыцды кетермецдер! Сойтпесецдер - емхр- лерще каут!..» - деген соц, амал канша, айткандарын 1сте- Д1к. Менщ орысшам коп-кор1м жэне сол ауылдагы окыган естиярмын. Солдаттарта комектеетш. Элкисса, содан сатат 253

же-п шамасында жер астынан шык,к,андай курыреген гуц естмдь 1ле табан астымыз шайкдлды. О кезде к,айбф бе- кемдеп салган уй оар? Шию кесектен салынган жатаган уйлердщ Ерт1с жактагы кабыргасы сеплш кулай басгады. Салдыр-гулдф етт терезе шынылары сыиды. Сонда гана уш жылдан берх 031М13Д1 тондректеп журген эскерилердщ сыры МЭЛШ болды. Солар жасаган атомдык, сынакдыц алгашк,ы курбаны болганымызды, рас, торт жылдан кешн быдж. «Бисмил- лэн1» 1штен айтып, кора-жайдан аулакда жер кушып жатырмыз. Епщайда кдрамацдар десе де эуескойлык, же- щп, бет1МД1 алак,аныммен колегеилеп, аспанга урлана сыгаладым. К,арак,ошк,ыл булт шогыры куннщ козш ту- гел жауыпты, сол сэтте тунерген кок курещтш, сзл-пэл к,ызаргандай болды. О, тоба! Кдлпагы улкен, сабагы жуан сацыраукулакка уксаган к,арак,ошк,ыл булт шудаланып, уйпаланып, жан бггкендей ыбыр-жыбыр козгалып тур. Элден соц жан-жак,к,а жайыла бастады. Шай кдйнатым уак,ыт отт! ме, бьшеймш, шогыр булттыц бфазы Деге- лецнен бер1 асып, бкдщ устпзге тондй Ауыл иттер1 кун- шыгыска к,арап ули бастады. Сиырлар окфД1, туйелер боздады. Сойткенде ботасын 1здеген шгендей емес, элде- неге шагыигандай бфжосын зарлы ун шыгарады. Кейбф сиырлар кул ушлген тобехшкке шыгып жер тарпыды. Жылк,ы атаулы орден тастап, к,отанга шауып келш, эл- денеден урдккендей ауылдьщ ортасына туракдады. Сол жануарлар бф сумдыкдьщ болганын сезген тэрхздт Элде жан иесд деп бпден комек кути ме?.. Бертшде бхлддк: бдздщ ауыл, Тайлан мен Саржал елд1 мекендерх, Борлд мацатындагы ауылдар сол куш 160 рент­ ген молшершде радиоактивп заттармен дем алыппыз. Бул енд1 - эскерилердщ олшемк Шындыгында одан да коофек уланган сиякдымыз. Соньщ жауабын енд1 кшнен сураймыз?», - деп ашык, айтады. 254

Клтапты ок,ып шыгып, полигон зардабы адамдардьщ еК1НШ1 жэне ушшпп урпактарына ауыр эсерш типзш отырганын, полигонга жакын тургьшдар арасында жу- рек-тамыр, онкология аурулары, лейкоз, ортальщ жуйке жуйесшщ бузылуы аурулары жги кездесетшш тусшдш. - 0л1м кебейдк Осы аймак,тарда туратындардьщ отба- сыларында ауырмайтын адам жок, деуге болады. 0з отбасы- мызда улкен зардап шепп отырмыз. Алдымен экем катарлы азаматтар аяктарынан, белдершен журе алмай калган. Кеп узамай, бгршен сон о\\р\\ емгрден оза бастады. Оны «малдан жуккан бурцуллез ауруы», - деп дэрйерлер накты диог- ноз коймаган. Кейш бьлдк, радиация эсершен болган екен Экем де емфден ерте кета. Анам узак тосек тартып ауыр- ды. Менен улкендер! ер балалар болган соц, шешемгзге мешц карауыма тура келдк Улдар уйленген соц, келшдер белек шьщк,ылары келш, бгр-бтр отау болып белек кеткен Менен кешн Шр сщмш мен йпм бар ед1. Соларга айналып, алысца узап ок,и алмай, осында кдлып к,ойдым. «Сал болган анамды кш карайды, мен кетсем ипм мен схцлтнщ жайы ка/хай болады?» деген уайымнан куйеуге де шыга алмадым. Он/нм мектеп бтре сала куйеуге тит кета. Университетте окып журген шшнщ денсаулыгы жок. Анам уй 1шшде гана суйретыш жургеш болмаса, тыска шыгуга жарамайтын... ГулIмай бупн б!р ерюн актарылып, шн босаткысы кел- д1 ме, курсше сейлеп отыр. Мен уназ кулак коямын. Оныц тагдыры аса ауыр болып шьщты. - Мен мшкентайымда «айкезбе» болыппын. Терт-бес жасымда тун тесектен турып кетш, белмелердх шарлап эн салып журед1 екем. Кейде есш ашьщ калса, сыртка да шыгып кететщ кершем. Онда ауылдамыз. Мал кораларды аралап, тауык корага юрш журе берштн. Экем быт калса артымнан ерш журш, устап алып сол уйыктаган калпымда етерщ алып тесепме жаткызады екен. Ай жацарган сайын мазасын ала берген соц, анам мет даладан устап алганда. 255

ояту ушш бетшнен шапалак,пен салып-салып жюергеннен шошып, устамалы ауру болып к,алыппын. Содан апармаган дэркерх, корсетпеген емдна кдлмайды. Бфак, бф жабыскдн дбрт оцайльщпен жазыла к,оимаиды. Он горт жаск,а кел- генде етекирш келедь Сол кундерх басым к,атгы ауыратыц. Б1р жакрысы к,ояншыгым устамай кетедй Апам: «басьщ сак,инадан ауырады» дейтш. Бфеулер «уйьщтап жатканда басына итаяк, к,ойып крйсацдар, содан к,ояды» делть Содан бойжеткен кезшде де басыма иттщ табагын к,ойып уйьщтап журдш. Жабыскдн ауру калмады, к,айта жасым оскенсайын улгая тусп. Екшпп мушелде Айкезбелшм к,айта кутырды. Содан кррланып, елшмге турмыскд шыга алмадым, - деп матан муцын шак,ты. Содан бастап Гулшай рет1 келсе бНдшне к,она кетед1, мен де баламды алып оныц пэтерше тунеп кдйтамын. Сувдарды Семейге келгелх ауылта, кейде Дэу агасыш- кше Ж1беретхн болдым. Эр каникул сайын атасына барып келсе, улымньщ кецьй де, ой-оркт де ©сш келед1. Атасы мектеп керек-жаратын тугендеп, кыркуйекке таман палата 031 экелш тастайды. Тек, экесшщ жанында жок;тыгы де- месе, Дэу шкеа мен атасы, тутан-туыстары Сувдарды ез балаларынан болмей оарш келедк Ауылдатылар к;олдарында барын аямайды. ^ыск,ы со­ тым, сэры май, курт-тршплк сол жак,тан келш жатады. Укьмет мулк! талан-таражга тускенде, ауыл акракалдары ак,ылдаса келе, жалгыз дшрменд1 сак,тап к,алута тырыскдн. «Пай» дегендг тусшбесе де, бас изест, бф кдгаздарга к,ол ко- йып, нарык, ыцгайына жыгыла берген. Сонау Уржардан ше- М1шкен1ц майы, бал, жумыртка, бидай келедг. «Бартер» де- ген нэрсеш алташында жатыркдса да, бара-бара кулак,тары уйрешп, елендесш отыратын болтан. Абай ел1нде ет, сэры май, бал к,ымыз, курт-фшдпк бар. Уржар, Кекпектн те деген «оартер». Ауыл эйелдер1 Семейдщ к©к базарына оарып сауда жасау ушш купите бф рет кдлага кдтынайтын 256

тиелш артынып-тартынып кепп бара жатады. «Пазикке». ' отырыП/ «Пазиктщ» кайтатын уа^ыты КеШКеДе1к1ланьш саудагер катыидарына етпеген тауарын болганда/ ^ кетад. Дуылда кыс кдтты, «Каражыра» кем1- <<оПТЬ1М>>ш{н «бартер» жарамайды, тек «наличка» - колма- Р1иалуУа керек Кдйын журтым осылай нарыеда бешм- кол•п кме жаткан. Кудайдыц берген кец даласында ерюн деЛ1 п семхрген табын-табын сиыр, ушр-ушр жылкыны жаИЬ от Гяусан - сут емес пе, к,ала сияцты емес, ауыл мактан тарыга коймаган. Бфак кеишп кезде уры шык- ты деген жел свз жетхп к,алып жаткдны рас. Сиыр малый ■ае журген жершен жайратып тастап, келхкке тиеп, экете берейн кершедь ©ткенде атам келгенде, малды ©ргс- ке цапераз айдап тасгаудан тиылдьщ, мал кезек шыгару­ ды бастадык; деп отырган. Айлыгын айлап ала алмайтын каладагылар «к,олга к,ашан карта тышар екен» деп, битш сытып отыртанда, ауылдагылардыц аузынан ак, май атып отырганы рас едн Улымды каникул сайын ауылга жхбере- тшш де сол, 01раз ак, хшсш, ерюн журш-турсыншы деймш. Улым кдйткднша кдсымда Гулшайым бар, жалтыздытым бшнбейдь Гулшайдьщ айкезбелшнен алгашында к,орк;ып, тушмен сан оянып шыгатын едш. Балкон мен сыртк,ы есхкп жаксылап жауып, сыртк,ы есжтщ юлтш кдлтама салып к,оя- мын. Гулшаи тесепнен кетер1лед1 де белмелерд1 шарлап шытады. Асуйге барады, тоцазыткдлшты кдрайды, кэст- релдерд1 ашып-жауып журедк Ештецеш сындырмайды, шакпайды. Кдтты салдырлатпайды да. Одан шыгып, к,онак, оелмеге барады, серванггагы ыдыстарды карап шытады, колына усгап коред!, б!р жаксысы, тастап жхбермейдг Ус- рып кйапкГ ТУР?а^ Ва3аАаШ ^ м1сКеЙд1' Диванга оты- рьт к таП караиды. Кейде белменщ ортасында турып дене *ГГРЫНа К1р1СеДр СодаРдьЩ бэрш жасап жургенде деп, кезш бакь п\"™ ЖЗКПайды- «^арацтыда калай коред!» кыраиып жатамын. Уйкым шайдай ашылады. Артынан 257

ТУР™ьш деп бурышка тыгалып алып бацылаймын. Сырт. кы ейкке'барьшпреледа Де алдында узак турады. Денеб ™ тенселгеией болады. Содаи б.руакьпта жатын седые. Гк1йт ды. Б1р тацданатыным, еш жерде суршш кетпеад, гбефкд,еаиц1елгае к,олыг не денес1 ти1п кулатып, туарш алу деген жок,. Уакыт ©те келе, Гулшайдьщ бул «касиетше» де кондщ- Т1М. Назар аудармай, алацсыз уйьщтай берет!н болдым. Сугщар бфшшш! бтре сала, атасы ат салдырмай же- Нп келдт «Уш айга алып кетем» дегеи. Сум,кар куанып, тар белмеде атша шауып жур. «Бармайды» деп *;алай айтайын, ержоз кшм-кешепн жинастырып, ертш Ж1бер- д1м. Алгашк,ы айында к,атты жалгызсырадым. Гульмай екеу\\йз кобше бгздщ уйге к,онып журд1к. Кинога, театрга барып, кейде екеуара отырып кещл кетеру ушш шарап 1Ш1П алатын болдык,- Гулшайдьщ 61р элаздш, хшшдкке тез к,ызып к,алады. Мен Эмфдщ барында той-томалак,та ак,к,айнардан алып отыратынмын. Эрштестершмен шараптан да дам татк,ам.Мереке, той-томалак,та ешкшнен к,алыспай тартып салам. Бойыма к,ан жупрген сон, эжеп- тэуф дауысымды аяйын ба, энге басамын. Ужымдастарым дем берген сайын тартынбаймын. Жеар калган сон, муньщ бзр1 калган. Жылын отюзгеннен кешн де той-томалак,тан бойымды аулак, устадым, бфак, меш байсырап жур дейд1 ме екен, айелдер жагы куйеулерш к,ызганатын болды. Кеше- гг Эмфмен бфге журген, отбасы болып араласк,андардыц айелдер! к,ызганыштарын жасырып к,ала алмаганда, жаным жабыркап к,алатын. Семейге ауыск,алы коп еншмд1 танымаган соц, жиын-тойга бара бермеймш. Тек Гулшай екеумгз бфге к,ыдырыстап, кещл котеремгз. Бгр куш екеушгз едэуф к,ызып келдгк. Сол куш 111Ш сы- рымызды бф-бфьмгзге армансыз акдарганбыз. Гулшай еш- кшге айтпаган жан сырын айтты. 258

ауы«рОынпд,ауйугшешжнейдеклужрсэтрадеомцышпажвудрргпеянмм.щКеБлшгенждеЫгео р'! адам еД1, жанында орта жастагы мешрбикеа бар А Р Р Р к61арискуыьшсыжмаытгеыте. Мжеоигажраынбуошлыырпы, дпеанпеаамснеылцкмИдреепс^ аягГГЙ\"' коль,и укалаимын. Мешрбике каи кысымы,, ту™ет“; ресе дар! епп жатыр. Мен анамныц аяц жашнда отырганмын Дэрйер кенет цолымды алып: ‘ - Апаады ауруханага жатцызганымызды цалайсыц ба? - дедь - Из, дэрйер, апама ем алу керек, - дедш жалынгандай. - Апанды к,азф алып кетемй, ауруханада жатады, емде- лш шыгады. 0зщ де жинал, б1рге жатып апаады кутеац, - дедь Мен куана ере женелдш. Ана дэрпер ез1 бас-кез бо­ лып, апамды ауруханагасалды. Ертеа туске царай жагдайымызды сурап, юрш шыкдан. Б1раз есш жиып цалган апам огам батасын берш, алгысын айтып жатты. Мен де куанып, «рахмет» деп жатырмын. Да­ ртер агайдыц аты Бак,ыт екен. - Есшщ кш, царындасым, -дедь - Гулшай! - Атыца сай екенсщ, - деп, апамныц кезш ала бере к,о- лымнан устаган. К,олы сондай жуп-жумсац, жып-жылы екен. Денемнен ток, журш откендей болды. Келеа келгеншде ез1 апамныц кеудесш тыцдап, к,ан к,ысымын олшеп, емдеуип дэрйершен сейлесть Олардыц жазып берген дэрыерш де экелш бердь Мен оныц к,амк,ор- лыгынан кдтты ыцгайсызданып, дэрьдершщ ацшасын бер- пм келт: - Бак,ыт агай, мынау дэрыердщ ацшасы, - деп усынган азын-аулак, тиын-тебешмд1 алмай: - Мен де дэрйермш гой, мундай дэрьлерд1 ауруларга жаздырып алып бере аламын, - дедь - Айналайын, сегн бтзге К,удай жюердц -деп, оган апам риза. 259

ештеме жок,- бет! едэуф берх караган соц, уйге шьщтьщ. Тшп 61341 Бакыт агайдьщ 031 жеке колюмен жетюзш салган. Апамды ущ;н. Ш1 к,абатк,а дегпн котерш шыгарды. Ризашылыгымызда шек жок, апам батасын топп жатыр. Содан кешн де теле- фонмен хал-жагдайымызды сурап журдк Бфде ол мещ «тугаи кунш ед1» деп, меирамханага шакырган. Апама айт- ЫГ1 едш, байкус тык,к,ыштап журетш зейнетакысын колыма устатып: «сыйлык ал, к,уттык,тап к,айт» деп, куана-куана яаберд1. Успме жылтыраганымды ьнп, алган сыйлыгыма \"К к,оса, езш салган юшкентай картинамды да алып бардым, иэ, менщ сурет салатын да внерш оар. Мейрамхананьщ тупк1 жагындагы оцаша залды жалга алган екен. Кфгеннен кызылкоцыр панбаркытпен комкерыген алакелецке бел- меде ею юаге гама жайылган дастарханды кердш. «Туган кунше менен баска ешюмд1 шакырмаган ба?» деп тксшш калдым. Мен жан-жагыма карап, есшд1 жиганша, тупюр жактан костюм-шалбар киш, галстук таккан, тула бойында бтр мш жок Бакыт агай жайрацдап шыга келдт Меш кер- геннен: - Гулшай десе, Гулшай! Кдндай кулпырып кеткенсщ! - деп, мактауымды кел1спре женелдк Содан керемет отырыс едк шараптан алып, шалкытып отырдык. Бурын кыздармен аккайиар, сырадан ауыз тиш жургешм болмаса, шарап 1ш1п кермеген басым масайып калыппын. Баганагы «менен баска ешюм жок па» деген кудтм бэр1 туманга сщгендей жогалып, дэрпершнщ алдында емен-жаркын отырдым. - Гулшай сенесщ бе, сенбейсщ бе, езщ 61л, бфак мен се­ ти бхр коргеннен гашык болып калдым. Эл1 кунге сагынсам болды, устще киген коплдф жгбек кейлепцмен нэп-нэзж болып улбфеп, кап-кара мелдфеген жанарьщмен маган урке карап турган бейнец келед! кез алдыма, - деп жу- репн актарып салды. Сосын менщ «э» деуге муршамды 260

келт^Рме®, ^^д^^аз^'^шгтократ^нт^^ер^!1 сон, » даЫТ™ демей жупремЬ, адам жанына арашатусу ку\"ДеМеи, У _ Егер осы енбепмшге карай аидык Г°Й' Тг! Шзден бай адам бодмас ед>. Меи езш уш жерде Т° ^стеймш: вз садам бойьшша б!р емханада уролог­ ии екншИ, жедед жардемде дарйермш, ме- дПинститутгасабак, беремш. Осы ушеушен тапканым^шр отбасымды асырауга эрец жетедьЭйелш, ем улым оар. Соларды асыраймын деп, жиырма терт сагат зыр жуп- оеМ1н Сондай б1р куш сендердшне бара калдым. Кунше ондаган ауру керш журмш гой, анаца пациентам деп ке- мегхмд: керсету парызым, ал оныц урш ауызга салгандай кызын кергенде, гашык болып калуга кукым жок едк Бфак журекке эм1р журмейд1 деген шын екен. Анасы ауырып жатканда, баласына баска кезбен караганымныц ©31 кыл- мыс кой. Ал мен сол куш адамгерпнлштен аттап, карызым мен парызымды бьае тура, саган есш кетш калды. Отызды орталаганша кыз кермей журмш бе?! Егер барльщ ауруга барганда, кыздарына кез салсам, озше емханага келген эйел затына еркек болып карасам, кш болганым? Кезш- де жаксы керщ-ак алган жарымды, канымнан жаралган ею улымды умытып, сешмдершен аттап, саган гашык бо­ лып не болды маган?! Б1зд1 ауладан кутш алганьщ есшде, баспалдакпен таласа котерппп, еакт! аштыц. Алдыма ту- С1п, анац жаткан болмеге кфдщ де корпесшщ шетш кайы- рып, маган ол кгаш карауга жагдай жасадыц. Соган дейш мен сен1 ауру адамныц жакыны ток,татпай ез 1С1ммен айналыса деп кабылдап, саган коз бердш. Мешрбикеге дэ- Р1 егУге тапсырма бердш. Ол инесш шаншып жатканда, Сен1 бь? Т0К,таты\" ^аРаДым. ^арадым да, катып калдым. басы^Т Ж0РДеН °УРЫН кеРгендейм1н... Козш булдырап, о“„Т 45СеМ' СеИбеСС‘,‘- Сага\" караганым ондаи, сен кипактап арь, карай кет™,, есщде ме?» - дел* 261

колымнан устап. Шынында солай болтан. «Мына кгсх неге сонша теарейед!?» деп, жактырмай калгам. - Иэ, С13ДЩ караганынызды унатпаганмын... - Солай, К031МД1 сатып, есш шыгып турганда мешрби- ке:«К,ан к,ысымын таты бгр кореек к,айтед1?» - деп, кеншмд! белдк «влшесец, олше...», - деппш. Тез бф шешшге келщ, сендерд1 озш&бен алып кетпм. Мешрбике: «аурудыц кан к,ысымы тусп, созылмалы ауру гои, оны к,азф стационарга алмайды», - дегенше кдрамадым. Ауруханага келген соц кезекпл дэрнерге «туысым едЬ> деп, жалынып журщ жаткыздым. Сал ауру болтан сон, сети де жанына алдыр- дым. Жанымда турак,ты журетш медбике тэжфибел1 кхо болатын, менщ мына кылыгыма тац болды. 0зш не хстеп журген1МД1 бьшеймш, бзрх де ернмнен тыс болды. Ары карай бэрш озщ быесщ, - деп жан сырын актарып салды. Мен оныц айтк,андарына к,алтк,ысыз сендш. К,ыз болып к,ылык, шыгарып, ешиммен кыдырып, елжгрей сушсш кер- меген едш. Есшд1 б1лгел1 езшнщ ауру екешмдх тана быетш- мш. Жхптпен журмек тугьп, айкезбелтм мен анда-санда устап калатын кояншыгымнан жасып, бфеумен танысудан кашатынмын. Бхрак, есаз гашык, болтым келетш. «0зьме о[- реу гашык болса, айлы тунищ кершеал ауасын жутып кол устасып кыдырсам» деп армандайтынмын. Мектепте менщ денсаулыгым жок екенш бэр1 бмдк Кериме кызыккан сы- ныптастарым болса да, устап калатын кояншытымнан кор- кып, ешим оцаша кыдырута шакырмады. 0зьм де мумюн- дшнше ешнмнщ козше туспеуте тырысатынмын. Отбасы- лык жатдайымыз болмаган соц, кшмш де бфсыдыргы тана ед1. Сабак улгершш де онша болмады. Эдеби нтаптарды бас алмай оки бергеннщ пайдасы той, институтка бфден тус1п кетпм. Мунда денсаулыгымда плтипан барын еш- нм бхлмед1, жшттер бфшип курстан-ак коз сала бастатан. «Окуга туетш» деген бхр тана ойдан бал-бул жанып, жаркырап журген сон, корим де ашыла туссе керек, Ымдх 262

Солардын 01реу1меп енд! жакып I **°**^%%ФАЬ 41» аялдамада цояншьп ым танысып, аралс ^ ^ шаяьщ суыгы етп ме, кус кайт- ; || устапкалма ^ <Р дМмеймш. Аялдамада олп жпи- М; каннын зс\"Р1с^лес1П/ 0'л меш шыгарып салмакшы болып {:! пеиап-зл ■ 1пп1н. Жедел жэрдем шацырып, меш I1! турганда, салганнан кейш алп жнтг капы шо- “бада . Аз емделш, бТйвдымГм!^Нйжльшшн факультет!., бэр! кулагдар болыпты. Бул меш баягы туйык калпыма кайта туарген. Айналамньщ бэр! магам муаркеп карайт- ындай, жперш жасып, жттгер турмак, кыздарга жолаи алмай калдым. К,урбы-курдастарым жастык кезецнщ арайлы багын аралап жургенде, мен уйден институтка, инстшуттан уйге тура барып, тура кайтамын. Ас-аукатты ауылдагы ага-жецгелерш жетюзш турады. Сщьлш мек- теп бтре сала, куйеуге кашып кегп.1шмд1 жогаргы окуга жарамайды деп, улкен агам ауылга алый кеткен. Бакыт агай тагдырыматап келмегенде, емф осылай бфкалыпты ете бе- рер ме едП Екеумы киялымдагыдай кыз-жтт болып табы- сып журд1к. Ол мешмен кездескенде, озш жас жтттей сезь шп, жастык шагына оралгандай болатынын айтатын. Жасы улкен еркек болып тесекке суйремедт Дегенмен, отбасылы адамга журепн еюге оолу оцай ма?! Мен болсам, оган тез бауыр бастым. Дертш жайлы о бастан айтып койганмын. Дэрйер емес пе, дурыс кабылдады. «Атом зардабын бэрш1з де тартып жатырмыз», - деген ол, кунде сыналып жаткан ядрольщ карудан келш жаткан кесел жайлы айтып, кур- сшген. бзщщ де б!р щ ак канга шалдыгыпты, ем к,онбас Дертекешн ойласа болды, жанын к,оярга жер таппайтынын жаапскыасрьм.шадлыя . Меш Д6 КуЗДе' К0ктемде емдетш журдь Соньщ =аб™ГНШЫгаМ *Стап еН бастысы, болДыУ К0ПШ1Л1К ортада аяк астынан мазаламайтын 263

Твртшпи курсгыч К.ЫСК.Ы сессиясы кеЗшде анам вмфден озды. *Жы“л„шдаротыборйааынытонсаеекшттаернтеыжпетапуеыйрдс.аекдеан, тМесеенксауосаклтаадн оралганда, езМн ЭЛС13 дауысымен: «Гулэтаи!» - деп, кел- гешме к,уанатын. «Айкезбелшме туашспкпен карамай, шапалакпен салып жШерш, шошытканнан осындай бо- лып калдым», - деген 1ШК1 екпем болушы ед1, анам кайт- к,ан сон, курт есейдш бе, каита акыл таразысына салгам, онын устше анаиын жош белек кой. Анамньщ жылдан- жылга аягы журуге жарамай калган сон, менде аяушыльщ X пайда болды, оны есш калмай куттш. Куыымнан келген- ше барлыгын жасадым. Бала кезшде экемдх катты жаксы керетшмш. Экем кайткднда, мен тым жас едш, кимай катты жылаганым есшде. Анага деген махабоат журектук- тршдё бугып жататын тымен айтып жетюзуге болмайт- ын айрыкша сезш болса керек. Мешрш, жылылык, жан шуагыньщ косындысы ма деп калдым. Жетга, кыркы еткен- ше уйден адам узымедь Б1рак,т1р1 адам ыршытн жасайды, каралы рэсшдер аякталган сон, эркайсысы ез тфлктершен кегп. Мен уйде жалгыз калдым. «Агайындардьщ кыздарын жаньща ал» деп ед1, ешиммеи ты табыса алмасымды бы- дш де, ьщгай бермедш. Жексенб1 куш кешке карай Бакыт агай келдт Анамнан айырылган кайгыма ортактасып, меш жубатып, шер таркатысып тун жарымына дешн отырып калыппыз. Бурын кешеде кушактасып, тэтп-тэтп сушсе- Т1ШМ13 болатын. «Осы емфшде дэл осындай ешкшмен сушсш кермептн!» - дейтш менен омф тэжфибеа кеп деп журген агайым. Ал мен кшмен сушсш кергапш? Бн ршнп сушсушнщ 031 кепке дешн ес1мд1 екеу, тусшд! тер- теу етш журген. Сол сугпсу рахатынан жанымыз жадырап, агайым меш уйге жеткшп салатын да, кимай-кимай тагы сугпп, кайтатын. Содам уйге оралтан сон да онын ша еа- 264

кегг! де, сушсе женелдж. ^атты вдшактаг^Т оянып бф-бф1шзге к,уат бергендей, узак уакыт ажьгр са^шй калдьщ. Диванньщ устщде отырганбыз. Апам жтг1 т!н диван кец болатын. Потерт* ек!-ак белм^оУР6‘ лган соч, уйге келгендерге тунге карай осында тосек салып беретш- М1Н. КунД13 успиде жасыл тусп жабу болатын, жатарга ак жайма салынатын. К,ушактаскаи калпымызда кисайып бара жаттык- Мен жаксы керетш оныч француз этфшщ шС1 санамды баурап ала женелдй Ол денемд! бф колымен аралап кетть Меш бауырына катты кыскан калпы Т1лшд1 жутып коярдай катты сорып, денемд1 созып астына салып алды. Тэтп лэззатка болешп, дуниеш умыттым. Озим де капсыра кушактаган колдарымды ажырата алар емесшн. Бурын дэм1н татып кормеген бф сезш алып барады. Оньщ тастай салмагынан кеудемдеп кос алмам езшп, одан сайын тэтп сезшге болейдт К,умарлык ындыны теречше тартып, тучгиыгына батырып барады. Бурын ешкьмнен естш кер- меген гажайып создер1 кудды сандырак кусап, акылга багынбай, кулагымды ыстык демшен куйдфе, сыбырлап жатты. Сезьмге мае болып, жанымыз бен тэшмв бф бупнге айналып, баска омфге ешп кеткендеймв. Успндеп кшмш кай уакытта сыпырып тастап улгерш жур, ол турмак, ме- нщ койлепмд1 калай басымнан асырып шешш алганын бьл- меймш. Эйтеуф бф орттщ ортасына туспк те кегпк. Оньщ колы менщ кун тимейтш, жаттьщ коз1 кермейтш еч асы- лыма жетп. Белшнен томенп жагым оньщ денесше жабы- сып калгандай... Ойда-жокта апамньщ диваныныч жасыл жабуында ме- нщ кыз куншнщ белгю калып, бала-шагасы бар еркектщ койнынан эйел болып шыга келдьм. Баягыда б^р агамыз: «ес1к керген бфеуд1 алам» дептй Жечгелерп «оны кайтесщ, кыз емес» деп, коймаса керек, Сонда кочьи кетш калган ол: 265

ме т',с‘п: СУЙИН ансап ®Разга *йщ Уйыктамайтынмьш Бул ку*ш д«еV, ы*»нтазарлыгымыз ею жкаукштаам,таб~тл** ”™ Шкалрд-оы.кр.шЛ,зигвеанкнуьащт оуесртгщеднедеойт,ыругзаанкбуыазк. ыАтпаамжыжраатсыап ажлмГай ™уйгедиквеалнгекнеднерогоелтаутынгне. кПаортаейрошсиьшедиа-аткесбеоклсмаелбьо»лбтаенр™е^ мш. Кунд.з уст.,-где жасыл туст! жабу болатьш жз™„ ак жайма салынатын. Кушактаскаи калпьшызда'кисайьш бара жаттык. Мен жаксы керетш оны„ француз ам\" И1С1 санамды оаурап ала жонелд1. Ол леир^; я рШщ аралап кеттк Ме» бауырьша катгь, кыскан' жутып коярдай катгь, сорьш, денем* созьш астьшасаТьш Татп леззатка беленш, дуние» умьпть.м. 03\" ™ алды. капсыра к,ушактаган крлдарымды ажырата алар емеспш. Бурым дэм1Н татып кермеген бф сезш алып барады. Оиьщ тастай салмагынам кеудемдеп кос алмам езБнп, одам сайын тэтт1 сезшге болейдт Кумарлык ындыны терецше тартып, тумшышна батырып барады. Бурым ешюмнен еспп кер­ меген гажайып создер1 кудды сандырак, кусал, акылга башнбай, кулагымды ыстык, демшен куйдфе, сыбырлап жатты. Сезшге мае болып, жанымыз бен тэншв бф бутшге айналып, баска омфге енш кеткендеймю. Устшдеп кшмш кай уакытта сыпырып тастап улгерш жур, ол турмак, ме- нщ кейлепмд1 к,алай басымнан асырып шелпп алганын 61л- меймш. Эйтеуф бф орггщ ортасына туспк те кеттж. Оньщ к,олы менщ кун тимейтш, жаттьщ кез1 кермейтш ей асы- лыма жетп. Белшнен томенп жагым оньщ денесше жабы- сып калгандай... Ойда-жокта апамньщ диваныньщ жасыл жабуында ме­ нщ кыз куншнщ белпа калып, бала-шагасы бар еркектщ койнынан эйел болып шыга келдш. Баягыда б!р агамыз: «ес1к корген бфеуд: алам» дептт Жецгелерк «омы кайтесщ, кыз емес» дел, коймаса керек, Сонда кощл! кетш калган ол: 265

- К,ыз бен к,атынныц айырмашылыгы бф-ак, тун, маган жак,сы к,атын болтаны керек, - деген екен дейдй Сол айтк,андай, сары майдай сак,тап келген асылымнан ак, некел1 жарды кушпаи, ак, жаималы тосекке жатпай-ак, айырылдым да кдлдым. Денем эл1 дф~дф етш, Офдеце оул- дфген баладай дымым шык,пай к,алды. Терезеге кдраймын, ж1бек гшлтердщ аргы жагынан жулдыздар сыгалайды. Баганагыдай емес, 1шшдеп орт басылган, бф кезде б{р сэтпк элазджтщ жетепнде бар аоыройдан журдай оолганымды ойлап, бойымды 0К11-НШ биледх. Орны ешкдшан толмайт- ын к,ыз дэурешм к,олын булгап, козден гаиып болды. Бак,ыт агайым бул кезде жау жастандырып келгендей, хргемде алацсыз уйкдлга кеткен. Менщ мундай майданга алгаш кь ру!м, сондыктан уйк,ы жок- Жан-дунием гана кулазып, к,ацырап бос кдлгандай. Ал буган не дейсщ, кунде коретщ шайкдсы гой, эрдайым жегцспен шыкдан батырларша елх уйк,ыга бас к,оятын болар. Сондьщтан бул туги меш сан алуан ой кдмап, шакдпадай басымды шарадай к;ылды: «Мен осы кюш суйемш бе? Махаббат дегеи осы ма? Кггаптардан ок,итын асыл махаббат к,айда? Еашыгы ушш жанын кдхятын ер жшт кхмдердщ маадайына жазылган? Менщ омфшдеп бфп-нш тунд1 уйкысыз отюзуге болатын ед1 гой? Меш суй- меййн шыгар? Шын суйсе ец асылын уйлх-баранды, езь не жар болмайтын еркекке берген меш аяп, тац аткднша мэпелеп, езхнщ сезшше болеп отырмас па ед1?», - деймш де баягы. Ак,ыры, тэтп лэззатгыц гумыры к,ыск,а болаты- нына К031М жетт, коз жасыма ер1к бердш. Тек дыбысымды шыгармадым. Ыстык, жас жастыгымды жуып, копке дешн тиылмады. Агайым туннщ бгр уагында оянды да, кишдерхн к,арачгыда сипалап журхп жинап алды. Меш «уйык,тап жатыр» деп ойласа керек, оте сак, к,озгалады. Мысьщша оасып шыгып бара жатты. Бммегендей болып, жата бер- Д1м. Кр кезде есхктеп агылшын кьтп оздшнен тырс етш, 266

кулыпталып к,алды. Оныц баспалдак,пен тусш бара жаткандагыаягыиьщ дыбысы естыш турды. Барсын, кайтем, ш жары деген сол... КлС1 жары йоге жар болмайды, Балапандай бауырьща бассац-дагы, - деген халык, энш ьщылдап жатып, жалгыздьщпен тац атырдым. : I I !| И 267

Гашьщтык;, к#марлык,пен - ол ею жол Гулшайдыц махаббат жырлары тура «Мыц б!р тун» ер. тепсшдвй екен. Жумыстан келген соц, кеглю асымыздьпщщ алып, кейде саф ауамен демалып кдитаиык, деп, Ерт1степ гажайып аспалы кошршщ боиында цыдырамыз. Арасында орталык, саябакца барамыз. Эрюмге жармасып жупрщ журетш фотографтардаи аулактау жерге, сайте жайгасып алып, сыр шерткемтз. Алдымыздан ©ткен сылцылдаган су- луларды сынап-мшеп, сырттай мазацтап отыратын сэтгерь ' М13 де болады. Сондай цыздар етш кеткен соц, бтрде цур- бым маган сыр ашты. Халифтыц алдында отыртандай бо- лып Гулшай сулу ©з басынан ©ткен махаббат сырын тэты ацтарган: «Бак,ыт Бфлжулы алгашцы туннен кейшп куншц кеищ- С1н гулш кушацтап, кэмпитш кетерш келш тур. Кеше, мен ушш ©мфшдеп ец мацызды тунд1 жанымда ©тюзбегенше ренжш калганмын. Иэ, мен апам айтатындай, мусылман к,ыздыц ерекше белгга саналатын пэкттмдд цадфаздеу етш керсеткен шыгармын. Дегенмен, мен оган детин «таза» болдым той, Т1ПТ1 ешюммен есш кетш сушсш те кермеген ед1м. «Ецболмаса, озше адал к,алпы келгеншд1 багаламады той» деп, куш бойы к,амык,тым. Дуйсенбше сабацца бармаганмын. Тун 1шшде отбасы бары есше тусш, эйелшщ тздейтшш ойлап, к,оштаспастан табанынжалтыраткднсоц, ренжшей к,айтешн?Тым болмаса мети б!р суймей кеткеннен кетнн жылап жатып, уйыктап ке- Т1ПП1Н. Кундеп сабакда оянатын уацытымда уйк,ым шайдай ашылган. Каргыс атк,ыр кешеп туннщ лэззатты шашн еске туарш офаз жаттым. Ютаптарда бул сэгп сумдыц гажап еттп сипаттаиды гой? Сойтсе де дэл жауапты жерше келген- де, к,атты ауырсынып, ойбайлатан к,улын дауысым шыкты. Атайды устшиен итерш тастап, тшт! теуш жШергш келген. 268

ОШл1Пд/ аеак,ушА4ыЬщ1 жанаи. Т' аалкьытм,гжа абн!рбтеурсшкенжастокца, ибдоасйа,птшерылгеупм-туемп-- юн еместей. Бурый татып кэрмеген лэззаттыч азабы мен бшоысариысныдпы, жсэапньашлмзар-кеелзеакмаауныскыалпг,абн..рКдеезыдешскщыиЖы„п '”ЯРш. \" ынта,заРлыгьмы3' куштарлыгьшыз элдекайда керемет езмш астына тускешм ойьша тускевд,' реп, тулабойым кайтадан босацси бастадым. «Сет суйем! Дэл саган гашык болгандай ешюмге ыитык болмадым!» деген сездер1 есше тусш, К031М жумылып тэтп к,иялга берыемш. Бул куш орнымнаи турудыц 031 муц болган. Бхреу сабап тастагандай, кулл1 денемде ауырсыну бар. Шатым жазылмайды. Кшдштен томен жагым ©рт тыгендей ашып, жанымды кезьме корсетедт Куш бойы жасыл диваннан тус- педш. «Керемет болады» деп кыздардан естйен алгашкы туннен туцыш кетам. «Сеги суйгендей ешюмге гашык, болмадым» деген еркепм тун 1шшде «мацгыт, аузыца сацгыт» деп ол кета. Бурым да бфеуге керепм шамалы едх, енд1 Т1ПТ1 ешюмге керек болмайтынымды ойлап, уйкылы- ояу жатканымда, еактщ коцырауы шырылдаган. Ес1кт1 кулык,сыздау барып ашсам, ©31 тур! К,олында б1р кушав; гул1 бар. Артынан бфеу кугандай шашы дудырап, жуз! алабуртып, алкынып кетштк ©зш мен бхр ацсап отыргандай, ею езу1 ею кулагына жет1п, ыржияды келш: - Гул1май, жаным, калайсьщ? - деп, гулш усынып, меш суюге умтылды. Мен карымта ьщылас танытпадым. Гулш алдым да, вазага салайын деп, 1Ш жакка юрш кетам. Аяккшмш ше- шш жатты. Кумырамды кушактап конак болмеген еткен- де, артымнан юрдГ Лэм-ммм деп жак ашпадым, тундеп ок- пемнщ турт Арт жагымнан келш капсыра кушактап: 269

' Не °^ОЛАЫ' м^ирлеепкнетэштхркшалщганюысм! амруернняыомдща кбеел?д-! ддее., Д1. 031м жаксы курт ацсарым ■оянган. Жацагы рентам элдекдйда зым-зия болды. Ундемей жылап Ж1берд1м. Ол меш одам эр1 бауыры кыса тусш: - Жаным, меш туануге тырысшы, сет канша суйге- шммен, отбасым, балаларым бар гой, кайтейш енд1? - деп курсшген кезде, журепм как айырылгандаи болды. Оньщ гашык, кезбен караганынан есш ауып, кушагына калай жу- тылганымды озш де бммеймхн. Еркек деген асыл кудыгьща оф жол ашып алса киын екен. Содаи Бакыт агай жумыстаи кешн кун сайын согып туратын болды. Ертец не болатыньщнан корьщпаи еркек- пен тосектес болу оцай дейсщ бе?! Ар мен уятты, елдщ кез1 мен сез1н ойлаганда, озшд! коярга жер таппаймын. Еште- не кещлше канагат, жаныма тыныштык, бермесе де, кешке карай оньщ келетшш ойлап, сагынышпен кутш отырамын. Ол есжтен енгеннен, зрбф соз1 езепме туап, денеме шы- мырлап сщш кете бередт Лэззэттан басым айналып, какаган кыс отш, жадырап жаз келсе де, бф-бхршйге деген Куштарлыгымыз басылар емес... Ыр куш менщ суЙ1КТ1 дэрйерьм: - Гул1м, сен сактануды бтлесщ бе? - деген сурак койды. - Неден сактануым керек? - депгпн. - Ой, ацгал балапаным-ай, менен сактануьщ керек кой, -деп мурнымнан кысып койды. - Не ушш? - деп, элх шынымен тацыркап отырмын. - Екщабат болып калмау уппн... Мен уялып кетш, бетш дуылдап шыга келдг Еркекпен тосектес болып журш, сол ойыма келмептй Мен сушк- п дэрнерше не деп жауап беруд! бьлмей, кенет: «мумкш, екщабат шыгармын» деген ой келген. 270

^ СоиыбмьаемНе/ йбсашй.,камуеыгмйчшаб,алсеанпасиаык,мта, н—бадйесьпщб, аоуныырцыинае екен>н Да ' тартылсУиД1_ так,ырыпты козгагым келмеи, орнымнан Одан эр| щаруалармен айналысып кеттш. Сол турыП/ е^абат болып калсам кайтем» деген куннен оаСТа” .сБакЫТ Бфлжулы магам айкезбел1пм устап, УаЙЫМТ1ьш кайталап калмас ушш ем жасап, дэрыер шш- к0ЯНШгЬ1яын эсер! болды ма, ею жыл еркектщ кушагында зеТ1Нп тупеем де, ештеце кетермедш. Институтты отр- гЖеЗнТше, меню суй1кт1 дерйершмен жи1 сагана к,ауышып ЖУ1Шьшдык, тубшде шыгады дегендей, канша жасырсак та, б!р куш оныц эйел1 быт кадыпты. Кызметке жаца турган кезы ед1, жумыс орныма юдеп кеддт Туею узьнске шыгып бара жаткднда, алдымнан кутш алган бауырсактай том- пиган эйел жолымды кес-кестей берген. - Сэлемет пе, айналайын, Гудшай деген сен бе? - дедк жаныма таяп келш. Ойымда тук жок,: - Иэ, - дедш, кабагымды керш, кербездешп. - Бакыт Бхрлжулын танисьщ гой? Танитынымды айтпасам да бътш, турше сынай к,арап тур. Журепм зу етп. Жузше карауга дэтш бармай, каша женелпм келген. Туршнщ кенет бузылып кеткешн корд1 де, еш саспастан: -Жап-жас бала екенещ, егер шынымен каласац, сеншен таласпай-ак, Бакытты берейш. Ею баламен меш сорлатып сенде оак,ыттаппассьщ. Оган ашына болганьщда гана сушк- ан Шы ЖЭР б°ЛГаИ С°Ч/ шынайы бет-бейнесш кере- \"УЫП Ж1берерС1Ц- БалалаРы мармын. Бхрак саган пм- УШШ Мен оны кайта юрпзщ *Йгаен ак, кейлек КиГп ^ ^ СИВД Та1™а *ас коилек киш, ак неке киып бастамаска? - Дед! 271

де, бурылып журе бердь Тургам жершде к,ак,к,ан к,азык,тац аузым ацкиып кала бердш. калшиып, эйел магаи щапылдап урыскан жок, Тольжша «Р’ деп^ жаРама жармасып, жулыскан «байымды «Жумыстан шыгартып ж!берем» деп коркыткан жок- намысыма тиетш ауыр сез де аитпады, тлт шаш- жоК/ жыламады да. Тыгырыкка Прелген тусым осы ооддь, Хндай корланбаспын, одаи да урыскаиы, жудысвдны, коуркытканы жак,сы едь К,андай сабырлы, садикалы айел ед1. Бф ауыз созшен-ак емфге кезшд1 ашты. Сол кущ кещ- ке карай оз голтшен уйге кфген мешц сушки дарйерще -к мен де оньщ оз эйел1 сиякты байсалды унмен: — Мен С13Д1 03 отбасьщызда оакытты болганыцызды калаймын. Избей бфге болган шактарым, рас, кызыкта тэт- Т1, бфак не нэрсенщ де таусылатын кез1 болады. Екеушздщ балдай саттершЬ таусылды, ешкьмге ашына болгым кел- мейдк енд1 03 бакытымды 1здеймш! - дедш де, колындагы К1ЛТ1МД1 алып, еакн ашып: - Крш болыцыз! Енд1 магам кедмещз! - дедш. Эйелшщ жумысыма келгеш туралы жумган аузымды ашпадым. Ол мешц айткандарымды укты ма, уклады ма бымеймш, кут- пеген жайдан есецпреп калган. - Гул1м, не болды? Мен сеш ренжотш бе?! Кеипрш! - деп жалбарынып, еактщ коцырауын безмдетш, кепке де- йш кетпей койган. Кеп узамай телефон шырылдады. Сол екегпн быт тутканы алмадым. К,айта келш еактщ коцыра­ уын узак басты, ашпадым.. Мен де оныц 0Йел1 сиякты жыламадым, ашуланбадым, урыспадым. К,имай, шпм кан жылап турса да: «Енд! вмн р!мд1 жаца парактан бастаймын. Бф жаксысы, арамызда бала жок», - деп, соган таубе еттш. Озшнщ алгашкы махаббатыммен мен осылай оцай коштастым. Сонда мен оны суймегенмш бе? Ол жагын бымеймш. Титл, казф оиласам, шын суюдщ не екегпн де бымейтш сияктымын. 272

- ол ек1 жол, Гашыктык, кумаРлЫКПен болады сол, - деген Абай арамызда гашыктык Кумарлык бф шумактарьп ^ болган екен. Сонда: емес, кумар жсж деп гашык болдым, Ме\"енебод«« болайын, се,-, аман бол, - дейтш жанга ал, арбауынан шыга алмай калдым. Осы кезге дейш: «БхздШ тек кумарлык болды, мен эл1 ез махаббатымды жольщ- тырамын» деген умггте болдым. Суйпм келдк сушкп бод­ рым келдк махаббаттьщ жолында курсам болсам арманым жок дедш. Адамныц журек коз: ашылып б1рш-бф1 суй- мей, акылмен бфш-бфг танымай, шын махаббаттьщ бо- луы мумкш емеа рас кой. Б1рак маган эзхр ондай жшт жольщпады. Менщ сушки дэрпершмен буратола коштасканнан ке- ган ем нэрсе аньщ болды. Бфшнпа, сырт келбепме карал каншама жшт жабысканымен, бетш ашылганын быген сон, ак некел1 жар болуга шакырмады. Екшшю, мен де тесектщ дэмш алып калган екенмш, кездескешм1зге коп болмай, койынга юрш кейп, сыр алды- рып коямын. Содан канша еркекпен жатсам да, екщабат болмадым. Осыдан маган «бедеу шыгармын» деген ой келдк Дэрпершмен карым-катынасымды узген соц, емш токталып, кояншыгым устал калып журдк Содан корланып, р ектермен оаиланысуды догардым. Б1рак «мынау су- Р кашкан жалганда «меш бфеу шынымен суйсе» деген арманым кекейшненешкеткен емес». У 1 ултайдын 031МД1 шын суйген, сонау^шт-^^црр^шу^зуьфуддд1^^1^ 273

кеткен алганщы махаббатым Мэлсп есше туап • жур екен? Уйленд1 ме? Денсаулыгы цалай екен?»• «^йда жауабы жок сурактар иектей бастады. «Мент* м деген ец алгашкы мелдф сезшш - шынайы махабб34^ ед1?» - деген ой жш толгандыратын болып а* лды. ЭТ Па 274

Ат т^ярын тай басар * дм1рдщ омхрден откенше уш жыл болганда, эке-ше- I! С1Н1Ч к,арашацырагьшда шек берыдь Курбан айттыц алдында мал сойылып, Эм1р аруагына дуга окыдык,. Бхздщ II: уй ауылдагы дэулетп отбасылардьщ бф! едй сондьщтан шект! уш жыл катарынан берген. Барлык, жак,ын-жуьщ, г куда-куДагаларДыЧ бф1 налмай шак,ырылган. Сункар екеу1М13 алдында, Дэу агалардьщ колшне мшгесга кел- I генбЬ. Кецм1м1зде Эмхрге деген сагыныш, «Эмгрдщ соц- & гы шеп абыроймен отсе» деген алан бар. Ата-енеме де- ген бул жолгы ризашылыгым айрьщша едй Келш болсам ■I! да, бул уйге к,онак, сияк,ты келетш болганмыи. Уипн- Ш1 сыныпкд откен Суцкарды корш, агайын-туыстары П бауырларына басып, бетшен сушп сагыныштарын быдь рш жатты. Енем: I - КуДЛы Эмф! О, тоба аягын нисайтып басатынына ! дегйн аумай кдлыпты! - деп куаныш етш жатты, жанары суланды. К,айтс1Н, к,анша балац болса да, эр перзентщнщ ез орны бар. Баладан айырылу оцай ма?! «Ат туягын тай басар» дегендей, Суннар сол жок,тыц орнын толтырып жур. Кдйтарда: «Жазгы демалысында жанымызда налсын» деген ардаиты атамньщ кещлш к,имай, налдырып кет- тш. Гулймай екеумхз жылда жаз айларында бфге туратын эдет1м1збен ею уйдщ ортасында конпп-нонып журдк. Ол анда-санда гашьщтарымен кездесуге 03 уйше кетш к,алаты- ны бар. Аурулы, коцхл! жарым жан гой деп, оньщ журк- турысына мэн бермеуге тырысамын. Жазгы каникул кезд1 ашып-жумганша отт, бул жолы Суннарды ата-эжеа екеу1 бхрге алып келштй Тортеушхз носылып, кдланы армансыз араладын. Суннардьщ мектепке керек-жарак,тарын туген- деп болган сои: - Экеа домбырага эуес едй сен де эн салады екенан, бул бала тепн болмас, Суинаржанга домбырага бер, - дедй Уйге 275

келген сои к,азан котерш, Дэу агамызды бала-шагасымен шакырдык,. Гул1май да келдк - Суцкаржан, домбырацды экел, - деген атамыз узак тыикылдатып, домбыраныц кулак куши келтфш, халык, эщ «Женеше-айды» бастаи жонелдь Айдап салдым жылкымды тепсец жерге, жецеше-ай, Оздей адам табылмас, ексем жерге жецеше-ай. Намаздыгер, намазшам арасында жецеше-ай, Асыкканнан тимейдх окшем жерге, жецеше-ай. Л А- а- ай, жецеше-ай, Мшезщ сешц езшеше ай, - деген кайырмасына апамыз косылды. Ары карай екеу! бфшп шыркады. Жарты гасыр бфге турган ерл1-зайыптылар б1р-б1р1- не жарасып, балаларыныц ортасыида шатгыкка белеьпп отыр. Дэу ага мен Сыргаш жецешем де кандай эдемг жуп. «Мен де, Гул1май да ондай бакытты енд1 кере алмайт- ын шыгармыз, б1р шацыракта кол устасып, узак бхрге гу- мыр сурш, 0С1П-01-ПП, балаларыцныц ортасында шалкып отырган нагыз бакыт екен гой. Мундай эдем1 ©М1р ею- шц бфше буйырмаган. Б1зге де улкендер, «КДсагыцмен коса агар!», - деп бата берш ед1. Неге ак бата жугысты болмады?» -деп, жастай косылган Эм1рд1 еске алып, 1Ш1М- нен кан жылап отырмын. Атам маган «эн сал[» деп едГ «Бу- рылтайды» бастадым да, жылап калдым. Олар мегп тус1нд1, ары карай жалгастыруымды ешк!м сурамады. Атам менщ К0Ц1л-куЙ1мд1 демеу уш1н: - Балалар, бэрщ тыцдацдар, ©ткенде урпагыма айта жу- рей1ы деп газетген киып алып ед1м, соны тыцдандар! - де- Д1 де, т©с калтасынан газет киындысын шыгарып, дауыстап оки бастады. - Бул 0сиетт1 Насыр Махамбетов деген азамат жазыпты: «Адамныц, ец жаксы касиетх - сабыр, ец жаман касиет! - ашу. Ец жаксы досы - иман, ец жаман жауы - нэп- С1, ец улкен байлыгы - отбасы». 276

А«Елцеунлд1кетнаштытгьыщндыац-дбаар:рдьщ к,эд1рш бымеу. Ендурыс шешЫ - кеш1р!мд1 болуы, Ей бурые шешЫ - кек сактауы. Ец керкем цуаныш - 1згшк жасауы, Ец тозпс13 цайгысы - зулымдьщ жасауы, - деп окып ты да, оныц эр тарыаши тустд[р[п, тэпарлеп айтып ШЫК ШЫКГЫ. экесшщ эрбф созше ерекше иазар аударып Дэуата тыцдап отырды да: -Квке, осы мен картайганда аз сшщты аксакал болсам болар едь немерелерше айтарым бар, - дед[. - Неге болмайсьщ, боласыц! Осы бастан эр нэрсеге мэн берт, хальщтьщ салт-дэстурш устана жур. Быгенщд1 мацайьщдашларта айта жур, - дедн -Дэу, сен Сыргаш екеущ елге бас, агайынга жата болып калдыцдар гой, шырак,тарым, - деп, анасы да ризашылык, быДфДЬ Суцкар болса сол туги домбырасын к,ушак,тап жатты де- сем, артык, айтпаспын. Оган оз шацырагындагы отбасылык, кеш к,атгы эсер еткен де болар. Соны байкдган атасы: - Суцкаржан бупн кдндай туе кордщ? - деп сурады тацертец. -Туе па? - деп аз-кем козш аударып-тоцкерга турды да, - Есшде жок, - дед1. - Эттеген-ай! Тусщде домбыра кореец куйнп болар ед1ц, - дед1 аксакал. - Ой, сол баланыц есшде туе калады деймгаз, Суцкар- жаным райком болады, - деп, эжеа жанына келген немере- С1Н1Ц басынан шскедк - Ата, менщ туеше домбыра юргенше экем ьарсе той! Кунде жатканда соны ойлап жатам, бфак туеше кфмейдц -дед!Суцкар. 277

1 Баланыц мына сез! ойламаган жердей барлышмыздьщ К01-ПЛ1М13Д1 босаткан. Атам алдымен есш жиып: - Кудайга шумр, «орнында бар оцалар» деген осы. Эке- С1н умытпай ойлап журген бул бала оте а^ылды, *айы- рымды Ж1пт болайын деп тур! - деп, орнынан турып келщ Суцкардыц тебесшен шскеп, бауырына оасты. Осы кезде эжеа: - Эмф, жарышм-ау, туягыцды басар тайыцньщ не деге- Н1Н еспдщ бе?! - деп, дауыс салып, жылап жюердь - Дэу ага анасын к,ушагына алып, саоьфга шак,ьфды. Ею карт келеа куги.не.мер.елершщ алгашк,ы коцырау салтанатыиа оарып, кещлдерш бфлеп ауылга к,айтты. 278

Тарихтьщ жаца бет! Гулмай екеум13 жаца астанага тарихшы-елкетану- шылардыц басцосуына баратын болдык,. Пойызбен он сепз сагат журш, жеткен жаца астанамыз 013Д1 ызгырык, желшен к,арсы алды. Кошедегмер жылы крпммен жур, аузымыздан кэдшпдей бу шыгады. Б1здщ Се­ мей бул жерден жылы ма деп калдым. УспмЬге кигешмв кузд1К пальто, аягымызда жук,а ет1к едц бойымыздан ызгар 0Т1П, кэдшпдей тоцайын дедж. Ацмоланыц ел астанасына айналган алгашцы кундерг едт ЕлшЬдщ тарихында жаца дэуф басталып жаткдн. Кдланыц орталык, кошесшен жу­ рш келемхз. Эр жершде цурылыс к,ызып жаткдн есюлеу, кь Ш1рек к,ала ед1 бул. - Мынау елшЬдщ астанасы бола ма? Ак,мола Астана де- режесше оскенше к,ай заман? - деп кояды Гулшай. - Кореец, енд1 б1р он жылда адам танымастай озгередЕ - деп коямын мен, коцыш мына корген коргшстерден кешн сенбей турса да. Такси тоцтатып, «Турист» мейманханасына жетш алдык,. - К,ыздар, б1здеп ец жак,сы мейманхана осы, - дедг таксист. К,ол жупм13Д1 ес1к алдындагы сэкйе к,ойып мацайга кез тастаганда, «Жастар» сарайын коргем. Одан эр! аласа уйлер... Келеа куш конференция басталды. Ол Ацмоланыц не ушш ел астанасы болу керектшнщ себептерш де ашып бе­ ру! керек болатын. Астананы ауыстыруда отыздан астам ол- шем-пайым бар екен. Ел арасынан коп шыга бермейтш мен жан-жатыма коз тастаймын. Басцосуда айтылып жатцан эц- пмеш букьл ынта-ык,ыласымды салып тыцдаймын. Жаца астананыц тацдалуында бфцатар мацызды шарттардан баск,а климат пен сейсмологиялык, жагдайга да аса мэн бе- ршптт Кемел Ацышев деген галымныц аты коп аталган соц, зерделей туссем осы мацайдыц тарихын жете зертте- 279

ген адам екен, 031 улкеи археолог болса керек. Осы жерде уйымдастырылган Есм археологиялык, экспедициясына жетекшмхк етшть Алдында Павлодар мацайындагы Ерей- ментау елдКмекегп астана оолуга лайык, деген де ой оолган екен. Кейш Елбасы Нурсултан Назарбаев «Сарыарад жер1М13Д1Ц кшдш, елшйдщ к,ак, ортасы. Эр1 бул жер­ де тогыз тарапк,а тартатын ец дамыган темф жол бар. 03{ улкен индустриялык, ондфкгпк орталыцтардыц жанында. Бхр сезбен айткднда, Еуразия курлыгыныц нак, ортасында орналаскдн», — деп, осы Ак,молага тоцталыпты. Конференциядан танымал тарихшы, этнограф, респуб- ликалык, музейлердщ басшыларынан баск,а, Кемал Ак,ы- шевтьщ озш керш, цолтацбасын алып, риза болып к,айт- тьщ- Елшюдщ тукшр-тукшршен келген эрштестершвбен танысып, телефон алмасып, арк,а-жарк,а болдык,. Кешке кумкжемей энгш Кенжегали Мыржык,баевтыц концерц- не асыктык,. Кенжекецнщ жанды баурайтын дауысы бе­ лек к,ой, гшркш! Сымга тарткдндай келбетг кдндай! Оньщ успне, ©31М13ДХЦ Саржалдан шыкдан, жерлес едт Абайдьщ «Айттым селем, Каламк,асын» айткднда, демшд1 1шке тартып, сондай бф ыкыласпен тындап к,алдым. Абай ли- рикасы неткен шынайы да сулу ед1! Эншшщ табигат бер- ген сик,ырлы уш залдагы тыцдарманды арбап, эсерге белеп тастаган. «Желаз тунде жарык, ай», «Карацгы тунде тау кдлгып», баскд да бфцатар лирикалык, эндер1 шырк,алган. Кенжекецнщ журт суши тыцдайтын «Нурикамалына» ке- зек келгенде, зал ду еткен. Энпн энге кезек беру дщ алдында шыгу тарихын баяндап бердх: «1995 жылы Абай шыгармашылыгын насихаттап, Ташкент кдласы мен оньщ мацайындагы кдзак, ауылдарына барып кдйттым. Кайтар жолда Шымкентке сокдым. Сонда Ханбиб1 Есенк,арак,ызы деген ак,ын кыздарыцыз уЙ1не к,онак,к,а шацырды. «Мына энд1 тыцдашы», - де- Д1. Унады. Сойтсем, бул энд! бф-еи жыл бурын Фариза 280

тыцдап кершть Ол юа: «Нурикамалды» кор апамыз д‘ жьщбайга берщдер!» - деген екен. Содан цндмаи, не сактап к,ойган гой. Алдым. Ол эннщ сандыкть оцтуст1к обкомына кызметке Аркадам бкСтгеаыаунрйлрикысифаешкыпзашм1жзтауталарлегдвееКнНгеелунеХрда1иэндкбееаимммбека!слсгкпуауелй?гуеауХшкшыаынзщкббибааборлшладыдщыыпнаккгуаойтлйоеа.урдхАтык.ТшыМуунрумдндыаеык-- елец катарын тастай салады. Оган да кереп сол, бхрден эн шыгарып жЮередт Эн солей дуниеге келген. «Нурикамал камалым-ай, Кундей ашык кабагыц-ай, %олым жетпей св- зш де отпей, Жаутацдадым кабагаца-ай» деген эдем1 соз дер! бар. Сол Нурикамал каз1р аман-есен Акмолада жана астанада, ортамызда жур», - деп, елдщ кещлщ бхр елен ет де, анд! бастап жйердн „Эн нпркшнщ сез! «андай сазы пандан'» депз.п, б.рден едтп экета. Журт орнынан Т1К кетершп, эшшш сахиадан жЮермей к,ойган. Кенжекец де к,азф астанада, осындагы педагогика институтында дэ- Р1с бередх екен. Осы кеште институт ректоры Амангелд1 Кусайынов агамыз аса риза кенцлмен эншшщ колын алып, оку орныныц профессоры атагын журт козшше берхп Ж1- бердг Себебц осы уакытка дешн Акмолада ешкш казакша концерт бермеген корхнедх. Ертесше «Казправданьщ» бх- ршшх бетше «Келешек астананыц алгашкы карлыгашы» деген макала жарк ете калган. Расында да, елшИдщ неб1р дарындары алгашкы карлыгаш болып астанага ушып ке- Л1п жаткан кез ед1 бул. Концерттен келш, рахаттанып ух“хкыга басыппыз. Тере- зенхц жхбек шытершен мол тускен кун шуагы бетшнен кы- тыктап ояткандай болды. Жанарымды аштырмай, карык- тырган соц, б!р кырыма аунап тусш, кешеп кунд1 есхме тус1Р1п бфаз жатгым. Кулагыма Кенжегали Мыржыкбаев- тыхх «Нурикамалы» келетшдей. Маужырап, уйкымды аша алмай жатырмын. ; 281

- Кдйырлы таи! - деген Гулшай ак, быепн маган карай созды. Ол тор жактагы тосекте жаткдн. - Кдйырлы таи, сулу к,ыз! - дедш еркелетш. - Томенге тусш тамактаиып алып, сыртка шыгайык. Мейманхананын алдындагы улкен алацда мемлекегпк рд. м1здерд1 Алматыдан алып келу салтанаты болады деп ед! гой, соны корегпк, - деп орнынан котерыдк - Иэ, айтпакшы, Президенты коремЫ - деп, мен де те- сепмнен тура бастадым. Тангы аста кешел1 бер1 танып калган эрштестершйбен кездеспк. «РэмН тапсыру салтанаты» тустен кешн болаты- нын солардан еспдж. Алда бхраз бос уакыт бар екен. Тацгы асты 1шкеннен кегпн, дукен аралауга шыгып, о!раз уакыт олт1рд1К. Б1р кезде кар ушкыидай бастаган. Денемыдщ тоназыганына карамай, уакыты болды-ау дегенде, ортальщ алаиды бетке алдык- Бгр нэрседен кур калатындай, жуп- ре басып келемгз. «Жастар» сарайыньщ алдындагы аланга журт жиналып к,алыпты. Бул 1997 жылдын 7 карашасы еди Жерпл1КТ1 уакыт 15:00 болганда, Кдзакстан Респуб- ликасыньщ Байрагы, Елтацбасы мен Президентшщ штандарты Акмолага салтанатты турде экелш, тапсы- рылды. Бул сот кала тургындары ушш гана емес, барша казакстандыктар ушш де тарихтьщ жана бет1 ашылганын анык корсеты. Жаиына халык калаулылары мен Укшет му- шелерш ертш ортамызга Президент те келген. Халык шат- шадыман жузбен, кощлш айкара ашып карсы алды. Жуз1- нен куаныш, аскак айбын сезыген ол калын кауымга кайта- кайта кол булгап, езш колдаган журтына ризашьыык быдфдк Гулшай екеумхз Мемлекет Басшысын жакыннан кору ушш халыктьщ шне юрт, а/1га умытылып барамыз. Осындай тарихи окигага тап келга, ортасында жургеншше ризамыз. Ею бет1М1зд1 аяз сорып жатканымен жумысымыз жок. Жанарымыздан от шашырап, куанып журмв. 282

Манды как. жарып, тэуело1з3 Отанымыздьщ кок туын желтретш, Ултьщ Улан сарбаздары огп. Туды корю патриоггьщ рух алган хальщ толкып тур. Оньщ соныпап кос сарбаз Елтацбаны котерю келедт Штандарт та жетг! Еадщ Энураны айтыла бастады. Журт косыла жонелген Журек тусына колын койыП/ энуранды шыркатан одао артынандурпрете кол сокты. Хасгар жаш айкайга басып ■ыпс'арыалрыыпКажзагхгсыта. нОсРыеспкуебздлеикбасуьйшрыьщгьшПынреозоигд„„е,атГнГ султан Эо.шулы Назарбаеву рапорт берега г Р‘ ! алднна шытып, рапорт берген РеспубликалыПланжГ -полковник Сат Товдакбаев едГол колбасшысы, генерал Алматыдан жаца астаната жетйзмген мемлекетгш р0. лиздер эталондарын табыс еткенде, жиналган журт тэты да дурюретш к,ол шапалакца басты. Рэм1здерд1 цабылдап алган Мемлекет Басшысы халк,ына сез арнады. Осы тарихи сэттен к,уат алган ел бет кдрыган аязга кдрамай сатырлата колын согып, шуласып, шаттыгын жасыра алмаган. Салтанат барысында ацмолалык, ак,сак,алдар Прези- дентке батасын берш, жаца астананыц сиволдык, голтш табыстады. Бы алга умтыла-умтыла мшберге жацындап калган екенбы, кара пальто киген бф азамат: - Кдрындастар, баса коктеп к,айда барасыздар! - деп токтатты. Гулшай: - Быдщ де Президенты корпхнз келедИ - дедг де, алга Карай жулк,ына бердт Мен де умтылып к,оям. -Осы жердей керщыдер, енд1 кунде керетш боласыздар, -дед! элп адам. - Кдйдан, 613 ертец кетехпз, аздер гой кунде керетш, - деп, кезщ сузе к,алды Гулшай. «Эйел ашуланса жец]лед1, еркелесе жецедЬ дегендей, Гулшайдыц назды унше арбала Калган элп жтт: ~ Клайда кетеаздер, келмей жатып? - деп, созге тарта калды. 283

шыга-рсБыЬздкаорн, а-кдпеыпз,.каЖраацпатуарсмтаанйа,гсаозкгеелащралжаастткь,ащн г1 Д6р ба?! --Адсетда!наогнаькщелжгеанныконндаакттуарргмаенн ждуарлыпасткаспэтраыныасгпайайбмГ^ КаРСоныммЫжанаш Сатгар, Терехан деген жттгермен тянысгык. Жана астанага ауыскан жап-жана мемлекетпк екен. Рэмгздерд! карсы алу салтанатыида шулаган журттьщ арасында ол кгалермен узш-жулкып ац- пмелесш эзы жарастырып турдьщ. Оганымыздыц жаца астанасына келген мемлекетшгздщ басты белплерше кек- тен шашу шашылып, жапалактап кар жауа бастады. Екеун шц бастарында малакаи, б1зге: — К,ыздар, аздер тонып калатын оолдыцыздар, жалацоас шыккандарыцызды карашы, - деп, жанашырылык, таны- тып жатыр. - БЬ Семейдщ суыгына шыныккан кыздармыз, - деп крямыз ерн1М13 суьщтан кегерш кетсе де. Салтанат аякталып, журт таркдй бастады. Президент се- ржтершен колжтерше бет алды. Оккагар мен кузетшмер- дщ какпакылына карамай, копгшлж ентелей соцынанерш, ыкыластарын быдфш, шыгарып салып жатты. Тараган журттыц ортасында бп де кошенщ аргы жагында сора- йып коршш турган мейманханамызга беттедж. Элп еке)т жанымыздан калмай, ыест келедт Жаца жауган эппак кар табанымызда тапталып жатыр. Жан-жагымыздан жацагы салтанатка катыскандар даурыгыса сойлесш кетш барады. - К,ыздар, Слздер катты тоцып калдыцыздар, б!р жерге барып ыстык сорпа мен шэй гшсек кайтедк - дед1 Саттар. - Мейманхананыц суьщ болмесше барасыздар да муздап отырасыздар, одан да бНге ерйддер, бфге тамактанайык, - дед1 Торехан да. Гулшай екеумЬ шынында катты тоцып тур едж, ыстык сорпа деген соц, бф-бфш1зге карап койып, кел1скен сыцай таныттык. 284

- Кегпк, - дед! Сатгар. -К,айда? - «Самоварга»! - Жок «Егоркинога»! - десш, ек! жшт таадауга таласып калдМьго.ххынымызды жук,а пальтоньщ жагасына тыгьщк,ырап/ екх аякты катыстырып, бф-бхршхзге карап Гулшай екеухмхз ундемей турмыз. . ‘ _ «Егоркинода» адам к©п оолады, оньщ устше оаганагы салтанаткд к,атыск,андар жак,ын болтай соц, соган жупред1, _ Дейд1 Саттар ЭЛ1 езгшкш дэлелдеп. - Жарайды, «Самовар» шыныида тыыыштау, - деп То- рехан кел1ст1. Б1з ыесе бердж. Саттар кошенщ шетше шыта к;олын ко- терхп калып едх бхр келж ток,тай к,алды. Мейрамхананьщ мекешн еспген бетте 61ЗД1 салып алып, алта к,арай зымырай женелдт 285

Жел1к жецгенде «Самовар» деген шагын мейрамхана екен. 1шке кфгеннеи елшлдеген екеух кишш1здг гардеробкд 0ТК131П, торге карай бастаи жонелген. Залдыц тушарщдеп торт адамдык, устел 61ЗД1 куткендей бос тур екен. Екх кызды фгеге ала жаигаскан жптгтер даяшыга кол оулгады. Мен узын бойлы, к,алыц кдбакты кара жшт Саттардьщ жанында, Гулшай коз1 жшсиген, толыкша сары жшт Т0. реханнын ыгыида отырмыз. Даяшы ас мэзфш бэрмзге „ таратып бердн Ортамызда Гулшай мен Саттардьщ ей ть р1 болып шык,ты. Торехан екеум13 аузымызды ашк,анша тапсырысты берш жЮердн Менщ тамак, таадамак, тугш, жылы жерге юргеи соц маужырап уйк,ым келе бастады. Те- рехан да жым-жырт. Саттар бф кезде: - Аяулым уйьщтап кетпей турганда бгр анекдот айт- ып жЮерешн, - деп, мега созбен оятып алды да, ауылдан калага келген кыздыц окигасы туралы кулдхрп анекдотын бастай жонелдь Артьшша тагы бгреуш жюердг Эзгл-калжьщы кулкш, эдем! болып бэршгздщ К01-ЦЛ1М13 котерьле бастады. - Бойларыц жылынайын дедх ме? - деп, бвге карап кояды. - Б13 осында келген алгашкы карлыгашпыз. Алматыда мизамшуак болып жаткаида ушып келд1к. Жеткен ку­ га эйфориямен кун салкындыгын байкамаппыз. Кулп алушылармен даурыгысып журщ кеш жаттык. Тацертен турсак, далада кар, терезелерге муз каткан. Тунде сабалап жауган жанбыр тацгы ызгармен карга айналып улгерш- Т1. Арканыц табигаты бхздх осылай карсы алган болатын, - деп кулд1 Саттар. - К,ай жерге барсац да какаган суык. Тамактанатын орын жок. Дфдек кагып журд1к алгашында. Мше, айга жуьщтады, уйрешп калдык, - деп кояды, астананыц жаца тургыны. 286

— Б1р ЭПТЗГй жетпеи, К,с1ЙТЗ. ОйрЫП К,ЫСТЫК, КИ1МД6р1М13Д1 !:> алып келд1К, - деп косылды оган Торехан. I Даяшы устел успн эп-сэтте жайнатып, самсатып III' тастады. - Кыздар мунда суьщты аракпен гана кайтарады екен. {{!{] Ы| 1 Бул баяш тьщкотерупнлерден калган дэстур. Б13 де кгшке- не-кгшкене тартып алмасак катып каламыз деп, соган уйре- 1. И1П келем13. . II - 1ш1МД1кке де тапсырыс берешк, аздер тацдацыздар! - ч деп келе жаткан Тореханньщ созш болген Саттар: и: - Осы неменеге 013-613 деп сызылып отырмыз, езде- р!ц б1зден жас, сулусьщдар. Заманымыз 61р. Бес жас - бел I курДас/ он жас _ ол да КУРД30 деген бар. Бф-бфпчпзбен сен И’ деп тшелей сойлесе берсек кайтед1? - деп, басымызды бур- I. гызбай игерш ала жонелдп 1:1: - Сен болса - сен, - деп кулд1 Торехан. ч - Неа бар, бф дэуфдщ тулеп ушкан жастары ед1к, - ; деп, Гулшай зндетш жзбердп - БэрьмЬ де ©м1р жолын бастап ед1к, Бэрш1з де 'I: жазылмаган дастан ед1к, - деп, жтттер косыла женелдп ! Даяшы лыпып журш 1шшд1кп де жетк1зд1. Бар билж ; Саттардьщ колына тиш, бэршйзге куйып, керемет сездер- I мен ойда-жокта осындай тарихи куш таныса кеткеншв ушш алгызып жзбердп Мен бурын шарап, аккайнар 1ш- кенш болмаса, ак аракпен байланысым жок едп Бфден басыма шьщты. «Коп сойлемеуш керек, ендш куйгандарын 1шпеуге тырсайын, эйтпесе мае болып каламын», -деп озш- д11штей шектеп, аузыма куппы сала бастадым. Гулшайдьщ не ойлап отырганын кайдам, бойыньщ жылынганынан ба, арактьщ кызуынан ба, жуз1 албырап отыр. Ею еркек байкауымша улкен жерде кызмет етедп - Б13Д1 алдымен улкен сешм артып енд1 кошт келе- Т1Н Миныстрлжтер мен ведомствоньщ кызметкерлерБ нщ туратын жерлерш эзфлеуге ж1бердк Эзф озш13 осы 287

жак,ын мандагы «Ишим» деген кона к, уйд1 мекендел жатырмыз. Жонд1 асхана да жок,. Кейде жерпл1кт1 кызмет- керлер кезепмен уйлерше шак,ырады. «Встреча» шагын ауданнаи мемлекетпк к,ызметкерлерге арнап уйлер салына бастады. Осылайша, аязына да, баск,а киындыгына да кдрамай, шыдап жатырмыз, - деп, астанага алгаш келген- деп окигаларыи жалгастырып отыр. ©цпмелерщ кызыгып тындап отырмын. Гулшай екеумгз де оз тфннлжтермвден хабар берш, Семейдеп халыкдъщ элеуметпк жагдайын- ан бфдецелер айткдн боламыз. Арасында олар мацтаганга сен1п каламыз ба, алдымыздагыны алып к,оямыз. Залдьщ 1Ш1нде музыка ойнап, мацаймыз у-шуга айналды. Маса- йып барам ба, жшттердщ кейбф созт угып, кейбфщ укпаймын. Соны байкдган ку еркектер жылы-жылы сей- леп 613Д1 аракда зорлап к,ояды. КулкшН де жарк,ын шыга бастады. К,ушак,тасып билеп те алдык,. «Мен жары олген к,аралы келшшек емеспш бе?! Мунша арак, 1шкен1м не?» - деп к,оям 1штей. Аргы жагымнан бф шайтан «Байьщ елгел! уш жылдан асты, кдшангы кдралы боласыц. Эл1 жассыц, кегцл1вд1 котер. Ертец кетесщ, тагы к,аралы кундерщ басталады. Тесекте денец к,ызып, уйк,ьщ кдшатынын умыттьщ ба?!» - деп туртюлейдп «Мына екеу1 отбасын Алматыга к,алдырып, «к,ызмететш ак,ша тауып, мэртебемад оаремкз» деп астанага келген- дер. «Еркек уйдем к,ырык, к,адам шык,к,ан соц - бойдак,», - дегендей, олар осында келгел1 «бойдак,» куган кешуде. Эр1 еркек не ктесе де артына соз ермейдг, ал эйелдщ жолы жн гцшке. Бфеу мына журкшд1 байк,ап к,алып Дэу ага мен атама, не ез агама жетюзсе не сумдык, болады», - деп сау кезшде ойланып отырдым. «Гулшай маган Караганда басы бос, алацдайтын баласы жок, к,айта ретг келсе куйеу тауып алганы жак,сы гой», - деймш. Ол маган кдрап ек1 уртындагы шук,ыры ушрЬнп кул!п к,ояды, неге мэз болып отырганын КШ бгЛСШ. 288

ОтЫрЫСЫМЫЗ жарасып, курбым екеумм де кызып Кз^ейм” нхш™аДк!рпзбейт!н шыгар, - дедш. Ыз ертеи кайтуымыз керек, жолга жиналу керек, - \"поймай да есш жинап, орнынан ^озгадды. Мен де ке- ДеП'пп едш басым айнадды. Ею еркек иыгымыздан басып: Т6Р - Кыздар енд1 юшкене отырайык, еидг кашан кездесе- ■3 - дел киылган сон, к,айта отырдык, Бхр кезде к,ашан шыкканымызды бммеймш, сыртта турмыз. Кдрашаныц 'ара суыгы бфаз есш13Д1 жигызгандай. «Самовардыц» алдында к;айда баратынымызды ай^ тысып тагы турд. ык,. К©п узамай т©ртеум1з «Мшим» мейманханасында еюнш1 кабат^а кетермш бара жаттык,... Тацертец белмеге жарык, тускенде ояныппын. К031МД1 ашкднда назарым айналы агаш шифонерге тус- Т1. Мойнымды бурсам, жанымда кдбагы туксиген, шашы дудыраган еркек жатыр. взш туттай жалацашпын. Корпе- мен кеудемдг к,ымтап отыра кдлдым. ПНрюннщ уйк,ысыныц кдттысы сондай, менщ тыпырлап, к,озгалып жаткдныма мьщк, демедь Урпшп отырмын. «Тушмен мынаумен к,о- йындас болгамын ба?!» — деп ойладым да, бф-бфлеп тун­ га махаббат ойынын есше туаре бастадым. Ойыма алган саиын уяттан ертешп барам... Атып турып, жанымдагы орындык, уст1не тастай салган кшмдершдх 1лш алып, жуын- атын белмеге тарттым. Денеме ыстык, пен суык, суды араластыра себезплеп есш- Д1 жинап, шашымды кептфщ шьщсам цара жшт ояныпты. Мешкерщ керпесшщ шетшен жун-жун бьаепн шыгарып: Жаным, келий, - деп к,олын созды. Шошып кеттш. - ^аиырлы тац! - деп ©п-©тф1к кулшареген болдым. - 0зщ тесекте алапатсыц гой! - деп, басын кетерш парады. Кейлек-кеншепмдг устше мш алгамын, оган к,арап: Саттар, 613 кдйтамыз, - дедш, баск,а не айтайын, жанарыммен жер тест турмын. 289

- Неге асьщтывдар, пойыздарыц тусте емес пе?! - де^ жун-жун жалацаш кеудесш котерш отырып, есшеп алды. - 031М13Д1Ц мейманханага оарып жиналуымыз керек Мен Гулшайды тауып алайын, - деп, еакке беттедщ. - Аяулым, к,ой, мейманханаларьщ аргы кошеде, кур- быц да аргы болмеде, одан да кел бер], тагы аймаласайык. ЕкеумИдщ темпераментшИ келед1 екен, кушагыцда елщ кете жаздадым, - деп, турып келе жатыр ед1, еакт! аштым да, болмедей зып берш шыгып кетпм. Узын дэл1зде турмын. ТупПршде гана б1р терезе сы- гыраяды. Жан-жагым катар-катар болмелер. Булардьщ кайсысында Гулшай Тореханмен койындасып жатканын кайдам. Сагатыма карасам, сепзден кетшть Енд1 кайтпм, ана кызды кайдан табамын? - деп турганда, бфаздан сод 1штен Саттар шьщты. Жуынып-кырынган, тэп-тэуф. - Эл1 турмысын, муныц не? - дедх де, карсыдагы белме- нщ есшн какты. Ес1к тез ашылды да, аргы жагынан Тореханньщ: - О, ояндыцдар ма? Сендерге бара жатыр ем, - деген дауысы есплдь Саттар маган: - Жур, Аяулым, - дед1 де, 0311шке енш кеттГ К,ашанга дешн дэл1зде турайын, амал жок, юрдш. Гулшай да жуынып, кшнш алыпты. Меш керш куанып: - Аяш, келдщ бе? - дедь Тореханньщ тур1 тура аскабак сиякты. Коз1 жшсшп маган куле карап амандасты. - Гулшай, оз1М13ге барып 1шел1к тацгы тамакты, жур кетелхк, - дедш мына кунэге баткан аймактан аулак кетуге асыгып. -К,ыздар, пойыздарьщтусте емес пе? Кдйда асыгасыадар, адам кусап шыгарып салайьщ та, бупн демалыс боте, - деп, Саттар кояр емес. - Бхз озшоте барып жиналайык, -дед! Гулшай сырт кш- мш 1здеп жатып. - К^ыздар «Турист» деген мына кошенщ аргы жагында. 290

Не жиналатындарыц бар, коп болса базарлык, салган бгр семке, - дед! Терехан. 631 омфше риза, кулш-кулш етедн Жаяулап-жалпылап, тацгы аязга бетш!зд1 суйпзт бплт мейманханага келдш те, сол жердей оразамыздь, Мтых вЕзк1дежр!,петсемпутиедспа.жАалтапкаейлтеыцнкеблоедугазналды]щктщанд,етаадца™м аазстУарсытнеа/ дш! атшоылтлыырпыпоеост-ыалртгьа,н таедратмеумот*ырта. наЖ. 0умрыжртекрад,е т«ауйма/ ботка, шырыннан езш.з кенЫми тартканын жинап ал™ дастарханда отырмыз. - К;ыздар сендермен б1р тэуык к,ана бфге болсак, та жаца астананыц алгашцы к,ызык,тарыныц б1р1 рет1нде есГ м1зде цатты кдлатын болды, - деп, Саттар маган жанарын кадай сейледь - Б13 ушш де алыстан ат сабылтып келгеншпде еске ала журерлжтей болды, - деп жауап берд! Гулшай озше меш крсарлай сойлеп. Мен ундемедш де, ренжшедьм де, тымпиып отырмын. Кшге екпелеймш, желжкен озш, кунэга баткдн озш. Меш бфеу зорлап осы жтттерге хлеапрш жЮерген жок, к,ой. То- рехан непзшде акжоцхл азамат екеш байкдлып цалады. - К,ыздар, 613 эл1 кездесемЬ деп ойлаймын. Сендерд113- деп Семейге барамыз, - деп к,ояды бф тунде бауыр басып к,алгандай, ажырагысы келмей. - Ец к,ызыгы, сендер тары охр кунге кдлсацдаршы, - дед! Саттар. - Енд1 сендер Семейдг коруге кел1цдер, - дед1 Гулшай. - Барамыз, Жаца жылга к,арай согым басына шак,ы- рыцдар, - дед1 Саттар. - Мен Гулшайды жаца жылга жетпей-ак, сарынып жетш баратын шыгармын, - дейдг Торехан курбыма к,имай к,арап. Шынында да, пойызга шыгарып салганда, махаббатпен, к,имастык,пен коштаскдн. 291

Тундеп улкен уят, езш уипн кеипрммес кунэдан кейщ осы екеуш кермесем екен деп, пойыз келгенше тыпырлап, перронга ЗСЫГЫС М1НД1М. Вагон 1шшде жайгасып алган соц Гулшай маган: - Аяш, неге осы жак,сы адамдар кеш жолыгады екен? - деп 1шш ОК11-ПШ жалап, эцпмесш бастады. Торехан эйелшен он бес жылдан бер1 бф балага зар екен. Гулшайды коргеннен унатыпты. Егер екеушщ дэм-ту- зы жарасып кетсе, эйелш Алматыда цалдырып, ажыраспа^ екешн айтыпты. «Бхр бала тауып берсец, омф1 тобеме кетерш отем» деп ант-су 1ШШТ1. «Тур1 рецаз болганы- мен, баладай ак, кощл. ЕШркш, менщ денсаулыгым жак,сы болгаида гой, кеше к,алып к,ояр едш жанында бфжола. Ел СИЯК.ТЫ жар сушп, бала тауып отырмас па ем», - деп узын юршктерх жаска шыланды. - Мэссаган, Гулнмай, сен гашык, болып кдлганбысьщ? - деп кулдш. Оныц махаббаттан жылап отырганына сенпм келмейдт - Иэ, Аяш! Мен бурын-сонды мундай адал жан кездес- тфмедш. Екеумп де бф-бфш1зд1 бф коргеннен унатып- пыз, - деп карап тур. - К.ОЙШЫ, сенбеймш, - десем: - Барлык, коз! бар, сезш1 бар адамдар сеюлд! мен де гашык, болдым, мшекей! - дейдт Шынында, бурындары Гулшай не 1степ журсе де, маган айтпайтын. Мундай гашыкдык, сезшш бмдфш, жылап отырганын корген емеспш. - Кошеде корш танысып, б!р тунд1 бфге етюзген адамныц неа унады? - деймш гой курбымды мазактап. - Оныц эрбф С031 озепме тусш, денеме шымырлап сщш кетт1. Ындыным курып, ацсарым ауып, айырылгым келмей кдлды... - Мен осы уш жылда еркектен шыгып кдлыппын, тун­ деп есшде жок,. Тацертец коргенде шошып, ©не-бойым тургшпп кетп, - деп, шынымды айтгым. 292

кушагСьаштатиарты,рн, шезы| кдкеабифьщдаэушкуакр!раша!юл!скиеятк,т-ыдбепгоедНедн!е иг°ой1 мазактады Гудшаи. 4 меш Семей есгид^гойЬШеИ ^ \"\" -%«! келе-дС,. еМшеччадгеооынвьдщыжбыурмеепйчмжща,умдеанп!асладрьы™д,о-мдаелпамшамдт!Гзддеьп\" К,урбым. - Кой, осы желжкешм1з де жетер, енд1 олармен байданыскым келмейдь Сенщ бак,ытты болуьща к,арсы емеспш, - дедш. - Аяш, мен бала туа алатын болсам гой! Дуние тецке- рьлш кетсе де Тореханга тшп алар едш, амалым жок, к,ой, кдйтешн, - деп, ол тагы жылады. Сойтш, бф кулш, бф жылап, ксапарымызда талай ок,иганы бастан кеппрш, Се- мейге де жетпк. 293

Журект! жанмен жуздесу Бфде Сыргаш жецешем Гу/пмай екеумвге: - К,ыздар, екеущ еткенде Мутэн Аймаков аганыц «Кер- ГеНДерХМ» Деген К1Т30ЫН ОК.ЫП жур еД1ЦДер ГОЙ, 013Д1Ц П0д- колледжде сол иамен кездесу болмакщы, кдтысасыцдар ма? - дедь - Эрине, куана-куана барамыз, - деп, 613 келке кетпк. - Колледж деп, тэуелаздж алгалы аталып жатырмыз гой, улы Мухтар Эуезов, Мутэн агаларымыз ок,ыган кез- де педучилище болатын. Мутэн агамыз бкдщ оку орьш- ды к;ызыл дипломмен бтрген алгашцы тулектердщ бфй Жак,ында полигоиды жабуга улес к,оск,андар кдтарында Елбасыныц колынан «Курмет» ордешн алды. Жастарга бе- рер таглымы мол сондай ардагерд! болашак, устаздармен жуздеспрсек, еспгендер! емф1 есшен шьщпай журед1 гой. Ол юсьмен бфге Карауылда туган Тыныштык,бек Эбджэю- мов деген кдзацтыц дулдул ак,ыны да кездесуге келмекип, - дед1. Сыргаш жецешем педогогикалык, училигцеде узак, жылдар оку 1С1 бойынша директордьщ орынбасары болып журдй Былтыр директор болгалы бул жерде тагылым- ды кездесулер тштх жш еткшле бастаган. Араюдж сондай баск,осуларга к,атысу бацыты Гул1 май екеумкге де буйырып к,алады. Кейде ужымды да ерте баратынымыз болатын. Сонымен кездесу отетш кун де жетш, студенттермен бфге акт залында отырдык,. Мен уиин бул жуздесудщ жеш белек. Ей непзпа сол, Мутэн агам метц жан жарам болган, куллх кдзактьщ кдаретше айналган сынакуардыц бхрш- Ш1 кугимен соцгысына дейш цырык, жыл бойы жан алып, жан оерш курескен адам. Сондыцтан бул жерге меш абзал аганыц сол кергендерг мен сезгендерш ез аузынан еспп, ке- щлшде журген кеп суракда жауап табам ба деген ой жете- леп келген. 294

Мутэн ага орта бойлы, ак селеу шашын артына карай т щайта тараган, ашык жаыары ойлы, жузх мешршд1 яШщсаа3н/лмекаейнт.ыУнс, пш-баалсбыанрдыанмышц жок, аппак, кардай жейдеан к1р кыры сыыбайтын кербез корш- каспомшщ бф жак, ощршде омф бойгы ецбеп- Д' ^едйсшдей бфнеше орден-медаль козге туседк Екняш жагына Тзуелсхз елдщ алгашкы марапаты - «Курмет» ор- дешн кадапты. Аганыц жанында мацдаиы жаркырап казактыц Тыныш- тыкбеп отыр. Жиын узак, кол шапалакпен ашылды, бул Мутэн ага мен алаштыц акынына айналган Тыныштыкбек- ке керсетмген ерекше курмет едь Педколледждщ кэдшп- дей улкен деп журген залында ине шаншар орын жок. Б1- реулер Т1ПТ1 баспалдакка да отырып алыпты. Жуздесуд1 Сыргаш Жушсбеккызы 031 бастап, конак- тармен таныстырып, ардагер агамызды марапатымен кут- тыктады. Содан соц созд1 Мутэн Шэмшшудына бердь - Жалпы, мугалш кауымы касиетп, кадфЛ1 халык, - деп сез бастады ацыз ага. - Алашты аузына караткан данышпан да, дуниенщ тылсым сырына терец бойлаган ойшылдар да ез мугалшше карыздар. ©зш коп жылдар ел баскардым, сонда маган канат бтрш, куш берген мугалшдерш едн Устаздарымды осы уакытка дешн умытпаймын. Маган бул дуниеде мугалшдштен аскан мамандьщ жок- Оздер де ез- дер1ц1зд1 ак урпек, сары ауыз коргансыз балапан кезщйде колтыгыцыздан демеп, кездервдздх ашкан мугалшдерь Ц13Д1 эр кез еске алып журп-цздер! - деген Мутэн ага залда отырган болашак устаздарга улагат сездерш аямай, сара жол нускады. Содан соц ©31 окыгаи педогогикалык училище тари- хына терецдеген. «Бышнщ коптт бодмайды», - деп С031Н жалгастырган ага ©зшщ педучилищеден кейш Н.К.Крупская атындагы педогогикалык институтын уздхк бтрш, «казак Т1Л1 мен эдебиет! пэншщ мугалшЬ> дип- 295

ЛОМЫН алгаиыи айтты. Одан кейш уза к жылгы устаздьц кызметшде жуздеген оала тэрбиелеп кана коймай, ядро- лык сыиактарга карсы курес жолынан да сыр шерткен. Се­ мей ядролык полигонындагы сынактарды ец бхршицсщен бастап, ссщгысына дешн кезшен керген Мутэн аганьщ осы кездесуде атом зулматы жайындагы аиткан эцпмелерщ тыцдагандардьщ козше жас алмаганы, жаны турипкпегеш жок деуге болады: «Мен 1949 жылы Семейден оку бтрш, К,оныстан мек- тебше мугалш болып келген едш. Эдеттепдей, окуды кыр- куйектщ бфшде бастаи алмаганымыз эл1 есшде. ©йткеш ауылдьщ дэл хргесшде тамыздыц 29-ы куш алгашкы атом бомбасы сыналды, - деп сол бф сумдык кун есше тускен- дей, сэл указ калган. - Содан бф кун бурын ауылга эскери адамдар келш, ересектерге жан басы жуз грамнан спирт, арак берыдй ©Мф1 татып кормегендер де 1шуге тшсп болды. Ацкау казак ертец не боларынан бейхабар, эске- рилер келгенш кызык корт жур. Кднша дегенмен, кезш ашык кой, бгр сумдыктын, боларын сезддм. Ертещне тацга сагат алтыда солдаттар ауыл адамдарын оятып, сыртка шыгарды. «Б1р жагдай болады, жерге жатьщдар, коздерщ- Д1 ашпацдар, бастарыцды кетермевдер». Буйрьщ осы. Сагат жет1 шамасы. Аспанньщ асты, Жердщ усп куркфеп кета. Шим кыштан, шымнан салынган уйлердщ кабыргасы опырыла кулады. «Жан-жакка карама, басыцды котер- ме» десе де, эуескойльщ жещп, алаканыммен кезшд! ке- лецкелеп, аспанга карадым. Кдлпагы улкен, сабагы жуан сацыраукулак сиякты кара булт шудаланып, уйпаланып, доцбекши козгалып жатканын кордш. Элден уакытта сацыраукулак сабагымен жердей суырылгандай кете- рые берд!, котерые бердк Булт аспанга жайылды. Бф кезде б1здщ ауылдьщ устш тунек басып, карацгыланып бара жатканын байкадым. Иттер шыгыска карап улы- ды, сиыр окфД1, бфдБекъй туйелер мойынын созып 296

йоздады- Боздаганда, кэд1мп ботасын тздеген шгендей жарыкшактанган, кущренген дауыс шыгарды. емес, Дл адамдар жаиуарлардан гор1 сабырлы кейште, тшт! тачыркзган сипатта бф-бтрше кдрайды. Созден горт коз- убленкеунгдыесрц, акн;адраиия. лТаарлжайадгыы керген, тагдыр тепк1сш татк,ан дугасын 1шшен окып, тек кана Алладан кемек куткендей. Мен сол жылдардан бастап Се­ мей полигонындагы ядрольщ жарылыстардьщ барысын бак,ылап отырдым», - дед1 Мутэн ага. Расында, Мутэн ага «Судьщ да сурауы бар деген кун- дДеепр,дщкеркгуеннш-бдые,гежныделрдшардуызац* жжьы,ллыданрдабобгйрыскуаргааузыга бтоулра4п» жур1пт1. Маран Гулшай «окы» деп берген «КоргендеЫч» шаоыида сол кергендер! жазылган емес пе? Жасьшан с™ тыла, елжанды азамат полигонный казанка экелетш касл ретш о бастан быген. Сол б!р зулматтьщ урпак,к,а типзер кесапаты уак,ыты келгенде батпандап козге кершетшш болжаган. «Семей полигонында атом алганщы он бес жыл бойы ашьщ аспан астында жарылды. БЬ туцгыш жарылыстьщ куатын кырык, жылдан кегпн быд1к. Оныц куаты 22 мьщ тонна тротилге тец екен. 1953 КСРО К,органыс министрь нщ Киров, Узынбулак, Коныстан, Калинин, Ецбектес жэ- не Тайлан ауылдарыньщ жерпеде атом сынагы еткЫлетш полигон болуы туралы буйрыгы шык,ты. ЖергБикт! вюмет орындары бюдщ тутас вщр баск,а жакуарга к,оныс аудараты- ны туралы хабарландырып, дайындала беру жешнде нускау жетюздй Сол б!р кундердщ жуйке тоздырган азабын ез басым айтып жетктзе алмаймын. Ауылдьщ кэрт-жасы маган кдрайды. Ата журтпен мэцплжке к,оштасып, келмеске ке- Т1п бара жаткдндай. Жазьщсыз жандардьщ жан куйзелгсш, олардыц эркдйсысыньщ кезшен тануга болатын едд. Ата-баба эруагымен к,оштасып, куран ок,ытып жаткдндар коп кдра бейггп кушакуап. Кущренген дауыстар толастар 297

емес. .. Баягы «Ак,табаы шубырынды, Алкакол сулама» тагы келд1. «Елш-ай», - дегенде журтгац етеп жаска толды. Бу- к1л алк,ап, Мыржык, пен Дегелец кугцрендЬ>, - деп узак, сей- леген абзал аганыц созш тырп етпей тыцдаган жастар жагы кездесу соцында ой терещне суцпп кеткендей, бойларын зрец жинаган. Тындагаидарымыздьщ эсерш Тыныштьщбек акынныц окыган ©лещ одан сайын к,алыцдата тусп: Кун к1рп1пи ашк.анда, такыр Дала кертген. ^алага да сол Такыр коркынышты олшнен. Каск,ыр да жок ол жакта, N Аркар да жок,- Курыган. Тек Иттер1 мияулап, Мысык,тары улыган. Жер твсше сол жакта атом сына каккан-ды. Мекендейтш халкы да - кара халык, ак кан-ды. Жаратканга сенгендей, оздер! тым ацгал-ак, Мал баккан боп жур эл1, мацдай тер1 соргалап. 0м1р коип - баягы откен жылдар тусында. Соигы аршаньщ каны бар - Семсер - Сзске ушында... Енд1 ол жакка бейкунэ кус та канат какпаган. Ал, зуеде создер коп, бфш-бф1 мактаган. Кун картин жапканда кубфлейд! сол Дала. Не дейд1 екен, бьасецдер айтсацдаршы, Жолдар-ау!.. Тыныштыкбектеи акынды Кудай тагала осынау каа- ретт1 жерге «полигонды жырласын, жырлаганда, абыздай ацыратсын» деп берд1 ме екен?! Узак жырын окып болган сод, ядролык жарылыстардыц залалы туралы айта бастаган: «Бар шындыктыц пердеа тек кырык жыл ©ткен сон, 1989 жылдардыц мугдарында гана ашылды гой. Сол жы- лы маусым айында «Семей. Ядролык полигон: радиоэко­ логия жэне денсаульщ сактау» деген такырыпты гылыми- 298

о лг.тк конференция ОТТ1. МШ6, нагыз шындык, осы пРа Имандардыч ашы* шкфталасы усладе ашыл- жерДе' н‘басшылары «радиацияныц зияны жок» дедь ДЫрп°Ленсаулык сактау министрлшищ биофизика инсти- КСР I мамандары «радиациялы* ластану молшер1 аз, 1°ГГЫИхалыктыи денсаулыгына кесел келлрелн бэлендей Ка3'Р гггар жок» дегенд1 мэлшдедь Мундай сьщаржак, те- 33рДп1к1рлерге Семей дэрйерлж институтыныц ощмыс- Р'мары, аудандардагы дэрхгерлер, хальщ атынан сойле- Тен котам кайраткерлер1 карсы шьщты. Олар жылдар боны созылган ядролык, жарылыстардьщ адам айтцысыз зардаптары туралы пакты деректер, бултартпас дэлелдер келнрдь Казак; халкыныц адал улы, академик Сайым Балмуканов полигон зардаптарын эшкерелеуде улкен ецбек етл. Ол осы конференцияда баяндама жасап, терец гылыми талдаулар мен толып жатк,ан пакты материалдарды жайып салды. Кейшде ядролык; сынактарта карсы Олжас Сулейменов бастаган куалы когамдьщ козгалыска нелз болтан, оларга кару болтан осы материалдар ед1», — дегенде, зал тагы да сьшдей тынтан. Жап-жас к,ыздар мен жтттер мынау ауыр естелктерден курсшш кояды. Студенттердщ басым белБ п осы Семей топырагынан болтан соц, эцпмеде айтылган жерлер кез алдарына келш отырган да болар. Жуздесу барысында Мутэн ага «Невада-Семей» ядролык, сынактарына карсы хальщаралык козталысыныц дуниеге келу1 мен аткарган жумыстарына да кецшен токталды. Осынау 1зп ниетп коздеген, жаппай цолдау тагщан уйым- ньщ кушшен 1990 жылы мамырда Алматыда «Дуние жу- зшщ сайлаушылары ядролык, каруга карсы» деген так,ы- рыпта хальщаралык, конференция отюзыген екен. Мундай шаралар жшлеп, нетурлым табанды эр! батыл уйымдасты- рыла бастапты. «Невада-Семейдщ» шацыруымен рес- публика жастары полигонта карсы эр каладан шеру 299