Қасірет пен Тағдыр

жупрш шьщтым. Т1р1 жан жок, бэр! уйкыда Аяр ушынан басып Шынар жаткам болшшеге карай МНь'4 Капы шгген жауып алган ба, ашылмады. Палатага*^ баргым келмедь Дэу еактщ босагасына суйешп оТь^11ТЬ1п Т1М. Сол отырганнан, тац алды тунп кезектеплер кыбы ^ Рлай бастаганша, тапжылмай отыргам. - Негып отырсыз, палатага бармаганбысыз? ~ Дейд: Ке. зекил дэрпер меш байк,ап калып. -Тац алдында келгем... - Палатацызга барыцыз, ауысым болмай, азд1 ещщ, мунда К1рг1збейд1, - дейдг ол уйкылы-ояу, кабагын тыря®, тып. Муныц меш жак,тырран-жак,тырмаранымен шатагым жоц, маран тек баламды корсем болды. Кдбыргага беттмдд берш, мещрешп тура бердш. Ол маран созш отгазе алмасын 61лд1 ме, болшшеге юрт кетп. Коп узамай кезекпплш ауысып, ары-берг сапыры- лыс басталды. Маган к,арап жаткан жан баласы жок. Ак халаттылардыц барлыгы томенге тусш, кунде ететш тацер- тецг1Л1к лездемеге юрт жатыр. Жарты сагаттай сол жерде акылдасып, жумыстарына тараскан. Бейбы Жексенкцзы жогары кетерыт келе жатыр екен, меш байкап калды да: - Аяулым, негып турсыц? - дедх жумсак ун катып. - Баламды кешел1 берх кормедш, быешн деп... - Палатаца бар, мен казф жагдайын быт келемш, - деп, 1шке ент кетти Мен угшн дэрнердг куткен бф минут бф сататтан кем емес ед1 бул сэт. Жанымды шуберекке туйш, терезенщ алдында турмын. Тацгы ас экелген, батпады. Асхана к,ьхз- меткер1 сол калпында кайтып алып кетть Журепм бф жамандыкты сезетшдей... Бф кезде еак ашылып, Бейбн Жексенкызы да коршднау. Б1рден кабагына карадым. Небф сумдык жагдайларга кунде куэ болып журген ол кабагынан еш сыр быдфмедь 150

_ ДяулыМ/ тамак шшегенбкщ? 0зщ тушмен есж кузе- !:! Т1ПС1Н оный не? Маган кыздар айтты, - дедт тым к,амк,ор ун- I мен. • - Мен тек балам туралы 01лпм келедь ' - Кеше саган к,ызыцныц умггаз екешн айттым гой, сен № ||: тусшген шыгар деп едш, ак,ыльщ бар гой сеищ, сабырга кел! Бупн тшт1 элс13 екен... - дед1 жаныма жак,ындап. Тынысым !>, тарылып, тамагыма тас ттрелгендей, не дершдг бммедш. •! - Мен баламды не ушш осында экелдш? - дедьм бар :г болганы. Б - Умгг жетектеп келдь Адам баласы «болмайды» деген I 1СТ1Ц езшен де умотенедк Бул бала дуние естн ашкдннан- ак, гумыры к,ыск,а болатынын ана журегщ сезбед1 емес, сезд1 гой, алтыным. Рас, к,ай ана баласын олшге к,исын? Ец сон,- гы минутына дегпн перзентшщ жарык, куш ушш куресш, жанталасады. Шынардьщ дуние естн ашкдннан омгр ушш алпарысып, ак,ыры сешп бара жаткднына Семейдщ кдстер- Л1 топырагыныц атсан-кестегцн шыгарып, атом бомбасын сынап жаткдндар кшэлй Бфак, 613 соиы айта аламыз ба? ТБ Л1М13Д1 тктеп журуге мэжбурм1з... Карапайым елге окшет адамындай коршетш бьйкп дэ- рперден мундай батыл соз кутпеген мен аузым ашылып, адтарылып к,алгам. Оньщ жалгыз улы сол куш орталык, алацда болып жаткдн дурбелецде этой салып, озг катарлы студент жастармен бфге компартия шешшше к,арсы шы- гыпты. Бфак, дэл сол сэтте улыньщ кдндай халге душар болгаиын бул эйел 031 де бымей турган екен. Айдьщ-куннщ аманында осындай ок,ига болады, кецес дэркершщ баласы соган катысып сотталады деп кш ойлапты дейсщ. Баласы- ньщ артынан Бейбы Жексенк,ызы да к,ызметшен аластаты- лып, к,у жалгыздыц уайымынан к,ан жутып кдлганын кешн еспд1к к,ой. Ол маган езу тарткдндай болды. 151

- Барып корейшпй, апатай, - деп, мешрбан жан зшен жылылык, сезген мен оны кушакдай алгам О НЫЧ К°' 031 к,олтык,тап алып: Л 4а МеН| - Журе гой! - деп, узын дэлйге бастай жонелд. Осы кезде 61ЗД1 сол белшшенщ мецгерупйа керщ журген. Дэрйердх оцашалап алып, бфдеме деп сыбыр^ Мен бф сумдык,тыц болганын тусше цойып, журек туг^' ды устай алгам. ^ Ь1м‘ Бейбы Жексеьщызы меш жетектеп, беп ак, шуберекп жабулы К1шкентайымныц мурдесше алып келдь Н Полигонныц чурбаны болган баламды соцгы рет кушакдап, шьщгырып жатырмын... Кдйгылы хабарды алысымен, Семей арк,ылы Эм1рушып жеттЕ Жанында ортаншы п-йа Бышжан бар, ауруханага туске таман келдЕ Жарым мен кдйнымды кушакдап алып жылап, 031МД1 токдата алар емеспш. «ЕндЕ сабыр ет! Сугжарыц бар, Кудай тары бередг», - деген куйеуше «К,ы- зымыз полигонньщ курбаны болды рой! Енд1 тагы да сондай жарымжан бала тапсам к,айтем?!» - деп, егцреп к,ояр емес- пш. БЕлшжан урпшп, бф шетте б1зге к,арап тур. Ана ушш дуниедеп к,орлык,тьщ зоры, ауруханара баласы- мен юрш, сопиып жалгыз шыкданы болар. Суп к;айтып кеткен емшепм шп, кел-коар етепме тегъгш, жан журе- пм егЕпп, 031МД1 элемдеп ец бак,ытсыз эйел сезшген мен аурухананы арткд тастап, куйеуш мен кдйнымньщ соцынан Елбш келем. Жасыл койлепне ак, к,ардан шэл1 жамылган кдрагайлардьщ арасымен жаяулап келе жатып, Эмф: - Аяш, сен к,азф кешедеп дурбелецнен к,орк,ып кдлма, кешел1-бер1 жастар Орталык, алацра шыгып, Колбинге кдрсылык, керсетуде. Мегп де кеше бастыгым жгберпа кел- мей, бфаз тартыншакдады. «Баламнан айрылып отырып, эйелше кдлай «жалгыз келе бер» деймш, «теп, болмаса кетуге арызымды жазайын» деп, к,атты айтып барып, арен рук,сатын алдым, - дедЕ 152

1986 жыддыч 17 желтоксаны болатын. Ъцл осы куш б!3 ауруханадан шыгып, туыстары- АЭЛ й1не карай аяндап келе жаткан болатынбыз. МЫЗДЬагыК03галыс кеше басталган екен. Бупн сол пикет- АЛС'алгастырмак болтан котерШспплерге карсы эскер купи атк71ыронжлрадуй'аынУшытлшомпатжка-ердКыеелткеуорртпрынялдсы,шпмы, иекрладилщцаикякоалшмгееанлнежртшоаспеаткатшроыгыыилтаыырлдггыыасцн- екен. Солярды вз кезшЬбен кордш. - Сендерд1ц институттарьщнан ешюм шыкпады ма? - деп сурады кекес! курылыс-сэулет институтында окып журген Бшмжаннан. - Кздщ курстагылар бупн барамыз деп жаныгып жат- кан. Мен С13Д1 кутш алып, ерш журмш гой, олардьщ не бо- лып жатканын бымедш, - дейд! кайным. Бышжанньщ ©31 жаратылысынан момын бала болатын. - Дурыс, кеп бымегенщ жон. Внаем деген коп соз, бы- меймш деген б!р соз! - дед1 партияныц ауылдагы белсендн с! кесемсш. К,айда журсе де, басымыздан не втш жатса да коммунист екешн умытпайды. 0з басым баска жагдайда сол жастардьщ ортасында журер ме едим, кайтер едш? Ьшмде бас кетерген карсылык алацга алып барарын анык сездш. А/ганда коппплжпен иык преспрш турып, мына жуйеге 1ШИ наразылыгымды бьадфпм келдн Сэтбаев кошесшщ бойымен каланыц батысына карай бет алган автобустыц терезесшен сыртка коз жЮерш оты- рып, коше бойында лек-лепмен кетш бара жаткан жел- токсаншылардьщ карац-курац тобын байкап калдым. Жел- токсанньщ суйектен ететш ызгарына карамай, журепнщ туп барлар Алацды бетке алып, топтана кетш барады. Кеппкпей Эмфдщ апайыныц ушне де жетпк. Сонау Семейден келш, сыркат баламен ауруханада апталап жатканда, бф рет хал сурап келмеген туыстарымыздшне барура о бастан кещлш тартпаган едй Амал жок, куйеуме 153

ерш, есшн ашуга тура келдт Керыген эпкес! салкь алды. Эу бастан меш жак,тырмайтын к,айын апа''1 ^ нщ де суканым сушп турганы шамалы. С1цл1лерр4Ы Ме' дер1 орысша ок,ыган сои, менщ тышдеп акцента к ^ °3' де болсын, мазак,тап, ашык, келеке етш отырады к**63' кецеспк жуйеде орысша ок,ыгандар оздерш баскала3^ жогары устайтыны рас. Теркпнмде корщщщ 0рР4ан оцыган цыздары да меш менсшбейтш едц мына эйелд1 3 рш, СОЛ есше туседи «Осы орыс мектебш о^ыгандарерт ел билейтшдей болатындары неа екен», - деймш щймнен. Ец болмаса, сол дипломдарымен алган мамандьнцары бойынша к,ызмет 1стесе гой, балабацшада кутущ! б0льщ журш, журтца мш такдыш-ак,. «Жаратсын, жаратпасын нем бар, ертец оз ушме кетем гой, б!р тун шыдайын» деп дымымды шыгармай, к,онак, белмесшде теледидар к,арап отыра бердш. Кок жэпнктен Брежнев алацында болып жадан жагдайды корсетш жаткдн. «Арак, хшкен, наша шеккен жастар орталык, алацга шыгып, бузацылык, жасады. 1ш- К11стер к,ызметкерлер1 оларды тэртшке шак,ыруда», - де­ ген магынадагы ацпаратты диктор цагаздан ок,ып отыр. Азьщ-тулж дукендерхнщ терезелер1 мен еактер1 сынып- / ты, айнала ортешп жатк,ан автоколжтер. Мир кешеа мен Фурманов кошелерш бойлай, бас саугалап, кашып бара жаткдн жастар. «Алматыга улкеи мацсатпен быш 1здеп келген к,ыз-жг пттердщ барлыгыньщ алкдш, я нашацор болып кету1 мум- йн емес к,ой, наразылык,тарыныц шын себебш неге ашып айтпайды екен», - деп, оз кдйгымнан сэл серпшп, кешеде лак,ша усталып жаткдн жастарды аяп цоямын. 0мпр жездеа мен Бышжанды алып, Шынарды жердеу- ддц шаруасына кетть «Б1р ай омхр сурсе де к,ызымньщ мур- десш жер к,ойнына беремш», - деп, аурухана экшшшпмен КеЛ1С1П К.ОЙЫПТЫ. 154

• еп кун бата жиналады екен. Ержеткен уш Бу/1 уйдепл Р бар Куйеу1 акк0щл, к,онакжай ке- Уль1МгНЭ?,р жасагаи цурмеп ме, эйтеутр казан котертю- р!ндь 1н1СШ КоиаК белмеге дастархан жайылып, бэртмхз з1п коПЬ1ПГ“сть1К Эшр мен жездеа кешеден кергендерш сонда жа|1Гбастадьь огам студент улдар да косылган. Ке- дНГШеЛквтершсгщ басталуыиа коммуиней к жуйенщ еш- мтШеиметДеебмтПтенндесахнстаесгпенайГ, еРненсаедйидйщКоУллбьияннодвегоенбдлхысКыдзпаакрсттианянькщо- 61Р1НШ1 хатшысы ейп тагайындауы себеп болады. «Кдзак ел!н казак билесш» деп урандаткан жастар ортальщ- тын бул пхешшше кдрсы болып, А. Брежнев атындагы алацга тацгы сепзден жинала бастапты. КСРО екшетшщ отаршылдыК/ эм1рш1л-эк1МШ1Л жуйесше наразылык, бмдБ р[П/ к,олдарына транспорант устап, «Менщ Кдзакстаным» ажн айтып, алацмен арлы-берл1 топталып журедь Бфак, кетершешхлердщ койган талап-тхлектер1 аяк асты ейлгеи. Дереу «бузакыларды» кушпен тарату мак,сатында алацга кукык коргау органдарыньщ кызметкерлерх мен арнайы эскери куштер тобы жетхазхлген. Кундхз бес жуздей адам шыкканымен, кешке карай кулл1 кала кулактанып, бхрнеше мьщ адам жэне келш косылган. Желтоксаншылар катарын сагат сайын студенттер мен жумысшы жастар толтыра бе- рхптх. Бй б1р шейн байкап калган да солар екен. Дэл осы туш алацда иш йресш, мызгымай турган жастарга карсы эскер купи аяусыз колданылуга буйрык берхлшй. Мше, кызыл жуйенщ казак жастарына керсеткенП Жарылыстан мугедек туган нэрестеа жастай оледх, деш сау жастары жуйенщ жазалау механизмшщ табанына ту- С1П, кыршынынан киылады! Коммунизм уэде еткен жаркын болашакка асыкканда, жеткен жершй осы екен! Бул уйдщ балалары солардыц колына туеш калмау ушщ кашып, уйге эрец жейпй. 155

- Облыс ортальщтарында да жастар карсылык керсетш, котерымекип екен, - дегендх еспп, э^Тарь1н мейге жаяу кетш кала жаздады. Партияныц атына ^ тусгрпа келмейтш кызыл жуйенщ нэн сарбазы е ' ^ б!зд1ц Эмф. Тун! бойы телефон кулагынан ажырам? карамагындагылармен сойлеап шыкты. Р ‘аи> Тац куланиектене жездемН бад аэропортка эке ■ салкам. п Кдрауылга жеткен соц да Эмфге тыныштьщ болмай кет- Т1. Кулагын Семей жакка турт, жанарын куре жолга кадап желтоксанныц какаган аязында актер, кок тер, капылдыда журд1. Бул кезде хальщтык наразыльщ шерулер1 мен ми- тинплер ел 1шшде, шынымен де, кебешп кеткен. Мундай козгалыстар Семей, Жезказган, Талдыкорган, Кекшетау мен Караганды, Павлодар, Жамбыл облыстарында, тшн Сарозек, Шамалган, Шелек, бНдщ Кдрауыл сиякты ыш- кентай калашыктарда да жалгасын тапкан. I Котер1л1с аяусыз басылганнан кешн оган катыскандарды саяси кугындау басталганын естш жаттьщ. «Туткынга алынгандар Алматы турмелерше сыймаган соц, кала сыр- тына апарып тасталып жатыр екен» деген суык хабардьщ жеткеш де осы кез. Балалары Алматыда окып жаткан ата- ! аналардыц коцьаше алац юрш, кейб1реу1 шыдамай, кезде- ршен корш, амандьщтарын быш келу унпн жедел жолга аттангам. Кешн «Желтоксан» кетерыкше КОКП ОК-нщ каулысымен «казак ултшылдыгыныц кершю» деген бага берыген. Кдтыскан кыз-келшшектер де жаппай кугын- сургшге ушырады. КСРО-ныц тоталитарлык, отаршыл саясатына карсы казак жастарыныц азаттык курес1 жиырмасыншы гасырдыц аягындагы тарихи мацызы бар улкен окига болды. 156

Сынак;та сынбагандар 7 „эпестемнщ кайшсыиап жапым куп.имш, т\"46 ' ^^Юшкеш'айдьщтосеппсппап^ки.мдор'** депресс11ЯГ^п журем. Суйретшп журш уп ЖППаП, 1.1М.Ж, 1пскеп, жок, сарыжамбас белым жата мор- П1С1реМ- Менш халЫнеи шошыган Эм!р балапыц тскеп ПМ келед мен заггарын дереу бфеуге берш жйерш кутылды. К,ыс- жиИазды ауыс- сында белмелер/Ц сылатып, 61 раз ТЬптгы «Каласан, теркшще барып кайт» дегеише келюте- 1, мына тур1МД1 керсе, ата-анам естершен ауып калар. Картаиган шактарында уайымга салмайын дедш. Меш есенпреген халшен «есш жисын» дед1 ме, ецбек демалысыи алып, ата-енемнщ ауылына тарттык,. Автобустан ата-енемнщ ездер1 к,арсы алды. Бул б1здщ кайгымызга жандары куйзелетшдерш быдфш, улкен бастарымен алдымыздан шык,к,ан турлер1 ед1. Бурындары эке-шешеон керсе арсаландап жупрш барып кушакдайт- ын Э\\пр бул жолы салк,ын амандасты. Балаиыц к,айгы- сы деген оцай ма, оньщ да ецсеа басылып журген. Соц- гы бф-ею айда кергеи азаптан ек! кезхм бак,ырайып, к,ур сулдерш к,алган макан енем бурынгыдай емес, аяушы- лыкпен кдрап, жылы карсы алды. Атам бгр алтын адам гой, маадайымнан сушп, тукан к,ызындай ол да бауырына тартты. Экес1 екеумЬ 61рдей келхктен тускендеп Суцкдрдьщ куанышын керсещз. Балалармен ойнап жур екен, керген- нен жыкылып-суршш, карды омбылап, б1зге к,арай жу- прген. Экесше бара жабысып ед1, перзентш жокалтып, оотасынан айрылган аруанадай куй кешкен меш серпы- Г тешн дед! ме, улды кушырлана от шскеп, маган устата салды. Аяз сорган муздай бетш сагыныштан ертешп келе ■ жаткдн жузше жабыстыра к,ойган. Тула бойы туцрышым- Ды кушагыма алганда, жан дунием елжхреп к,оя бердь 1 157 Г ! I

Жанарыма молт етш жас тунды, Суцкардьщ ызгар сорып, кызарган бетш к,ушырлана шскеп коямын. - Апа, - дейдг балапаным тэп-тэтп тшмен баурай ту сш. Ауылда журген еш айда еа юрш калган кулынщатьщ улкен адамша бетше бажайлап карайды. «Апа» дегенд1 ап- анык, айтатын болыпты. Ауылдас агайын-туыс бфшен кешн бф1 коцм айтып, й- рш-шыгып жатгы. Борг де менщ жарымжан нэресте туып- , оньщ к,андай халде жарык, дуниемен коштасканынан хабардар болып шьщты. Ауыл деген сол гой, еспген эцп- мелер1 жатпайды. Полигон зардабы оул ауылдьщ к,ай- кайсында да бар. Дастархан басында да лагнет аткып, сынах жайында соз етьсш отырады. К,ай ауылда кандаи оала туды, каиша жан оз-озше кол жумсады, корадагы торт тудшщ де бф1 ею баспен туып, бф1 кудай жараткан терт туяцтан ада куш тулып к,усап домаланып тусш жатк,анын айтып, тандай кдгысады. «Алла бетш аулык, к,ыла гор», - деп, жандары шошып, косыла тьтек еыседг. — Кдшанта детин сынар екен? /Карылыстан коз ашпап калдык кой... - Соцгы кезде жастар жаты арак, 1шсе, котершп, кезде- рше неше турл1 сумдьщтар елестеп кететш болыпты. Сол да осы сынактьщ зардабы дейдй - Бшдщ бф куйеу бала 1шпесе одан жак,сы адам жок, аузына арак тисе болды «асылып олем» деп жш хздеп кете- Д1. Аркан-ноктаньщ бэрш коз алдына коймайтын болдык, - деп, 1шк1 сырларын актарысады. Улкендерге шай куйып отырган менщ де ойыма Э\\ир- дщ арак 1Ш1П алган кездеп эрекеттер1 туседк «Жок, ол «асы­ лып олем» деп, ала жш гздеп кетпейдй маган тап берш, шашымнан суйрей жонелетш ед1 гой бфак- Сонда оньщ козше мен албасты болып коршш, бф кезде жаксы керш алган жары екеншдг умытып калатын болтаны той. Осы 158

досгарымызды журепмв ауырып турып шыгарып салган соц, Эм1рге Кадыр отбасындагы кайгыны тугел айтып бер. Д1м! Уназ жатып тыцдаган ол: «Ондай сумдыктарды ойдай берме, Суцкарымыздыц деш сау гой. ЭулепмЬде де ондай жамандык, жок», - дедь Шынар туралы эдеш еске алгыСЬ1 келмедь . - Енд! бала тапканнан кор камни. «Ушшыи урпакта да кайталайды» депй гой, Суцкардыц балаларында болса кайтем1з? - деп, коркынышыммен белктш. Ол ундемей, тер1с карап жатып калды. Узамай козш Елшш кеткен екен, тусшде Сункарымды ертш Алматыда жур екенмш дей- м!н. Таудыц етепндеп алмалы бакта серуендеп жур екен- 013. Кып-кызыл алмалар уылжи теш тур, ига буркырап, кун нурымен шагылысып коз тартады. Суцкар: «Апа, экем Кайда?» - дейдь Мен: «К,азф келедЬ>, - деп, алацсыз бак 1Ш1н аралап кетемш. Бф кезде бактьщ туп жагынан казан шуцкыр К0р1нед1 екен. 1шшде Эмф жатыр. Багана кундв келген Кддырдыц улы сиякты ап-арык, жуп-жудеу. Ей суйепне жабысып калыпты. Кез1 алакандай болып, боге урейлене коз тастайды. «Мунда негып жатырсьщ? Тур!», - десем, ундемейдЕ Ецкешп колымды созамын. Ол да ко- лын бередЕ Тартып шыгарайын десем, салмагы зЕйдей. «Турсацшы!», - деймш, элш келмей. Ол болса: «Меш жер оз1не тартып жатыр», - дейд1 ерш элаз кыбырлап. Экесш шыгарып алам деп, Сункар да мьщшьщдап, менщ екшип колымнан тарткылайды. Осылай тартысып жатып, оянып кеткешм. Кдра терге тусшпш. «БкмЕлла, бкмЕлла>> деп коямын. Терезе жакка карасам, тан, сыз бере бастаган екен. Ата- Келш болып тускен жерш осш-онген эулет едЕ енеме сэлем салып, э дегеннен 1зет корсетпм. Салган сэле- М1МД1 кызык корт, ауыл адамдары жш келпштейтш, шлш сэлем салганымда: «Оркегйц ессш, балам!» деп, кай-кайсы да марканып калады. Семей, ©скемен жер! орыстанды- 160

ру саясаты патшальщ Ресей кезещнен бер!1 жуйе/п журп- зшп келе жащан орта болгандьщтан, «келшпщ солем са- дуы» тты иасие-гп салт-дэстур бул жакта сак,талмаган Дегениен, казакыльщтан кол узе коймакан кап,о, дарыган кнел1 мекеидердщ 51р1 ед,' бул ел де. Атамыз по, ленеепм1т3А.1Ьсаырпалшаапн,ыармакатндьащсукгоаиаккедоеетлшмдеесрщудйедпен ою УV;!, п ж_ емес. м дастаркан жай^™У™ ешкаша вр1к-мешз, ши оауырсак пен домалак 5ауырсак ге толып, табак-табак; етгщ буы буркырап, кашан болсын уст] кайы- сып турады. Ет бул жакта мол, суык тошалада жылкы еп, СПыр, кой, кус етшен баска елк пен аркар етше дейт то- лып турар едт Кдтарынан тускен уш келш казан-ошактан босамаймыз, камыр илеп, оны жайып жатамыз. Сыртта иыгынан демалып, тарсылдап кайнап туркан кос самауы- рын. Енемв успне йршк жуытпайтын, юрпияз жан. Кдшан кореец, эдем! кейлепн киш, ак орамалын басына байлап, терде жайнап отырады. Кдйын атам Эсекец ©мф бойы партия катарында болса да, немерелерше жасырын турде жей атасын жаттатып, ттлдерш кэлимата келтфш журейн алтын адам болатын. Солардьщ ортасында журш, менщ Суцкарым да былдырлап такпак айтып, жет1 атасын жаггап алыпты. К,ызык керш, немерелерд1 тшп койып, т©- пелейп сурактьщ астына аламыз: - Юмнщ кулысьщ? - Кудайдьщ... - Кшнщ умбеЙС1Ц? - Пайгамбардьщ... ~ 41нщ кайсы? -Мусылман... -Дэлелщ кандай? - Лэ мерелер! иллаха иллалах, Мухаммед рассуллах! - деп, не- Ти'Х'аныц хормен шулап коя береди Сотан атам мэз. Ем- алып, мусылмандык ьймдерш тексерген сон, / «Ме- 161

шц К,азак,станым», «Атамекен», «Ауылым», «Экеме» деген ЭНД! Аташ-Ч™здерд1де катардан каддырмай, ана туралы Эйд! де уйретш койсащпы, - дейд| енем оазына аитып. Не- мерелершщ барлыгы еркек юнджтг болгандьщтан, атам олаурды мактанышпен «менщ футбол командам» дейдй Сондыктам: - Еркектер еркекке лайык, эн айтады, - деп, оасында еть р1К илгкпей КОЯДЫ. - Е, неге, аналарын курметтесе болмай ма? - дейд! балапандардыц эжесь Атамыз: - Е, сендердщ де ецбектерщ бар екен гой, - деп кезш кысып эзьлдеп алады да, балаларга: «Батырларым, енд1 ана туралы бф эн уйренбесек, шешелерщ мен эжелерщ екпе- леп калар» деп, «Анага сэлем» деген энг-ни сэзгн алдымен кагазга жаздырады. «Мереке кунщмен, Кдрсы алам езйзд», - деп, у-шу эн уйрену басталады сосын. Атамныц немерелершен ерекше айналысатыны унап, кещлш котерьпп, Суцкардьщ агаларынан калыспай томпацдап жургенш, тыщ сындырып такпак жаттаганын корт, бфге эн салып, когцлш бфаз серпглешн дедг'. Осы эулетке карап «коп агайынды болган кандай жаксы» деп, гштей куанып коямын. Менщ торюншде мундай кунде жиын, кунде той болмайтын. Эке-шешем уиден шыгып кетсе, агам екеумгз ею болмеге юрш алып, ею жакта состиып отыратынбыз. Уй 1гшн кулакка урган танадай унсгздгк билейтщ. 1шшнен: «Уюлай жецешем кеп бала тауып, уйдгц шш базар кылса екен» деп тглеп те коя- мын. Эзфге оз эке-шешемнщ ею-ак немереа бар. «Сол екеушщ 031 казгр уйд1 думандатып ойласам, сагыныштан журепм сазып журген шыгар» деп коя бередг. Апамньщ «онсыз да баска жарымаганбыз, сендердщ осш-енгенде- рщдг калаймын. Усеннщ оаласымен кайтгп оспексщ!» деп, 162 1

•, маши жазган хатгарын ертеп жЙергешн айтам- 1 МЭиРн!и мына жагдайымды ест!се, апам дауыс салып ту- I ау. мен * ШЫРар. семей топырагына жарыдыс жасап !, ' РЬШ янларды б!р кдргар едЕау. Мен Эм1рдщ алгашында ! ^Ганын кезш курт» дегешнен шошып, теркшдеплерц ягам ауыр екенш айтпаган болатынмын, оньщ устше, ме жарымжан тугаи соц, суйп-иш де суратпадым. Сондьщтан олар меищ тагы балалы болганымнан хаоарсыз. Ендд жаз шыга, Аспантауымныц аясындагы жемю-жидеп теп- /пи, саф ауасы жанга жагып, ©зен-к©л1 мелдгреген, ыстык, сулары аспанга шапшыган жумак, мекегпм - Жеткуыма балам мен жарымды ертш барып ^айтармын. Алатау жак,тан анкылдап ак, самал ескенде, алманьщ ша бурцырап к,оя беретш кештердг сагынып, бф курсшш койдым. Ауылдагы берекел1 де мерекел! к,ара шацырак,та куп­ лю енемхздщ абысын-ажындары, кезшде ауруханада бфге к,ызмет ктеген курбылары, керши-пн; эцпмешм эйелдер1 келш, бф-бфше с©з бермей, узак, самбырласып отырады. Оларга к,ызмет жасай журш, кулагым турж журедт Отбасындагы к,арым-к,атынас, бала тэрбиеа туралы эцпме- лерд1 кулагыма куйып алуга тырысамын. Озше «керек-ау» легендерш квщлше мьщтап тушп к,оямын. Ал нагыз цызык, эцпме кешк1 дастарханда болады. Улкен шацырак,тыц осы уйдеп ей келш1 шэй куйганнан жальщса керек, мен келгел1 ак, самаурынньщ кулагын маган берген. Оньщ пайдасы, ет желшга, шэй 1Ш1Л1П жатцандагы небф керемет эцпмелерд1 если отырасьщ. Атамньщ к,ызмет шешне байланысты, «Эсекецнщ к,о- лын алаиык, деп келдж» деушмер Семейден де, сонау Алматыдан да согып кетедй Ерлер арасындагы эцпме ец- оек науканынан цансонар, ацшыльщца ойысып, одан кейде саясатца да ат басы тгрелш жатады. Эн де, эзЕг-к,алжыц да аитылады. Улкендер жагы откен-кеткендерш еске алысады. Ь1зд]ц оцтуспктепдей емес, оларга ере келген бэйбплелер! 163

де созге араласып, кесек сейлесе, ешйм кой демес едй Сол эцпмелерден мен езшнщ торкшшде естшеген, жогаргы окымаган нэрселерден хабардар боламын. Жа ЕлРу“ш1 жылдардын басы екен. Осы ауылда калжьщ- ! даганда камшы саддырмайтыи, ты мен жагына суиенген ею I курдас болыпты. Нр«-б1р> не сезден, не .стен жене адмай, узенп кагысып журетш кершедт Б.рде жок 1здеп жури, екеу1 ат успнде, ак, тутек боран отпаде кездесш калыпты. Бь реу1 алдымен: - Уай, бул юм-ай? - десе керек, дырау камшысын кетерщ. - Мен Сталинмш! - деп шалкайыпты екшыпа. Анау мынаньщ ©3 курдасы екенш дауысынан таныганымен, кер1 жауап бергешне орай: \" _ 0й, ку шунак Сталин, туспн, бе Колыма! Колыма бф туссе деп жур едш. Сен не корсетпедщ магам, э? - деп ат ус- тшен алып урып астына салып: - Казакка не корсетпедщ? Алдымен эке-шешемЬдщ азгантай малына козпадд салып, бай-кулак деп кэмпеске- леп, жер аударып итжеккенге жЮердщ, мынау сол ушш, - деп сабай жонелштн - Ойбай, агатай, мен курдасьщ гой, - десе де, бой бер- мей: -О куСталин! Колхоздастырып бф ужымга жнналындар деп, бар малынан айырып, жайлауы мен куздеуш тартып алып, кедейлендфш, ашаршылыкка урындырдьщ. Отыз екшпп жылгы кьфгынга ушыраттьщ, мынау сол ушш! О ку шунак, Сталин! Ол аздай, казактьщ коз! ашыгы мен сутке шыгар каймактарын жер аударып, кацгыткан сен емес пе едщ! - деп, дурелей тусптп. - Агатай, жаздым-жацылдым, Сталин емеспш, жЮер- Ш1, - деп, курдасы эрец кутылыпты дейди 164

жетш, ол аКЬфЫ' °,пет1Н байкамай басып кеткен адам да жауапка шыккан аударылады екен. ТарТЬКаз^андай кукайга шыдамаган, ал мына теоемп- ' нле жарылыс кетпегеш бэршен асып, тукымымызды туздай куртып турганын айтсацшы, - дед! ^аиынатам кую- Бул куш уйге аса б!р к,адфЛ1 к,онак, келген ед11. Ол атамыз- дыц жамагайыны Муратхан Кррганбаев агамыз болатын. 031 бы туратын Кдрауылдан болатын. Ол К1СШ1 жак,сы та- нитын Эхпр: -Ага, С13 осы сыиакдарга байланысты журтты Кдрауыл- дан кеппргенде ортасында болыпсыз гой, соны накдылап айтып берщыпп, - деп сурады. Агамыз ете эгщменпл юа екен. Болган окдганы ютапкд жазгандай етш, коркемдеп жетюздк «1953 жылдьщ тамы- зы болатын...» деп бастады сезш. Кдрауыл онда кент деп аталатын. Агатайым «Сталин» колхозын баскдрудан босап, Кдрауылга кешш келгенбы. Менщ он беске толтан кезш. Б!р куш агатайым: «Кешетш болдык,. Б1р к,абат корпе- жастык пен жарты айга жетердей ас-аук;ат алып дайын- далайык,. Ертец тацертец аттанамыз», - дедт «Клайда? Неге квшемы?» - деп, уйдеплердщ бойын урей билей жонел- ген. «К,орык,пацдар, коппен керген улы той. Ауданньщ жартысы Аягезге, к,алганы Арк;ат пен Шьщгыстаудьщ сыр- тындагы Бакднас езеншщ бойына коппрыед! екен. Сол жак,та палаткалар курып жатыр дейдЬ>, - деп, мэлшдед1 жагданды. Солдаты усак, малды багатын мен едш: - Малды кдйтемхз? - деп ере турегелдш. . ~ Малга ™мейд1. Бак,анаск,а айдап апарады. Жарты аидан соц осы жерге, ушмыге ^айтып ораламыз. Кецес^али кеущ мал айдауга барасьщдар, - деп, бхзд! ауылдан баратын 165

_ ашыларга к,осты. Орданы бетке устап, жод баС ьжДКенедалй арбада, мен атымныи омырауымен турт. алд пеК2\";^ерСьшды жерге тесеп, уйыкгап аламыз. Сол Гмньщ Майозеп - ру танбасы кезге анык шалынады. Та™ б\\р жершде Шибойы, б!здщ ауылдьщ кузеп. Тек оул жер- деп тау да, дала да жулым-жулым. Эаресе, Найзашокы бит шошайган Дегелец ортаы белшен кеолш, келеа бет­ ке коппрьлген. Ушар басы кмылып алыыып, етепнен темен каратып салынган. Кдйсыбф тебелер эр жерге буршактай шашылган. «Апа-ау, кеп-керш тауды булдфш койыпсьщ», - десем, апам: «Бфжтхре алмадым, косылгысы келмедх...» - дейдь Осы сэтте жанымдагылар оятып жхберген. Тац агарып атыпты. уШ1НШ1 куш Молалыбулакта аялдаган оншак,ты уйдщ малы к,осылып кетш, Аркат ауылыньщ тургындары ке- лш, эбйер болып жатканбыз. «Ойбай, кашьщдар!», - де­ ген хабар келш, Сарышокыга карай бездж. Кешеден берг тккен костар ашык-шашык, калды. Бэрш13Д1 тиеп алган эскери келжтер токтаусыз зулап келедь Соншама жерден айдап келген малымыз айдалада калды. Алып жартастары шодырайган Аркат тауы аспанды торлаган кара бултпен араласкан кою шацга комьлдк - Ойбай, ерт! Ананы кара, каракошкыл тутш Кдрауыл- ДЫЦ устшде, орэ, уйлер ертешп жатыр, - дед1 Мейраш. - К,ып-кызыл жалын кернейден шыккандай болып, аспанга буркактай атылып жатыр. - Кддырдьщ сырты, Саржал ауылыньщ тусы, - деп жорамалдайды дец басына шыккан улкендер. 166

есплдь Содаы жадын котерм- шет! *КЫЗЫ ;„тк жакка еткен. Сынактан кейш ею жет.ден камтыКпа.рауылдын туршндарын мекендерше каитарды. Ксоенн,ескалРи екеумхз алдымыздагы малымызды аидап, жу- деп-жадап Кдрауылга оралдык- Келсек, сумдыктьщ коке- с! осында екен. БЬ кеткеыде уйдщ мацында калган ит пен мысыктын жуш жидш тусш калыпты, мияулап, к,ыцсылап, кубыжык, кусап алдымыздам ирелецдей шыккан. Сол байкустар коп узамай елш калды. Сол жолгы зобалаи б1здщ эулетке улкен каигы экелдт Саржалда туратын анам Толеу к;ырык,к,а б!р жыл толмай ак, к,ан дертшен кайтыс болды. Кдрауылдагы апам да же- т! жылдан кейш дэл осы дерт мендеп, емфден озды. Сол юалердх жонелткен соц, баягы тусшд! улкен агама айтып едш, ол иск «Бул тусп менен баска тфг жан естшесш, айт- па, умыт! Бвдщ эулеттен екеуд1 жалмады гой, енд1 бхзден аулак,! 4егелевд1 эскерилерге курбан еткенб1з, сонымен токтаса ип ед1 деген», - деп, эцпмесш тужырды агай. - Осыыы жасап жаткандарга да б!р зауал келер, халык,- тьщ коз жасы мен зары, кара к,аргысы жюермес, - дед1 нагашы апамыз Айтбала. - Соларга зауал бф келер деп отыра берем13 бе, бас к,о- сып неге Мэскеуге хат жазбаймыз, — дедх бгр аксакал. - 1йымдастырсацдаршы, бхз кол койып берегйк, - дедх мешц ежет енем. Бескарагаида экпемнщ ем 61рдей немереа хмугедек оолып, тосекте жатыр, соны котерш шьщсын алацга, - деп, ашына сойлед! бф ана. Кдркаралы жактагы Егшдхбулакта туратын бгр шо- пыр агамыздьщ баласы бар едг, соньщ ем колы да иьщтан Оа жок. Атын Кэршбек деп койыпты. Агамыз келтмен полигон жактагы жол аркылы жш журед! екен. Сол кезде 167

эскерилер колж журпзушмерд! токтатып, аиналып журуге скау берсе де, капераз казак кулактарына кыстырмайды екен, бэр1 соныц салдары. Айналма жолды алыссынып, ть ке жолды жакын керш, полигон мацайымен журед} екен. Кегпн солардыч бфазы бейдауа дергген ерте кеппц, - 4е. д1 орта жастагы азамат. Отыргандар даоырласып оарып басылды. Радиациялык жарылыстарды козшен кергендердщ ес- тел1ктер1Н еспп, зардабын ел-журт болып тартып отыр- гандарын корш, тебе куйкам шымырлаган. Куйзелкзм бас котерш, бойымда бурын-сонды сезшбеген орасан зор коркыныш пайда болды. Кулагым шьщылдап барады. Абысыныма ымдап, озш орнымнан турып кетпм. Болме- ге барып, тосекке кулагам. 0не-бойым калтырап, кайда ты- гыларымды бымей, аласурдым. «0з экем де, Эмфдщ эулеп де каареттопп жаткан аймактыц адамдары. Шынарым осы зулматтыч курбаны болды. Таты бгр кайнымньщ ортаншы улы даун ауруымен келд1 дуниеге. Енд1 алдагы куншхз не болар екен?» - деп, корпенщ астына тыгылып, Эмф кел- генше, дф-дф етш жатгым. Сол туш дурыс уйьщтай алмай шыктым. Жана жылды эулет болып карашацыракта карсы алатын болдьщ. К,онак болмеге баратын дэл1зге бшк- тш тобеге жететш шырша орнатылды. Оны уш кел!н оалалармен ойнап-кулш журш, бфге безендфдхк. Атам- ныц тапсырмасы оойынша эр отбасы оз онерлерш кор- сетух ти1с. Кел1ндер1 мен кыздары оздершщ ен дэмд1 ш- аретш тагамдарынан ауыз типзедн Ец кызыгы, ата-ене- м’з бастап, оэршю жаца жылдьщ костюм киетш болдык- Сол тапсырма бойынша эр отбасы оз уйлершен муздай дайындыкпен, артынып-тартынып жеттх. Эрине, бэрМз шама-шаркымызга карай бф-бфшхзге сыйлык та эзф- лед!к. Жан-жактагы улдар катын-балаларымен, кыздар 168

бк;ауйдлаа-ржыекмжеанттжариденадоерртда!меырзтгеа кешелпдккеТгтпт1 жак'ми жС,рдеп ЕСК! жылдьщ соцгы куш Эскец мен Кулекецмщ боурттаагсыынтаугкееллдгеоил!кмаруаншдаайцыбарса^каосжугианаклугоаибоМлье,,н, б±ул^п 1' осы. Кезш тимесш, езш,з о,р руль, ел ед,к Лс, М л! уй сеш белмел! ед1. Сол болмелердщ бэр^буй,“б!™ лер, шыккан бала-шага басып алган. Б|реу| такпа^ры мен ш аидерп, каиталап, шреулер! куй теплд|рт, кел1пде„, мен кыздарь, ауладагь,РуКлЫкеНнДаасЭхаЗииа-да э^лденежлеаррдк!ышрасгЫанп^„ ■ •■ Бул жерде оиын-кулюге араласып кете алмай, буйыгы I: II - Б.ЗДЩ Эм1р жшттщ султаны гой, гшркш! Мыиа мьщ- к,иган кдраны к,айдан тауып алган, - деген кыжыртпа св- !: I зш тэтп нанга жумыртка шайкдп турган улкен ацлга ыш экеттк I - Айтпа деймш, агам порткомньщ кызын алганында I гой, аралас-куралас болып журер ед1к. 031 институт бтрге- и! шмен, бф уйкугшк екен. Бала тапкдннан баскдны бымейдх, - деп, ебедейаз, еактей деиеамен алдындагы ас плитасын I тугел жауып, артк,ы жагында турган мет «бэрш естт тур- ау» демейдт Элде, быт турып, эдеш ктей ме? ,1 Слндкшщ соз! майдай жак,ты ма, эпкеа к,олындагы ыды- !! I! сын устелге к,оя салып: - Бала тауып к,арык, к,ылып жаткдиы да шамалы, - деп, менщ жарымжан бала туганымды бетше басты. Сосын аргы жак,та к,азан кдйнатып жаткдндар естхд! ме деген- дей, жан-жагына бурылып Караганда, мына жак,та турган мен1 керген. К031М13 тушсш к,алды. Аузына келгенд1 айт- ып турганынан уялу жок,, к,айта айызы кднгандай, жаман кезшен туйреп тур. Алла ак,ыл бермесе, мен не дешн, ко- 169

лымдагы тегенеш жерге коя салып, асханадан шыга же- нелдш. Тамагыма тас тфелш, ыстык жас бетшд! жуып кетт1. Сол к,алпымда бхзге белшген болмеге жугфщ же- Т1П, тосепме куладым. Артымнан тетелес абысыным куып жеткен. - Аяш, ренжшепп, бул кю эулеттщ улкеш болса да мь незх сол, бфшюдД-бфшгзге шагыстырып журедн Енем1зге де 013Д1 аямай жамандайды. Кдйтесщ, Аяш, кещдще алма, - деп, мешл шашымнан сипап, орамалмен бетшд! суртт жатыр. - «Бала тауып к,арык, к,ылып жатк,аны да шамалы» деп, мешц жан жарамды тырнаганы неа? - деп абысыныма муц шагып, ексш-оксш кеттш. - Кецшце алма, Султаныц кандай акылды бала. Жаца К1Ш1 агасыныц алдында такпак айтып тур. Тьй кандай тэт- Т1, - деп, меш кушактап бауырына басты. Абысыным канша шацырганымен, орнымнан тургым келмедд. Коцм-кушм бузылып, жаца жылдык, эзфлжке мулдем араласкым кел- мей к,алды. Артымыздаи болмеге юрш келген Эмф: - Сараи не болган-ей! Елдщ бэрг жаркырап жур, сен рана Алатаудыц басына уйфьаген булт кусап, кабарьщды бгр ашпайсыц, - деп дурсе коя берген. - Улкен апайыц менщ жарымжан баламды бетше сальщ етт!, -дедш, араша сурагандай. - Ол б!здщ улкешм13, ата-анамыздыц туцрышы, сон- дьщтан ол не айтса да шыдайсьщ, не сураса да бересщ. Ул- кен эулетке тускен келш сондай тозшдг болады. Тур кане, тосекке жабыспай, - деп сырмалы жекетшнщ желкесшен жулк,ылап тургызып алды да, еак жакка мысык, кусатып итере салды. - Бар, асхана жакка, комектес, - деп дуцк етт1 сосын. Жарым КОЦ1Л1М одан сайын ортайып, амал жок, асхана жакка 1лб1Д1м. «Кдтын ашуланса казан кайнатады» деп, 1Ш- тей псгене, ас эзфлтнщ б!р шетше юрДсш кеттш. 170

айелшш кврген куш осы! ^ыз кезшде гана <<КаЗЗК Яй кулпырып журедт Он жакта булгавдап ©се- кызН аганы аттай салысымен, бфден сол шацырактыц дь ^аТ °°Сщ кулшен шыгуы тшс. Баргаи жер! жайлы болса °ТЬ1МеНжайсыз болса, отырганы - опак, турканы -сопак. Б1р ЖаКСЬк031'н1Н ада мен карасындай етш еарген ата-анан мен Кмын тайдай тебюп ескен бауырларывды ацсап, соларга Кетеалмай, саданыштан саргайып журесщ де коясьщ. Тор- де отбасьщмен жаксы болгам куиде гана сыйлайды, жкэйы_о_тзлп_аежтс«паешм,айыаднкы,к»ак.намОктсыаызншшдаапийкдаеоннйджтьыщасуккажурашым»аа,гны«»нкдадайе,тпы,бпамракцеадлшагреуныынма- Гы жайып жатеан камырдан алып, адаканым кып-кызыл болып дуылдаса да вз-езшд1 аямай, октауга шуйлйемш. Осы бепммен он жайым камырды жалгыз езш жайып-ак тасгадым. Баганагы айткан эбес сезше ьщгайсыздану деген ойына да мрш-шыкпаган кайынапайым тЫлш жайылган камырды керш, кабагын керш койды. Осы жерде Сыргаш жецгем де жур едь - К,ыз-ау, колынан тук келмейд1 деген келшщнщ ©не- рш бымей жур екенсщ! Кердщ бе, б!р жайганда он жайым камырды б1р ез1 жая салды. Сен Аяштьщ лагман созганын керсец! - деп, кулген болып, кайынапайым мен арамызда болган жайсыз жагдайды жуып-шаймак болды. Дэу кайынагам кемшр-шалдыц баласы болатын, сон- дьщтан жолы улкен-тш. Оньщ устше Сыргаш жецешем кызметтеп абыройлы эйел едь Оньщ бул уйдеп кукыгы енем1збентец болмаса да, кем емес. Ешймюц батылы же- тш, ^арсы ккелаейыалнмапааййдыым. ыСзырдгыамшыжешныгекмпамйе, шмэжйамкетнагкаен- сон, улкен леп: - Сэкебай, жай ширатып алайын дегешм гои, эйтпесе, Аяшта нем бар, - деп, актала бастады. К,айынсщл1сшщ мБ незш жаксы бьлетш жецешемгз: 171

: 0ж^пТ о^ст!к жжтан аАсяэшз!тралнеукотпэснмэирйсе, жуйе-. ренд,м- ЛЧс ^ , , _ деП/ жецешем аоыроиымды еаР1п Н1 белек кои, ппркш. а г К° Шындыгында, осы етгй камырын шлеп, жуп-жука ет1„ жаюды Уюлай екеушзге тагы да апам упрятан. - Ук1 ертеи кайынсщшч бф жерге оарганда, к,амыр „легенд) Шлмей турса саган сын. «Жеигеа тук уйретпепй, лейд). Кед, екеулеп бул кызга камыр „легенд, уиретешк, - лед1 де 61р куш мет колга алды. Казакта «кызым саган аит- ам келшш сен тьщда» деген бар емес пе? Жана тускен ке- Л1Н1 де камырды онша келклтре коймайтын. Апам елеущ- пен елеген уннан екеу1М13ге ек! легенге шамалап ун салып берген, суы мен тузын, жумырткасын канша косу керекгюн керсеткен. - Ал енд! бастачдар, - деген сосын. ©31 кддалып карап отыр, арасында «кдмырга суды коп куймацдар, ©те жумсак, болса, жайганда жабысып калады, шаргенде ез!лш кетедЬ, деп кояды.Женешем екеумЬ бар ынтамызбен илеуге ты- рысамыз. - Ую, сенщ камырьщ эдем! шыкды, Аяш сейш езщ сиякты болбырап к,алды, - деп сынаганы есшде. Жайганда жецгемд1К1 доцгеленш жак,сы жайылды. Менш бф жагына сопайып кеткеш рас ед1. Оныц устше, ок,тауга жабыса бе- рш, эбден эбперге салган. - Ун сеп, ок,таудагы камырдыц ортасын баса бермей, шет-шетщ жец1л гана алакдньщмен басып жай! - деп, ко- лымньщ устше к,олын койып уйретп. - Енд! жайылган к,амырга тагы азгантай ун сеуш, окдауга орап кесш алыцдар, - деген сосын. Бар нускдуын булжытпай орындап, «куп, апатай» деп кулш к,оямыз. - Егер осы камырды жайпак, ыдыска тгзш, муздатк,ышк,а салып коисацдар, ек1 кунге дейш жабыспай тура бередь Аяк, астынан кш келт к,алса, сала к,оюга жак,сы. Кдзанда 172

еТ кайнап турса болды, келген мейманды кутш, хал-жай сураса береандер. Ет тартатын кезде дайын кдмырды к,азан?а сала к,оясыцдар, - деп, тэппштеп уйреткен апамнан аиналдым. Мен со5лупЭДН1СмТ1еСшыцрмгаешрежшемцдегшаепмаемкноьрщсеттэкребми, еоал -С1Гкетер1П тастады. «Уяда не кореец, ушцанда сомы ыесщ» леген осы екен-ау! .. Непзй цайтымы тез адаммын гон, Эмфдщ к,атты аит- канын, осы уйдщ кыздарыныц ыбыр-жыбыр сездерш ко- цйпмнен шыгарып, жаца жылды к,арсы алмаеда эзголеш'п маре-сэре болып жаткандарга араласа жонелдш. - Апа! Апа, карашы, - деп бф кезде асханага улым жу пР1п келд1. Успне коянныц костюмш киш алыпты. Мез махуганып тур. Соны макан корсеткенше асыгып барлык бэлмелердх шарлай анасын Ьдеп, асханака жеткентур! гой Алкынып калыпты. - Кдндай эдемц Ак,к,оян! - деп, апалары мак,тай бастады. - Им берд1? - дедпм, озш жаца жылка киш эзгрлемек турман балама бф жейде алып келмегешме уялып. - Дэу апам! - дед1 аузын толтыра. «Куантсац - баланы куант» деген осы екен гой. Келе жаткдн к,оян жылыныц белпандей болып, улкен уйге кдйта жупре жонелген баламныц соцынан кдрап турып цалдым. Дэу апасы - Сыргаш жецешем, Дэу атасы - Дэурен кайнага. Ол юсьдер атамыздыц барлык, немересше жаца жылдык, сыйлык, ззфлеген екен. - Мен де к,ыз-кел1ндерге бф-бф орамал экелдш, жак,сы енер керсетсецдер берем, - дедх тетелес абысыным бэрьмхз- I ге еспрте. |1Г - Балаларга сыйлык, ала келу де ойыма келмепп, уят- !: : ай, - деп, ыцгайсызданып, ацырын кулген болдым. Кдйдан :!■ сап ете тускеш белпаз, осы кезде К1Ш1 кайынащлш: ! !! - Сен ненщ женш быугш едщ! - деп, тЬпмен шакып алды. Жасы меншен тете болса да, жолым улкен ед1 гой, С 173

пеа?» деп, аз-кем тосылып калгам. Сосын Мунц. мен'свз жарысгырып бзреке таппасымды бшл, уназтер1с анналып кегг'м' пйсаидаршы! Сендерден б!реу соз сурадЬ1 Меруерт/ к ен Тетелес абысыным езшщ кукын ма? - Деп' ЖОЛ“нШЫ к,айынс1ЦЛ1С1Н кагып тастады. Кеп- пайдаланып, °РТ^нбикем1зд1 де созбен шымши кетп. Шет1рки-.дер!.«е журген сон. уш кыз бупн тайрандап-ац б1™аР Эркайсымызи, ас!ресе, оз, каигыдаи езмш отырзан омааггаундат.сш'^спесе бастары ауыратындаи. «К,аиырымсыз кыздар екен, 6Ь уйде Уюш алаканымызга салып, еркелетщ отырамыз гой, осы», - деп, кецм-куйм тага тусш кетп. Кешке к,арай дастархан басына жайгастык,. Устел ус- Т1 турл1 тагамнан кайысып тур. Эулет басы, кайын атам 0Т1П бара жаткам жылды корытындылап, бул жылы болган жаксылыктар мен жеткен жет1спктерд1 тугендей келе, Эмфдщ шацырагында болган орны толмас екшшт, Шынарымыздьщ кенетген шетшеп кеткенш еске алды. Бгзге карап кощл айткан атамыз «Осы киындьщ есю жылмен кетсш. Мундай кайгы-кааретп бхздщ эулетке гана емес, адамзат баласыньщ басына бермесш! Ол ушш элемде болып жаткан атомдык сынактар токтасын! Топырагы мен суы уланган, тургындарыньщ журеп жаралы Семей егцрБ нщтабигаты калпыиа келш, жарымжан болган бауырлары- мыздьщ сауыгып кетух ушш мемлекет тарапынан кемек колын созсын», - деп аяктады сезш. Улкендер бастап бер- ген соц, жаца жылдык мереке думаны кыза тусп. Бгр кез- де сырткы какпа тарсылдай женелген. Келген Аяз Ата мен Акшакар екен, кастарында сайкымазак косшылары бар. Олар шыршаны айиала онер корсете бастады. Балалар ауыздары ашылып, ац-тац. К,алыц грим, маска киш алган соц, Аяз ата мен Акшакарды шырамытар емес. Шын Аяз ата келгеидей арка-жарка, мэз. Акшакар етжендЬхеу болганымен, аса енерлх екен. Сыйлык таратып, балаларды 174

ткуаапнкыышрклаыбтенлаегбеанлДадэауйкмайэзыбноалттманчуемлкеСныдрепошС»- ®чгемн»< ае манаш аз-кеч кпкыжШ тагы умытып кет',, л Ме\" мен Акша карды келкгпрщ ойнаган ерМ-заЙ1, Аяз Ата огоасылык жарасымдары басцаларымызга ,» екЧ™»! шцалдырган. с да Улп болар ктээаапскелепрДыладаскесп;ртааайжрй,хатуаашийрбшебанаасгсртеыагнденындт.аодрэБетм1рдз-шдеащрузашммаСаугутыстдынакнраыр«птА,ыдюбаеаклотбатеалыруашлыр рпэлбнаалысртадыалфдиыаша»пн,,, - деп, жацылмай айтып шьщты. Енешз энге эуес жан болгандъщтан, домбырамен суйемелдей тускен атама ме­ ст, кайта-кайта эн салдырып отырды. Тетелес абысыным «Келш1 аиым» деген жада энд1 домбырамен кодыр дауыста жап-жаксы айтып шыкты. БэршЬ косылып, Шэмшшщ эн- дерш шыркадык- Б1р кезде жаныма Эмф келген. - Аяш, сен де бгр эн салып бершт Бауырларым се- Н1Ч дауысыдды естпен емес кой, - дед! отшгендей болып. Жаным жабыркап журсе де, жарыма калай карсы келешн, кел1спм. Ол куанып: - Кеке! Апа! С1здер руксат берсегцздер, Аяулым келш- дерхщз жада жыл курметше бгр эн салып берсш, - деп, 031 хабарлады. - Эрине, руксат! Бупн бэрщ де онерлер1дд! аямай кор- сепвдер, - деп котер!л1п калды атамыз. 031М де эн салганды сагынып жур едш. Баягы Мэлстен кешн ешкш маган «эн сал» деп арнайы колкалаган емес. Сол сэт кулагыма Мэлстщ домбырасыныд кумбхрг келген- дей болган. Эмф оф-еы рет эншд! еспгеншен, «тагы айтшы» деп Киылатын Эмф ме? «Абайдыд елшде, эрине, Абайдыд эш мен бастаганым дурыс шыгар» деген ой келдь Осы топыракта Тогжанга, Эйгершге уксап эн саламын-ау деп им ойлаган?! 175

Аз-кем тыпысымды алып алган сон, «Татьянаныц знщ» сызылта жонелд1м. едщ сен, Тэщрш к,оск,ан жар ЖОларкеезтше далембаайлакеедтьшм ец. мен, ЭиеТасеТэией сулу, андей ест! енер бар ма, цпркЫ Лбай атам айданда* «кулактан к,рш ооиды алатьш.,, ш,р. к°, азиз эй! Тындагаииын жан-журепн едж,ретер, ауеш- мен тербетер. Эуелеген эшмд! дастархан оасьщдагадардьщ бэЫ сЬз-пдей тынып, уйып тыидады. Тшт1 кшженгай балапандарга шейш аиаларыиын алдына жаигасып альщ, ауыздарын ашып отыр. . } 0„ аякталганда, ду кол шапалак уи шин кернеп кеткен. Шуылдап, «жуп болсын» айтып жатыр. Копшмисп жалын- дырмай, суШкп «Алкоцырымды» бастадым. Сег1з сершщ эш! Сершщ азан шак,ырып к,01г1ган аты - Мухамедкднафия екен. Орыс патшасыныц эскершен к,ашып, Жет1су жерше келгенде, албаниыц «Жэмила» деген аруына гашык, болып, осы эн туган деседь Жеысу - менщ жерш. Демек, Сепз сер1 гашык, болган жан маган апа болып келмей ме?! Аспантаудыц жел1 сушп оарген бидай онд! ару, к,о- цыркдй жузд1 Алк,оцыр! ЖЮек шашы тобыгына тусш, тал шыбьщтай буралран эсем ару! Шалкоденщ жайлауында журднау шашбауы сьщ- гырлап. «Отырсам ак, боз уйде мэслихатпен, К;алк,аньщ к,ос жанарын-ай сузыдхрш... Эсем эуеннщ астарында жасырынып жаткдн Сепз Се­ ршщ сезшш бере быу ушш де шеберл1к керек. Бул энд1 шыркдганда, мен езшд: сол Жэмила-Алк,оцыр сезшш кете- 176

•П'ш'м бар. Эн эуентен дуннещ умыгам Кеч.’ шдэыр1нСтаылсыыпм,енк,оандсепрывсатеюоритяадмаыоркыыгпати,ымК(д,лг , ( ы,\"ы ■затын эншшщ 031 бодар едт-ау;' ' НМч1М\" {)\\люЛАуи ан сЭа/н аКякатпаылнгаднадраытмаггыидту кыосдкшыраыпаилажкаг'тип,, 7'<0'\"ем''' ’1 ’ ''Тамит ор­ бГан турып, жаныма келд1 де: Н Айналайын-ау, осындай онер.п ме едщ?! Осынта ~ бер| б!з неге бошегенбЬ? - деп, мацдайымнан суй- жыЛ с тык цандап бага болсын! Экпрге козш тупи сд!, д]. Будан ар шатгыкка болешп, тобеа кокке ею ел1 жетпей к,альшты. Сонгы жарты жылда шын куанганын коргежм осы шьмар. «Онын жаксы коргенде, меш мацдайымнан суйепш осы экеанен берюген каспет екен гой» деп ойладым. Суцкарым да жаныма жет1п келш, еркелеп, «Апа!» деп к,олын созып, «котер» дегендей болды. Улымды алдыма алып, бауырыма басып, жан шакырдым. внердщ алдында кай казак бас пмеген, сол куннеи бастап, кайынбикем мен кайынсщлыерш кагытып сойлеп, туртпектегендерш койды. Менщ коршбей журген дары- ным ойда жокта ел алдында курт беделшдх оарш, бтйктетш жюерген. Енем де бурынгыдай созбен туйреп отырмайтын болды. Мше, енердщ кудфетх! Кектемге карай Сункарды балабакшага бердгк. Маган уйге жакын жердеп мектептен «казак эдебиет!» пэш мугалн мшщ орны табылды. Мухтар Эуезов «Жер1 эцпмепп, жер1 эцгшеий болган сон, елх эцпмепп» деп, эды багасын берш кеткен касиегп топырактан онген урпаккд ертецнен бастап телш-тэрбие бере бастайтыныма оз басым аса куанышты ед1м. 177

I! «Заман-айды» зарлап, «1000 тырна» ушырганда «Б13Д1Ц жакта кыс узак» деп Оралхаы Бокей айтып кетш едх-ау. Ол да алма бетш шыгысгьщ аязы сорып ескен, осы жактьщ б^р талантты улы ед! гой. Орекецищ айтканы айдай шын екен, бул жакка коктемнщ келу1 к,иым-ак,- ^шк,ан кус- тьщ канаты талатын улангайыр Шьщгыстау даласын комму- нистер бекерден-бекер атом бомбасын сынайтын каареттщ мекенше айналдырып отыр деймюз? Топыраш мен суы - уга, б1р замаидагы жасыл шалгын шоб! такыр куга айналса да, жергшкп журт ата-баба мекешнен кетпей, табан тфеп отыр . Мен келш болып тускен осы Абай ауданыньщ тарихы да шым-шытырык- ©ткен гасырдьщ басында Бугылы, Шаган, Шьщшс, К,ызыладыр, Мукыр болыстарын бфжтфш, Шьщгыстау ауданы атапты.Аз уакыт Голощекиннщ есьмш алган кез1 де болган екен. Кешн Семей облысына косылып, согыстьщ алдында Абай К,унанбаевтьщ 95 жылдыгына орай «Абай ауданы» болып езгертЬаедп Улылар мекеш аталган касиетп топыракта асыл теки Кунанбай, улы Абай, зацгар жазушы Мухтар Эуезов, ой- шыл Шэкэрш туган. Шьщрыстаудагы Ералы жайлауыньщ шыгыс жагында Ецл1к пен Кебекке койылган ескертюш ке- сене, ею рашык тырылган унпр тас бар. Дастан мазмунына суйенсек, рулас кыз бен жтт косылса, кан бузылады деген устанымды нык устанган рубасылары салт бузган ею жасты ат куйрыгына байлап олтфуте кескен. Кешнгхге сабак бол- сын дегеш рой. ЭйгЬп Кдбанбай батыр «Дарабоз» атагын алган жер «Крцыр эулие» уцпр! де осында. Ол жайында ел 1Ш1Нде ацызга берггаз эцгшелер коп. Бул касиетп уцпр туралы де- рект! «Абай жолы» романынан да кездеспруге болады. 178

дбайдыи акын пйа, ойшыл галым Шокорш Кудайбер- д^улы осы жерде Кецес окшет1 таккаи «халык жауы» дсп жаламеи окка байланып, мурдеа Куркудыкка лак;гы- рылган. Сол жерде жылдар бойы ком..уаз жатым . калды. Суйеп кешгйрек шыгарылып, арулап канта жерлемд!. К,и ыи кез ед1 гой. 1988 жылы акталганша, Шэкорш кажы урнагм не кормедь Кджыныц 130 жылдыгы аудаиымызда осы жы- лы аталып откен. Эмхр уйымдастырушылар курамыпда болып, улкен тойга бхз де катыстык. Абай мен Мухтар жа- йында ис1 казак бметш болган соц, коп таркатып айтпай-ак КОЯЙЫН. Кут конган касиетп жерге келген соц, Эмфдщ жалып- даган жастыгы, партияга берыгендт ескерглш, аудаидык партия комитетшщ идеология жогйндеп хатшысыиа де­ йт мэртебеа осп емес пе! Сучкарымыз бастауыш сыныпта окып жур. Ецбек жолымды карапайым мугальмджтен бастаган мен узамай оку юнщ мецгеругша болдым. Ата- енемнщ каксап, кулак етш13Д1 жегтн бхр созх: «Сункар жалгыз болып калды. К,ызмет кашпайды, эйелдщ бала табатын уакыты епн орагы сиякты. Мезплшде жинап алмасац, отед1 де кетедй кетпн кеш болады». Баланы таппайын демеймш, «аузы куйген урлеп хшедЬ демекый, Шынардан кетпн деш сау бала таба алатыныма шубэлаиып, «котерш калудан» зэрезап боламын. Журепм шайлыгып, батылым бармайды. Ерлх-зайыпты екеумхз «Сункардын 1Н1С1, не карындасы болса» деп, армандай бастасак болды, коркынышты тустер коремш. Себебй полигондагы жарылыстар эл1 токтатылмаган болатын. 1989 жылдыц 12 мен 18 акпан кундерт эскерилер ешкш- ге ескертпей, тагы да сынак отктзш-п. Оны еспген халык ере турегелген. Кдшангы тыпыр етпей кырыла берсш. Содан ьхе-шала атом каруыньщ сыналуына карсы ашык турде шаралар жасала бастады. 179 :|1

Эмш бундам жацальщтарды облыс орталыгына жиы- лыск,а барганда ест1п келедь Аудан^дык,. .ко.мсо_мол ко- митетшщ бфпшп хатшысы, Каржы О0Л1М1НЩ оасшысы, досы Бакберген бар, ушеу! жолдан тура бЬдщ уйге туе- кен. Кдбак,тары сальщк,ы, маган амандаса сала к,онак, бел- меге ОТ1П, ес!КТ1 жауып алып, жасырын эцпмеге К1р1сп. Мен кдзанымды асып, шайымды к,ойып, ас уйде жур- гем Тамагым эзф болганда, орталарына шрш, дастархан жайдым. Ауданньщ уш туткдсын устап отырган ушеу1 по- лигондагы сынак, жайын соз ет1сш, ары к,арай к;андай эре- кет жасайтындыктарын акылдасып отырды. Олардыц сезшеи укканым, сынак кезшде жердщ жары- гынан инертп газдар ауага белшш шыккан екен. Улы газ алдымен Курчатов каласыныц мацындагы Шаган каласын басып, артынан жел оны Алтай ещрше айдап экетедг Бул жайтты еспген сол кездеп Кдзак КСР Семей облыс- тык партия комитетшщ бфп-шп хатшысы Кепнрш Бозтаев КСРО Орталык комитетше сынакты токтатып, сол жер­ дщ халкына комек керсетудг талап еткен мазмунда шиф­ рограмма жгбередг - Кеппрш Бозтайулыныц жеке басына кауш тенбесе болар едх, республика басшыларын аттап, облыс басшысы- ныц Мэскеуге бфден шыкканыньщ туб1 жаксы емес, - деп, комсомол косем1 уайымдап калды. - К,ашангы отка ертешп, у жутып отырамыз, мумюн сынакты токтатканды талап еткеш дурыс та шыгар, бул ен- Д1 журек жуткандык! - деп, басын шайкады каржыгер. - Жтттер, кереацдер, сец козгалды, акыры сынакты токтатады, - деп умггтенд1 Эмф. 28 акпан куш сол кездерх Семей облысыныц атынан КСРО депутаттарыньщ I съезше катыскалы отырган Олжас Сулеименов Казакстан орталык телевизиясынан езше берглген он бес минутты Семей ядрольщ сынак полиго­ ны кааретше арнап, ядролык каруларды сынауды дереу 180

талап етпI. Олжекепнщ ^Чл т0^1юМ-с1ме(Лптшдролык козгалысын куРУмен ^'^^Тг^шопи орналаскан штат. Невада - АКШ осаншама уацыт радиация даакстаннан 6 ге^ка Д андар ме„ 0м1р! уз.лген- зардабын тар е келгеидерде„ ей есе кооею. 4ерА1Н„^лГарьь Ха1ыкть.н жаппай кырыдуы„ьш басгы \"“'Тоадиация... Сондыктан б!з жым-жь,рт тозак отына ГуШп отыра бермеймЬ. Будан эр! куте алмаимыз. Полигон жойылсын! Б1з кулл1 элемде бейбптшлш салтанат куруы ушш куре- суге дагдыланган хальщ ед!к. Були сол куресп 03 жершоде журпзуге тшсшз. Сол ушш де «Невада-Семеи» когамдык, козгалысын курдык,!» - дед1 дацкды Олжекец. Оны еспген семейлжтер Т1К кетерыген. «Невада-Семей» антиядролык, козгалысыыыц облыс- тык, бвльмшеа дереу Семей медициналык, институтыныц партия комитетшщ каулысымен курылады. Медицина институтыньщ партия комитет1 хатшысы лауазымынаи жаца босатылган Марат Мауыткднулы Оразалин к,озгалыс торагасы болып сайланады. Крзгалыстыц иурылгандагы непзп мак,саты, хальщты ояту, екшнпден, полигонды жабу; ушшцпден, зардап шепп отырган халык,к,а кемек керсету туралы зацныц кдбылдануы ушш эрекеттер жасау болды. Сол жерде алгаищы митинг те отп. ^Ертесше бул жацальщты Букаралык, аппарат куралдары хаоарлап, тарата бастады. «Сайын даламыз ядролык, жары- л стардан кдлтырап б!тп, будан эр! карай унс!з калу росиманшГ\" ^ЬфЬЩ ЖЫЛ 1ш1иде °^л жеР мыцдаган Хи- ГГ ТЭРГаН \"ас1рет1н тартгы- Б1э келешект1 к,аУ1п- агы ядролык, 181

0з уйЫзде бейбгшшпк пен тымыштык, орнату уЩ{н баРез кукыктарым® ушш куресу максатьшда «Не,ад, _ Семей» козялысы курьмды!» - депт. ез Ундеунде Оджас батыр. сы дуииеге демократиялык, к,озгалыс оолды. Оныц багдарламасысол кездеп КСРО жуйесшщ завдылыктарьш, МУЛКоГгалыс бамарламасы мен соты аналардьщ барша- сыиьщ ой-арманын деп басыпты. Радиация сэулеа зардаптары жайлы дэрперлер мен галымдар ашьщ^эцпме к,озгап, хальщкд жетк1зуд1 к,олга алды. Алматыдан оастап, ел1М13Д1Ц кептеген баск,а кдлаларында митинплер кунде етш жатты. Сол жылдьщ тамыз айыныц басында ядролык, сынаада к,арсы шерубйдщ Кдрауылда да откен.Шеру отетшш алдын- ала быген мен езш сенетш б1раз муталшге: «Кдрауылтобе- деп шеруге шытайык,. Сынакдыц докдадыдуын колдайык,!» -деп упттедш. Солай етсем тумай жатып жарык, дуниемен жазыкдыз коштаскан битшдей Шынарымньщ ешш ком­ муниста жуйеден алатындай сезшдш. К^ырык, жыл цыр- гын болтаны жетер, келер урпагымыз атом бомбасыньщ зардабын шекпесш дедш. Митингке баратынымды Эмф- ге айтпадым. Ертесше мен де бгрг океан, бф! баласын, бн р1 анасын жокдаган кдралы халыкдыц ортасында «Сынакка жол жок,!», «Семей полигоны жабылсын!» деп урандатып турдым. Сол кунп шеруге к,атыск,ан адамныц оркдйсысы бф- °ф тас алып, тарихы терец Кдрауылтебенщ фгесшде бшк оба тургызды. Мен де сол мыцдатан жанмен бфге тасымды алып обага к,аладым, од менщ Шынарыма к,ойтан бедпмдей ед1. Ооаныц фгесше к,ойган мормор дакдадан: «Абай елшщ 182

I и.реснйцЛ-мпс! ргтшж 'VI' \"РОЛ“н1989жьИ®белп.>,- пдалады. гИЗЬ,Л кун! карауылдыкгар.ч.ш еноекгегеи 0.1Л*Н'ЫИ.П1 Сол к,артына деГпн сол жерк' кедген. Жарыльптыц !!1 енкеиген жпыпга Олжас Сулоймеион „шагында болтан ор>ль,Сьшыи мушелерсI, кошм пен б'Рге <<Не ддар адамдары, «Азат» коз,злые\"..... /~ кайраткеРл^ыскан. Эркайсысы оз ой-шфлершем “Тсынак алаиында кларет тарткавдлрдьш капп,,о..... . оотдаасып, жанашырлыктарыи быд.рш жап ы. I ут ып, ХГысгы кезшен кергеи «мыз Талгат Сламоековты,, С031Н тывдаганда, жанарына жас алмаган жан оолмады. С / МСШ1Ц есгелтнщ эсер! эр журектщ кылын козгап, жамы- мызды кущренткеи. ^„ «Сол куш аспан ашык, едЕ Бф уакытта шаыдаи ашык, аспаннан найзагай жарк, ете кдлтан. Кдрауылдыц 11Ш-сырты, алые кекжиек бгр сэтте канкызыл туске боялып, кокке бф алып сацыраукулак; кетерыдк Ветке урган бфтурл! ауа тол- кынынан сэл-пэл демжкендей болдым. Лезде жел удеп, тощ- реки шац басты. Ей сагаттан соц эскеры адамдар вертолет- пен ушып келд! де, бэрьмгздд машинага отыргызып, Шыцгыс- тьщ 1Ш1не кдран ала женелдЕ Мук,ым аудан орталыгында 40 адам цалыппыз. Ортамыздагы жалгыз эйелдщ аты-жош Жэ- кен Эамжанова едЕ Маркум 60-шы жылдардьщ ортасында беидауа дерттен цайтыс болды. Эскерилер аТЫ-Ж0Н1М13Д1 жазып алды. Крлдарындагы шолтандатан таякдлаларымен (дозаметр екенш кешн бьадЕм) усп-басымызды тексердЕ Ак,ырында стацанга толтыра куйып арак, бердЕ Сынак,тыц уьггын цайтарады деген соц, жасац кезш, бф-ац тартгым. экен сорлы арацты жута алмай, бугежектеп едЕ эскери офицер еркше цоймай хитазген, сонда да жартысын гама орталады. 1ле шкенш цайта цусгы. ^а^Дантур^ндары арага жиырма кун салып, уйлерше н-сау к,ауышк,анымызга мэз болып, бастан кеш- 183

кен сол таукымегп умытгык. Ирак Карауылды кузеткен 40 адамды эскерилер умытпапты. Бф жылдам соц арамыздан сепз адамды тацдап алып, Семейдеп «бурцеллез диспансе­ ра деген буркешш атауы бар тертшгш диспансерге апарып, Ыр жарым ай бойы денсаулыгымызды гексердь Тек охрде- бфШ13Д1 емдеген жок, Мэскеуден келген дэрперлер элдебф максатпен бЬге тэжфибе жасады. Омы да быгемв жок,. Со- дынан бфер адамды Ленинградка апарып кайыра тексерд!. Сойтсек, радиация зардабын сынау ушш б1зд! эксперимент куралына айналдырыпты... Енд1 сол тепер1штщ ыемен аяк,талганын айтайын, сол -ч кырык, адамнан бупнде жетеушЬ гана тф1 к;алдык,.. 33-1 лейкоз, журек пен жуйке ауруларынан 50 жаск,а жетпей опат болды. Бдедщ де Т1р1 деген атымыз гана, 50-ге жетпей, сау жер1М13 жок,. Алматы дэрггерлершщ айтуынша, кднымдагы лимфо- ЦИТТ1Ц мелшер1 небэр1, 269 тогыз, ал жаца туган нэреспнщ кднында сол шфюн 500-ден асады екен. К,анньщ курамын овдаймын деп эбден шаршаган адаммын. Ендт умтм Жапонияда. Сол жакден кел1Ссоз журпзушыер бар. Сол эксперимент курбандарыньщ бф1 - Дшйслэм Аргынбеков курдасым. Екеу1М13 мектепте бгрге ок,ыдык, эскерде де бхр- ге болдык,. Тертшни диспансерде де бфге жаттык,. Ол до- сым откен жылдьщ наурызында маркум болды. 031М тогыз баланыи экесшш. Барлыгыньщ денсаулыгында ак,ау бар. Ак,ку деген немерем бф аяк, б1р к,олы сал болып туды. Жет- п1с сом зейнетак,ы алады, сол акдла оган денсаулык, бола ма?! Метц к,азфп уайымым, келер урпагым кдндай куй- де туады, тук,ым куалайтын мына радиация деген пелекет оларды да шала ма деген кдущ Елдщ алдына дене бтм1 уш жасар сэби кдлпынан дамымай ток,тап к,алган 16-17 жастагы немере к,ызын коте- р!п согыс ардагер1, улагатгы устаз Улык,бек Байырбеков ага ШЫК.ТЫ. 184

ч®**- Уа, халайык,! Мына бала - немерем Ецлж. Турмыс ратынжаска келседе, тур-туркы осы. Бул сорлыны осы ке- “^пке душар еткен мынау фгемюде кунде жарылып жаткан ГП олык сынактар. Айтьщдаршы, айналайын, халкым-ау, бейкунэ кызымды не деп жубатам?! Мен жарты жаным- ды берш, Отанымды некие баекыншыларынан коргадым. Ал енд! сол Отанымныц атом сынагымен азапка салганнан баска менщ урпагыма жасаган кайырымы кайсы? Осы да эдметпк пе, уа, жарандар?! - деп, жылап жхбердт Шеруге катысушылардан кезше жас алмаган жан калмады. Осы 1С-шарага эзфлж барысында ауыл онерпаздары полигон кааретше арнайы шыгарылган «Заман-ай» ЭН1Н уйренген болатын. Сол эннщ сезш кагазга басып, кобейтш, жастар жаты жиналган журтка таратып бер- д1. Сезш жазган жас акын Улыкбек Есдэулетов осы шы- гыстыц тумасы болатын. Семейлжтердщ кааретш доп баскан зарлы шумактар кудды тума булактьщ тубшен буркырап шыккандай саф кугйнде теплш туештк Эуешн жазган Толеген Мухамеджанов та табиги талант иеа, кас лирик кой, гшркш! Улекец ©лещ Текецнщ эуешмен ко- сылганда, журекы шымырлатып, жан тебфентп. Сазгер де, акын да бул куш халкымен бфге едь «Заман-ай» бф- ден полигонныц энуранына айналып, каарегп реквием сынды Кдрауыл аспанын кущрентш турды. Эн кудфеть нен Шьщгыстау тецселш, Кдрауыл тебфенш, Жидебай жылап жаткан едй Эн сезшщ магынасы сокыр козденде жас шыгаратындай, шынында да, галамат едй Элденеше рет кайтара шыркап, Кдрауылтебе бауырында таркамай журш алдык- Кешке карай «Заман-айды» Роза Рымбаева шыркады. Эн иесш ен- Д1 тапкандай, куйылып тусп: Улдарьщньщ кайда кеткен курыгы, Кыздарьщиыц кайда кеткен бурымы? 185

Мешршге зарыктырган заман-аи, Заман-ай, заман-ай, Тугаи жердщ лайланды-ау туныгы. (Сайрам елш, кайрам жерш кор болтан, Жомарттыгы сор болган-ай, Жарылыстан коз ашпаган далам-ай. К,ираттык та ата-баба мазарын, Кдаретгщ тарттык енд1 азабыи. К,оц етщд1 ойып берген, заман-ай, Заман-ай, заман-ай, Коалетш корпец кайда, казагым? Неге бЬдер у 1шем13 суаттан, Неге 01здер ажыраймыз туяктан? Тугаи жердг тоздырганша, замаы-аи, Заман-ай, заман-ай, Неге жерге юрмеймгз бхз уяттан? К^арауылтебеде шыркдлган энд1 келеа куш барша кдзак, ел1 глш экеткен. Радиодан, теледидардан осы эн толассыз берыш жатты. Эн авторларына деген халык, к,ызыгушы/1ыгы кенет курт арткдн: «Айналып к,ана ке- тейш, шыгарган кш ез1? К^айдан шыкдан эн бул?» - деп шуласты журт. Сойтсе, сазгер1М13 езшгадщ Бескдрагай ауданынан бо- лып шьщты. Тыннге берген сухбатында: «Олжас агамыз- дыц атом сынак,тарына к,арсы «Невада-Семей» к,озгалы- сын уйымдастырып жаткднын естш, тун уйк,ымнан айры- лып, кдтты толк,ып журдш. 031м де осы к,аарегп олкеде туып-ескен соц, жаным жаралы ед1. Осы сынак,тардьщ салдарынан экемнен ерте айрылдым, агам бар болганы жиырма жет1 жасында ол да кез жумды. Жан досым бар ед1, ол да асылып олдк Содардьщ казасы жаныма батып, маза бермей журген едк 1шк1 дертш осы эуен аркылы 186

сесш жаза алмай журген жерлес тт. КазМУ* К°РЩ/ е'*' алдым. с ~Аеи тауып Ситнд1рт Свмейдщ жасыны жердх, , Купил жумбак, влтдвр гасыры келдь Ауылга барсам бфге оскеи досгарьтныц, Алтауы бфдей асылып влд1», - деген влещн окыганда, 1здеген жогымды тапкандай куандым. «Эуенге свз жаз», - деп бфден колка салган едим: «Ага, атомньщ касфетш аIIIудаи-ак аитып келем, ешкайсы- сы эиге келмей жур ед1 Эн журекке тез жетш, хальщка тез тарайды гой», - деп, ол да куана келхсш берген. Эн мэтшш бф тунде жазып, ертещнде тегмдгрш уйге адып келген. 1 иде заиыоым Нуржамал мен кайынапайым бар едг Эн жобасын екеу1 бфшпп болып тыцдады. Эйел затыньщ журеп нэзк емес не, екеу! де кездерше жас алган. Астан-кестещ шыгып жатвам тутам топырагымызды кез- ге елестетш, Ульщбек екеу1М13Д1ц де когдлшН босап сала бердт Канша жерден ер-азамат атымыз болганмен кегпл деген тас емес цой... «Баска шыгармамыз б!р тебе, осы эш- тесе. Сезаз, тарихта калатын эн келд! дуниеге!» - Б1рак бул эннщ сол кездеп Кецеапк идеолошяга уш кайнаса сорпасы косылмайтын. Егер КСРО куламаганда, эннщ тарихта калуы оцай болмас едп «Тогызыншы тамыз куш Кдрауылда «Невада» козгалы- сыньщ шеру1 етпекпл, соган бф эн жазып бергш деп колка салайын деп турмын», - деп, б!р куги Мурат Эуе- зов хабарласты. «Егер когам касфетш айгайлап айтканы- мыз партия талабына кайшы келмесе, эн дайын!», - дедш мен. Хальщ калап турса, жуйе карсы келе алсын ба, мше, осыдаиша энтусауы кесъадЬ, - деп, агынан жарылды сазгер. 187

,глм» карауылдьщтар куч1рене шырКаганда, «Заман-аиды^ V ^ кашЫП кеттш», - деген “ дадидардаи бергеи б!р сухбатыанрдтаы.иан шыдай 1ии-ай> ЗН1НЩ шыгу тарихы осындай ел,. Адеаш ойрандалган ошактьщ ортасьшда шыркалып, рек- ШеАзЯГлпыту тдпатакрдизахлтыа мшэеирпу,к,саелйдтыш. , тамыздьщ тошзы кун| • КСРО жэне АК.Ш Президента^. иазарыиа Уидеу дашыз калмай колымызды койып, аты-жешкшд, т.ркеж «Ядролык каруга жол жок,!» «Атом сынагы токдатылсын.» Кырык, жыл бойы унш шыгара алмаи, кумыгып кел- ген ядрольщ сынак, курбандары бул куш бхр ауьхздан атом сынагына хрхрсы «жохД» деген наразылыгын кер- сети. Аудандагы саяси ахуалга жауапты болган сон, Эмф бул кундер1 к,ызметке ерте кетш, тун жарымында оралып журдх. Аудандык, партия комитетшщ бфшхш хатшысына: «Слздщ партияныц идеологиясын жургхзедх деп сешм арткдн орынбасарычыздыц эхгелх айкдйлап аланда жур», - деген хабар жетштх. Ол Эм1рд1 озше шак;ыртып алып: «Кдтындарыца неге ие болмайсыцдар? Бухал мектеп ужы- мын жанык,тырып, желшлдеп Кдрауылтвбеде жур. Сен- дердщ эйелдерщ саясаткд кдрсы шык,са, баскдлар не 1сте- мейдГ? Полигонда олардыц не шаруасы бар, мемлекеттщ саясатына харгап», - деп, эбден урсыпты. «Таз ашуын тырнадан алады» дегендей, бастыгыныц кабинетхнен шыга сала, куйеуш мектепке жетедг Дирек- торга барып, «неге аздщ ужымыцыздыц жартысы аланда жур?» - деп, дурее к,оя бередй Дыректордыц зэреа зэр тубх- не кетш: «К,а1-1да? Кшдер жур?» - деп тутыгып, жауап бере алмай к,алыпты. 188

С\\\\КГГЬЩг муЫ-НМ К'Р 1‘Ц1‘ч*к ^ •лы и*1 Тамьшыы басы ЛШСифЫНа КЦМо'и '^1(^11. ЛК*Н * ф змсаыалнмыаанннлдакаешрст^ышеИрскапжшпиашмкжаыыснусы.>\\н\\ОсЖкыуЫыч1реЫылКлцЫо Цжч-аж)ч\\иокрсаииаашрсы\\киа(ии.ику«р1\\ь\\'МжимЫм1мЫ<ги<Н|,I Ыз оидриш а*. I дзЖаиПлрНыескнЪтаШоаСрлаактшыы”ныА-нжыкуызлжнкоы-внндаАеикшбгаоактдыаарйжыекп1о4йижыкаиетдгыыри.,. «кешем адата барг-аЖндаамрадлытЬшаддыма акед'> дедь Кш-ммдер бары и е, и щздер?-деп, жеткенше жупрген бе, орец дема.шп I ур. То беане жпнап адган шашы охр жагына кисайып, ко;йд,нрт нынын ушына туап кетшп. Козо оинекиеи шагылысым, мур шапыраиггана караиды. Сынактын токтатыдуын талап еткендердщ ортасына барган бф еркек, уш эйел мугалш жарты сагат отпей, ди- ректордьщ кабинетшде отырдык. Б0/Ше толы адам. «Тэртш бузган» боге Жамал Ацы- новна жаман кезтмен ата караиды. 0:д етжецдг адам гуре- геп турган куш ем колымен улкен устелд1 тореп, сыздаиа калыпты. Б13 орын тауып жайгасканша солай турды. Ал- дымен мектеп мугалшдершен бастап, осы жердеп тех- никалык персоналдардын барлыгыныц Коммунисток пар­ тия саясатына карсы шыгута, моральдык ахуалды бузуга ешкандай кукыгы жок екендшн айтты ныгыздап. «Оку- шылардьщ саяси кезкарасын осы бастан калыптастырады деген мугадтмдердщ ездер1 саяси шеруде журсе, баск,ага не жорьщ? Бас-басымызта би болып, Кецес екшетшщ каулы- карарына, зандарына карсы келер болсаК/ он бес атайын- ды болып отырган Тлы держава - Советпк Социалист Республикалар Одатына кауш ТОНД1 деген сол емес не?» деп баркылдады ол. Семей сынак алацынаI карсы шеруде Цстаздардыц да бой керсеткеш ушш ертец 031111ц аупарт- ком жиналысына шакырылганыи, сол жерде ужымпыц кеио1р мушелерхнон «бассыз эрекетК уннп жауап Персты 189

нш баса айтты. Оньщ жеюрш урысцаиы соиша, змд! дауьь сынам т1пт1 еак сык,ырлап, тврвзелер дфыдеп квтквнде^ Отыргаидар мектеп басшысыньщ к,аЬарынан жасвднып, дымдары шьщпай, жерге к,араган. Содам кейш шеруге к,атыск,ан эрк,аисымызга жеке-жеке тусн-нктеме жазып бб- руД1 талап етп. Ертец аупартком жиналысына апарма^- мыс. - Кш бастап барды? - деп сураганда, мен орнымнан турдым.— Аяулым Сапаровна, озщхз мектептщ оку 1с! мец- герушюз, жолдасьщыз анадай лауазымды к,ызметте. Ана тобырдыц арасына аздщ де баруьщыздьщ себебш тусше алмай отырмын, - деп бажырайды ол. «Тобыр» дегеш не соз? Оньщ успне, жолдасымды да се- 31не ьпктфш отыр. Ундемейш-ак, деп едш, куйеушд1 ауызга алган сод котерьпп кетам: - Жамал Акымовна, ол жерге мугалшдердг мен бастап бардым. Себеб1, тебем1зде токдамай жаткдн жарылыстыц кдаретш тартып, баласын жогалткдн анамын. Мешмен барган ана уш эргатесшнщ де жагдайы жеткш турмаган екен, мешмен тагдырлас болып шьщты. Бфеу1 жалгыз бауырынан айырылган, екшгшсшщ экеа к,у сынактьщ зардабынан обыр ауруынан коз жумыпты. Таты б1реу1 му- гедек улын суйреп жур. Егер ол жерге жиналган копил­ ок С13 ушш тобыр болса, мен ушш тагдырлас, Кдрауыл- тобеге тагдырластарымызды к,олдау ушш бардык,! «Сынак токуатылсын! Келер урпак, касхрет шекпесш!» - деп шык,- тык, сол жерге, - дедш. - Ертед мен аз ушш солай деп жауап берем бе? - дед1 амалы курыган директор жуасып. - Мен 031м оарып жауап беремш! Сол ушш меш жу- мыстан шыгарып жхберсе де... - дегенде, дауысым к,атты шыгып кета. - Аяулым Сапаровна, азд1 шыгармайды, мына мет партиядан шыгарады, бмеаз бе?! Мен жауап берем аздер 190

, Мен к,оямын устелдщ успне Кызыл белетп! - деп ди- уоШек'торым да атып турегелдь Р «Мен ештеме бммедш, руксатсыз кетп» дещз. Баласын дяа Аксак Темшдщ алдына да барган. «Элемге ЭмФ Тем1р 0Л1М шашкан болса, емф сыилау купи, дуниеге М Р экелу куш! тек Кана Аиада» деген. Мен де ол шеруге болып, туа шетшеген нэрестемд! жоктап бардым. Сон- дыктаи 031м жауап берем! - БЬ де 031М13 жауап беремхз! - дед! жалгыз 11-па оз-озше ккоеларжшуемнсмагеаннщУэлктеумганнщдтаудкаыумыысытушздиарйыгкыурпы. д-ыП.оЖлиалгогыннзьущл асылып олш, б\\р шацырак, ортасына тусп! - деп жылап Ж1- берд! ол. . Тертеу1М13 бхр катарга турып, директордыц бепне каскайып карадык- Тура дар алдындагыдай тшлш турмыз. Баска муга/нмдер де б1зге косылып, директордыц болмеа у-шу болды да кетп. К061 бхздг жактап, атомдык сынактарга лагнет айтып, токтатуды талап етп. Директордыц 031 баганагы каЬарынан кайтып, ундей алмай, орнына жалпа- йып отыра кетп. Тергеудщ кокеа меш уйде кутш турыпты. Бурм­ ин хатшыныц камшысыныц ушы тиген куйеу1м уйге каЬарына мшш келдт Аяк кшмш дэл1зге тастай сала, екпш- деп асханага кфген. К,асыма екх аттап жетш келш: - Эй, сен озщ К1мшц эйел1 екешцдг быесщ бе? - дед1, тур1 тутшп. Даудыц твркп-п кайда жатканын бътсем де, соз таласа женелмей, эзъаге айналдырмак болып: -Сенщ эйелщмш! - деп, бетше куле карадым. - Сен олай епрж кулмей-ак кой, - дед! де, баягы эдеп- мен шашымнан шап бер1п устады. - Кдне, жауап бер! - деп экетш барады. Шашымды осындайда такырлап алып тастагым келедн ак. «Тулкшщ кызылы ©зшщ соры» дегендей, бул узын шаш ; 191

031МНЩ сорым болды. Бгрдеце болса, шап берш, суйрелей жонеледь - ЖШер! - деп, колына жармастым. Ьас терщ сыды- рылып экетш барады. Суйреген к,алпы конак, бэлмедеп диванга мысыцтай лактырды. - Клмге ерш ол жерге барып журсщ? Неге жумыс уакы- тьщда басьщ ауган жакка кдцгисыц? Сендерд1 бетшен жь берген директорыцды ертеч партиядан шыгарамыз! - деп КЭр1Не М1Н1П тур. - 0з1м бардым. Мугал1мдерд1 мен бастап бардым, ди- ректордыц жазыгы не?! - 0й, мынаньщ Т1Л1 шыгайын депть Сен аудандык, партия комитетшщ епнил хатшысыныц эиелюц, саяси сауатсыз! Сеш ана тобырдьщ арасынан корген журт не демейд!? - деп, жаныма жетш келш, он жак, жамбасымнан теуш кеп жЮердь КотерЬнп келе жатыр едш, еденге жалпамнан тус- тш. Жерде жатк,ан баланыц ойыншытына деп келш, ершм жырылып, к,ан сау ете тусп. Су боп аккан канды да елемей, шаптыгып жатырмын: - Атом бомбасыныц курбаны болтан кызыцды умыттьщ ба?! Шынарынды им олт1рд1?! Балам ушш бардым ол жер­ ге! - деп айкай салдым. Ол ашынган дауысымнан шошы- ды ма, баласы есше тусп ме, маган аузы ашылып кадалып калыпты. Соны пайдаланып, одам эр1 ашына сойледш: - Горькийдщ «0Л1МД1 жецген ана» деген эцпмесшде баласын Ьдеген АНА Ак,сак, Темфдщ алдына да барган. Сол сияк,ты Ана болтаным ушш де Кдрауылтобенщ бауырына бардым! Сынакты токтатамыз! Мен балалардыц болашагы ушш партияцнан к,орык,паймын! Сол ушш меш олтф! 0л- т!р! - Деп/ аузы-басым к,ан-к,ан болып, тап-тап бердш. Ко- зшнен пора-пора жас акты. Осы кезде кулагымда «Заман- аи» зары есплш, ооиыма куш куйылып турды. Партияныц жетекипа, ягни байым маган к,айта кол жумсаута оатпады. Элде есше к,ызы тусп ме екен? Эл- 192

де С031М дэлелд! болды ма? Эйтеуф, партияныц есершщ ! ес1Н жигыздым. Жерде жайрап жатсам да, багана дирек- ! торды, енд1 «партияныц жок,шысыи» жецгешмд1 сезшш '! жаттым. Суйретшп орнымнан турып, жуынатын белме- ге барайын десем, Эмф аяк, кгамш кит сырткд беттегх- т1. Соншалыцты жат, каыгез бфеу уйден шыгып кеткен- дей эсер етп. Оныц осылай сезге келш цалганда сыртта жур1п, арадаш тусп-йспестжтщ тубш саралап келетБ ш болатын. Осы жолы да солай ойланып к,айтк,ан кезш- де, 613 басымыздан кегшрген тагдыр сок,к,ысына балалар ешкашан душар болмасыншы, даламызга кдарет экелген азапты ок,ига ешуак,ытта цайталанбасыншы деген шеруип ауылдастарыныц журек кдлауын тусп-пп келер деп умгг- тендш. «Заман-ай» Эмфдщ де журепне жетсе екен деп армандадым. Ертеа туе ауа Жамал Ацыновна жумыекд ецсеа туеш келдь Алдында эрштестершхз: «Бугш райкомга шак,ы- рыпты. БЬдщ Кдрауылтебеге барганымыз ушш дирек- торльщтан кеыретш шыгар», - деп кубфлесш журген болатын. Ол К1С1 кешепдей карамагындагыларды куырып, кдЪарланбай, шеруге шык,к,ан Т0ртеум1зд1 гама шацыртты. Бетшге узак, кддалып отырды да, эцпмесш бастады: - Пендешыжт] цойсацшы, директорльщты алып тас- тайтын шыгар деп ойладым басында. Осы жерге аздерд1 жиып алып айкдйладым. - Быш баскдрмасыныц бастыгы екеум13Д1 бюрога салатын шыгар, партбилеты столга к,ой дейтш шыгар деп к,орык,тым. Уйге барган соц, балаларымды кергенде, Аяу- лым Сапаровнаныц: «Баласы ушш анасы тегцзд1 кешш отт, Аг;сак, Темфдщ алдына да барган. Эмф Темф элемге 0Л1м сепсе, ана омф дэнегш себедп Ана болганым ушш де ешкшге багынбай, шеруге шьщтым. Сондьщтан ©з эреке- Т1ме ©З1м жауап берем!» - деп, касцайып кдрап турганы 193

есше тусп. Полигон сынак,тарынан таукымет тартьщ жаткан Аналарды ойладым. «Солардан менщ кай жерщ артык, кызметш алса ала оерсш, мен сол Аналармен бхр- ге болам!», - деген токтамга келдш де, багана райкомга барганда, осы созшдх айттым. Эрине, карсы сойлегенд1 им жаксы керсш, бюро мушелер1 жундей тутп. «Билегп ^ой устелге! К,ызмепне лайык, емес, саясатка карсы!» деу- Ш1лер де болды. Сырт козге шуласканымен, эркайсыныц басында бар гой! Дегенмен, колга тускендг кур жШеру- Ш1 ме ед1 олар, аягында ауыр сопс аркалатып, шыгарып салды. Мше, енд1 орталарыцда отырмын, сендермен бфге- мхн, - деп кулшаредк - Жаке, райкомга карсы шыккан аз батыр екеназ, - дедх жаратылысынан аккогцл Жалел эрштесшю тандай кагып. Онда да б\\р мугедек ул бар-тын. Кдтарынан калмасын деп, осы мектепке ар калап экелш, окытып журген. -Райкомга карсы шауып, батыр болдым деп мактанбай- ак кояйын, Ж1гер1мд1 жанып, рухымды ояткан Аяулым, аз- ге рахмет, - деп кулдх директор. - Аналарды колдаганыцыз ушш мен ризамын, Жамал Акыновна, - деп акырын жымидым мен. Сойтш, бурын тортеу ед1к, енд1 бесеу болдьщ. Идеяластар катары кебейгенде, осылай кебеймес пе? «Коп коркытады, терец батырады» деген, ертец ел болып котерглсек, тегеуф]- Н1м1зге кызыл жуйе карсы тура алар ма? Б1з жудырык бо­ лып туйБпп, б1рхге соккы беретш болсак, радиация уын шашкандарды келмеске кепрермхз, элй Улкен ужымда жургеннен кейш бул жерде б1рер жакын сырластарым да бар едт Эйел затына 1ШК1 сы- рын актарып, 1шш босатып алар сырлас курбы керек кои, онысыз эйел баигус куйзелш елер еднау. Бфак бул жолы ешюмге куйеушнен таяк жегешмдг айтпадым. Эмхр де Жамал Акыновна сияцты бф куги меш тусшер, 013Д1Ц кайгы-кас1репм1зд1ц касында оныц кызмеп тук- 194

'Ц„' ыпЦк,ртпмеыкаяяй-кграчмгнеыын5уаошлКаи0р3.1бМожлееиытпебруж,лаоктскуыанннныыщцидбмеэрокхйеылкен,утдрнасмпаик, е,ттаукгоэы1- мисСеИ^е полигонга карсы басштерулер Казакстаннын БуЛ блыс орталыкгарында аннан бф, мунннан бф оои бара^ калып жаткам. Жылт еткен жацалыкка кулагы- керсе Тшп отыратын болдык. 0зш1з де эрекеттеиш, мек- тмеыпзтдерыДЬ’ уйлерД! аралап, кол жинадык,- «Невада-Семей» алысыныц мушелшне оту ушш жиналган кол жэппк- I ЖЭШ1К болды. Сол жэш1ктерд101лепм13 майысып, карымыз тадып 031М13 тасыдык. Казакстан халкы колдап, тж кетерыдк Семей касфеп Кеш)кпей кулл1 элемге мэлш болды. Шетел парламентте- р1шц сессияларында козгалыс ураыдары кызу талкылаыып жатканы туралы акпараттар ел арасына алдымен узын- кулактан тараганы рас. Кеши БАК,-тар да бул туралы каймьщпай айта бастады. Семей полигонына элем назары аутайнан кетйн тоц ерш, сен козгалды. Кырьщ жыл тобехпздем топелеген Семей по- лигонындаты сынактар саны едэуф азайды. Жазга карай ел арасында тэты б!р жатымды жацалык тарады. Ооком оасшысы Кепцрш Бозтаевтыц Кремлге Т1- келей ж!берген шифрограммасына Мэскеуден жауап ке- лшт1. Бас хатшыдан жеткен жеделхатты митинпге шыккан халыктьщ алдында Кегшрш Бозтаевтыц оз! окып бердй Муныфызыл саясатка етене журген Эмхрден еспдш. Мек- тепке барсац да устаздардыц бф-бфше айтатын эцпмелер1 тек осындаи жаксы хабарлар тощрепнен шыкдайды. Бюде- «Семенде обком басшысыныц уйымдастыруымен полигон ндарына курам окытылып, ас бертлштЬ, - десе, бюде- ьш Г1? Ер™ Э3ен1не ™ ^аздар РД агы- ™7полигонга карсылык аквд,ясын »/ - де- 195

Осы сынды куанышты хабарлар соцгы кезде кобейген соц, Кдрауыл халк,ыныц елгеш тфмш, ошкеш жангандай, кощлдершен курт серпшс бмшдь Енд! ядролык сынакдьщ денсаулыкка гипзер зардабы жошнде барлык букаралык аппарат куралдары жаппай ашык айта бастады. Бурый сэуледен болтан аурулардьщ пакты диогнозын айтудан кашатын дэрперлер енд1 халыкка барлык шындыкты корыкпаи жаиып салатын оол- ды. Осы себептБ кальщ журт капияда ©мфден ерте откен жакындарыньщ ауру себебш накты бые бастады. Мывдаган адам жиналган Алматыдагы митинпде Олжас Сулейменов ел1М13Д1Ц барлык когамдык, шыгармашылык, д1ни уйымдарына, кецеспк бейбггшБпк коргау комитетше, халыкаралык «Жасыл элем» уйымына, «Адамзатты аман алып калу» халыкаралык корыньщ комитетше, Невада штатындагы (АК,Ш) сынактарга тыйым салу козгалы- сын жактаушыларга Ундеуш окып, Кдзакстанда ядрольщ сынактарды токтатуды талап етш жатты. Бул Ундеу журе- п 1зп копшыжтщ, сол сиякты, ядрольщ жарылыстардьщ зардабын кырык жыл бойы тарткан полигон ошагында омф сурш жаткандардыц тарапынан кызу колдау тауыпты. Ол туралы шетелдж акпарат агентактер! де хабар таратып, «Невада-Семей» козгалысы халыкаралык кещспкте одан эр! белил! бола тускен. К^озгалысты колдаган миллионнан астам адам Ундеуге кол койып, козгалыстьщ кайырымы- льщ корына ел-елден, жер-жерден каржылай комек куйы- лып жатты. Элем бойынша полигон зардабын тартып отырган ел тек Оф казак емес екен. Журт бутан дейш Хиросима мен Нагасаки каоретш атусп тана быетш. Кдзактьщ коргеш ядролык сынак болса, ондай тажал жапондардьщ осы ею каласыньщ тооесшен тасталганын енд1 етпен, тершен сезш- гендей хал кенгп. Иэ, адамзаттыц бф-бфше жасаган галамат зулымдытыныц оасы осылай басталыпты. Бул окига 1945 196

екшип дуниежузмж согыстыц аяк,талуына санаулы зТб)жгыыааькзнтн,аыдлыдытака,ицАамКл«угБ,хШа-ин2т-9дтт»аьащбугоышлэагТсгакиыненнреиакиаенн«к.Б,аОаорллсаабылкаыдсжншн»ыдыалс(дыМъо,щранлгаыаеллнштаеы)сркандлшнаытФаэлтсааакртмерырыенил- атом бомбасын тиетщ, Жапоиияиыц Хиросима каласыня тастауль, буйырады. Адамзат бурын-совды басынан ке ш1рмеген оул касретп окигага куа болып, ол туралы «ТЫ дей елу” кггаоын жазган АКДГ журналиа Роберт Лифтон- «Олар элдеимдерге колдарын созады, колдары гана емес ашык, бетгер! мен тутгай жалацаш денелершщ терыерх сы- дырылган байгустардьщ цубыжыц кешптер! адам шошыр льщ ед1. Егер солар б1рд1-екш болса, балюм, соншама шо шымас та едш. Осы кейттеп «т|р! олштерд» мен кадам баскан сайын кездеспрдш. Кешшлш жол шетшде серешп жатты. Адами оейнесш жогалткдн жуздеген мускхндер» _ деп сипатгапты. Екшхш бомбаны тастау мшдеН капитан Кермит Би- хэнге тапсырылган. Ол тогызыишы тамыз куги екшпп, ец куатты деген «Балпац» (Толстяк) аталатын атом бомбасын Нагасаки к,аласынын; дэл орталыгына тастатады. А^Ш эскерилер! дегендерше жетш, осылайша Перл- Харбордагы жецьпстершщ кепи жуздеген есе кдйтарып алган. Кднша гасыр етсе де, «Хиросима-Нагасаки» кдаретп ок,игасын бейбггпнлж суйпш адамзат ешкдшан умытпак, емес. Адамньщ адамга жасаган кеийршмес к,иянаты ретш- де бул тарихи шындык, ешк,ашан жадымыздан ешпейд1 де. Мына охр ок,иганы айтпай кете алмадым: Хиросимадагы жарылыстан кейш ею жастагы Сасаки Садако деген к,ыз тацкдларлык, жагдайда аман кдлган. Бул суйк1мд1 балакдн 1943 жылгы 7 кдцтарда дуниеге келген екен. 1945 жылдьщ 6 тамызында Хиросимага атом бомбасы тасгалган кезде, ол оз угйнде болган. Он жылдан кешн 197 1

радиация саддарынан к,аи обыры (леикомия) ауруЬ1На шалдыгады. Балауса кыз аурухаиада жатый, «кдгаздан мЫц тырна жасасац, тыегщ орыидалады» деген жапонньщ ес(^ ацызы бойынша, шаршамай-талмай, цагаздан тырна жасай бастайды. Бфак, сум ажал Сасакид! 12 жасында алып тынады Оган дешн арманшыл жасосшрш тек 644 тырна жасап ул- герштк Достары ол жасап улгермеген тырналардьщ орнын толтырады. Содан бер1 жапондарда «Мыц тырна» ацызы «тфшш», тыныштыцтыц, тмеген тыектердщ символына айналган екен. Садако бейнеа' де ядролык, согыскд к,арсы наразылык, шарасыныц символы болып калады. Кегшкпей кагаз тырналар ядролык, царуга карсы курестщ ортац белп- С1 ретшде адамзат санасына мьщтап орныгады. Осы белшп оцигадан катты эсерленген цазацтыц аклык ак,ыны Серж Ацсуццарулы жан журепнен «Хиросима. 999 тырна» деген сурапыл олец тудырыпты. 999 цагаз тырнаны, Жасады жапон баласы - Ажал Чурбаны. ©лер шагында, Коз нуры сонер шагында, Жатты сол жазган: «Тусш - бул, ©щм емес!» -деп, 1000 тырна козше елестеп, Жасалмай цалган бф тырна козше елестеп: «влш емес!...» -деп... ХХгасы3^917 ЖаТКаНШыгар сол Ажал %рбаны?! Атомныц тажал тырнагы! Ескертюш к,оям мен Саган, КДладан цуйып, 999 Кдгаз Тырнаны! 198

я Мше, осылайша казак пен жапонньщ- Семей мен Хиро­ н; I ? сима халк,ыньщ каслрегп тагдыры табысып, муцы араласып, кайгысы кабысып жатты. Мацайымда болып жаткан I окигалар мен осындай тарихи сабактастьщтьщ катты эсер еткеш сонша, мен оз мектеош мен аудандык, спорт мекте- ■ 611-пи мугалшдершщ арасында хс-шаралар, ашык, сабактар 0ТК13Д1М. Директорымыз Жамал Акынкызы: 1 !; - Бв бул дэрхсп тек тыцдап к,ана коймайык, озшхз де келер урпак,тыц салауаттылыты ушш атсалысайык,. Аяк, II ! жетер жерге насихаттап, кулак жетер жерте есырте журе- /11К. «Невада-Семей» козгалысыньщ кез-келген шарасына Щ катысалык, - деген бастама котердк 1 Басшымныц колдаганы канат бтрш, айтканы кощ- 1 /пмнен шыкдан соц, коптен ойланып журген усынысымды ортага салдым. ■ - Ошагы Шыцгыстаудыц бауыры болып, казхр кулл1 ! казак даласы атом кааретш шепп отырганы рас. Мектебь 1 мвден «Мьщ тырна» атты ушрме ашайык,. Оган «кол ецбе- !!: Г п» пэншщ устазы Жэлел Естайулы жетекгш болсын. Себе- И: 61, полигон кааретшщ зардабын бул юсшщ отбасы да еркн |: нен тыс тартып отырганы рас к,ой: радиацияга ушыраган жалгыз улы Муратты сабак,тан калдырмай, аркалап алып II кел1п жур. Енд1 сол улы бар, баска да окушылар бар, ман,а- йына топтастырып, оригами эдюмен кагаздан мьщ тырна •'1г. жасасын, содан кейш бэрш13 Кдрауыл тобеге шыгып, каа- реттх казак, даласына ушырайык. Сол жерде «Заман-айды» .!'! кол устасып бхрге айтайык, - дедш. I - Жен сез! Ш - Дурыс, ядролык сынакка карсы наразылыгымызды солай бмдфешк. - Ак тырналар даламызды шарлап, сынак аты ешуте кепм болсын! - деп, эрттестерш меш колдап ала жонелдй «Мьщ тырна» ушрмеа ертецп куш-ак жанданып жу- ре берген. Эр бала бул ушрмеге муше болуга асыкты. 199

Кдрауылдагы спорт мектебшщ окушылары да бул туралы I ест1п, сабактан кейш б!здщ мектепке келе бастаган. Коп узамай кулл1 ауыл балалары, оларга ата-аналары косы- лып, бул шарага септшн типзш калуга асыкты. Себеб1, Кдрауылдык отбасылардыц к,ай-каисысын да радиация кесел1 айналып отпеген едт Коп узамай 1зп пешл, шебер саусацтан шык,к,ан карауылдык, «Мьщ тырна» да дайын бол- ды. Ата-аналар мен балалар, устаздар мен баска да ауыл тургындары лек-лек болып тщбектелш, К,арауылтебеге бет алдык- Кенттен шыгып, жаяу-жалпы шубырып келемхз. Оц жак капталдагы зираттардьщ касынан ©те бере, кенет сынак зардаптарынан ом1рден ерте озгандардьщ рухыньщ сэле- М1Н жеткгзгендей б!р суык кара жел турган. Зираттардьщ ©31 бф кала ед1. Жым-жырт, мегцреу мулпп турган. Кей- бхр балалар колындагы ак тырналарын сол жерден ушыра бастады. Аспанга шарыктай ушкан кагаз тырналар унс1з молалардьщ уст1нде калыктап турып алган. Жас балалар соны кызыктап жупре женелпсх келхп едц устаздары мен ата-анау1ары саптан шыгуларына руксат бермей, тыйып тастады. Б1рер тентектер1Н1ц кулкыер1 катты 6СТМ1П, колды- аякка турмай кеткен. Жаркыраган кулюлер1 кулашы кец жазылган мац даланыц унемх согып туратын ерке самалы- мен араласып, Карауылтебе басына карай желдей жуйтюп ала женелген. Баска балакандар карап турсын ба, олар да элплердщ артынан лап койды. Улкендер жагы тебеге жет- кенше, кумырскадай ормелеп, таудыц ушар басына жетш та алган. «Алацсыз балалык шак деген осы гой! Куллх дуние жу- зшдеп бала быкен аман болсыншы, солардыц жаркыраган кулк1С1 гой элемд1 ажарландыратын!» - деп ойланып, акы- рын култп коидым. Кдрауылтебенщ басына шыкканда, етектеп ауыл алакандагыдай болып керхгпп жатты. Ушы- руга дайындалып, колымызга тырналарымызды устап, топталып турмыз... Б1р окушы «Хиросима. 999 Тырна» ©ле- 200