Қасірет пен Тағдыр

“ апрстесш тутмен багысып, улкен екеуш оалабакщага деи Р“сем де жакпаймьш. «Кашанш ссылай акемжч тасып шацырагг,ь,плдас КУ*Л ббоолдыспа ажуурруе, абнеармедмы, деарткеацртуглыыцмец©сесердщ1; С0\"4!Го'лардыи дэм-тузы таусылган кути УюлаЙ меж бул келедь 0лаРДш\"кД асьша им кешл. Арам жаратылысьшан уйдем куып момын адам. Мен ушш елее эйелше к,арсы шыкпайды. Осы бастан белгшп кетуге жагдайым жок,. Баспана турман тамак, тауып жейтш мумкшдшм жок,», - деп, кдпаланып, туншен тесепмде мьщ аунап шыгамын. 350

К,айта оралган к;айран сезш Суикардый жинадысына барайыи деп какпаны жа- уып, кошеге шыкканым сол едх, корил уйге келш токтаган дэу кара келжтен Усен ага тусп. Олар непзшде колжпен ауласына юрш барып бф-актусетш едк Мен1 керш токтаган сыцайлы. Маган карай кульмо реп, такап келд1 де. - Оу, Алтай! Сеш кормегел1 кай замам, айналайын! - де- Д1 к;ысылып, уялып калсам да: - Ага, сэлеметаз бе, - дедш. Улкен кда меш бауырына тартып, маадайымнан суйдь Сол кезде келжтен заиыбы да тусш жатты. Торгын апай эдеттепсшдей сэн-салтанатында екен. Коллдхр тусп куздж пальтосы денесше куйып койгандай, бф жагына сэл кисайта киген берет1 еаме сонау согыс жылдарындагы аруларды туардь Сыры кетсе де, сы­ ны кетпеген орта жастагы эйелдщ жуз! нурланып, жанары шуак шашып тур. - Аяулым, сен келш калганбысьщ, кызым? - деп жылы амандасты. - Кдшан келдщ? - Б1р жыл болып калды гой, - дедш де, жузшд1 томен салып, катты кысылып калдым. - Айналайын, жолдасыцныц кайтыс болганын еспген- 613, «КОЦ1Л - корген жерде» деген, шырагым, амал жок, жо- лусп болса да, кайгьща ортакпыз, - дед1 Усен ага. - Балац ест калган шыгар, - деп кадала сурады Торгын апай. - Иэ, тертшил сыныпта... - Откенде экецнщ жанынан коргем, жшт болып калып- ты, - дед1 Усен ага. - Ес1к алдында нагып турмыз, жур уйге юрт эцгшеле- сешк, - дедх апай. - Мен баламныц сынып жинадысына кетш бара жатыр ед!м, кепппп калармын, рахмет, - дедш, улкен юсмерден 351 !

кутылганша асыгып. Ары карай сураса, мына бейшарайр. лтмнен хабардар болып калар деп к,орык,тым. Олар да Ме_ ней оцайльщпен ажырай коятын емес: - Сэрсенбек, Аяшты мектепке жеткшп салшы, - деп, усен ага журпзупйсше тапсырма бердь «Кереп жок, езкм барамын, мектеп алые емес» дегешме кенбей, колжтщ еа- пн ашты. Улкен юалерге кайтш карсыласайын, амалсыз дэу к,ара мэшиненщ алдына отырдым. Олар Мэлс туралы айта ма деп дэметкеншмен, екеуй де т1с жармады. Озшнщ сурауга дзт1М бармаган. Сол куннен бастап алгашкы махаббатым Мэлске де- ген кещлшнщ сонау тупюрше баягыда тыгып тастагандай болган от сезшш кайта оянып кеткендеи болды. «К,айда екен? Не ктеп жур екен? Уйлеадд ма екен?» деген ойлар уйкымды бузып, кощлш алай-тулей бола бастады. Ол туралы бхреуден сурайтын еш ретг жок- Ата-анасыньщ жылы ьщыласы да откешмд1 есше салып, баламньщ кезш ала бере, баягыдай коршшщ ауласына кезшдг сатгырды. Бойжеткен кушмде терезенщ алдына сеюрт мййп, кер- шшщ ауласындагы тфшЬйкке теале карап отыратыным жастьщтьщ бф желшндей болып жарасатын едт Отызды орталагаада дап-дардай болып терезенщ алдына сеюрт шыга алмадым. Эр1 бойы иыгыма жетш калган, акылы да осш келе жаткан улымнан аягымды тарттым. К,олымнан бар келгеш, Суцкар жокта терезенщ жактауына суйенш, перденщ артына тыгылып турып сол жакка караймын. Балам уйде болганда, терезегйн алдынан ары-берх ©ткен бо­ лып коз саламын. Жумыстан шыгып калганыма ои кундей болганда апам: - Аяш, еид1 уш-торт кунде жумыска шыгып кетесщ, ер- тец ауылга барып кайтсацшы, Тамара тэтеадер улкен улын уйлеадДрмекгш екен, соньщ кудалыгына апарсын, мен бф тогыз жинап берегйн, соны жеткшп берий. Менщ аягым бастырмай жур гой, - деп, тапсырма бердт «Жумыстан : 352

шыгарып ж!берд!» деп, апама Жацылды жамандауга дэ- Т1М бармады. Бурым той десе елдщ алдына тусш жупретш байкус апамныц да дэуреш отеши дегеш ме, осы жолы заук,ы сокдай калыпты. Аиамды аяп кетпм, тойга берген семке- С1Н аркалап ауылга тарттым. Сол жак,та бф-ею. кун болып, цайта кайтып келе жаткднда, К,ытайдан тауар экеле жаткам щарайнаны тагы кездеспргем. Бул жолы да аузым ашы- лып, К031М жумылып, эчпмесш тычдагам мен, коштасарда оныч 031 сияк,ты саудагерлерге косылып, тауар таситын бо­ лып шыта келдш. Енд1 кдйтейш, айналамдагылардьщ бэр1 Турак,ты жумыс болмагандьщтан, алыпсатарлык,к,а шыгып кеткен. Кшм-кешек, ойыншык, шаруашылыкка керек усак,- туйектер, кекошс пен жем1С дегендердг Жэркент аркылы К,ытайдан аркалап келедп Крлдарына тигешн усинен тиын- тебен косып сатып жатыр. Арасынам тускен! - нэпакдлары. Омы ез тыдершде «науар» дейд! екен. Сейтш, жан багуга кфккен топтын, арасына к,осылдым да кеттш. Менщ айналыскд салатын кдржым болмагандык,тан, Шарайнадан ею жуз доллар алдым. «Юаньге ауыс- тырмасац,тенгеК^ытайда жарамайды, ецдурысы- доллар» деп 031 ак,ыл берген. Бурын доллар дегещц им кернтп. Американыц президент! болган Бенджамин Франклин бейнеленген жасыл к,агаз екен. Сытыр-сытыр етед!. Шс- кеп керсем, баягы сомга да, бупнп тецгеге де уксамайды, и!с1 Т1ПТ1 бетен. Элемдеп талай адамныщ алак,анынан отке- Н1 коршш тур. Сол миллиард жандардыц бгрт болып мен де долларды алакдныма салып турдым. «К^арызга алсам да кдйыры болсын!» деп куангам. Сонымен, Шарайна, Меймангул деген уйгыр к,ыз бар, ушеушв Кулжа тасжо- лыньщ бойына шьщтык,. Крргас базарынан етшд1 деген тауарларды саудаласып, кдптарымызга салып алган сон, базар шетшде жалмацдап журген жук тасымалдайтын колжтердщ иелершен келкемп. Тауарымыз тиелген ко- Л1кке 031М13 де мшш аламыз. Кеб1не тауармен журетш 353

Меймангул екеум!з. Шарайиа отшдх эрг арзан тауар эзф. леу ушш сол жак.та к,ялып к,ояды. «Сатушы к,ымбатк,а сатсам дейд1, алушы арзанга алсам дейд1», «Сауда - сак,ал сыйпаганша» деген макал-мэтел- дерд1 атам казак, аспаннан алмаса керек. ©мфшюд! ту- бегейл1 озгертш жаткан нарыкты тусшбейтшдерге осы макалдардыц 031 жол корсетш тургандаи. Сойтш, айналып жаткан дуние. Алгашында уидеплерге сауда жасап журге- ШМД1 айтпадым. Олар меш «ек1 жетпе дукенде тур» деП ойлапты. Жацыл жецгей апама кездесш калып уялмасган жамандап: - К|ызьщ меш карызга батырып кетш калгалы кашан. Менде 1стемейд1, - деп айтып койыпты. Содан апам ме- 1-й «б1р келерсщ» деп Т1сш кайрап отырган сэтшде, сорым айдап жетш келдш. Амандык жок, саулык жок, меш кер- геннен тарпа бас салып, ит тершд1 басыма каптады дейсщ. Оньщ тусшгеншше, мен уятсыздьщпен агайын адамньщ ед- бепн жеп кашып жур екенмш. Жаздан берх немен айналы- сып журген1мд1 жан бьлмейдк «Бузылды» деген осы! Ерже- тш келе жаткан балама не онеге корсетед1 екем? Одан да улым екеу1М13Д1 асырайтын байга тигешм жен кершедь Туандхрейш десем, соз сойлетпейдй Оныц аузынан ак ит кфш, кок ит шыгып жатканы Укыайга унап, балалардьщ болмесшщ есшн ашып койып тыцдап отырганын сездш. Апамньщ соз1н аягына дейш ундемей тыцдадым да, болды гой дегенде екшид кабатка котерьаш кеттш. Сагынып кел- гендеп эдетшше, улымды кушагыма кысып, сагынышым- ды бастым. Жарты сагаттай б1р-бфшхзд1 шскеп жаткан соц улым: - Апа, менщ аякталмаган сабагым бар, соны окып тастайын, - деп, кушагымнан сытылып, шыгып кетп. Ус- телше барып отырды. К,удай-ау, бармактай баланьщ да оз жауапкергшлт бар болган соц не дейш. Терезенщ алдына келш, коршшщ ауласына коз салдым. Усен аганьщ атшапты- 354

г рым кррасында бф цолымен к,оларбадагы баданы суйреп, ек1НШ1 к,олтыгына балдак, к,ыск,ан еркекп керш: - Ой, Алла-ай, мынау Мэлс к,ой! - деп дауыстап жШе- ршпш. Уншнщ анык, шыкданы сондай улым: - Апа, С13 Мэлс аганы танисыз ба? - дегеш. Баламныц сурагына туфа мектепгеп к,ыз балагла елец ете туспм . Бетн ме шшнен бтр от лап еткендей болды да: - Сен де танисыц ба? - деп, к,арсы сурак, койдым. - Иэ, откенде атама сэлем бере келш, куй тартып бе- р1П кетп. Менщ домбырага баратынымды апам айтып ед\\, б^раз нэрсе уйретп, - деп куанып, ютабын ысырып койып, маган эцпмесш айтцан. «Шын ба, отфж пе?!» деп мен ац- тац. «Менщ Мэлсш жайында бф адам маган охр хабар айт- ты-ау эрец дегенде жэне сол езьмнщ улым болып шыкды!». Сагынышымныц кдрлыгашындай болган мына хабар жа­ йында бьле тускхм келгешмен, анау аулада журген Мэлсп де корпм келт барады. Мен эцпме тыцдап отырганда, ке- тш кдлса ше! Журепм аузыма тыгылып: - Суцк,ар, сабагыцды жалгастыр, кдлганын кейш айт- арсын, - дедш де, озш терезенщ алдына барып, перденщ артына тыгылдым. Есше Мукдгади ацынньщ: Алдынан терезецнщ журш отпм, Сен мега байкадьщ ба, кудфеттш. Турдьщ ба, аржагында жасырынып, ©йткеш туткан пердец д!ры етп, - деген бф шумак, ©лещ тускен. Сол айткдндай, мен де перде артына жасырынып турганда, терезе пердесшщ дфм еткешн Мэлс ацгарып кдлмасын!? Эрине, ол кез1н салып турса жак,сы болар едй.. «Эл1 балдагын тастамаган екен. Уйленген болар. Баласын суйреп жур. Эйел1 уйде тфлшмен айналысып жаткднда, бала царасып, комектескеш шыгар. Коркпе- 355

кшсееа,лгебадасНяыгыббтдаккаеыТнтодтреыгыэбкноел-тышэптеешонтщеыарКсд0ае3,1 бккауукарынгбтатамыйайкк,аейрбтшаслшгаес!ныЭ, нйбтааплйает--- ысдкоыопнмзыжгаалынаоылдтаышйк.туабЖшиераакге1ыттШашн1уМа»га-ожжрдаааенпбпыы, бпсоа,ынльпажщ,лаыунбнааборсокызламгаабнгныфаынелун-тдые1опсйтлслуыайжцггаыеннжлдшааапс,, турмын. «Балам сезш калмасын» деп пердеге оранып алдым. 356

Бф кезде • • • Ал, ендеше! Кушагына нэресте рыскай жас келшшек ум­ дщ улкен естней шыгып Мэлстщ жанына келдь Успндеп к,алыц кшмшен, балаыы ораган корпешесш байлаган к,ыз- гылт лентасынан жас босанганы коршга тур. «Ойбай! Ей балалы болыпты! Баягыда достарым мен апам: «Мэлстен бала болмайды, ол мугедек, кор баласьщ!» деп едт Нагыз еркек екен! Арбада отырып калган жершен к,айратыы жинап, балдакка турды. ©з аягымен журедП КазМУ-де сжиды деп ед1, бтрш, кызмет етш журген шыгар. Кфнаев- тьщ досы болган Усен ага жалгыз улына кызмет тауып бе- ред1 гой. Алматыда пзтерлер1 де бар болатын. Дипломды сандыкка салып койып, кдцгып журетш мен дейсщ бе!» - деп, вмфшде бфшип рет бф адамды кундеп, кызганыштан жарылып кете жаздап турмын. Анау жас келшшектщ бакытыи, бгр кездеп алгашкы махаббатымныц мугедект!кт1 мойындамай, ом1р ушш куресш, ©сш-онген, алдына койган максатына жеткеи, ата-анасын бакытка болеген жетсппн КЫЗГаИЫП, Ш11М куйдх. Мен кызганыштан ортешп, козшнщ жасы кол болып турганда, ек1 баланы ерткен екеуг аулага енген колхкке оты­ рып, бф жак,к,а кетп. Перденщ артында сумфешп, суле- сок, калыпка тусш, 1шш кушп кала бердш. Содан бастап менен маза кетп. Аск,а тэбетш жок. Бурындары саудам жаксы жургенде уйдеплерге алып келген базарлыгымды актарып тастап корсетш беретшмт. Бупн де байк,аймын, Уюлаи мен не экелдх екен деп торуылдап, екшгш к,абатк,а шьщкыштап жур. Ерьан келш сурауга озшщ маган жасап журген киянаттарынаи батпайтын сияк,ты. Багщасам да, «жарылып кетсе де, экелгендершд1 бфден лак еткшп устата салмаймын» деп, тырысып отырмын. Апам суйекке сщген эдетшен менщ жер-жебфйме жеткен соц ба, томенге тусш, ол кюмен де сойлескш жок,. 357

Ерте жатып кдлдым. Улым тфшшпн бтрген соц жаныма келш: - Апа, жарьщты еппрейш бе? - дед1, уйьщтамай жаткднымды бмш. - Сабагыцды жасап болсад, еыпрш жата гой!, - дедщ. Ол жарьщты сондфш, корпемнщ 1шше юрдк Белек те- сек к,ойсак, та, мен жолдан келгенде сагыиыштан бф кун крйныма жататыны бар. Кундюп: «Апа, аз Мэлс аганы таныйсыз ба? 0ткенде атама сэлем бере келш, куй тартып берш кетт1. Мен1ц домбырага баратынымды апам айтып ед1, бхраз нэрсе уйретт!», - дегешн таратып сурашм кел1п, 1Ш1МД1 теап бара жатк,ан. - Балапан, Мэлс агац осында тура ма? - деп жукалап бастадым. - Жок, ол К1С1 калада турады екен. Атам оны «сот болып жумыс 1стейд1, жак,сы адам» деп мак,тады. Апа, ол кюнщ домбыра тартк,анын керсещз гой! Бхздгц ушрмен1 журпзе- Т1И агай да ондай тарта алмайды. «Ак,к,у» куйш т}'ра Нур- гиса ата сияк,ты тартады екен, - деп, тамсанган улым агасы- ньщ мак,тауын асырды. - Нургиса атаны к,айдан быес1н? - деп мен улымньщ Кагылезд1пне тацырк,адым. - Теледидардан кор1п журмш гой, домбырадан беретш агай оныц куйлер1н машитофонга жазып алып, кун1не охр рет тыцдаидар, журектер1це к,онады, - деген. - Турпатьщнан айналдым! - деп, баламнын, суцгылалы- гына суйс1нд1м. - Мен келгенше сабагьщды дурыс ок,ыдын ба? Ток,сан аяк,талуга жак,ын, - деп сурап к,оям. - Бэр1 бес! Апа, уайымдамацыз, - дедг сейлегеш тура Семейдеп атасы сияк,ты, о тоба! «Тук,ымьща тартпасац тумагыр» деп осындайда айтк,ан шыгар дэу эжелерАпз. - Апа, менде б1р жагдай болды, - деп кумыж1Д1 улым. - Не болды? Бфдеце булд1рд1ц бе? - деп журепм зу ете тусп. Тагы Уктлайдыц б1рдецес1н сындырып к,ойды ма деген ой келген. 358

- Мен булдфейш демегем, Канат деген бала алдымен 031 ТИ1СТ1, - деп эцпмесш бастады. - «Сен келгенге дешн мен сыныпта кошбасшы едш. К,айдан келдщ ©зщ? БэрБ о!р мыкты бола алмайсыц! Мешмен жекпе-жекке шык, сабактан сон,», - дедт Алдында жетекпн агай меш класса староста етш сайлаган. К,анатты «улгерш1 томендеп, тэртБ 61 нашарлап кетп, балаларга улп бола алмайды» дедт Ол содан ашуланып, маган тгасп. Жекпе-жекке сыныптагы улдар тугел жиналды мектеп сыртына. Бэр! к,оршап тур- ды, сосын К^аиат екеум1з ортага шыгып тобелестж. Мен Дэу атам уйреткен приемдарга салып алып урдым астыма. Апа, бар гой, Семейде Дэу атам меш каратэге апарып жу- ретш ед1 гой, еащзде ме? - деп, уйьщтап бара жаткан меш бф С1ЛК1П алды. - Иэ, кулыным, Дэу атац сешмен ерекше айналысатын ед1 гой, -деп к,остадым. - Сонда уйренгендерш жак,сы болды. Сонымен Кднатты жендш. Б1р бала: «Канат жещлгешцд1 мойында!», - дедь Анау оган келкшей: «Мен кдцтыган келшсектен жендлмей- мш!», - деп жудырык,тауга кфктт Мен де алып урып тепю- ледш. Балалар эрец ажыратты б1здь Оньщ да, менщ де кш- мш жыртылды, бет!М13 когердт Меш «келшсек» дед1 гой. - Ол не дегеш, ак,ымак,тыц? - деп, озш еспмеген созге тавдандым. Бммедш, апа. Осы Кытайдаи келгендерд! им деп айт- ады? - Оларды оралман дейдт Олардьщ ата-бабалары бф кезде осы жерде турган. Кецес окшетшщ зорлыгымен ть р! *&лу уш1н бастары ауган жатына кдшып кеткен. Енд1 Казахстан Тэуелаздж алганда к,айта оралып жатыр. Олар б1здщ бауырларымыз, елт сагынып туган топыратына оралган, - деп туандфщ жатырмын улыма. — Сд мет «к,ацгыган келшсек» дед1. Менщ атамдар Абыралыда турады гой. Казак,станньщ жер! гой, - деп к,ояр 359

1 емес, уйкысы к,ашк,ан улым. Битшдей кокхрепн кек кернеп, кеудесш кетерш отырып алды. Мен де мына созден серпп бойымды жинап алдым. - Эрине, К,азак,станныц жерх! Атац сенщ елдеп ец кур- метл адам! - дедш, енд1 алдандырып уйьщтатайын деп: - Сонымен, староста болып к,алдыц ба? - дедш. - Эрине! Меш агай сыныптагылармен келгап сайлады гой. - Жарайсыц! Ендх сабацты бурынгыдан да жак,сы ок,ы, тэртшл бол! Ондаи жаман оалаларды жак,сы ок,ып х;ана жецесш, бмш жагынан жарысыцдар! «Бьаекп бфдх жыгар, бшмд1 мыцды жыгар» деген бар, - деп, бауырыма тартып жатк,ызбак,шы болып едим: - Апа, неге осы 613 оз елшйге кетпейм13? - дедх, элх ашуланып жатыр екен. - «0з елхмхз» дегенщ дай ел? Бвдщ Отанымыз бфеу, ол - Кдзак,стан! - деп тусшдхре бастап едш, улым: - Семейдеп атам мен ажем, Дэу агаларды айтам - дей- дх. «К,аск,ырдыц кугшпн к,анша асырасац да орманга дарап улиды» деген. Бармацтай болып алып, маран жен керсе- тед1. Осыньщ бэр1 тогыз жасына дейш атасыныц кулагына куйганы мен Дау атасыньщ тэрбиесшщ жемйл. - Сен жазры каникулда уш ай атацныц жанында демалып келесщ. Баск,а амал жок, балам, осында туруга тура келедх, - деп, мандайынан сушп барып, басын эрец ЖаСТЬЩКД ТИПЗД1М. «Кдцгыган келшсек» деген сумдык, сезд1 К,анат цайдан ест1п жур, элде отбасыларында улкендер айта ма екен? Экеа елш, нагашыларын сагалап келген цамкецм балама «цацгыган» деген сумырай сезд1 де еспрттш-ау. Жацыл жецгей де, Укыай да 613Д1 «цацгып келдЬ> деп журген шыгар. Неге гана Дэу аганын жанында журе бермедхк?» - деп, жасымды жутып цапаланып жатып, эрец кезш шндь 360

«Сауда сак,ал сипаганша» деген Шарайна, Меймангул ушеумхздщ бфлескен тфлш- М13 жаман болмады. Апам каиша карсыласса да, «осыдан баска нан тауып жейтш жумыс кезш кормей турмын» деп, табандап отырып алып, белшдх нык, байлап, сауданыц жо- лында журмш. Экем оолса сал оолып, тосек тартып калган. Маган бфдеце деп карсыльщ тамытуга элх жок;. Агам балам мен меш бага ма, езшщ эйелх мен уш баласын асырай ма, ту- С1ШКТ1 жайт кой. Дэрйердщ айлыгы шайлыгына жетпейтМ тагы белплт Ек1 карттьщ зейнетакысын кешжтфш берсе де, эйтеуф колдарына тиедт Жыртыгымызды жамап отырган да сол. Метц сауда жасаганымнан уй 1пп пайда кермесе, жамандык керш отырган жок,- Кытайдан тасып жаткаи турмыстык техника, шаруашыльщ заттары, химияльщ-тур- мыстык заттар, кгам-кешектердеи мшдегп турде уйге де алып келемш. Ею кабатты уйдщ устанатын заттары мен жийаздарын жацалап, кытайдыц ыдыс-аяктарына толты- рып тастадым. Жецгемнщ де казф кабагы ашылып, мет- мен жаксы сейлесетш болтан. Мен сапардан ораларда ыс- тык тамагын эзфлеп, купп отыратынды шыгарды. Оныц да, апамныц да усп-басын жацалап, жылтыраган кшм-ке- шекке орап койдым. Балалары куыршактай кшнетш бол- ды. Метц саудамен айналысканыма коцБн ток бгр адам болса, ол - Уюлай. Балама кабагын шытпасыншы деп сураганыныц бэрш экелш берем. Соцгы кездер1 Алматыга апарган тауарларымыз да жаксы отш жаткан. Шарайна мегй езшен Кулжага алып ететш болып жур. Улкен авто- бус толган алыпсатар. Кулжадагы улкен «Ян-лань» котер- ме базарына экелш тепп кетедт Базары лас, тым жабайы. Кулжаныц булыц-булыц кошелершщ бойы жалгасып жаткан базар. Сан тыде шулаган алушылар мен сату- шылардын, аудармашылардыц даусынан кулагыц тунады. кытайдыц эйелдершщ дауысы жаман ащы болады екен. 361

а тяяктарга алданып ойбайлап жаткандар, калтасындагы- кагылып, байбайлап жаткандар каншама. Алгащ барганымда аузым ашылып, алдангандарга аянышпен карап Шарайнадан цалып цоятынмын. Содан кеиш курбым да маган айкдйлап сойлеп, урсып алдына салып алатын болды. «Сауда сакал сыйпаганша» дегеннщ нагыз орны осы жер екен ©зшю де талай алдандык- К,ытайга шыгардан бурый тауар откЬген дукендерд! тагы б!р аралап шышп, тапсырыс алатындарымыз болатын. Бурый мата экелумен айналыспаган едж, 61р жолы киш т!гет1н шеберхананьщ несшей танысып калып, араласа келе, сенш оъэдфш, кеп тапсырыс алдык,- Содан алдымен мата сататын базарга тарттык,. Тай-тай матадан козшпз тунып, шулаган кытайдан басымыз айиалып жур1п тапсырысты алып, колжке жеткшп бергенб1з. Кешн елге келгенде кордж, сол тай-тай матамыз- дыц орамыньщ туша жагына калган-куткан маталар мен жун-макта орап жзберштк Тапсырыс беруипмю ренжш, б1з калтамыздан кагылып, сан соктьщ. Одан кешн бурын- гы 031М13 тауар алып журген козтаныс кытайларга бардык,. Жанымызда орысша сейлейтш аудармашы эйел бар. Жш келш журген сои ба, Шарайна да нан сурарльщтай кытайша уйрешп кдлыпты. 1ш-кшм, койлек-коншек, аяк,-кшм деген- дерд1 корап-корап, сомке-сомке етш колжке тыеп ж1бер- дж. К,ас к,арая ендх жататын жерге баратын шыгармыз деп ойлап отырсам, Шарайнам: - Аяш, бхз казф моншага жетхп жыгылайык, - дедх. - Мейманханада жуынатын жер бар емес па?, - дедш тацыркап. - Мунда мейманханалар оте кымбат. Сауда жасауга келген эйелдер куш бойы тфлшн 1стейд1 де, кешке карай орталык, моншага барып тунейдх, - дед!. - Онда жататын жер бола ма? - Моншаиыц шине б!р юрсец, жуынып, тамагынды хшш, карныцды тойгызып, демалатын болмесшде тан аткднша 362

«атып шыга аласыч. Крерде тедеген акдгацн^ьщ хшше сол чметтердЩ бэр1 корсейледь Сондьщтан 01р-ек1 ку1 не хэл бар, ерш келем. Монша уш кабатты екен. 1шше ирген соц ерлер, эиел- дер болып ек1 жак,к,а болшедй Кшмш13Д1 ауыстырган соц, жуындьщ. Кызыгы сол, монша кызметшшершщ оздер! жуындырып бередЕ Бул к,ызмет эл1 бхздщ елге келмеген. Жуынып болып, олардыч берген шалбар мен кеудешесш крип, тамак,танатын залга отйк. Тамактанатын жер демалыс орны сияк,ты, катарлап йзыген устелдер турл1 тамактан кайысып тур. Мунда ер адамдар да жур. Олар да бмдшн- . дей шалбар мен кеудеше кшнш алыпты. Жеке-жеке устел- дерге жайгасып, тамактанып отыр. Бхз де езшгз тавдаган асымызды алып катарласа отырдьщ. ЕкеумЬ куш бойгы йршЕпктен схлем^з курып, шаршагаибыз. Дыбысымыз шыкпай, алдымыздагыны согып жатырмыз. Аштык озеп- М1зге тусш кеткендей сойлесуге шамамыз жок. Демалатын болмеге суйрейле жейп, ак жаймалы тосекке сулай кетйк. - Аяш, турайьщ. Сагат жейден асыпты, - деп Шарай- наньщ жулкылаганыиан ояндым. - Бфжолата олш калып- сьщ гой, - деп куледЕ Моншадан шыга, такси жалдап, ке- терме базарга тагы келдщ. - Буйн тым кешейдей зорыкпай, озЕмхз таныйтын саудагерлерге гана барамыз, - деп, мет куантып койды. Жол-жонекей Алма Зыкрина деген саудамен айналысатын танысыныц осы базарда алдангандардыц жагдайын маган айтып сак,тандырды: «Бйдщ жактан баргаи озЕмЕз сек1лд1 бф саудагер жарнамага койган затгарды жалт-жулт етюзш туратын усак электр-ток саймандарын корит калмай ма? Сапалы бэро!лаодаыга.сыДкеогещнлмгеенк, ондыуцмйдрышдеекптеойлжаапр,тдыересуомскатеыдепйалгманака 363

сайман кдлыпты. Бул мулдем аз. Сойтш, к,ытай сатущЬ1. сыпан к,осымшатауарды сурамай ма?!. Анау оолса гауарлар коймада екешн айтады. Егер шынымен алатын болса, 5 мыц долларды алдын-ала беруш талап етедь Эйтпесе, тауар жок, дейд1. Егер акшаны берсе, коймадагы кгалерге телефон шалып, тапсырыс беретшш айтады. Эйтеуф, езшше арзан тауарта тап болтам саудагер куана-куана к,алтасындагы 5000 долларды бередт Сонымен не керек, тацгы 10-да акдиасын берген эйел кешк1 17.00-ге дейш кутедн К,ытай сатушысы «тауар ене келед1, мше келедЬ> деп отырып алады. Эйел де амалсыз богеледь Тауары еш келмейдп Эйел эбден дщкелейдь ' Тауары кун баткднда бф-ак, келедк Эбден «желшделген» ауыр к,ораптар. Эйел куанып кетш, сатушымен к,оштасып, тауарды алып кетедк Элп кытай сатушысы жымьщ-жымьщ етш басын изеп к,ала бередк Кеши ойына бфдеце сап ете к,алган эйел к,орапты жыр- тып ашып кормей ме? Сойтсе, к,ораптыц ец устше езп не керекп тауарды тшп, астына турлх к,ок,ыстарды кдгара салыпты. Эйел кушп кетедБ Бфак, кеш едк Жалпы, к,ытай саудагерлер! эбден психолог болып кеткен той. Олар клиента эбден шаршатып барып, кереказ тауарды бе- рш жзбередк Кррапты эбден ашылмастай етш жапсырып тастайды. Шаршап турган адамга тауар келсе болды емес пе?» - дейдк Осыдан бес жыл бурын тэты мынадай бф ок,ита бо- лыпты. Бфде бф ер азамат К^ытайга барады. Сол кю- ге оюланып шабылган устел, орындык, сеюлд! жиЪаздар унап к,алады. Сатушымен багасына келкедь 1рх колемде тауар алмак, болады. Бфак, саудегер ондай колемде тауар сата алмайтынын, керек болса, фабриканьщ езше апара алатынын айтады. Сойтш, элп саудагер б1здщ жерлесшЬ- Д1 фабриката ертш барады. Ол фабрика басшыларымен соилесш, белпл! бф сомага келкедг. Егер келккен соманы 364

берсе, Казакстанга 2 вагон тауар жйеретш болады. Б13ДЩ азамат олар сураган соманы береди Бэр1 зац жузшде. КелБ Нм-шарт туз1лед1 гой. Сонымен, б!здщ саудагер эрштесшхз ^азакстанга кайтып, тауарды кутедк Расында арада жарты ай откен- де ею вагон тауары келедк Ол куанып кетедк Содан ке- Й1Н фабрика иелершен хабарласып, будан да фи келемде тауар алмак болады. Фабрика иелер! 100 мьщ долларды алдын-ала карточка аркылы жЙеруд! сурайды. Сойт- 1П, не керек, фабрика басшыларына шын сенген элгх юа акшаны аударып жюеред1 гой. Ойында ештеце жок. Тагаты таусыла тауарды кутедй Б)рак, онысы кеипге береди Сонда да болса, умш бар. «Мумюн б1р жагдайларга байланысты кештп жаткдн шыгар? Фабрика иелершщ алдауы мумюн емес» деп алданып журедп К,ыскасы, айтып-айтпай не ке­ рек, акша да жок, тауар да жок болган екен. Элплер муны алдап соккан. Осыныц салдарынан элп юа сорлап калады. Ушн, жерш, бэрш сатып 100 мьщ долларын К,ытайга берш жюерген еркек ал1 кунге дейш соттасып жур дейдп Барлык сотта жецмген. Кдцгырып калды. Аянышты...». - Ауылдагылар магнитафон мен видеокамераны жаксы алады. Коршнмвдщ баласы бф жердей видик тауып экелш, ез уйшщ залында адам басынан бф сомнан алып, неше тур- л\\ киноларды керсетт пайдага шаш-етектен батып жатыр, - деген бфде Меймангул. - Видиокамерага той-томалактарды туарш берш, пайда тапкандар каншама, - деп Шарайна да косылды. Бул ои бхзге унап, бхруак видеокамералар тасыдьщ. Шынында, он есе багага етюзш журдж. Шарайнага бф танысы «Ви- дыктер1цд1 сату алдында оздерщ керш тексерш альщдар. Керш1 ауылдьщ саудамен айналысатын келшшектер1 К,ытайга барганда, жатын жер1 тепн болу ундн сондагы ер- кектермен туиеп шыгып, ертесше солардан арзан видик- тер алып, елге келген соц кымбатка сатып куанады. Сейтсе 365

ана к,у еркектер тушмен тосектес болып, оны коршбейтщ камерамен туарш, видиктщ 1шше салып жЮеротп. Сатьщ алгандар косып кдлса, сатушы эйелдщ маскдра тхрлщ эйп- лешп шыга келштк Соыдай сумдьщтан сак.таньщдар», - деп ескертштк Б1з озш1з жацсы жургенмен, оаск,а офеулердщ тосек кдтынасын салып жюермесш деп, алдымен тшн бме- ■пндерден уйрешп, озкпз тексерш журд1к. К^ытайда не кормедж, «Егер кдсыцда озщ жак,сы тэ­ нитын тымаш болмаса, онда К,ытайда жагдайьщ киын. Шекара жак,та толып туратын тммаштар к,ытай базарлары- мен, сондагы саудагерлермен бфшп жумыс ктейдь Ацк,ау саудагерд! рет1 келсе алдап жюеруден тайынбайды», - деп, 613Д1 жонбыпштер к,орк,ытып К.ОЙДЫ. Кднша сак,тык,пен журсек те, бхздг б!р жолы саудагерлер алдапты. Оны елге келгеннен кейш бф-ак, быдж. «Адидас» деген брендтен кенпрыген спорт костюмдердщ кеудеа бардьщ шалбары жок, шалбары бардыц кеудеа жок; болып шьщты. Б1р кдлтага не шалбар, не кеудешесш тана салыпты. Сонымен бфеутн ек1 есеге алган болып шьщтык,. Саудамен айналыскдн оцай дейаз бе?! Ак,шамен жур- гегпнд! бысе, ацдушы коп. Жаркентке келсем, коз алдыма кулл1 элем сатушы, сатып алушы, не жалданушы болып кеткендей коршедй Мунда сатушылардьщ да озше сен- ген адамнан пайда кору пигылы оянып кеткендей. Адам болтан соц, кункоркке байланып, тамак, асыраута тэуел- Д1М13. Соныц жолында эркш эртурл1 кдракетке барады екен... Жаркентте пэтер жалдап жаткдн жершхзден рэкет де- ген бэлелердщ к,олына да тусш к,алдык,. Ушеумгздщ сауда жасап журет11-пм1здд быген уш рэкет соцымызга тусш- Т1. Оны байкдмай пэтерге дейш ертш келшшз. Жалдаган уйкпзге дейш соцымыздан келш, аулада к,алыпты. Ушеу- М13 жайгасып, тамак,танып отырганда бфеу1 есжт! к,ак,ты. Шарайна барып ашса, «Меймангулге келдж» дептк Бэле- 366

кеттер атымызды да бмш алган. Оган сенген Шарайна уш Ж1ПТТ1 ертш келедь Меймангул оларды танымайды. - Сен неге танымай калдьщ, корил ауылда турган эп- кецнщ кайнысымын, - деп коймайды денел! келгень Меймангул есше туаре алмаса да, дзета рканга шак,ырады. Б,3де ортадагы тамактам салып берш, шэй усындык,- Таныса бастадык,- _БЬде бойкыздырар бар, кыздар, - деп, б1реу1 койнынан арак, шыгарган. - Б1з арак, 1шпейм13, тфгшлкпен журм13, - деп, Шарайна бас тарткан. - Сонда 013 бе алкаш? Сендермен таныса отырайык деп ед1К, - дед: дауысы кырылдаганы. Маган бул соз1 унамады. Б1р бэле шыккалы отырганын 1шш сезш калды. - Таныстык- Кудашаларыц Меймангулд! корднДздер, бы ертерек демалайык деп едк, - дедк. - Не сонда, 613Д1 куып жатырсывдар ма? БхлемН гой сен- дей дальнобойщиктерден калгандарды, - дед1 баганагы кы- рылдак- - Неги быед1 екенещдер? - деп Меймангул созге ара- ласты дауысын каткылдау шыгарып. -Баха, осылармен резецке созып турамыз ба? Ктркейк! -деген манадан ундемей отырган алпамсадайы. - Дурыс айтасьщ, булар «кощл котергенд1» б1лмейд1 екен, уйретейк! - деген кырылдак Шарайнаны бас салган. Меймангул екеумк шар ете туспк. «Жюер!» - деп айкайлап жатырмыз. Кушагына кысып турып: - Бул жолы К|оргаска бармайсыц. Барьщды маган бе- ресщ! - деп, алая карады пышак кезеп. Сол кезде мет ун- демес! устай алды. Ушшпп шынашактайы Меймангулге жабысты. Кдтындар, олейш демесецдер, «наварларьщды» ортага тастаадар! - деп айкайлады. Меш Кушактап турганы да пышагын екщцп колымен жогары котерш, жалац-жалац етюзд!. Шарайнаны кушактап турганы: 367

- «Паханы» сен ба? - деп, тюесшен жанбасынан туйхп жЮердь - Оцбаган! Атаца налет! - деп бажылдады Шарайна. — Менщ атамда нец бар, шыгар кок к,агаздарьщды! - деп, тагы туйдх де, анау оиы жерге алып урып к,ылк,ындыра бастады. Меймангул екеумИ: - Ждбер, елтфесщ! - деп бажылдап жатырмыз. - ЖШер, жексурын! - деп жулк,ына бастап едж, анау Шарайнаны «бауыздап тастаймын» деп пышак,ты тамагына так,ады. - Ойбай! Кдзф берем, сомкемд1 алайын, - деп, Шарайна к,ырылдап кегп. Кдшшер оны корсеткеи жагына суйрей жонелдп Сем­ ке терезенщ алдында тур ед1. Д1р1лдеп кеткен к,урбым дэу эмиянын алып, 1Ш1нде барын аиа сумырайга устатгы. Анау сонда да к,оймай Шарайнаны жатын белмеге суйрей же- нелд1 де, сержтерше: - Белдер1цд1 де босатып алыцдар, сауап болады! - деп айк,айлап, ес1кт1 таре жауып алды. Кел1ншек ойбайлап, бар быген бок,тыгын айтып барады. Меймангулд1 устап турганы: - СешИ к,айда? - дед1 шашынан к,ысып турып. Мей- мангулд1ц улкен коздерг алак,тап, ез1 Д1р-Д1р етедь - Мен1К1 куртемгнц 1шк1 к,алтасында, - деп эрец сейлед1. Оны шифонердщ жанына апарып к,алтасындагы ак,шасын шыгартып, уыстаган куги 0311-пн; кэстомшщ к,алтасына суц- птт1 де, асхана жак,к,а мысьщша суйрей жонелд1. - Мен екщабатпын, балага обал болады! - деп, ол уй- гырша бажылдап бара жатты. Дэу к,ара мегп залдагы диванга алып урып, к,ылгынды- рып жатк,ан. - Сенде не бар, шыгар к,ане! - деп жаналк,ымга алып, ак,ырды. Айуанньщ аузынан шык,к,ан леб1 к,андай сасык, едд, жгйркегйп лок,сып Ж1берд1м. 368

-Эй, катын, устше неге туюресщ! - деп теуш жЮердк Жанбасым оцбай ауырды. Жылап жатырмын астында. _ Кдйда акшац? - деп к,ылк,ындыра тускен едр жан ке- рек: _ Шабаданда! — дедхм. Пышагын жалацдатып желкем- де турды, мен шабаданымиьщ тубшде жатк,ан акшамды шыгарып, к,олына устаттым. Жатый болмеден Шарайнаньщ зарлаган дауысы к,улагыма келедк Меймангул тыныш. Ак,шаны алып оз к,алтасына салган хайуан енд[ менщ 1Ш КШМ1МД1 тартк,ылап, шешшдхре бастады. Кдрсыласып Жатк,аныммен элш келер емес. 631 де б1р аюдай дэу екен. Успмнен езш, есхмнен тандырды. Мен де бажылдап, каргап- смел жатырмын. - вппр ушад!, заржак! - деп, бф кезде жуан жудыры- гымен перш ж1бердт Есшнен танып калгандай болдым. 1ш кшмшнщ дала-даласын шыгарып жыртып, лактырып Ж1- берд1. 031 кай уакта шешшш улгергенш бымеймш, буты жалацаш, аягымды котерш жтберш зорлыкка юрктк Ею колыммен жотасынан сабалаудан баскага шамам келмедп Бул табигат дегенд! койсащны, бфаздан соц тамырларым босап, озше не бола алмай калдым. Эмф омфден откел1 еюннп рет еркектщ кушагында болуым. Бфшийсшде мае едш, калай болтаны есшде жок- Эйтеуф тацертец ботен ер- кектщ койнында оянгам. Бул жолы зорльщшыл хайуанньщ астында есшд1 бппп жаттым. ©лердей жек корш жатсам да, соцында дел-сал болып карсыласа алмай калдым. - Не болды? Рахатганып калдыц ба? - деп ана хайуан б!р кезде мырс-мырс кулш уетшнен турды. Кррлыктан жылап жата бердш. Ол секендеп журш шалбарын киш, ауын туй- меледк Ею болмедеп курбыларымда да ун жок- Жатын болме- Н1Ц есшн теуш ашып, Баха дегеш шьщты. - Шаруа о1тсе, кегпк, - деп тур ете тустп ^Асханадан кортыгы шыкты. Ушеу1 асыгыс сырткы ес1к- ке беттедк Мен жалацбут калпымда орнымнан атып турып 369

кфебер1сте жатк,ан гантельдх ала салып баганагы ез1мд! баск,ан пэленщ желкесшен перейш деп умтылып едщ, ол да шалт екен, жалт бурылып бмепмнен устай алды да: - Долданба! влтхрш кетпегеншвге рахмет айт! - деп тояттангаи арсыз меш итерш жхбердь Шепнш барып жер- ге жамбастап отыра кетпм. Гантелш оз аягыма туст, к,ан к,ак,сатты. Сырткы ес1К ашылып, уш албасты кара тунге сщщ жоралды. Уш шарасыз залдагы диванда отырып жылай бастадык,. Мына коргансыз куЙ1М13Д1 юмге айтып шагынамыз? Табанымыздан тозып жур1п тапкам мацдай тер1м1зд! сы- пырып алганымен коймай, арымызды аякка басып, корлап кетт!. Уш мусэп1рд1Ц зарын кхм тыцдайды? Жогын им жоктайды? Сыем13 катканша каргап-сшеп жылап алып: - Енд1 буларды К1мге айтсак екен? - Мхлиса шакырсак кайтед1? - Акшамызды тартып алды, зорлады, соккыга жьщты дейхк, - деп б!р ойладьщ. - Б1зд1Ц елде рэкетке ешк1м карсы келе алмайды. - Мллиса 031М13Д1 кшалайды. - Зорлады дегенге ел кулмей ме? - деп тагы шара- сыздандык. «К,атын ашуланса, казан кайнатады» дегендей, туннщ ортасында шужык араластырып жумыртка куырып, кайт- адан дастархан жайып шэй 1Ш1П, сабырга келд1к. - Мен акшамды бхрнеше бол1п устайтынмын. Со- ным жаксы болыпты, баганагы оцбаганга тецге салган эмияндагыны бердхм, - дед1 Шарайна. - Мен куртемдеп барды бердхм, жолга алганым дэу сомкемде болатын, - дед1 Мейман. - Мен нагыз акымак екем, шабаданга салган барымды берд^м гой, - деп жылап жхбердш мен. - Крй, курысын, садака! Сол бастарына бэле болып жабыссын! Жылама! - деп меш жубатты екеу!. 370

- Ец корлыгы, зорлаганы болды гой. Ауылга барганда байымньщ бетше к,алай кдраймын, хайуанньщ астынан шы- гып, - деп енд! Шарайна жылады. Ол балалары ушш оа- йына к,айта к,осылган болатын. - Маган кездескенше «екщабатпын, балама обал», - деп ед1М, сендь «Тыныш отыр, аналар шаруасын бтрсш», - деп меш устап отырды, - деп Меймангул кулыгын асырганына куанды. - Маган да ойына келгешн 1стед1, хайуан, - деп жылай бастап едш, Шарайна: - К|ой, саган еркекареп жургенде сауап болды, - деп кулдь - Кетпп-ей, кайдагыны сандалмай, - деп мен де кулш Ж1берД1М. Табигат зацы элс1зд1 элд! талайтынын мойындап, ертеа- не кэкф-шукфШ13Д1 жинап, жолга шьщтык,. Шынарай айткдндай, кдндай сауап болганын кдйдам, ем айдан кейш мен екщабат болып к,алганымды бф-ак, быдш. Баягыда Эмф «Саган жолап кетсец болды, бала табасыц», - деп Шынарыма аягым ауыр кезшде урсып ед1, сол айтпакдыы, зорлап кеткен хайуаннан кетерш к,алып, со- рым кайнады. «Маскдра болдым-ау! Ендг к,айтпм! Сауда жасаймын деп, эркшмен журш туып к,алды атанатын бол­ дым-ау!», деп зарлап Шарайнага келдш. Ол ал кеп кулан, жыныма тшп. «Сонда айттым гой, сауабьщды алды деп», - дейдг шеп туйьлш. - Енд1 к,айттш, бул пэледен к,алай кугтылам? - дей бе­ рем зар илеп. Аза бойым к,аза болып вз-озшнен шошынам. - Агац да, жецгец де догдыр гой, соларга айтып, алдырмайсын, ба, - дейд1 Шырай. - Ойбай! Жедгем естке табалар. Одан да сен менщ ш- ме тепкьае, тусш к,алсын, - дедш. Ол шынымен мет жатк,ы- зып, К1НД1К тусымнан тепкыедь Куги бойы кутим ауыра ма деп. Былк, етпед! жабысып к,алган пэле. 371

- Ыстык суга маргансовка мен иод косып отыр. с0да тусед1 деп еспгем, - деп, юринге ыстык, суга отыргыздь, Судан шык,к,ан соц бойым балбырап уйыктап кетщпщ Тацертец тук болмагандай рахаттанып ояндым. Былк ет пед! тагы да. - К,удык жактагы ыстык арасаннан бала тусш калады дейтш, — деп куйеушщ колшмен жетшс шакырымдагы ыс­ тык арасанга да апарып салды. Уш кун куттш. Былк етпед] - Мынауын экеа сиякты бхр пэлекет кой, алдырмасан болмас, -дед1 акыры менен шаршагаи Шарайнам. - «Баласы тусш калады, байкавдар» деп екщабат эйел- дерд1 аяп жатушы ед1, мына пэле негып жабысып калганын, - деп жылап журмш. Тэбетш деген сумдык, жерж турмак, тук те жок, тас шайнасам снцп кететшдей. - Аксудьщ ауруханасы улкен гой, соган барайык, ме- нщ бгр сщъпм сонда медбыке, алдыртатын бф жол тауып берер, - деп, енд1 меш Шарайна куйеушщ келтне салып алып, елу шакырым жердеп ауруханага суйредч Осы журн С1М13Д1 ешкш сезш коймады ма екен деп езьм коркып жур­ мш. Келе элп сщьпа б!р акушерд1 тауып, ол меш бф шне- кологке каратты. - Он ею аптадан асып калыпты, алдымен бф дэр1 епп ке- регпк, содан тац атканша туак болып калар, - деп, шнеко- лог медбикеге тапсырма бердк Екпеш алып, Шарайнаньщ СЩ1Л1СШЩ уйше кеЛД1К. - Тунде бф белп болып калар, - деп маган тесеюп оцаша салып бердк «Ине екп гой, туссе тусш калар», - деп мен есекдэмемен жатып, катып уйьщтап калыппын. Тацертеч турсам сап-сау, аттаймын. Умптенген Шарахша: - Аяш, бф жерщ ауырып турган жок па? - деп кояды. - Бул менщ басымды жутатын шыгар! - деп кушндш. - Крй, кайдагыны айтпай... - Осыны тусфем деп журш ел1п, Суцкарымды сорлатпасам болар ед1, - деп жылап Ж1- оердш. К,урбым да шынымен коркайын дедь 372

- К,урсыи, таба салшы, - двд\\, аш пэледен к,аш пзле де- I гендей. Кутыла алмайтын болган соц кешеп гинекологке тагы келд1к. «Мен мына баланы табатын болдым» десем, ол ац- тац болып: -Болмайды, кешеп ете кушп дэр1 болатын, бала кемтар болып кдлуы мумкш, - дедт «Кемтар» деген созд1 еспгенде полигонньщ зардабынан к,ор болган Шынарым есше тусш, оньщ кубыжык, турх коз алдыма келш: - Дэрнер, кулыц болайын, мына пэленщ козш куртшы! - деп жалындым. Ецгезердей догдыр к,атын да бхр жынды екегг: - Бала таппайтыньщ бар, ана жерщд1 к,ысып журмей- сщ бе, жэлеп! - дегеш. Мен жылап кушеткада жатырмын. Таныс дэрнер болган соц, Шарайнаны да 1шке харпзген еду, мына дорекх созге ол шыдамай: - Слз не деп турсыз? Б1з осылай болайык, деп журмхз бе! Мына аумалы-токпелх заманда кункерктщ кдмымен кацгып журш, рэкеттер зорлап кетп. Бул куйеу1 жастай олген эйел. Бхздщ де аз сиякды эппак, киш киш, аузымызга келгенд: айтып жургхмхз келедт Тур, Аяулым! - деп агщай салды. - Бул пэледен куткдрар бхреу табылар! Мен устше жауып койган ак, жайманы итерш тастап тургалы жатыр едш, гинеколог цолымнан устай алды: - Сщхлш, кеыпр! 031м операциямен болса да алып бе- ремш, - дедх. Уяты оянды ма, аяушылыгы оянды ма, жок, Шарайнаныц езшен откен шайпау мшезшен сескенд1 ме?! Сонымен К.ОЙШЫ, улкен дау-дамаймен журш хшшде- п пэледен кутылдым. Кутылганым бар болсын, жузшде к,ан-сол жок,, суйретхлш уйге келдш. Апам корш шошып кетп. Эрец амандасып хлби басып жогарыга котерхлгенде, соцымнан ерш келдх. Апама бфдеце агпуга, экемнщ жузь не кдрауга бет жок,. Кудай к,араск,анда, балам сабацта екен. Суйретыш тосепме жете куладым. Апам да хлсе кхр!п, есж- 373

Т1 жауып улгердь Бхздщ апамньщ бъамейткп бит астында гой, ыпрйн! Одам ештеце жасыру мумии емес. О^ымаган 13Ш1 ГОЙ! - Эй, албасты! Бузау тастаган сиырдай болып суйретЦ- геи мына журкщ не! «Кеп жорткдн тули терган алдырады» деуш! ед! улкендер, айлап-жылдап уйге турмай кдцгып ке- тш едщ, - деп бастады тергеуш. - Апа, к,ойыцызшы! Кдцгысам кун корк упнн журмщ... - Сен кусал К,ытай аспай-ак, жур гой журт кушн керш. Бес жыл ок,ытк,ан окудан бес тиын жемей, кдтырма кдгазы жайына калды, - деп келе жатыр едг: - Мугалшджке алмаса кайтем? Уйде жатсам сендерге жакпаймыи, - деп кдрсы шаптым, оздерш юнэлап. Жылдар бойы жинакталып, кеудемде к,ордаланып кдлган ашуым- ньщ тыгыны атылып кеткендей болды. Анама менщ дауыс кетергешм унамады: -Сен СИЯК.ТЫ ана Зухра к,осымша сабак, берш, ушнде-ак, ак,ша тауып, уш баласы мен байын багып отыр. Сеш отыр- гызбасьщ отыргызбай жатыр гой! Еркек керек болса неге байга тимейсщ? - деп айкдйлай бастады. Адам ашынганда анасына да кдрсы сойлейд1 екен. Апамньщ 1стщ мэн-жайын бкмей, меш жазьщсыз осынша жазгырганы жаныма батты. - Оз не бглеаз? Алатын бай болса тиер едш, баламен меш им алады? - деп к,ояр емесшн. Ары к,арах! катты кет- пеу унлн, 1ргеге бурылып, керпемдг басыма жауып алдым. Соным дурыс болыпты, мешмен урсысып береке таппасын бглген апам тыпырлай басып шыгып кетп. Еакп таре етюзш скип жапты, сонымен к,атты ашулы екешн тагы сездфдь Апам кеткен соц корпемдг ысырып, бетьмдг аштым. Жылайын десем, квзшде жас жок,. Мешрнмаз, кдткез ем1р- ге деген окпем тас болып к,атып к,алгандай. Жатып алып, алда «к,алай омф суреем екен» деген ойга баттым. «Жинаган азгантаи кдржыма осы ишкентай каланыц шетшен болса да 374

бф кужыра сатып алайын. Улым екеум13 ез бетшвше ©М1р сурейж. Кдшангы жалгыз улымды эрюмге козтуртк! ете бе- решн. Енд! сандалып сауда жасаганды ток,татайын. Апам айтпак,шы, Зухра сияк,ты балаларга к,осымша сабак, бер- сем де кун керемхз гой», - деп шештш. Ак,ша куннен-кунге кунсызданып бара жатк;ан ауыр кез ед\\, канша к,иналсам да ез К0Ш1МД1 ©31М тузеуге куш салмак, болдым. Байламымды алдымен оцашада агама айткдм. Ол: - Аяш, к,иналып кдласывдар гой, - деп кумыжЦп Жец- геме жалтак,тагыш бауырым меш к,алай к,оргасын, «Бхзбен тура бер, баламен к,айда барасыц?» - деуге батылы жетпе- д1, элде осындай бф кунд11штей купи жур ме ед1? - Сендерге де масыл болгымыз келмейдр онсыз да к,арт ата-анамызды багып отырсыцдар. Ендш жак,сылыгьщыз сол болсын, маган баспаиа тауып алуга кемектесй-цз, - деп 0Т1Н1Ш айттым. Бауьфымыз екеум1з мен уй тауып алганша ата-анамызга ' Т1С жармайтын болып кел1спк. Мак,сатымды улыма ак,ырын аитып К.ОЯЙЫН десем, еш рет1 келмедк Бф жамандык,тыц со- цында бф жак,сылыгы бар детендей, б1зге де бI р жак,сылык,- тыц тацы атар деген умггпен, ертесшен бастап ухт 1здеуге Кф1СТ1М. 375

К,оштаск,ан жерден табысу Бгр куш кошеме-юэше сандалып оаспана 1здеп, тук шыкпаган сод салым суга кетш уйге келсем, юреберкте еркектщ керемет к,ымбат аяк кшм1 тур. Эшешнде еште- цеш байтамайтын басым осы туфлиге бхрден козш тусп. «Агама конак келд1 ме?» - деп ойлап 1шке ыретш еак- Т1 ашып калып едш, уйд1 кернеген домбыра уш келд1 кулагыма. Журепм элдебф жак,сылык,тан хабар алгандай алып-ушып, дурсмдей женелдь Асыгып конак болмеге умтылдым. Айкарма еакп ашып калып едьм, оз козше 031м сенбедш... Тор алдыыда орындьщта аягын айкастырып койып, домбырасын алдына едгерген Мэлс куй тартып отыр. Ке- кем эдеттепдей диванда жатыр. Апам аяк, жагында. Агам жумыста ма, уйде жок,. Укыай юшкентайын бауырына К.ЫСЫП, катып капты. Балалардыц ушеу1 бойына карай юлем устше жайгасып куйшйпд, домбыра сагагымен жоргалаган саусактарын багып отыр. Абай атам айткандай, «кулактан к!рш бойды алган тэтп куй» бэрш билеп алган. Менщ келгешме ешкайсысы елец етпед1 де, куйге уйыган калыптарынан козгалмады. Куйтш гана маган ерекше отты жанарымен жарк, етш бф карады. Бфак куйд1 токдатпады. Мен бас изеп к,ана амандастым да, уназ апамньщ жанына барып жайгастым. Куй жан-дуниемд! елжфетш барады. Бэршен бурын коз алдымда куйдг кумбфлетш менщ алгашкы махаббатым Мэлам отыр ед1. Козш жумып, басын булгацдаткан сайын шашы кабагына тусш желшлдейдй Саусактары перне усп- мен жоргалаган сайын бойымды гажайып тэта куй билеп барады. Мэлс отырган орындьщтьщ артындагы к,абыргада к,ос балдак суйеул1 тур. Экем Секеншц «Кощл толкынын» тарт деп колка салган екен. Куй бггкенде диванньщ аркалы- гына бойын Т1ктеп алып магам: 376

- Мше, Аяш та келдр - дедк Ата-анамныц алдын ке- сш, Мэлспен к,ол алысып амандасуга уялып отырган едш, мына С031 камшы болып, орнымнан турып Мэлстщ алдына барып: - Сэлеметсщ бе, - деп именшектеп оц к,олымды усыи- дым. Ол усынган кдлымды орнынан турып алды. - Мэлсжан, Аяш к,азф бЬбен осында турып жатыр. Суцкдрдьщ экеа омфден жастай отп, шырагым, жак,сы бала ед1, - дедг экем. - Иманды болсын! Апамдардан еспп едш, - деп, Мэлс жузше осы жолы тура кдрады. Козше коз!м тусп. Денем дф еткен. Болмедеплердщ бэр! екеумюд! багып кдлгандай, уяттан ертешп, баганагы орныма к,айта отырдым. «Кокес! мен апасы айтк,ан екен гой. Бюдщ уйге келгенш эйел! 61л- се к,ызганатын шыгар. Эпкелер! бюдщ бала махаббатымыз жайлы жетюзбед! деймхсщ», - деп к,ыста сыртынан корген ею баласы бар жас келшшегшен 1штей к,ызганып отырмын. Ол ешюм усыныс жасамай-ак, атауын да жарияламай «Ер- ке сылк,ымды» маган арнап топлдфе женелд!. Куй эуеш екеушюдщ бфге отюзген шакдарымызды еске салгандай. Бэрр бэр1 еамде.... Бэрр бэр! коз алдыма келш жатыр... Жаным бф эдемг ^иялга боленуде. Олардьщ ютапханаларында кино корт, таласа ютап ок,ып, эн салып, куй тартатынымыз... «Осы куйд! мен саган арнап тартамын. Куй эуешнде сенщ бей- нец келед1 коз алдыма», - дейтш. Мэлске тура кдрайын десем, батылым бармайды. Апамныц ыгында тыгылыц- к,ырап отырмын. Ол да маган кдрауга бата алмай ма, басын салбыратып, саусакдары оз ерюмен ойнап, куймен болме- ш тербетш жатыр. Апам Мэлске задала к,арап, кокем ко- зш жумып течселш, юшкентай екеу1 дымын шыгармай, Суцкдрдьщ аузы ашылып, к,атып кдлыпты. Укыайдьщ аягында жастьщта тербелген юшкентайымыз уйьщтап ке- тшт!. Жецгем де жанарын терезеден сырткд тастап, элдеб1р ой успнде. 377

Шдркш, онердщ цудфетП Агаш домбыра мен он саусак, бэр1М13Д1 табындырып отыр. ©нердщ кдсиетнау, Мэлсгщ кемтар аягын да умыттырып, бэршЬден бшк те к,адфЛ} ет1п корсетш отыр. Б)з эр дыбысты к,алт жхбермей, жабы- сып тьщдаймыз. КОЦ1Л1М13 кокте ушып жургендей. Дом- быраньщ кудфетп уш санамызды шырмап алгандай. Куй бггкен кезде гана «уЬ!» деп ерюн тыныс алгандай болдык,. - Коп жаса, жарыгым! К|улагымыздыц к,урышын бф кдндырдыц бупн, - деп экем ризашылыгын бмдгрдь - Кудай тмеущдх берсш, - деп оган анам цосылды. - Ага, апа, рахмет, рук,сат етсегцздер мен к,айтайын, - дед1 Мэлс домбырасын фгеге суйеп. Ол орындьщтьщ ше- тшен устай котерпнп, балдагына к,олын созды. Сункдр атып турып балдак,к,а цосарлана жармасты. Бэрш1зд1 риза етш, Мэлс еактен шыгып бара жатты. Суцкдр алдына ту- сш алып, аяк, кшмш тосты. Балдагына суйешп турып туф- лиш тез кие к,ойган Мэлс босагага суйешп шыгарып салып турган маган: - Аяш, улыц тэрбиелх екен, - деп, жымиып к,ойды. 1шш- деп ауыр б1р шерд1 шыгаргандахй терец курандг. - Рахмет, енд1 Алматыга кдйтасыц ба?, - деп сурадым, будан кешн хабар ала алмай к,алам ба деген к,орк,ыныштан. - Эзхрге осы жак,та болам, саган айтып кетем гой, кет- сем де, - деп ерекше бгр жылыльщпен царады да, сыртк,ы ес1кке беттедь Суцк,ар хлесе шьщты. Неге екенш, К1ребер1сте к,алган менщ жанарыма жас ушрглш, тамагыма ©как ты- гылды. Баламнан: «Мэлс агацды атац шацыртты ма?» деп сураган едш, ол: «031 келдп С1ЗД1 сурады. Апам жецеше- ме шэй к,ойгызды. Атам куй тартып бернп дедЬ>, - деп бэрш жетюздт «Саган айтып кетем гой, кетсем де» дегеш кулагымнан, жанарынан жан сэулеа топле к,арап турганы коз алдымнан кетпей, тун уйк,ым торт болшш шьщтым. Тац алдында туе кордш: 378

...Мэлсп мугедек арбасына салып алып, ауылда журмш. Б1зд1Ц ауыл Хан-Тэщршщ етепнде гой. Шьщга суйенген бфнеше кузар шок,ылар бар. Шок,ылардьщ етепнде сансыз жоталар бар. Сол жоталардыц бфше шыгарып етектеп ауылды корсетюм келш итерш шыгарып барам. Ол к,олына ек1 коплдф жалауша алып желбфетш келедк Куаныштан жузх бал-бул жанып, артына бурылып, ак, тер, кок тер бо- лып, арба итерш келе жаткдн магам к,арап к,ояды. Жотаныц устхне шык,тык,-ау! Сол жерде б1р ескертюш бар екен. Со- гыс ардагерлерше арналган ба деймш. Соган жеткенде Мэлс ез бетшен арбадан турды да, кдлтацдап журш барып, к,ос жалаушасын ескертюштщ ею жагына к,адады. Коплдф жалаушалар к,анат сеюлдх желбфейдт Мэлс меш жаиына шак,ырып, екеумхз к,ол устасып, етектеп ауылга к,арап тур- мыз. Ауылда бф той болып жатыр екен. Етекте коп уйлер пплштх. Ат жарысыныц шацын корш турмыз... Осындай оз1м тусшбейтш туе кордш. Жарытып жо- ри алмадым оздшмнен. Болкетш де мацайымда ешкш болмады. Туске к,арай дэлюдеп телефонньщ тусынан отш бара жатыр едш, шырылдап к,оя бердк Кулагыма тоссам: - Сэлеметаз бе, Аяулымды бола ма?!, - дейдх баягы бой- жеткен кушмдепдей меш Ьдеген жтттщ дауысы. Жазбай таныдым, Мэлс! Журепм аузыма тыгылды. - Мен гой, - дедш, толк,ыганнан унш сэл дфыдеп шьщ- ты. - Аяш, бул мен, Мэлс к,ой, - дедх асыга, дэл бф мен тущаны к,оя салардай. - Бфден таныдым, - дедш, бэлешбей-ак, к,ояйын деп. - Бф жерге шыгып сойлесш кдйтайьщшы. — Сойлесепн не оар, охздер жолымыз болшген жандармыз. - Эл1 де кеш емес, ак,ылдасып шешелж. 379

- Сенщ ушндеплерден уят болар, таш да Мэдсп айналдырып жур дер. - Кдйдагыны айтканьщ не? - дегенде, уншен каткыд Зц бшндь -Мен жеар эйелмш! Сен отбасылы еркексщ! — Не деп кетгщ? Коп созд! кой, сагат жет1де еок алдына шык, алып кетем, - деп, еркек кусан буйыра свйледи ^арсы С03 айтып береке таппасымды ойлап келшш: - Жарайды, -дедш. «Баска бхлпм келш, 1шшд1 тесщ бара жатканды сонда сурап алармын» дегем шймнен. Кешт1 батырып, сагатты жетйе жылжыта алсамшы. Куш бойы уйдщ 1Ш1нде куйбецдеумен журдш. Коцмш тыныш- тык тауып отыра алмадым. Куткенде уакьптьщ ©тпейтшш- ай. Бойжеткен кыздай болып журепм алып-ушып, кие- Т1Н к©йлепмд1 тацдап эуреге туспм. Арасында перденщ калкасынан корпннщ ауласына элсш-элсш кез салып Коям. Тып-тыныш. Ешкшнщ не юргенш, не шыкканын байкамадым. Меи алакощл болып жургенде, улым кед- д1. Оньщ тамагын берш, мектептеп жагдайын сурап, бграз уакыт 0ТК13Д1М. Уакыт Т1ПТ1 отпеген соц баламмен сабак караган болып жанына отырып едш, ол куанып эцпме айта бастады. - Апа, мен домбыраны Мэлс ага сиякты тартсам гой, -дед! к©31 жанып. - Угпрмецнен калма, сен де тартасьщ. Мэлс агац арнайы музыкалык бЬнм алмагаи, сен окыган мектепте окып-уй- реиген, - деп, баламды ынталандырып койдым. Сагат Т1Л1 кешю жетйе жакындаганда улкен уйдщ алтын какпасы айкара ашылып, 1шшен сулжтей кара машина сыргып шыкты. 1лгер1 журщ барып, кайта бурьыып бйдщ какпаиын алдына келш токтады. Мен оз болмемде соцгы рет айна алдында шашымды кайта тарап, жукалап опа-далабымды жагып, сурмем- Д1 сурдш. Куш бойы «меш кашан киесщ» деп куткен кек- 380

Ш1/1 яабек к©йлепмд1 кидш. Жаксы коретш осы койлепм- д1 баягыда Астанага киш барганнан кейщ устше ммеппш. Соны кие цоятындай себеп те болмапты. Содан берп омГ рш кмеи сурюлмен отт келедк Арьщтаганым сондай, кой- лепмнщ иыгы тусш, женд узарып, етеп созылып кеткендей коршдь Сонда да белдтн к,ынай байлап киш шьщтым. Томенге тусш едш, конак болмеде эке-шешем теле- дидар карап отыр екеи. Жандарына келш: - Апа, мен дос келшшектермен «гэпте» кездесетш едш, - дедш. - Коп болды негып байланып к,алды деп еддм-ау, кшдер- мен «гэп ойнап» журсщ? - деп, апам эдеттепсшдей тергей женелдь Мен бфеулердщ атын айтсам танитындай. Аудан орталыгындагы кала юшкентай дегешмен отыз мывдай халк,ы бар. Кдйсыбфш танысын. «Гэп ойнау» деп отырганы - оншакты эйел бфтп ак,ша косып, эр айда бфеуше бере- Д1. Соньщ курметше дастархан жасап, эцпме айтып, шер таркатысатын отырыстары. Оны бф жерде «черный касса», енд1 б1р жерде «алтын сандык,» деп атайды. Бул баягы б1здщ эжелер1м1з бен аналарымыздьщ «бастацгы» деген баскос- уына да келедГ «Гэптен» жиналгаи ак,шага эйел коцЬп ке- тш журген не ушне жихаз, не жаксы киш, не турмыстык, техника сатып алады. Сойтш басын курамаса азгантай айлыгы шайлыгынан артылмаган сон катындардьщ ойлап тапкан кулыгы гой. «ГэптЬ> турмысы орташа не томен эйел- дер ойнайды. Ал, жагдайлы отбасыньщ эйелдер1 б1зге к,о- сылмайды. Олар керепн ешкшге кфштар болмай-ак, сатып алады. Мен «гэптЬ> саудада жургенде тауар откдзетш ду- кендердеп сатушылармен ойнайтынмын. Кдзф ешыммен араласып журген жокпын. - Барсын да, баланы байлап отырасын, ба? - деп экем араласты. Аузы батыр болганымен, апамньщ бф к,асиет! экеме карап шапылдамайды, ер1 сойлегенде, ундемей калады. 381

Экемд1 аркалаиып, болмедеи зып бердьм. Ец непзпа, еске- рТТ1М гой... Желегцмдг успме 1лш, аулага шык,тым. Бфден жетщ бармайын деп, есжтщ алдыидагы сэюде бфаз отырдым. «Он жыл кутп гой, тагы он минут куте турсын», - деп, езщ- Д1 алдандырып к,оям. СэуфДЩ ызгары бар екен, денем тщр- кенд1. Топылайымныц табаны жука ед1, отш барады. Суык, тобыгымнан урып, балтырым кусеттешп кетп. Ары кдрай отыра алмасымды бппп, как,пага жак,ындадым. Сацылаудан сырткд коз салсам, Мэлс колжке суйешп тур! Балдак,сыз! Тацыркаганнан к,ак,падан атып шыгыппын. - Аяш, - дед1 Мэлс. Бфак, маган умтылмады. бзщ жанына жетга барып, бф к,адам калганда ток,тап кдлдым да: - Мэлс! - дедш. - Мен саган жак,ындай алмаймын гой. Бфдецеге суйен- бесем болмайды, - деп к,олын созды. Сонда тусшдш, бфнэр- сеге суйенсе озх журш-турады. Балдак,ты сол ушш устайды. Баягы мугедек арбасына тацылгандагысынан шукфшшк к,ой. Жак,ындап к,олынан устадым. Денеме ток, откендей болды. Салалы саусакдарымен кдлымды к,ыса устады. Кр- лыныц ыстыгын-ай! Мешмен амандасып журген ер адамдардьщ колындай емес, тап-таза, жумсак,. Жак,ын тургандьщтан мурныма ерекше бф жупар гас келдт Бул хош шс Мэлстщ бойынан ацк,ып турды. 0те к,ымбат француз этф1 екеш белплк Мен ондай гажайыптардыц атауын да бьае бермеймш гой. - ©кп-пшке орай, к,анша курметтесем де, саган еак ашып бере алмаймын, Аяш. Аргы жагынан айналып келш, жаныма жайгас, - дедт 031 алдыцгы ес1кт1 ашып, ецкегпп 1шке ендт Бурын ко- л1ктщ журпзушга болатын. Енд1 ©31 айдайтын болыпты. Непз1 Мэлс кдйсар жтт к,ой! Жарымжандыгына кдрамай замандастарынан кдлыспай келедк Бес жыл арбага тацы- лып, содан оз аягына турганыньщ 031 ерлж к,ой. Жанында отырып СуЙСШШ к,оям. 382

- Клайда барамыз деме, ец соцгы рет коштаскан жерге апарам, - дедь Содан ундемей отырмын. К,ала шагын емес пе, бфдемде баягы Шарайна ушеумй соцгы рет кездесетш, калашыктыц ортасындагы ец тэуф де­ ген «Мереке» ресторанына келдж. Атауы «Наурыз» болып озгерштк К0Л1КТ1 туракка койып, цатарласып 1шке ендж. Б13Д1 коргеннен алыстан даяшы жупрш келдь Сырт кшмБ М13Д1 алып, 031М13Д1 торге бастады. Оцаша бф болмеге енп- зш, ес!кт1 жапты. Мэлс сол кездепдей устелд! кайыстырып тапсырыс бе- ршть Дастарханныц ортасына эдем1 кутыга бф кушак роза гулш койдырыпты. Хош 1-пс1 жаныады жадыратады. - Бупн уакытты кер1 айналдырып, 0Мфш1зд1 дал коштаскан саттен ары карай жалгастырамыз. Б13 осы жер- де коштасканбыз, енд1 сол жерде табысамыз. Содан бер! талай су акты. Замам да озгердк дэуф алмасты. Ел Тэуел- С13Д1К алды! Тшт1 мейрамхананыц атауы да озгерттк Б13 де озгердж. Адасканныц айыбы жок, кайта ушрщ тапкан соц дегем бабаларымыз. Сен ушрще кайтып келдщ. Мен сеш осы жерде шыгарып салгамын, енд1 осы жерде кайта тауып отырмын. Б1ЗД1Ц болашагымыз ушш, - деп алгашкы тосты Мэлс 031 бастады. Екеумхз бф-бфш1зге жанарымыздан шуак шаша жы- миып карап, кызыл шарап куйылган бокалдарымызды тушспрш, шетше ергпм1зд1 типзш азгантай урттадьщ. Ол колж журпзедц сондыктан 1шпейтш шыгар. Негшнде 1Ш1мд1кке онша эуесттм жок мен оныц айткан свздершен еам шыгып, кыздай майысып калдым. ЕкеумЬ де тек рэа- мш жасап отыргандаймыз. Мэлс деген сойлегенде майын тамызатын, кандай ой айтса да иландыратын бурыннан шешендт бар жтт. Шарасы улкен, кап-кара коздерп-где куаныштыц сэулеа ко- рп-пп, калыц кара шашы мацдайына кайта-кайта тусш, бу­ пн 031 ерекше к©ркем болып отыр. Устел басында отырган 383

отырысына кдрасац коз тоятын, сойлесе келе жан-дуниехщ игерш алатын гажайып жшт. Даяшылар элдебф тагамдарды алып келедк одан екеу- М13 де ауыз тмемгз де коямыз, пппей-жемей маспыз. Бхр-о!- р1М13С13 откеи он жылды к,алай откергеншвд! еске туарщ отырдык,. Мэлс университеттеп окуын окумен катар, у3. бей емделген де екен. Экесшщ ойга-кырга суйреген ецбеп еш кетпей, мугедек арбасыиан шыгып, кос балдакка суйен- се де, 031 отырып-туратын халге жет1ПТ1. Крлына дипло- мын алган соц Алматыда калган екен. Сондагы аудандык сотта хатшылыктан бастап, тэжтрибе жинактай келе кыз- мет1 де все берген. Бупнде биыл жацадан ашылган Наурыз ауданына сот болып сайланыпты. Ауылга сирек келетщ ке- ршедд. Мен туралы канша бЬша келсе де, жон сурайтын еш- К1м болмапты. Коктемде келгеншде ойда-жокта эке-шешеа мен жайында эцпме козгап, «куйеу1 кайтыс болып, баласы- мен кайтып келдй казф сауда жасап жур» дети. «Содан ме- нен уйкы кегп. Сеш бгр кору арман болды. Демалысымды пайдаланып келгешммен сеш еак алдынан коре алмадым, басым салбырап кер1 кеттш. Б1р айдан соц тагы оралдым, ку- ш бойы какдаларыцды андыдым. Тагы кездеспехг калам ба деп коркып, бел шеийп кокеце амандасуды сылтау етш уйле- рще кфш бардым. Сен тагы жоксыц. Куй тартып отырып, «кайда кетсе де кетпеймш кутем» деп тктенш отырганда сен ьйрш келдщ», - дейдт Байкаганым, сырласып отырып коп кулмегшпз, кайта айта тускен сайын терецдеп, омфн М13Д1Ц шршдерше тусш бара жаткандаймыз. Мен де осы мейрамханадан шыкканымнан бастап откен омфше шолу жасап берд1м. Соцгы жылдары саудамен айналысып, тацдап алган мамандыгымнан алшактап, карайыцкырап калганым болмаса, Карауылда мектеп директорыныц орынбасары, Се- меиде музей кызметкер1 болганым бар, сойлеуге жаксы те- селгем. Осы жолы Мэлстен калыспай актарылганым сондай, ол алакандарымды уысында устап отырып: 384

чг - Жаным-ай, кормегенщ к,алмапты гой, тагдырьщ шыгар. «Тагдырым» екен деп к,ол кусырып, не жылап отыра беруге болмайды. Сеги сол тарткдн так,аретщнщ бэрш же- цет1н жолга бастаймын. Маган куйеуге шык, -дедь Кутпе- ген жерден Мэлс меш тац кдлдырды. Узак, жылгы узостей кешнл алгашк,ы жуздесуде бфден журепн усынып, келе- шепн тапсырады деп ойламаппын. Аяк, астыиан жасалган усыныскд не айтарымды бьамей: - Сенщ эйелщ, балаларыц бар емес пе? - деппш. - К,андай эйел? К,айдагы бала? - деп, жанарынан от шашырай к,арады. Мына созш намысына тид1 ме екен. Тш- т! ашуланып кеткендей кершдь - Кыста аулада бала арбасын суйреп жургешцд1 кор- гемш. Содан сои уйдем нэресте кетерген келшшек шыгып, екеущ кол1кке мшш кеткенсщдер, - дедш, кещлшнен кет- пей к,ойган сэтп анык,тап алгым келш. - Ол карындасым Анжела гой! Ею балалы болды. Клпп- сш осыида босанып, к,ырк,ынан шыгарганша апам багысты. Куйеу1 Кореяда елнплхкте ктейдь Кун жылыганда отбасын алып кетп, - дедь Мен уялып кдлдым. Бфак, шдмнен оньщ эл1 уйленбей жургеш кещлше куаныш сыйлады. Ол да ме- нщ кабагымды багып отырса керек: - Шыньщды айтшы, к,ызгандыц ба? - деп кулана к,арап, I елжфей кулшаредк Мен к,ашанга сезшшд1 жасыра берем, осы жолы шынымды айтайыншы деп: - Иэ, - деп жымидым. Ол шаттанып, к,арк,ылдай кулд1 баягы бала кезшюдепдей. Содан кейш денесш тжтеп устап: - Сеш куйеуге тиш кетп деген сон, журегшде ауыр мун, пайда болып, жылдар бойы сейымедг. Жацындарым бфне- ше рет уйлендфпа келш, маган к,ыз таныстырумен болган. Бфак, ешкдйсы дэл сендей журепмд1 жаулай алмады. К061 метц денсаулыгымды бые тура, куйеуге шьщк.ььаары келедй ес1л-дерттер1 оз пайдасын табу екеш бышш туратын, - деп кулд1. Аз-кем уназд1ктен сон, эцпмесш к,айта жалгастырып: 385

_ мен Сеш !здед!м! Сен мен! сонау бала кез!мде, муге. дек юбасьша таиылып отыргаиымда калаи оармыи, солай Р лпт>ттм жанымда болып, улкен омфге багыт алганьшда канаттандырьш журдН Мен! дал сендей ешйм тусшбейдц - деп актарылды. Оны тьщдап отырып, тамагыма ©как тыгылды. Бул не аяныш па?! Элде алгашцы махаббатыммен к,айта табысу- дыц куанышы ма?! Кфпшмд1 кагыгх к,алып едш, коз жасым молт ете тусп. Мэлс менщ колымиан сушп: - Енд1 жылама, сеш ешкашаи жылатпаимын. Улыц да маган унады, оте акылды бала екен. Маган куйеуге шык! Ушеумхз бфге болайык,! Менщ Алматыда пэтерш бар, Суцкарды соида окытамыз. Сен де ез мамандыгьщмен кызметке турасыц, - деп басыма аспаннан нур жаудырып жатыр. - Рахмет, Мэлс! Сенщ усынысыцды кдлай кабылдаймын, мен балалы эйелмш. Кормеген полем, тартпаган азабым жок- Сенщ туньщ омфще ©зшнщ ойран-топан омфшдх араластырып, тыныштыгыцды бузгым келмейдь Жаксы бастап алып эаре кызыл тез оцар болып, туашспей жатсак, Суцкарга да обал, коцы1 калады гой. Эпкелерщ кдлай кабылдайды? Олар меш кыз кезшде менсшбейтш, ендд баламен тшп жек коретш шыгар, - деп, журек тупюршдеп шынайы коркынышымды жеткгздш. - Бар моселе эпкелершде болса, корыкпа. Бул менщ емфш, тек маган сен! Жер басып журсем, ешкшнен жэбф керсетпеймш, - деп уэде бердк - Бымеймш, мен ойланайын, - деп ек!ушты жауап бер- Д1М. Аргы жагымнан Суцкарым к,алай кабылдайды деп, К0ЩЛ1М кобалжып турды. Кдрсы келш кутылып кетуге де болар ед1, 031МИЩ коцъпм де кетэр1 емес, журепм бфге бо- луды калап тур. Мен Мэлсп оте жаксы коретшшд1 осы сэт- те терец тусшдш. Менщ 031 сиякты бфден шеппмге келе алмай турган халшдг ол да угынып: 386

Ойлан, каоыргацмен кецес, - деген. Баска ештеме деп каузамады. Адал ниетпен айтк,ан создерше иланган болар. Ойын ашык, айтып, мак,сатын айк,ын бглдфгенше куанды ма, уйдщ жанына келгенде ол мет кушагына тартып, ер- шмнен суйдт Мундай бозбалалык, эрекетп кутпегенджтен есш шыгып, кеудесшен итерш, колжтен туст кетт1м. Ол мен к,ак,падан уйге к1р1п кеткенше, кол1к терезес1нен маган к,арап отырганын ту сыртыммен сезд1м. Бала кезде сушскен б1р белек екен де, мына суй1с одан мулдем баск,а екен. Бул суйгеш менщ жан-дуниемд1 тец- кер^п кетт1, уйк,ымды урлап, тугнмен тесекте децбекш1т1п ШЫК.ТЫ. Сонау еткен алые кезенд! кез алдыма елестетш жатып танды атырдым. Мэлске куйеуге шыгамын деп те ум1ттенд1рмед1м. Бтрден к,арсы кел1п умган де узбед1м. Куйбхц т1рш1л1кпен басталган кугйм шым-шыты- рык, ойлармен к,абаттасып, «енд! апама к,алай айтамын, Суцк,арга калай туешдфемш» деп басым катты. Баягыдай жецгемдг ортага салган да ыцгайсыз. Оныц уст1не каз1рде Укыаймен карым-катынасымыз суыган. Акылдаса коятын жанашыр дос та жок екен жанымда. «Не болса да осы уйде сумгрегип, балам екеумхз к1р1птар болып жургенше алтын сарайга ханша болайын» деп, ез пендеш1Л1пме салып, бгр шеш1мге келдш. Туе ауа телефон шырылдады, Мэлс екен. - Аяш, мен ертец жолга шыгамын, кешке карай тагы кездесегпкш1, - деп, жалынгандай болды. - Корегпн, апам ренжитгн шыгар, кунде кыдырасыц деп, - деймш мен бер жактан майысып. Шынында да апам б1р жакка шыкканымды унатпайды. - Ертец кетем гой, б!р сагат болса да бфге болайык та, - деп киылды ол. 387

Бозбаладай болып отшш турган жттшд1 аяп кетгщ де апама бгр сылтау айтармын деп: - Жарайды! - деп едш, ол куанып кетш: - Рахмет, Аяш! Кешепдей алып кетем, сол уак,ытта, - де_ Д1 баладай алып-ушып. Тусте еак алдыма б1р колж келш то^тады. Ауылдан кел- геи туыстыц улы болып ШЫК.ТЫ. Кокем мен апамды алып кетуге келштй Жамагайынымыз к,айтыс болгам екен. - Б1з к,онагасына кдтысып, экец ертец жаназасына ту- рып, жерлеп бфак, кдйтамыз, - деп сойлей журш, апам магам жуз шаруасын тапсырып, экеме ерш колжке беттедь Менщ коктен сураганым жердей табылып, ерекше куанышпен ата-анамды жолга шыгарып салдым. Кун уясына отыра к,ак,падан шыгып, сулж к,ара тулпарга отырдым. «Наурыз» мейрамханасындагы жеке болмеге бардык,. Мэлс кешепдей тым ресми бодмай, алдымен шет- кер1 турган диванга жайгасып, балдагын арт жагына суйеп к,ойды да маган: - Аяш, кел жаныма отыр, - деп к,олын созып шак,ыр- ды. Жак,ындап едш, к,ушагына тартты. Бауырына басып, шашымнан шскедк Жан-дунием елжхреп кетп. Сол Кушм­ ан сезше тускендей, ештеце айтпай кутнагына к,ыса тусп. Бф-бфшйге к,уат бергендей, сезшге ерш, бфаз уак,ыт ун- деспедж. Даяшылар кфш фгеге койыдган устеддщ устше дэмдд тагамдарды тасып жатыр. Диванньщ успнде тым-ты- рыс, бф-бфше суйегнп, шошайып отырган екеумхзге кез к,иык,тарын салып к,ояды. Бф кезде бгреу!: - Ага, ыстык, тагамды экеле берейж пе? -деп д\\зд1 Сер­ П1ЛТТ1. Аяш, тамакда отырайык* - деп Мэлс к,озгалды. Мен кушагынан сытылып, суйеулх турган балдакдарын экелш бердш. Жаным, бул тагдырдьщ мандайга жазганы. Осылай оалдагымды алып беруге уйрене бер, - дед! суьщтау жы- 388

миып. Дастархан кешепдей жайнап турды, 613 дэл кеше- ! пдей тэбетшгз цашып, ештеце жемей, бф-бфшше ынтага 1 к,арап отырмыз. Мэлстщ жанарынан магам деген махаббаты- ньщ, омфге деген куанышыныц сэулесщ коремш. 0зш де меиф1м1мнщ жеткегйнше оны коз1ммен аймалап отырмын. - Аяулым, менщ аяулым! К,алай гана сен! осында калды- рып ертец кетед1 екем? - деп, колдарын каусыра устап, иепнщ астына тгреп, ойланып калды. Бгр кезде: - Аяш, менщ кешеп усынысымды аяк, асты етпесспг, кадфшдг бнаерсщ деп семем. Жок„ элде менщ денсаулы- гыма куд1к келтфш, сешмаз болып журмюц? - дед1. К,азак,та «Балыгы жок кол кадфаз, 111001 жок жер кадф- С13, уяты ЖОК, К.ЫЗ К,аД1рС13, Ж1гер1 ЖОК, Ж1ПТ каД1рС13» деген соз бар. Мэлс нагыз Ж1герл1 жтт екенш дэлелдеп келедн К,алай мен оньщ сезхмш аякасты етегпн. К,адфш бьаем гой. Тек бф шешшге келе алмай жургешм болмаса. «Ертец жолга шыгып барады гой, бф жылы соз айтайын» деген ой- мен: - Мэлс, мен келеа келгешцше ата-анамды к,улагдар етш, руксат сураймын. Сункармен де сойлесш тусшдфш Коямын. Бфге болудыц жолын карастырармын, - дедш. - Аяшым, сен олай десец мен ертец барып, аргы куш цайта келдш деп турам гой, - деп кулд1 жанарынан куаныш оты жаркылдап. - Асыгып лешрмешк, екеумв алып-ушып гашык болатындай бозбала мен бойжеткен емесшз гой. - Неге?! Гашык бола бастаганда сен кашып кетпц. Сонша жыл бойы арманда журдДм. Эл1 де гашык болуга ку- кым жок па? - деп колын созып, менщ колымныц устшен басып отырды. - Мен омф корген эйелмш... - Мен ушш баягы Аяшсыц! Ендд сенен айырылмаспын. Бьаесщ бе, Аяш, мен ертец кетпеймш, эке-шешемщ к,удалык,к,а ж1беремш! 389

- Ойбай, Мэке, к,ойьщыз! Ец болмаса менщ асау апамды I кондфешк. Суцкарга да муны кабылдау оцай болмас, - деп эзмдеген болып едш: - Сучкармен сойлесущ ушш гама кутемш, - д6д{ киналгандай болып. — Суикдр жакында Аякозге атасы мен эжесше кетед1 демалыска, содан оралганша улкендермен сойлесермш, - дедгм эз ойымды жинак,тап. - Жаным, сонша жыл кутг1м, енд1 б1р жаз кутуге шыдаймын гой, к,айтем, баланы жасытпаганымыз дурыс, - деп ол да токтамга келд1. Екеум1з б1раз тамак, жеп, шарап 1шш отырдык,. Мэлспц 1Ш1нде айтылмай калган тагы бф сыр бар сияк,ты. Кетерге карай ол да сыртка шьщты-ау. - Аяш, сатан отЫшш бар, -дед1. - Айта гой... - Енд1 жумыска шьщпай-ак койшы, содан кешн уй 1здегенд1 токтат. Улкендерден бата алтан сон, тамыздан бастап Алматыда турасыц. 0з мамандыгыцмен жумыска орналастырам. Сункарды да жаксы мектепке окытамыз. Ертес1не жолга шыкканын айтып телефон сокты. Туе ауа аман-есен жеткег-пн тэты хабарлады. Мэлс кун сайын сагынышты сэлем1н жолдап, жастыгында айта алмаган махаббатыныц жалынды создерхн жазып жатады. Маган 1ш- к1 б!р дауыс «Басыцнан тайган бактыц тэж! кайта оралды» дегендей болады. Сункарымды кыстай арман еткен атасы мен апасына, апам айтпакшы, «наймандарына» апару уш1Н Алматыта бардым. Кдлага келген1М13Д1 Мэлске айтпадым. Сондагы Дэу аганьщ студент улына косып, Аякозге баратын пойызта отыргызып жтбер1п, уйге кайттым. Ол да узбей телефон шалып тур. Мен Мэлске берген уагдамды не апама, не же- цешеме айта алмай басым дал. Акыры актарылайыншы деп, Шарайнантюне келдш. 390

«Ойбай-ау, мынауыц шеказ куаныш кой! 0зщ к,ыз ку- 1-пцде гашык, болтан Мэлсще, ел ардактаган Усен аганыц жалгызына куйеуге шыгатыныц бакыттыц кокеа емес пе!», - деп жан к,урбым агынан жарыла куанган. - Енд1 осы жайымды ата-анама калай жетк1зершд1 бы- мей отырган жокпын ба, - деп шарасыздык, таныттым. - Сол да соз ба екен? «Балацмен алып, Алматыда тур- гызам, к,ызмет1цд! ктейсщ, уй-жайьщ болады» деп жаткан жттке алгыс айтпай ма к,айта. «Эйел кырык шыракты» дегеи, ендг бакытыц сол Усен аганыц улымен жанайын деп турган шыгар. Суцкарды шеттетпейтшше сешмдй мш. 031 м барып улкеи юалермен сойлеап, руксатын эперемш. К,ыз кез1цде кыз жолдас болмап едш, енд1 катын болганыцда катын жолдас болайын, - деп ацкылдай кулдь Аккощл цурбыма риза болып, кощлш жайланып ертесше кайттым. Аптаныц соцына алып-ушып Шарайнам келдь Алдымен оцашалап алып анаммен сойлесп. Мен едеп сацтап созде- рше араласпадым. Жалпы бгттайымнан анамныц кабагына карап ©скенмш гой, не айтар екен деп тым толкулымын. 0з болмемде отыр едш, шыдамым саркыла бастаганда томенп кабаттан апам: - Аяш, бер1 кел, - деп шакырды. Бфшпй рет узатылатын кыздай болып, имене басып томенге тусш, конак болмеге жайгаскандардыц жанына келдш. Анамныц кабагы шытыцкы. Менщ бул кылыгымды куптамай отырганы анык. Ашу усп охр кырсык соз айтып кала ма деп кылпылдап барам. Етп кабагы бтктеу коз- дерш корсетпег! тур. Менщ тагы куйеуге тиетшш жузше салык болар деп мужййп отыр ма екен? «0лшнен уят куш- Т1» дегендей, абыржып-ак отырмын. Экем дэу басын кеудесше ку-аатып, ундемейдк Не болса да 1шхнде. Болмедеп б1разга дейш орнаган тыныштыкты апам бузды. 391

- Бэсе-ау, байбатшаньщ баласы негып экеце келщ куй тартып берпш бола к,алды десем! - деп жанары жымсиып маган карады. Менде апама карауга оет жок. Апамньщ оталып келе жатканын сезе койгаи курбым: - Агам Мэлстщ куйшьлшне риза оолып-ак кызын бере- тш шыгар, -деп кулана кулдь — Экеа куй десе 1шкен асын жерге кояды. «Мелщ жь птт1Ц торес1 гой, эттеи аягынан маиып болып калганы болмаса» деп эрдайым мактап отырады, - деп аякасты апамньщ кабагына кектемнщ жылымыгы енш, Мэлстщ атына жылы соз айтты. Кезшде «Усеннщ баласынан ©спей каласыц, езш13 басы аз тукымбыз» деп меш азгырганы бар ед1. Апам Мэлсп калай жамандаса да, кещлше дарымаган болатын. Шарайна менщ мэселемнщ соцына такымдап ту- сш алып, желд1ртш бфаз жаксы создер айтып, отырысты жаркыратып жЮердь Аккецьл экетайым бгр кезде: -Тецш тапса, тепн бер деген, Мэлстей азаматка бермей не болыпты Аятайды, - деп, тшп куангандай кегпп танытты. Ер1 осындай шкф быдфш, шеппмш айткан сои, апамньщ да кабагы жадырай бастады. Менен оцай кутылатынына эр1 аукатты жерге барса озше де пайдасы болатынына куанган жецгем шэй жасады, улкендердщ мандайы жшадь Эцпме ары карай менщ келешек емфше ойысты. - Суикарга не дейм1з? Келкпесе кайтемхз шешесш кызганып, - деп апам эцпме аякталуга таяганда уайымга тусп. - Эскец кудага калай айтамыз?! Мумкш Суцкарды алуга барганда взщ ата-енецнщ алдынан етерсщ, батасын аларсыц, - деп, экем кинала отырып оз ойын жеткгздь Мен: - Семейге де барып, Дэу аганыц да алдынан етемш, - де- Д1М. Мэлс кешке телефон сокканда, бупнп ата-анаммен болган эцпменщ жш-жыргасын сетшетпей жетюздш. Ол куанганнан: 392

- Енд1 кудалык, жйеруге болады екен гой, - Аед[ теле- фонньщ туткдсынан шыга келетшдей куанып. - Алдымен Суцкдрды алуга барам, «оныц туыстарынан руцсат сурап, оатасын ал» дед1 экем, осы шаруалар оцды Ш6Ш1ЛГ6Н соц, бкбум1здщ ата-аналарымыз батасын берер, — дед1м. — Сен мехе осынша ацылдысыц? Мына омфде сонша су- лу, сонша ацылды болуга болмайды! - деп эз1лдед1 Мэлс. Менщ аиткдндарым оныц ойынан шык,са керек. — Мен эке-шешеме айтып едш, куаныштан журекте- р1 жарылып кете жаздады, эаресе кекемнщ, - деген тагы бфде. - Бойдактыц басын байлайтын болдьп^, - деп апам туыстарга жариялап Ж1берд1. - Эпекелерщ ше? - дедш коцьпмдеп кудтмнщ шетш шыгарып. - К,ыздар да куанып жатыр, - деп, ол буган жалпылама жауап берд1. Эйел - цырык, шыракды «Беттщ арын белбеуге тушп» деп бабаларым айтып кеткендей, тэуекелге бел байлап, Семейдеп ата-енемшц шацыратыиа келдш. ЦЕркш, ер-азамат деген Суцкдрдыц атасындай болса гой, мойнына галсгугын тагып, эдем1 костюм-шалбарын киш, бэйбхшесхн жанына ертш, ею немересш к,оса алып, алдымнан шьщты. Меш коргеннен жузшен куаныш ну- ры ТОГ1Л1П, коз1 кулш, «Айналайыным, келдщ бе?!» деп мацдайымиан суйд1. Енем де кдлбацдап келш, кушагына басып, ею бетшнен алма-кезек суйдь Олардыц осындаи ыс- тык, ык,ыласын корген сайын, куйеуге шыгатыным есше ту- с1п, уяттан жердщ тесш болса юрш кетюм келедь Суцкдрым жаздай ата-бабасыныц топырагына аунап, суына шомылып бойы осш, кунге кушп, таралып, дырдай жшт боп кдлыпты. Жаца баикддым, тур1 атасынан аумайды. Жанындагы киш кдйнымныц улы Султан да атасы сияк,ты 393

ке мёш бассалды. Теб^ершен и.скедш кун шс, авдиды. КодИикёалремтк.ыУлжыалгыариддаалаагсаыйыньищдышеакееукш. ооаалуаымрныьщмаокойыысньта Даланьщ шс! шыгады, - деп едш, улым: - Атаммен жаздай далада шап шаптык, - деп мактанып К.ОЙДЫ. - Сункар мен Султан биыл елдеп агаларынаи кдлыспай шопте журд1. Асау уйретш, жуйргк оаптайтындардьщ жанында, аттыи кулагында ойнайтын болды. - Атасы, Суцкдрдыц бэйгеге шапкднын айтсацызшы, - деп, енем ак,сак,алын толыкдырып келедт Осы бак,ытты ата-енемд1 корсем, «Эм1р екеум1з неге осындай кунге жетпедж» деп хшш куйедн Улкендер бата беретшдей, к,осагьщмен коса агарып, ак, шашты, сары йс- й болганша бфге болу деген бакыттыц улкеш екен гой! Енд1 осындай гажайып жандардан к,алай гргемд1 аулак салармын?! «Куйеуге тиетш едш» деп кай бейммен айт- пак,пын?! Немерелершен к,алай белмекпш?! «Бара салып, баламды алып кайтам» деп келген мен уш кун жаттым, баска шаныракка кететшшд1 айта алмай жу- рш алдым. Дуниеде жак,сы ниетй адамдардан болшу к,иын екен гой. Суикар жолга шыгуга асыгар емес, достарымен ойнап, мэз болып жур.Еием: - Аяш, жудеусщ гой, б!р жерщ ауыра ма? Келгел1 ашылып сойлемейсщ, - деп жаныма отырып, шашымнан сыйпаганы сол ед1, жылап коя бердьм. - Ойбай, айналайыным, не болды? - деп, шошып кетй кейуана. - Апа, мен 61 рденет айта алмай журмш, - деп иыгым селюлдеп, токдай алар емесшн. -Айта гой! Сен де менщтуган кызымдайсыц енд1, алыста болсац да жанымда жургендейсщ, Сункарым екеущнщ й- 394

леуп-цзд Т1легг о гырамыз, - деп ед1, журепм одан эрг елжфеп, «осы мен не 1степ журмш? Мынандай жанашырларымнан белшш кайда бара жатырмын? Суццарды мынандай к,айы- рымды жандардан неге болуш керек?» — деген ойлар басым- ды шырмап алды бфдемде. Тшп куйеуге шыгам дегешм сандырак, сиякуы корн-пп, айнып кдлгым келдь - Не оолды, Аяш? Айтсацшы!.. - деген енеме ештеце айтцым келмей орнымнан турып, жуынатын болмеге кет- Т1м. Суды агызып к,ойып тагы бфаз жыладым. Ак,ыры ата-енеме куйеуге шыгатынымды айта алмай, ата-эжесшщ жанынан Суццарды суйрегендей етш, Семей- ге карай жол устадым. Енд! кдлайда Дэу ага мен Сыргаш жецешеме айтып ке­ туге бел байладым. Ага жумысына кеткенде жецешеме к,ы- сыла отырып эрец жетПздш. - Аяш, сен цайнымнан отызга толмай цалдыц. Сенщ де жар сугйп, тагы бала тауып, осш-онгщ келедь Ол табигат зацы, «бгздщ баламен байланып к,ал» деуге цацымыз жок,. Уш жыл артында отырдыц, улын оарш жатырсыц. Туягы бар, оны 1здеп турамыз, сен де бПден кудер узбе. Эрине, бюдщ царттарга муны есгу оцайга сокпайды. Тек Суццар барган жерптде цагажу кермесе болганы. Теп жацсы бала гой, тубшде бгр жердей шыгатынына сенемш, - деп жеце- шем козше жас алды. Екеумхз жылап-сьщтап отырып бфаз сырластык,. Мен оган Мэлс туралы бэрш айтып бердш. Кешке царай жу- мыстан келген кайнагама жецгей оз1 жетьазшп. Ертец жолга шыгамыз деген куш Дэу ага дастаркан басында: - Аяш, бэрш еспдш. Барган жер1цде бацытыц ашыл- сын! БНден отп-пш, тек Суццарды эркшнщ цолына берме, не кореец де озщмен алып жур. Б1зге жш жШерш тур! Се- мейдщ жаца цала жагынан сальшган элиталы уиден уш болмелх пэтерд! Суццардыц атына жаздырып келдш, мЬ- не цужаты. Ол Эмфдщ артындагы туягыныц шацырагы 395

болады, кужатын ала кетщдер, Суцкдрдьщ шацырагы осында екенш умытпацдар, - деп, уш овлмел! пэтердщ к!л- Т1Н бауырыньщ жалгызына тапсырды. — Мен пэтврд! к,олга алган соц 1ш1Н жаодык,тап, жалдаушыга отюземш. Ай сайынгы алган пэтера^ыны банкке депозитке сала беремЬ, Сувдаржан мектепт! бтр- ген соц, сол жиналган кдржыга «Болашак,пен» шетелден бн Л1М алады деп армандап отырмыз, - дед1 Сыргаш апасы. __ СуЦК,с1р С6Н СйбйГЫЦДЫ ЖЗК.СЫ ОК.Ы, СПОрТЫЦДЫ, ДОМ- бырацды тастама. Мык,ты жттке жет1 впер де аз. Б13 сенен ум1Т кутемЫ, - деп Дэу ага Суцк,арга сешм жуктедь Ертесше туыстарымызбен к,айта-к,айта кимай к,оштасып, улымыз екеум13 Семей-Алматы пойызына отырдык,. - Суцкдрмен озш сойлесемш!, - дед1 Мэлс, менен барлык, жагдайды телефон арк,ылы естйен соц. Сенб1 кун1 бар шаруасын ысырып тастап, Алматыдан арнайы келдк - Б1зге улкендерден бурын алдымен Суцкдр келгамш беруг керек. Мен оньщ Анасын сурап отырмын, бгр отбасы болатын осы ушеум13. Б1з т1л табыссак,, бэр1 жак,сы болады. Ал енд1 баламмен кдй жерде онаша сойлессем екен деп кел- Д1М, - дед1 Мэлс КЭД1МПДеЙ толк,ып. - Бпдщ уйге кел, - деппш, салт-дестурд1 аттап, маскдра болганда. - Аяш, енд1 сендерджше бурынгыдай домбырамды ке- терт жетш бара алмаймын гой. Мен куйеу жтт болгалы журмш. Сендер жакуан рук,сат болмай, табалдырыкуан аттай алмаймын. Суцкдрды колтме салып алып, к,аланьщ сыртына шыгып сойлесш келем, - деп шештк Ертесше мен оган Сугщарды кошеге шыгарып беретш болып кедюпк. Балама «Мэлс агац келштЬ>, - деп едш, «Б1зд1кше келе ме? Атама куй тартып бере ме?», - деп к,уанып к,алды. Мен сол 396

кощл-куиш пайдаланып: «Сейшен оцаша сейлесюа келедь Ьртец цаламыц сыртына барып вдйтасыцдар», - дедш. Ол «Неге? Не ушш?», - деп ештеце сурамады. Мэлс Суьщарды алып кеткеннен кешн кецшм алацдап, журепм атк,ак,тап, мазасызданып журдш. Куш бойы уй- Д1Ц бурыш-бурышым тазалап, Суцк,ардыц жаца оку жы- лына алган кшмдерш упктеп, езшнщ кенетоздау кшмде- р1мд1 белек шыгарып, тыным таппадым. Ескшнщ бэрш, еткен кдаретп кундершд1 еске туаретшдерд1 ауладагы ошада апарып ертеп жхбердш. Жаца емфшдг жацаша, таза бастагым келдк Суцк,ар к,ас к,арая оралды. Кабагына царасам, К0Ц1Л1 жай, байсалды. - Мен келдш, - дед1, - Тамак,танасыц ба?!, - деп едш. - Жок* Мэлс агамен тамак, 1штш, - дед1 де, болмесше ке- терыш кетп. Артынан барып, «не эцпме айттыцдар?» деп сурауга дэт1м Ж1бермед1. «Бхрге тамак,танса, асыкдай эцпмелескен шыгар. Ашу- лы емес к,ой» дегеи оймен теледидар к,араган болып, залда отыра бердш. Кдшангы отырайын, жатар уак,ыт болганда улымныц жанына келдш. Ол кулашна плейерш косып алып, музыка тыцдап, тесепнде жатыр екен. - Суццартай, кулагындагыцды алшы, - деп, ек1 кулагымды устап бело бердш. Ол орнынан кетерыш, плейерш жанына хфйды да маган кезш кадады. - Балам, мен агац екеущнщ не эцпме айткдндарыцды бхлпм келед!, - дедш, жайлап к,ана. Ол кезш аударып-тец- керш аз-кем отырды да: - Екеумхз туралы сейлеспк, - дед!, ашыла к,оймай. - Анык, айтсацшы, не деп сейлестщдер? - деп мен де к,оймадым так,ымдап. _ Слздер уйленсещздер, Алматыга бфге кетешк дедь - Сен не дедщ? - деп эр жауапты сауып алып отырмын. - Бьшеймш... Апа, бгз сонда атам мен эжемд!, Дэу 397

\"п ?Ип'кпл«а аумлыьштамкыазлдбаь?,!АСле,менейдежшаек!,кН,аебдаремпажйамуыагз, береЫмД! йлмей катгы сасгым. Бетше тура карауга арым бармады, жанарыммен жер тесш кеттш. Р Жота, - деп жауап бергел. кез.мд. кетерш карасам, баламнып жанарына жастольга кетшт,. Еид, каитп„?! Ес« шыгып, улымды кушактай аддым. Жьглап жюер.дш...Ек.еу- М13 кушак, айкдстырып, уназ жылап, ет-журепм13 езмщ б1раз отырдык,. Кудай-ай! К,уйтакандай балацныц алдында К1ИЭЛ1 болганиан аскдн бак,ытсыздык, бар ма екен?! Ды- мым ешш, аузыма жондем соз тусер емес. Шым-шытырьщ ойлар орап алды. - Апа, мен Дэу аганыц жанына барып ок,ысам к,айтед1? - дед1 улым бфшип болып С03 бастап. - Ал мен сеназ кдлай омф сурем? - дедш. Сурагына суракден берген жауабым ойландырып тастады ма, тым- тырыс болып к,алды. «Бэрш озим тусшдфуш керек к,ой» деп шештш де: - Суцкдр, кдндай бгр жагдайда да екеум1зге болшуге болмайды, мен Мэлс агаца баратын болсам, сен уипн барам. Сен жетшджтщ, жок,шылык,тыц тацсыретш тартпасын деп журген жок,пын ба?! взщ корш журсщ, мен жумыссызбын. Басымызда уйшЬ де жок,. К,алай кун корем13, откенде уй гздеп ед1м кдржым жетпедк Кдшангы осы уйде отырамыз, Бейбарыс агац да жшт болып цалды, уйленедт Екеумвдщ де оз 0М1р1М13 болуы керек. Мэлс агац жацсы адам, екеу- М1здщ жагдайымызды жасайды. Алматыда турамыз, сен жак,сы мектепке окдсыц, - дедьм. Балам бауырыма тыш- лып, унс13 отыр. Бар кезде: - Апа, Мэлс аганьщ озшщ аягы ауырады гой, - дегеш. «031 жарымжан адам 61ЗД1 к,алай к,ара1гды» дегендей. 1ипм муздап к,оя бердь Мына с©31 басыма тоцпак, болып тидь Есецпреп цалдым, «бала курлы болашагыцды ойламаганыц ба?» дед! кулагыма бгр дауыс. «Шешшген Судан тайынбас» 398

дегендеи, ата-анамды к.улак.тандырып, Мэлске уэде берш . коиган екенмш, артк,а шепнуге жол жок,. Оныц жакындары да естш, елецдеп отыр. Егер сезшнен айнысам, еркекп корлап, жасытк,аным гой. Абай атам: «Асыл адам айнымас» деген. Мэлстщ жагдайын сонау бала кезшнен бмемш, бул бхр магаи сынак, шыгар, соган шыдауым керек! Не керме- ген Аяш едш! Оныц азаматтыгы мен адамгершьлтне карай жауап берейш. Алла мегп адастырмас!» - деген ойлар басыма келд1 дег балама: - Суцкартай, Мэлс агацныц аягы ауырганымен акылы коп, адамгершыт зор. 0те 61л1мд1. Ол 613Д1 осы касиет- тер1мен асырайды. Ал атац мен эжец, Дэуагац, экецнщ туыстарымен араласып турамыз. Алматыдан барып туруга да жакын. Екеумхз Мэлс агаца сенегйк, ол да боге сент б1р- ге болуга шакырып отыр гой, - деп ацылга тарттым. - Мэлс ага да «саган сенем» деген, - деп, ей еркект!ц сы- рынан бгр гана СОЗД1Ц ушыгын шыгарды. - Онда балапаным, ол да, екеумН де б1р-б1р1м1зге деген сегймд! актайьщ, - дед1м. Сол тун! улым менщ кушагымда жатты. 399