Қасірет пен Тағдыр

П„нынмедоабсгаытруыршптзыы.пО, лоржаансмгаынндоаз!габнаасдтаапм, ксаытныаскьшалтаыч.ынш, у Иа бул шеруге мен де катынаскан едш. Сол кездер ес1- '!п болмашы улеамд! коданым ушш де бойымдь, мактаиыш кернедк Карауылтобеде кызметгес усгаздармен йрге атомный курбань. болтан Шынарымды аитып, жылап турып обага тас коскаиым есше тусп. Иа, сол жолы казак халкы жаппаи наразылык, бмд1р;П/ элем алдында тоталитарлык, жжыулйдеьнщщ291ст-аэмреыкзеьтщшдаэштукце-- релеген едь Содан кейш 1991 гыш Президемт1м1з Семей сынак, полигонын жабу туралы V Жарлык,к,а к,ол к,ойран. Мутэн ага осы тарихи окдгаларга: «Бул К,азак,станньщ элемд! согыс к,аруынан азат ету про- цесше к;оск,ан бфшнй жэне оте к,омак,ты улеа едЬ>, - деген бара берд1. 300

Шайтанныц шашы _ Меи1ц хш1мде шайтанныц шашы бар, - дед! б!р куш Гул1 май. - Шайтанныц шашы бары ней? - деп шошып кетом. «Еспмеген елде коп» дем. екыл, шайтанныц шашы турмак, шайтанныц езш кш корит. - Кэд1мп шайтан, соныц бф тал шашы пльме юрт кет- кен, -деп, ежжтеп тусшдЁрд! курбым. - Бэл1, кдлай юрш жур? - дедш, сенер-сенбесшд1 61л- мей. Бетше карасам еш эзыоз айтып турган сияк,ты. - Апам «тунге карай тамактыц бетш ашык тастама, шайтан тумрш кетедЬ>, - дейтш. Мен ол юсшщ барында айткандарын ею етпейтшмш. Ол емфден откен сои, маган «эй дейтш эже, кой дейтш кожа жок», юшкене бетшмен кетом. Жалкаулыгым бастан асты. Кешю тамактан соц, кейде теледидардагы кинога айналып кетш, тамак бетг ашык-шашык калатын болды. Б1рде тушмен шолдеп шык- тым да, ас уйге к1ре салып, кеседе турган суды басыма бф- ак котердш. Сшфш бола бергеиде, аузымда кыл журген- дей сезшдш. Сук саусагымды салып кеп жЮерсем, узын шаш жартылай глпме юрт барады. Ушынан устап алып, ары-бер1 тарткылап корш едш шыга коймады. Кбайта 1Ш1ме карай тартыла тусп. Б!р сэтте жутылды да кета. Кдкалып- шашалып олш кала жаздадым. Есше бала кезшдеп б!р окига тустЕ Тамак хшш отырып, апама «шаш жутып кой- дым, не 1стеймш» дегенде, «нан жеп жгбер, соган оралып тусед1» деп едг. Баганагы узын шашты алып туссш деп, жарты болке жеген шыгармын корыкканымнан. Узын шаш туей ме, туспед1 ме бьлмеймш. Оныц юмнщ шашы екешнен де хабарым жок. Ертесше умытып кетам. Бэлендей еш жер1м ауырып мазаламады да. Бгр куш тунде меш бгреу уйкыдан жулкылап оятып жШергендей болды. Айдыц жарыгынан болме гип суттей 301

жаоык болып тур екен. Б1р кезде сыкырлаган дьюыс есшд!. Копкып басымды керпемен кымтап алдым. Сыкырлаган не екен деп, керпенщ шепн ашып карадым...Карасам.... К1лем Бинген кабырга жарылып оарады. Кызыл ала к1- лем белгнгп, жалбырап ек! жакта калды. Арты жагындагы к,ара тунектен бф сулба тура маган карай келе жатты. Зе- рем ушканы сондай, кайтадан керпенщ астына тыгылдым. Журепм аузынан шыгып кете жаздап тарсылдап, бойым- ды кара тер басты. Бф кезде тесепмнщ шетше дуре етт отыргандай болды. Керпемд1 ашпакшы болып едй тастай катып, тырмысып алдым. Кушт1 екен, корпемд] жулып алып, лактырып жШерд! бф шетке. Денеа грх, ер адам сиякты. - Сен кшещ? - дедш, коркып дфыдеп турсам да. - Бер1 деген шайтанмын, - дедк Адамша, адамша болганда, казакша сойлеп тур. Дауысы жацгырыккандай есплед! екен. «Шайтанмын!» деген соц, одан эр1 шошыдым. Ары карай бфдеце сурайын десем, ушм шьщпай кумытып калдым. «Соцгы жылы жур1с1м кобешп кетш ед1, маган жетпеге- ш шайтан екен де», -деп урейлешп, бурше туспм. - Сенщ 1Ш1цде менщ шашым бар, сол аркылы сеш та- уып келдш. Ендг байланысып отырамын, -дедд де, менщ ей колымды ей жакка керш, карныма карап отырды. Менде карсыласар дэрмен жок, тыпыр ете алмаймын. Бф колын босатып, алаканымен карнымды сипады. - Мынаныц дшшде... енд] сеш мен билеймш! Не айтсам, соны орындайтын боласьщ, - дедк Колы томендеп, саным- ды, шабымды сипалады. Карацгыда фх сулбасын керге- шммен, тек-туркын анык байкай алмадым. Сипалаганда колдары жундес сиякты. Алаканында керемет бф куат бар, ертп барады. 031 успмнен тешп, ыцырсып карап тур. Сонда байкадым, муйш бар екен. Колы жогарылап келш, кос алмамды кысып ждбергенде ышкынып кетш, жун-жун 302

'• епнен устай алдым. Ол муны кутпесе керек, селк еткен- ои\\ болЫП/ колЫН тартып ала к,ойды. Сол кезде уйдщ 1Ш1 де” .[[е ж0нелд1. Кдбырга жабылып жатты. Шайтан Бор! козден гайып болды. Танты асымды плш отырганда тунде келген шайтан-Бо- ■ ес1ме тусш кегп. Тшанш калдым. Желеншд1 ашып жхбе- Р. кариыма карадым, эппак денемде еш ©згерк жок. «Эл- де тусш бе? Аты неге Б©р1? В^аскырды б©рх демеунл ме ед1?» деп, эр1-бер1 ойланып отырып, «туе тулкшщ богы дегеи» -деп, апам кусап, жаи-жагыма уш тукхрш коя салдым. Жу- мыска тексерушхлер келш, естен танып жургенбк, кундхз кагазыи дурыстап, жарым тунге дейш солардыц кецхлш ко- терш, шаршап журген шак. Уйге келш, мурттай ушамын, танертец атып турып жумыска зымыраймын. Анда-санда К0Л1П кететш махаббаттарымды да жолатпай жур едхм. Тагы бфде Бор1 таи алдында келдк Дуние дфыдеп жатыр екеи, оянып кеттш. Бул жолы тебеден тускен бе, уй­ дщ шацырагы ашык, аспандагы жулдыздар кершпт турды. Тебедеп тертн-пш кабат кайда ушып кеткешн туешбедш. Ущрешп, сансыз жулдыздары жаркырап турган аспаннан урейлешп, корпемнщ астына тыгылдым. Бершщ сулбасы сонда да кезше анык кершш, тагы зэремд1 алды. - Мен Бор1М1н гой, умытып калдыц ба? - дейд1 ана макулык жаныма тагы жакын келш. «Сен каскырсыц ба?» - деп сурагым келген. «Шайтанмын дедх емес пе, нем бар сурап, ец дурысы бул бэлеге сейлемейш» деп шештш. Ун- демей жатырмын. - Кдзф мешмен бфге журесщ, - деп, жаткан жершнен жулып алган. К,олымнан тартып, ашык аспанга карай де- дектетш, уша женелдг Даладан бхр-ак шыктык. Баганагы дэу шайтаным кхшкентай, арык„ аяк-колы арбиган бфдеце болып шыга келдь К,олтыгында кап-кара канат сиякты бхр- дене карандайды. Сонысын сермеп-сермеп калганда, уша женелед! екен. Менх де хлеспрш, ушып келедь 303

Тортшпп к,абаттан жогары котерыдж. Томенде уйлер, агаштар к,алып барады. Кошенщ жарыгында бар1 аньц коршедь Адамдар да жур. Кдланыц усп екен деймш. Бф кезде б1р бшк уйдщ тобесше к,ондык,. Жарыгы молдау жер болтан сои,, шайтан Боршщ турше кдратым келдк Томен к,арап отыргандай болдым да, ак,ырын басымды бурьщ кдрадым. Басы ушбурыш, ею кулагы узын. Тобесшде тщ- рейген шашы бар. «Осы шаш шыгар менщ 1шше юрт ке- тхп, бул кубыжьщты шакырып, «маяк» болып журген» деп цоямын 1штей. Бет-ауызын аныктап коре алмадым. Муш- 31Н, Т1ПТ1 куйрыгын анык, кордш.Айтпацшы, оныц устщту- гел жун баскдн, лыпа атауымен жок,, хайуанга ук,сайды. - Сулу кыз, 613 к,азф адамдардыц ортасына барып к,ы- зык, коремхз, - дед1 де, ею к,олын бф-бфше уйкеп алып, се- юрш-сеюрш к,ойды. Мен мунша бшкте к,алай к,орьщпай отырганыма тацмын. - Сулу к,ыз, адамдар бидеи неге сонша к,орк,асыцдар? Б1зд1 «жаман жолга салады» деп кустаиалайсындар. Бф-бь рще жамандьщ, арамдык, жасап алып, «шайтан азгырды» деп ак,таласыцдар. Соларьщ эдьлеттЬпк пе? - деп мырс- мырс кулш кояды. - Сен ойлайсыц ба, бфш-бфш суйетшдер меш тыц- дамайды деп? Махаббат бэршен купит деп? К,азф ете тату деген отбасыта барамыз. Сонда кор мешц купим#, махаббабатыцныц озш айтцаныма багындырамын! Жабы- сып цалган гашьщтарыцныц озш еюге болемш! - деп бвсп. Ушып келш б!р уйдщ балконына цондык,. Бор1 ары- бер1 журд! де, мет жетектеген куш терезе эйнепн ерюн ашып уиге юрш кетп. Б13Д1 ешюм кермейтш сияк,ты. Ул- кен отоасы екен. Кемтр-шалы, эке-шешелер1 жэне ул- к;ыздары бар, жетх-сепз адам. Эркдйсысы оз кшен айналы- сып, болмелершде тфшЬнктерщ жасауда. К,онак белмеде улкендердщ жанында б!р юшкентай бала ойнап отыр. Эиел! куйеуше еркелеп, бфдеце айтып отыр. Бор! кемшр- 304

• жанына барып, кулагына элдене деп сыбырлады. Меи дШ ' алДындагы так,тайшада отырмын бакылап. Кейуана терезе басын котерш балаларына карап: _ |^енщ немере шш уйленетш болыпты. Соган экец М1з барып кдйтайык,. Торюшмнен калган 61р коз гой, балам, маган бф жылкыныц каржысын берсецдерш1, - дедт Аксакалы да косагыныц созш колдап: - Сол жен болар едь Бхзге ею кунге шопырьщмен колж те керек, -дедЕ Ендх Бор1 жас келшшекке барып сыбырлады. Жарыныц иыгына суйеп отырган басын жулып алгаи келий: - Сол тойга жылкыдан томен бфдеце апармаса болмай ма?, -деп шанк ете тустЕ - Аналарьщньщ бауырынан калган бгр тукым гой, - дедх кария. - Былтыр менщ шш уйленгенде уш жуз доллар берш ед1К кой. Бул 613 турш де бьамейтш б!р бала, - деп карсы сейледг келш, шайтанньщ созш кайталап. Шайтан жупрш барып, теледидардыц алдында отырган кемшрд1 козгады: - Эй, келш, сен бЕшесец де 613 б1лем1з турхн. Сенщ шще уш жуз доллар апарсак, сен кеше тустщ. Мен бул эулетке келш болгалы жарты гасыр болды, б!р жылкылык куиым бар шыгар! - деп тепсхндЕ Бф карасам, Бор1 келхннщ иы- гында отыр. Келш: - Еще, оларга джиппен бармакшысыздар. Б13 де Алматы жакка сапарламакшы ед1к, кол1к б1зге де керек! - деп бажалактады. Баганадан ундемей отырган жастау ер- кекке Берх барып едЕ ол: - Саган не болды-ей?! Менщ ата-анамнан колштщ ма- иын аяп. Жылкыны да апарады, джиппен де барады! - деп эйелше алая карады. -Осы эцпмеш неге ерте айтпаган, дал 613 жолга шыгарда кабаттасып? - дед1 эйелЕ Бул мэселенх Бор1 барып козгап, эркайсысын азгырып отырганын кахадан бхлсхн. 305

- Сен немене, улкен юалер к,ай кезде айткысы келед!, сол кезде айтады. Екеумю ушак,пеи-ак, барамыз Алматыга - дед! куйеух эйелше. - Ешкдйда бармаймын! — деп келш оулданды. Аргы жагында Бор! мэз болып тур. Шик,-шик, кулш, маган сес корсетш к,ояды. - Бармасац к,ой, маган десец, торюнще кет! - деп, еркек эйелше айкдйлады. - Кетем, балаларды да ала кетем! - деген кел1нд1 ор- иынан тургызып, балалардьщ болмесше аидап барды Бе- р1. Ол жак, та у-шу болып жатыр едь Жаца гана тату-тэтп отырган шацырактын асты эп-сэтте ырьщ-жырьщ болды да кдлды. - К,ане, махаббаттары? Бастарынан б!р соз асып кетщ едБ екеу1 ею жацкд кетп! Менен аса алмады. Махаббаттары мык,ты болса, меш тындамае едг! Мен куштшш! - деген шайтан-Бор! адамдарды мазак,тап, сак,-сак, кулдн Меш жетепне алып, екеумю к1рген тереземЬден кдйта шыкдык,. Туш бойы ушып журш, Боршщ адамдарга 1стемегеш жок- Меш суйрелеп жур1п, солардьщ бэрш корсетп. Ьшп алган ею жттп араздастырып, бфеуше пышак; жумсатты. Жас келшшекке тамак, жасап жаткдн жердеп газды жабуды умыттырып, уйд1 ©ртке орады. Жол уетшдеп ею журпзуилнщ козше уйк,ы тыгып, ке- лжтерш согыстырып, бхреуш о дуниеге аттандырып, еюн- Ш1С1Н юиэлх етщ турмеге кдматгы. Мен шайтан-Боргден шошыдым, шашыньщ кушшен мегп де адамдарга айдап салып бак,ты. Айткднын орындап келе жатам да, орта жолда адамгерпллшм устап, айнып кдлганым ушш теп-тепс жерде аягымды сындырды. К,ыс- тьщ аязында далада ойбайлап жаткдн жершнен адамдар 306

куткарыП/ ауруханага жетюздт Содам бер1 Бор1 есше туссе : ! зэре-кутым калмайды. Ей ай жшнштммен алысып, арец дегенде таяк,к,а тур- ■ дым. Мацайымдагыларга «мумкш болса шайтанныц азгыр- [I I уынан аулак, больщдар» деп айтып журдш. ' Шр туш шайтан-Борх тагы тан; алдында келдт 0зх ашу- ! лы. Жуш дурдиш, жанарынан к,ып-к,ызыл от шашырайды. - Эй, сулу кыз, сем адамдарга: «Сеидерд1 шайтан азгырады, тындамацдар! Шайтан араласкан к оцбайды», - деп журген коршесщ. Шайтансыз да азып-тозып жатыр- сындар. Меи бе сендердщ далаларыца атом бомбасын жаргызып жаткам? Бэленбай урпакка дешн шеттерщнен ауруеткен? Жур, саган корсетешн галымдарьщньщ оздерще карсы кандай каорет топп жатканын, - деп, суйрей женел- д1. Менде не каукар бар, жанында кацбактай кацгалактап ушып келемш. Мушздк куйрыкты албастыньщ жанында келе жатып, теменнен не коргешмдх айтайын: Кдладан узап кетпк. Уш-киыры жок жаткан дала. Ку- ипкбайдьщ булагынан соккан желдщ ызгары окпемд1 тес­ ть Шьщгыстаудьщ бгр кездеп жасыл жайлауыньщ орнында кураган курай мен шацы шыккан топырак жатыр. Атомдьщ жарылыстан тузыген апандар тобесшен Караганда кандай коркынышты ед1. Кейбхреуше су емес, жап-жасыл у толып, ернеушен аса юлюлдеп тур. Дегелецнен Абыралыга баратын есы жолдыц бойында эскерилер тургызган калашьщтагы уйлердщ ес1к-терезелер1 опырылып, шатырлары сыпы- рылып, тоналып жатыр. Тек торт кабырга калкаяды. Б1р заманда айбарлы тау болган ацыз Дегелец угтлген таска айналыпты. Б1р белдщ устше шыгып айналага коз салдык. Аяк астымызда узынды-кыскалы, жуанды-жщ1шкел1 кабель сымдар. Баягыда сынактар осы жерде откешн сездш. Гра­ нит жартастардыц бет1 шурык-теак. Сом жартастар ауыр- сынып, ыцырана дыбыс шыгаратындай. Архат таулары кайгыдан кущренш, коз ушында карауытады. Кдрауылто- 307

'Р бенщ басыиа адамдар колдан оба тургызыпты. 0р ауылдьщ желкесшде не етепнде кдптаган зираттар. Жердщ усг1нде- плерден астындагылар кеп пе дедьм. Мынандай коршхстерден журепм ауырып, элареп, де­ нем ауырлап, талмам устап, томен к,арай к,улдилап бара жаттым. Шайтан Бор! бауырына тартып алды да, к,олты- гыиа к,ысып кер! к,арай уша жонелдт Кдйыра озшхздщ дщ тобесше к,ондык;. - К,алай сулу к,ыз жетмген жетхспктерщнщ жасаган жацалыктарын к©рш козайым болдыц ба? - деп табалады. Ун кдтуга эл-дэрменш к,урып тур. Кррк,ыныштаи ДфБщеп, оган молгпп кдраймын. - Байгус адамдар-ай, сендерд1 аяймын, - деп сак,-сак, ку- ледх Бор!. - БЬден сак,танып к,анша упт журпзсеадер де, ку- тыла алмайсыцдар. Сендердщ орталарында журген еюнщ бфшщ 1Ш1нде менщ шашым бар, демек, менщ айткдныма багыиып, сауларынды азгырады. Небф атак,к,умар, ак,шага тауелд!, нэпсщумар, билж пен устемджке эуестерщ бар араларыцда. Жанындагылардьщ куатын сорып, бф-бфше айдап салып, адастьфып, сол элазджтершщ орнын тол- тьфады. Атом бомбасын ойлап тапкдндар да, оны сынап жаткдндар да солар! - деп, алакднын ыск,ылап, куйрыгы булгандап секфщ-сеюрш к,ойды. Эне, Аяулым, кердщ бе?! Мына сумдьщтарды жасап жатк,ан адамдар, сол шайтанньщ шэк1рттер1, - деп, Бор! келш кдлардай жан-жагына алакдап кдрады. Крлымнан устай алды, эцпмесш берме тындап отыркан менщ зэрем ушып кетп. Ол меш кушакдай алып: - Сен жердщ бетшдепнщ бэрш кердщ, енд1 саган судьщ астында болатын омфдх корсетем, - дед! шайтан-Берт Б1р куги суга суйрейтщ шыгар. Мен жузуд! бммеймш, - дейд! Гулшай урейлешп. Козх шущрешп, ещ боп-боз болып, б!р уыс оолып шомюп кдлыпты. Оньщ айткдндарына сенер- сенбес1мд1 бымей мэцпрш мен отырмын. - Эй, к,ой, тусщ шыгар, - деймш. 308

ч -Мен сен,н уищде журген ек! айда Бор! жоламай кет- ; \" Мекеншнеи адасып калган шыгар. Сен* жаиьщда ко- И ; Т1. : :: рыкпаи тьшыш угшктап журмш. СоЧгь. кездер! жумыска ! да заукым жок. Кейде осы мен не ушщ жумыс 1степ анага,, жетсем, мьшаган жБеатлсеам«пдпепайжмуырнм.шБ,аябгэырШдайф аелшакщаш“а“ г куйеуге ын апам жок,. Бауырларым эркдйсысы оз омшлерш Сурщ III жатыр. Катарларыман калмаймыз, балаларын жетиземЬ деп жанталасуда. Ал, маган не керек сол жанталас? - дел) 1'. муцайып, елпрден тущлген кешпте I - Неге олай дейсщ? Сен отыздан енд! астьщ, болашашц алда. Жак,сы к,ызметщ бар, басыцда баспанац бар. 0зщ ■ ■; сондай сулусьщ. Эйел к,ырьщ шырак,ты деген, сенщ шырагывды жагатын о1р азамат келед1 б!р куш есшщц !: ашып, - дедш. Шынында солай болатынына сенетшмш. !: - Аяш, меш алдандырмай-ак, к,ой. Менщ «сушкп дэ- » рперш» Бак,ыт агай бетшд1 ашкдннан кейш к,анша ер- кек корд1м. Бхреухнен де бала котермедш. Ешкдхйсысы ! шын кещлшен меш некелесуге шак,ырмады. 0зш де ер- кек атаулыдан зэрезап болганмын ба, байга типм кел- - мейдь Шайтан-Бер! екеуш1з осы мэселеге сез таластырып кдлганбыз. Бор1 айтты: 1 - Сендер, адамдар, жын-шайтан деп бхзден неге сон- - ша крркдсыцдар? Б1з пейБп бузылгандарга барамыз, ; арамдыкда эуестерд1 жагалаймыз. Адамдардьщ кейбн реулершщ мацынан да журе алмаймыз. К,орк,ып журш, кейбхр 1стеген жамандык,тарыады «шайтан азгырды», «жын иектедх, содан болды», - деп, 61ЗД1 кустаналайсындар. Сен­ дер жаксы журсецдер, бЬдщ нем1з бар сендерде, айтшы? - деп, жагамнан алып к,оймады. Мен Бер1ден кдтты к,орк,ам, б1рак, айткднында шындык, бар сияк,ты... Сонда да ашуым устап, тм1м шьщты: - Адам атаулыньщ кунэсше жауап беретшдей, мен кш ед!м? 0з Ж0Н1МД1 бьдш алайын да! Меш ешкш азгырмай-ак. 309

бхриеше эйелдщ куйеуш озше к,аратып алып, отбасыларына урей тугызганым шындык,. Ол ез кунэм. Мешц де сол эйел- дерше суййкт! оолгым келдх. Перзент суйш, жар сух^щ, отанасы атангым келди Маган осынша сулулык бергенде, б!р еркек'п жекеменштм етш бермеггп. Сондык,тан, айт- шы, маган бф еркекке юм к,арыз? - деп сайрадым дейсщ. - Эй, сулу кыз, бас-басыца бай кайда? Сеш жаратканда мацдайыца еркек жазылмаган. Сондьщтан эркшнщ ер- кепне кез сатып келесщ. Сен тэкаппарсып, ешбф еркек­ 'п суйген емессщ. Элдебф Жер бепнде жок, лэззатты 13- деп, сансыз еркектщ кушагын кордщ. Бфак, ешкдйсысына кднагаттанбайсыц, бхлем гой сеш, — деп, меш бас салды, - дегенде, жанымызга шайтан-Бор1 жетш келгендей, мен шоршып тустш. Гулхмай менщ к,орк,ып кеткеншдх корт: - Кордщ бе, менщ айткднымнан езхнен-ак, к,орк,ып отыр- сыц. Ал, енд1 шашы нише харш кеткен шайтанньщ айдауы- мен журген жайымды сенщ басыца берсе, не 1стер едщ? «Сеш жараткднда, мандайьща еркек жазылмаган», - дед| маган Борт Ал, сен «шырагьщ жанады» дейсщ. Кдйдагы шырак, ол? Менщ омф сурпм келмейдй Устамалы кояншы- гы бар, бала таппайтын эйел кшге керек? - деп, ашуланган Гулхмай 1шхп отырган шэшне шашалып к,алды. Кщналып, узак жетелдь Жатарда бал к,осып сут бердш. - Гулхмай, мык,ты бол! Рух мык,тылыгымен жецесщ ол албастыны. 0зх айтты емес пе, адамныц элсхздтнен шай- танга еред1 деп. Сен мык,ты болсан[, элх келе к,оймас! Гулхмай мешц созшд1 кулагына да к,ыстырар емес: - Мен шайтаннан бала табатын шыгармын! - деп сандыракдады. - Шайтанныц шашы 1шшде осш жатыр, бгр куш парным ахдгарылады, -деп жылады. Гулшайдыц соцгы кездер1 тым озгерш кеткеш рас. Жу- мыста тунжырап журедк Жаца жуган кдранаттай мелдх- реп туратын жанары солгын. Эн салып, олец охдитыны жа- иына к,алган. Сэмб! талдай буралып туратын эсем денеа 310

- пя жаткандай. Кызметке бурынгыдай керкем КИ1И- 1ПЛ1П оа^‘ ц долина тускеиш ые салатынды шыгарды. беШ таИ®Р больШ жаТк,ан жагдайлармен жумысы жок, А\"ИаЛаС,менжургендей кершетш. «Осы мен умытшак бо- 03 К1-ЯЛ ам» - деп журд1- Жумыска да салгыртгау, ыкыласы лып оаРсой.,0р1с1 03гер1п жургенджтен, бельм бастыгы кыз- б°ЛМ,еп 03 еркшен кетп. ©зшщ бвлшшде катардагы кыз- Меткер болып калды. Менен баска бхреумен араласканын да байкамадым. Туыстары да сирек келетш. Жаз бойы бхз- дщуйдежурдь .. Шалауйк,ы болып тацгы тамагымызды пшп отырганоыз, кесен1н тубшдеп кантты узак араластырып отырган Гу- л1май отырган орнында шалкасынан тусть Кеседеп ыстык шэй абырой болганда устелге карай актарылды. Ас уйдщ бурышындагы диванда отырганы мундай жаксы болар ма. Орындьщта отырса очбай купал, басын жарар едь Жуп- рт барып кушактай алдым да, оны жерге жаткыздым. Аузынан ак кобж агып, аяк-колы тартылганын байкадым. Бф кезде басын еденге тарсылдатып ура бастады. Есьме «мундайда тглш жутып коймас ушш агаш касык т1сте- ту керек» деген соз тусть Крлымды созып устел успндеп сут катып отырган агаш касьщты алып, аузына келденегц- нен лстете коймак болдым. Жагы карысып калыпты. Эрец ашып, колымды шайнап жатканына карамай, касыкты келденецдей кыстырып улгердш. К,ол-аягын бар купим мен басып отырмын. Тыпырлап-тыпырлап басылды... Жедел жэрдем шакырмадым. Гулшай устамасы жайлы маган сыр тыл алгаш айт- ^анда, езше калай кемектесуш керекттн ескертга койган болатын. Екеушы кунде бфге жургеннен кейш ауруын ме­ нен жасырмаганы дурыс болды. Будан бурын да уйде б1рне- ше рет осылай кояншыгы устал калган болатын. Суикарды Бонулдажйдоалгбыасуксатбаомламсыегеу,знаекксаысроткзыа лшыып,гаэррыепц жШеретшмщ. есш жинады. 311

Крше/П бер! шайтан Бор! хуралы, оныц каргыс аткыр Шащь1 жайында коп айтып кеткен ед!, мумкш сол жуйкеане эсер еткен оолар^ан ^рама/ жумЫсыца бара бер. Мен! ауырып К,алды дерац, - деп, уиде калды. Кешке карай келсем, эдеммеп палау оасып, ме- п! кут!п отыр екен. Тук болматандаи, шэихн куиып, жу- мыстагыларды сурады. Мен кептен кекейшде журген соц: - Гулшай, ренжшесец айтшы, осы ауру сенде тук,ым куалаган ба? - деп сурадым. ^ в — Мен саган айтпап па едш, 01здщ жакдъщ адамдары сЬШак полигоныньщ зардабын тартып жур деп. Мен!к! де содан келген кесапат. Бэр! радиацияньщ эсер!. Экем обыр болды анам аягынан сал болды. Мен б!лет!н б!раз адам ак каннам кетт!, б!р керш! кыз даун синдромымен туып- нагашы эжем кылтамактан кетг!, каншама жас езше-ез! кол жумсады, - деп, пзбектеп ала жонелдь Эзфге токтар емес. - Кеппр, айткансыц! - деп, шылбырын тарткандай эрец токтаттым. Жарым мен баламды жалмаган, бэршв тартып жаткан каареттщ тагы б!р курбаны ед! курбым да. Бэлюм, жуйкеа сыр бергеннен Бор1 елестеп журген шыгар? Содан Гулшай тэты бфаз кощлаз журдь «1шшдеп шаш осш кеткен шыгар, асказаным ауырып жур», - деген сон емханага апардым. Гастроэнтерологпен кел!с!п, УЗИ жасаттым, асказанын кореш, 1шшде ешкандай шаш жо- гына коз1 жетсш деген ойым болганын неге жасырайын? Дэрпер 1шек сиякты тупики !шше жЮерга жатканда, ке- 31 бакырайып, шыдап жатты. Коз киыгын ультрадыбыс жазу экранына салып кояды. Мен де экрандагы коргшсй бакылап отырмын. - Асказанында юшкене ойык жара бар, емделгеш ду- рыс, - дедх дэрхгер корытындысында. 312

- Эне, айттым гой, 1Ш1цде ешкдндай шаш жок„ кпп- кентай ойьщ жара бар екеи. Ондай ег жепш к,лзак,тыц бо- ршде бар, -деп жартылай эзыдеп, тус1нд1рдт. Ею подымем парный к,ушак,тап: - Шмде шаш жок, енд! мет Бвр1 таоа алмайды, - дСП балаша куанды. Твсектен атып турып, квйлепнщ етепн куи сияцты доц- гелентш шыр айналды. Осы сот Гудшай макан ак;ылы ауы с-ып кеткевдей кершдг. Алкаш квргенде айдай келбеп еамл! алкан кайран Гудшай квз1 шущрейш, бел! бушрейт отыч жжарс.касоелсшешнп, Шкертткуервлд,енйуброслыдзы. .ЖБааняькшыджаужмуыррштебдадйаейдшмашгаак* екенмш, токпактаи оурьшы да жукарып кетйгп. 313

Бак,ыл бол, кздрбым! Гулшай бфде кешке карай конак болмедеп диванда жанымда отырып: — Аяулым, мен маскара оолдым, — дед! коз! доп-доц^. лек болып. Жумыска катысты бфдеце шыгар деп ойлап: - Не булдфДЩ? - деп, кулшдеп сурадым. Ол жан- жагына алактап карап алды да, ыстык лебшен кулагымды куйдфе сыбырлап: - Мен еклкабатпын! - дедь Уйде екеушв гана, неге сыбьфлап турганын тусшбедщ. Ауруы устап калмаса, етеп бос журмеитш курбымньщ сы­ ры белпл1. Котерсе, кетерш калган шыгар, жас емес пе? - Жаксы болды гой, «бала таппаймын» деп туцшп жур едщ - дедш. - Ол Боршщ ба^гасы гой! - дегенде, карын тусын аялай еппалап тур едт Оньщ созхнен еие бойым турштп, тшм байланып калды. Жаца гана сап-сау отырган келшшектщ тур1 бузылып, коз1 кызарып, алак-жулак етедг - Иэ, шайтан Боршщ баласы! - К,ой, кайдагыны айтканы неа, - деппш апам кусап. Гу­ лшай менщ созшд! пыекьфып отырган жок: - Аяш, сен Боршщ кушагыньщ кандай ыстык екенш бм- мейсщ гой, - деп, ындыны курып, ацеары ауып тургандай козш жумып, акылга сыймайтын создерд! сандырактап отыр. Гулшайдьщ мына туршен шошиын дедш. «1шшде шайтанньщ шашы бар» деп коймаган соц, УЗИ-га апарып, ештеце жогын дэлелдеп бергешм кайда? Енд1 жетпегеш шайтаннан бала тапканы едк Гинекологке каратып, УЗИ- ге туарш, «шайтанньщ баласыныц» бар-жогын коретш шыгармыз. Енд1 менщ «шайтаным» козып: «жындымен жынды болмай, дэрхеш шпаз де жаткыз», - дедЕ взшдд эрец сабырга келтфш, Гулшайды алдап-сулап кендфш, дэ- р! 1ШЮ31П, жатын болмеге экелдьм. 314

Аяш, макай ертегх айтып бернн! - дед! кгамш ауысты- ;!■ рЫП- Бала боп кеттщ бе? - деп кулдш. Созш дурыс ^абыл- ; 1мады дед! ме, окпелекендей ундемей кдлды. Бхраздан соц, ЧI I ^'бектей шашы иыгынаи топлш, эппац денеа жартылай •( >каланаш куй! тесек усладе шоциып отырып: :;! - Аяш, мен не ушш жаралдым ©м!рге? Баякыда апамды : бакканым болмаса, ешюмге пай^дам жок,. Не эйел бо- ып от жакпадым, не ана оолып оала таппадым. Не алкан мамандыкым бойынша устаз болып шэюрт тэрбиелемедш, - дедй Козшен ешюмге керек еместей б!р кулазыкан куй байкалады. Кулл! ом!рден безшш отыр. Алла аузыма ду­ рыс сез салып, оньщ жабыркдкан коцьдш аулаука юргспм: - Сен осы дуниеге келмей турып б!р жарыста же- щмпаз болдыц, - дедш де пауза устадым, к,ызык,тыру уш1Н жумбактап. Кулыксыздау отыркан курбым елец етш кулакын тосты. - Сен экецшц белшен шыкып, анацныц жатырына тусу ушш мыцдакан урьщтыц ортасынан озып шык,тыц. Содан зымыраканнан зымырап отырып аналык, жасушака енш кетгщ! Жыбырлап жанталасып журкен баск,а «аталас туыстарыц» сыртта к,алып к,ойды. Мше, туц- кыш рет осындай бэсекеде жецш шык,тыц! Анацныц жаты- рында кун санап осш, токыз ай, токыз кунде шыр етш мына жарык, элемке келдщ. Ата-анац Ай мен Кундей сулу щздарын коркенде цатты цуанып, ец эдем1 есш - Гулхмай деген ат бердк Ак,ылды да коркем цыз болып бой жеттщ. Жокары бним алдыц. Ел цатарлы жумыс хстеп, наныцды тауып жеп журсщ. Анаца ец к,иын кезшде сергк болдыц. Ауруы жанына батып жургенде коз куанышы болып, ак, сутш ак,тап, алацаныца салып бак,тыц. Перзентпк мшде- Т1НД1 ете жак,сы аткдрдыц. Мундай бак,ыт кез-келген ана мен балака буйырмакан. Сешц бгрншп бацытыц сол бол- ды! Енд1 эйел бак,ытын 1здеп журсщ. Мацдайыца жазылкан, жаныц суйетщ бтр азаматты табатыныца сенемш! Сакан да 315

Жаратушыныц берген миссиясы бар, ерте ме кеш соларды аткаруга тшссщ. Кдлай. Ертепм унады Ма?г 6 Сен куыршактаы болып отырган курбымды кушактай а ~ ^ - Унады! Шынайы ертеп гой! - деп, куанган сьщай таТ' ТЫ. Гул1май, саган америкалык, режссер Ли Кригердщ «Алелиннщ гасыры» деген романтикалык мелодрамасын 0ОУ Керек Сюжет1 жаиыиды тербетш, толгандырып жке- пед1. Шынайы махаббаггы б!р гасыр 1здесе де табатынын лэлелдейдь вткен гасырдьщ басында, ягни 1908 жылы ду- пиеге келген Аделин 27 жасында колж апатына ушырайды Ч да ешкашан картаймайтын жагдайга туседь Жуз жыл етсе де сол жиырма жет! жастагы жас калпын сактаиды. Эйел бакытын 1здеп, омгрде кормейпш жок. Ойындагы адамын жузге келгенде жолыктырады... Сондык,тан ешкашан умгг узбе! - Мен мына туршмен узак, жасамайтын сияктымын, - деп муцайды ол. - К,ой, езще-©зщ ук1м шыгарма! Бупннен бастап езщ- Д1-031Ц колга ал! бзш жецген адам - бэрш жецедь Енд1 жу- мысыца орал, осы демалганьщ жетедь Жалгыздык, деген де жаман, неше турлг ой камап, - деп, курбымды сабырга шак,ырдым. Гулшай б1р айдан бер1 акысыз ецбек демалысында жур- ген болатын. «Бэршен шаршадым, жуйкем тозды, жумыс ктей алмай калдым» деп жумыска беттепа келмей калган. Бф карасац, эдемг, акылды келшшек, 1шше уьцлсец, кор- лык пен зорлыктьщ кыспагында жургендей. Мацайында болып жаткан озгерктер, маусымныц алмасуы, ауа-райы- ньщ кубылуы, дос-жаран, эрштестершщ карым-катынасы оган мацызды болудан калган. Айтатын эцпмеа шайтан Бор1, кецыше жара салган жх- пттерге ©кпелк журк-турысын жел созге ышдфген эйелдер- ге решит. Бэр! откен шак. Ертецге кызыкпайды, не болады 316

„ айды, болсам деп умтылмайды. ©зш-031 козге -дкее.пршобтеСйтушц‘каабракмтеыкгтаепКкаемкапетшкойбгаармадажйа.тТкаанцдера,етеесцнсмпе1ншжтеун- мыска, кешке карай дэл сол калпында еак'п ашып, КУЛЬТжанарымен бетще карайды. Уйдщ 1шшде тук озгерк оИСЫ т Сск] асын 1шпейд1. «Сонда узакты кундх калай огюз- Ж°Кб л Ш1рк1н? Неге сырткы элеммен байланыстан осынша геН' безер болып кашады?» деп ойлаймын. 33 Бала кезшен айкезбелш бар, бурыннан талмасы бар сорлы кыздыц санасын енд! Бор] деген жын иектеп, б!р- жола туралатып тастады. К,анша жаман ойга кимасам да, Гул1майдыц психикалык потологияга ушыраганын 61л- Д1М. «Психологке апарып кецес алсак па екен, аутотренинг сеансын жасатсам ба, жок элде, гипноз жасаткан дурыс па?!» деген оймен алысып кеттш. Мегпц бфдеценщ ушыгына жете алмай жургетмд] жогарыдан Жаратушым бшш, жон алтегендей бгр ютап Ко­ лыма тусп. Болат Жушсбекулы деген жаца басшымыз То- лен Эбджовтыц «Парасат майданы» деген хикаятын окып шыгыпты. Ужымдагылар кейде туею узйпсте музеймен фгелес «Блинок» деген кафеде тамактанатын дэстуршЬ болатын. Болат Жушсбекулы сол жерде бэршИге хикаят- тьщ окига желюн айтканнан кызыгып, Гулшайдыц тагды- рына уксастыгын ойлап, ютапты сурап алдым. Жаца кггап керсек, ашкарактаиа юркетп-1 эдетпен шагын гана хикаятты бар шаруамды ысырып тастап, кешке дешн куныга окып шыккам. «Парасат майданы» ютабы жазушыныц адамзатка баштталган жанайкайы сынды эсер калдырган. ©мфдщ тылсым сырына уцыген жанныц озгелерге айтар осиет! десе де болады. Автор бул философиялык шыгармасында когамныц болашаш ушш кам жеп, оган жаны ашып, жол сытемек болганын байкаймыз. Жаксылык пен жамандык- ты, жауыздьщ пен мейршдышт! катар койып, юмнщ жегцс- ке жететшщ баяндайды. 317

л,т Гулшайга жеткенше асьщтым. Ке- К1тапты ал ц эдем1 ЭцГ1мелер айтцанмын. ше тунде оган ■ И ойдангаи да шыгар. Мына кггапты Тачертеч оянга - <<Гажайып таза болмай-а*, пен4е. ок,ып шыкса, э р б№ЫТТЫ болып тура беруге болатын Л1К кемшшкпе! ц боду ушш# еч алдымен езшщ ед1... Адамзатча к ЯшИ/ ©зшщ эулие емес, ку- К1м екечч-1 анык УМОЙЫндауы керек. Оны мойындама- нэЪар пенде йынша, ешк1м мэчп рухани азаптан арыла алмайды. Осыны ойлаганда, маган бак,ыт ^усы к,ол созым-ак, жерде тургандай коршедч Сол бак,ыт к,усыныц азге де к,онуын Т1лейм1н», - деген бас кешпкерге Бейтаныс курбыньщ Ч жазган хатын ок,ыса, 0311-114 пенде екенш мойындап, руха. ни азаптан айырылып, емфге кулшынысы оянып, ертец к,ызметше к,айта шыгып, туб1 031 ацсаган эйел бак,ытын табатындай болды да турды. Улымды жетектеп, кдлтыгымдагы «Парасат майданы» куанышымды тасытып, жацалыгымды к;урбыма жетюзген- ше алып-ушып жумыстан уйге оралдым. Гулшайдыц жу- 31 солгын. Жанары комескь Журю сылбыр. Еакп ашты да, алдыма тусш, асханага тартты. Суйретшп барады. Аягам- ды шешкенше асыгып, тыпырлап жатырмын. Бфдеце айт- ып жаткдн улыма да кдрамадым. - Гулшай, - деп, к,олым дфыдеп к1тапты сомкемнен шыгарганша, тшт1 жанталасып кеттш. Ол маган сулесок, кдрап тур. - Мына кыапты бурым неге 613 кермегемв. Керемет екен! Ок,ып шьщшы, ойычды ©згертедь - дедш де, кггапты к,олына устаттым. Мен тык,палап жатк,ан соц, амал жок, курбым кульщсыз болса да алды. Ундемей, жатын болмеге кетш к,алды. Бвге сорпа эзфлеп к,ойган екен, улым екеумв аш к,аск,ырша со- гып алдык,. - Апа, тэтем тамак, 1шпей ме? - дейд! Суцк,ар. 318

Тэтеце к1тап экелш бердш, соньщ кызыгыиа тусш кет- !: — деп К.ОЯМЫН, ©3 оиыма озш алданып. ; : Св Ыдысгарымды жуып, озш жуынып-шайынып жатын : белмеге келсем, к,урбым кггап жайына калып, терт бук- ! ткаерлату,ыбтуардкык. ен куш оз бурышында жатыр. Алаколенкед^е V - Каранам, бейуак,та бул не жатые? - делш I доаруыснытнаа**саалжьшаи. гУансдтыемме.дБк,Мр еунь,жсаброыд*ы™п жжаатшцапи, жбашнынд,а™ш '! бсеу,ншгаа*ибтоайнл-Быеракрдугсаоаряыупштыаслтыаагдаиенбак,анраэдрышм,.сШелеапзпдкееитекзеГп ! ! орнында кауак кадгандай. Ьшне тусш, шушрейшн жанарь |. телм,рш караиды. Шашь, уйпа-туйпа, куш бойы осьмай жатка н-ау. : - Не болды, жатак келд1 ме, карагым-ау? - деймш тагы I да апамныц даусымен. !! Гульмай, эдетте, мен апамныц даусына салып эзыдесем, ! куле салатын. Бупн лэм-мим демейдг, тшы козгалмайды да, прх 0л1к сиякты. Жалпы, в31нщ бфнэрсеге кенпа кел- мегенде, осылай кыцырайып, сойлемей калатыны болатын. - Гулшай, жаным, не болды? — дедш, шашынан сипап. Онсыз да тырсылдап тургандай коршген сезьм тиеп агыты- лып кегп ме, океш-екеш жылап Ж1бердь Шошып кетпм де: - Не болды, жаман хабар алдыц ба? - дедш колынан устай алып. «Кунд1з 613 жокта бфеу телефон шалды ма» деген де ой келген. - Аяш, сен кеше «бупннен бастап озгер» деп едщ, бупн куш бойы сол туралы ойладым, мен озгере алмайды екен- мш, - деп, одан сайын булыга тусп. - Бупннен бастап деген, дэл бупн деген соз емес кой, жаным-ау, - дедш, б1р жагы «сол акылды кайдан гана айт- тым екен бмпшешш» деп, озшдг де юнэлап. 1ипмнен шын 0К1Н1П калгам. Кенет оныц: 319

- Сенш дурыс кой, барак, мен 0м1р суруге лайык,ты емесшн! - демеса бар ма. - Лайьщты емеса иеа? Алла саган омар берд1 болсац да, сен 0м1р сурущ керек! - деп балген акьмьщдц айтып жатырмын. - Не унаш омар сурем? Басымда оостандыгым жок,! Болашагым дейтам балам жок! Жанымды угар жарым жок' Басымда бакытым жок! Ел алдыаада аоыроиым жок! Ленсаулыгым жок! Калец жок, содан Тореханга байга тие алмадым гой, - деп, термелеп ала жонелда. - Кой, кайдагыны айтпай, «жок» деген жогалады. Не­ ге бостандыгьщ жок? Елщ Тэуелсаз, болашагьщ алда. Те- рехаа-ага «тием» десеа-а, «алайын» деда гой, озщ бармадьщ, - деп, озаа-а канала еттам тапта болмаган соц. Менац бостаа-адыгым шаитаа-а Боранац колыа-ада. Сол не ле­ се, ераксаз соа-аы астейман. Оа-аыа-а азгыруымеа-а адамга киянат жасауым керек. Сен балмейсщ гой, мен бараз отбасын ойран еттам. Барак жеме-жемге келгенде, баайларын тартып алуга «арым» жабермей калады. Балаларыныц обалына калгым келмейда. Ол бараз унсаз жаттьа да, кенет куле бастады. Кулкаса кулагыма бартурла жайсыз тида. - Аяан, сен пераалтедей таза жансьац, ешкашан жаман ойламаайсыа-а. Ал мен жумьаста эраптестерамаздщ арасына от салумен болдым, тапта сол аларуадан аларшап та кеттам. Сен де балмеайсщ, мен бараз нэрсена былыктырдым гоа\"а, - деда де, орнынан суйретале котералап, кабьаргага басын суйеп отыр- ды. Жузанде жацагы аяр кулканац аза де жок- Барак туса суык, кудды жат бареу сияктьа. Сосьан: Ал, тыа-ада, - деда, жакын бареуамнщ казасын естартетан- дей. Жумьаста болган бараз сумдыктардыц бетан аалып, согаа-а озанщ такелей катысы болганын зулатып ааата бастады. Тындап отырьап, тобе алаалым так турган. Айтып 320

гандарыныч бэр! шындык, сонреы кезде ужымымызда отыр ынжшлепкеткешраседь у-ш■уд турып неге олай 1стедщ? - дедш, баск,а не дешн. 1 Осынын бэр1 жаляыздьщтан, эй, Аяш... «Жалгыздык, Кудайга гана жарасады, коксау болса да бфеуге тиш ал, мен елген сои жалгыз калма!» деп кеткен ед1 апам, елер алдында. Сулулык, деген де сор екен гои, озшнщ устамама 'арамай, журтты менсшбедш емес пе. Бфеуге токал болсам да куана-куана алар едь Ток,алдык,к;а шак,ыргандар да бол- ды Мен дурыс жолдан тайып, эркшмен байланыстым. Ол енд! егйреп жылай бастады. Басын кдбыргага согып, ез-езше келе алар емес. «Гулшай, к,ой, к,оя гой», - деп ме­ нщ шыр-пырым шык,ты. Еактен бас к,ылтитк,ан Суикарга: «Бара гой, тэтец ауырып к,алды, к,азф к,ояды» деп, оны ымдап болмесше жШердш. Жупрш барып, еакт1 жапк,ам. Гулшай солыгын эрец басып, тесепне сылк, ете тусп де, 61раз уак,ыт сулык, жатты. Сосын: - Иэ, Аяш, к,ойным бос болган кун жок^ шайтанга де- шн тунед1 кдсымда. Кднагатымныц жок,тыгынан соныц да лэззатын к,имай, эдегп угйме барып, жалгыз жатып журдш емес пе. Тунищ жартысында келетшш кутш, - деп мырс- мырс кулдь - Эйтпесе, молдага ок,ылсам, озьм иманга бет бурсам, жын-шайтан меш иектер ме ед1? Бэрше взшнщ жаман нэпом ктэлй Енд! сорым к,айнап, соныц айдауын- да журмш. Елге кдрауга бет жок,! Сеш де бфаз жаныма се­ рж еттш. Балац болган сои, шайтан саган жолай алмады. Бала деген пер1ште дейд1 гой. Менщ айтк,андарымньщ ер- теп емес екенш быш к,ой! Менщ жолыма тусш кетпеу уннн куйеуге тиш ал, жалгыз к,алма. Баск,а да танитын к,ыз-ке- лшшектерге осы айткдндарымды жетк1з. Ешкдшан жалгыз кдлмацдар! - дедн Алгашк,ыдай емес, дауысы к,атк,ылдау шык,к,ан. Оныц жузшдеп к,алыц уайым енд1 менщ 1шше тусш кеткендей болды. Ец К.ИЫН кездершде жанымда болган, к,ажет кезде 321

1 бу^пшхикЛХ^жабысть. “Длд^шыньшемЙ У кходх ме? Бул сорлыны жын иектеп жургенщ оайкап жын жу' рРсемкдше,энлеЫбн!р. мЖоаллдгаагзадаыпкатраынпжоакбыытрыкпа,пж, еонсгые ктауритгпеатгуасн- мен де кенше достык камкорлык жасамаган менщ кунэм да мьщ батпан Енд! ундемей жылаганнан баска поддан келер шара ° «Ертеч б!р молла, не коршкел 1здемесем бе» деп коя- мын 1штей бекшш. Тунде шамды сондхрш жатуга корьщ- тым. Б1рак оны турасынан айта алмай кипактап, баламньщ белмеспхе б!р барып, б!р келга журдш. Сонымды байкады ма Гулшай: - Аяш, неге жатпайсыц? - дед1 сыбырлап. Ол сыбырласа болды, шайтан Бор1 келш калгандай, зэре-кутым калмайды. -Жэй, бупн жарьщты оилрмей жатайьщшы, Сучкардьщ денеа кызып тур, - деп, отфж айттым. - Дзр1 бер, ауырып калмасын, мен тауып берейш, - деп тесепнен атып турды. 031 балажан, Сункарды оз улындай жаксы кередт Ауырып калды ма деп коркып кеткеш донге- лене калган жанарынан кершш тур. - Сен жата бер, озш берем, - деп, бодмеден тез шыгып кетпм де, балага дэр! бергенсш, асхана мен ею ортада бфаз журщ алдым. Мен келгенде, Гулшай уйыктап калды ма, жок, уйьщтаган болып жатыр ма, тып-тыныш едк Жарык тушмен сонбеген. Бул туги коркыныштан юрш- пм бэрЮф айкаспады. Танертец улымды жетектеп уйден асыгыс шыктым. Неге асыгып жургешмд1 езш де тусшбеймш. Баламды аялдамага карай дедектете суйредеп келем. - Апа, кайда асыгамыз, эл1 ерте гой, - деп тартыншак- тайды улым. - Сет ертерек апарып тастайын, кеше бастык тапсырманы коп берген, соны туске дейш бтруш керек, - деп коямын. 322

Музеиге де журттан бурый келдш. Кузетш! тандана карал, ама..ласты да, есжт! ашып берд!. Ештече сураммы Орныма келш жашасканда да жаным жай тепла* купюр,иен о,р корныныш басни кылтчтып туркан. «Керщ- ебаеелнш, сгеуроаасргыыпр,аэияыелнд. еТрудсеки! утаз!нлы!сстмеоулйдгае, бнаеркыерп!,пГкуеллДбапГма келсем ое» деген ой конмшнен кеглей ко1ды “ре керш гескендей, бупн бхр кызметкерхмхздщ туган куш екен дас тур бойынша, «Достьщ» кафесшщ залына дастархан жа- иып шак,ырды. Амалсыздан эрштестершнщ ортасында болуыма тура келдь Туею уз1Л1Сте туган кундх тойлатып, жумыскд б!р сагат кешхрек келдхк. Кдйтадан компыотерге кддалып отыра кеттш. Бесхн- нщ уакытында хатшы к,ыз телефон шалып: «Слздх бастык шакырып жатыр» деген. Басшымыз Болат Жушсбекулы баска жерде отыратын. Ею тамаратты жалгастырган жаца дэл1збен кещлш алып-ушып, журепм аузыма ты- гылып, алкынып жугхрш келем. Бурын да журхп жур- ген жерш гой, ешкашан бастык, шакырганда, дэл осылай мазасызданоаушы едш. Бул жолы бф бэленщ болганын журепм сезгендей. Кдбылдау белмесшщ табалдырытын аттаганнан, дэл бф меш ацдып отыргандахт, хатшы кыз ор- нынан атып турып: - Аяулым Сапаркызы, юре берщхз! - дед1 де, бастыктыц есшн а1тк,ара ашып бердь - Аяулым, келе гой, - деген бастытымыздьщ дауысы жы- лы естыдЕ Мен юргеннен кейш бастыгым орынтагынан бер1 шы- гып, к,асыма таяп келд1 де: «Мында отьф» дегендетт, шетю орындык,ты нускдды. 031 к,арама-к,арсы жайтасты. - Аяулым, 031ЦД1 устап, менщ айтканымды тында, - деп, алдымен сабырга шак,ырды. «Жалгыз баласы бардыц шыгар-шык,пас жаны бар дегендей», Суцк,арга мектепте бхрдеце болып к,алды ма деп зэрем кдлматан. Крл-аятым дн рмдеп, басым ахтналып кеттЕ Осы кезде бастыгым: 323

- Сен Гулшайдъщ к,айда екен& быуни ма едщ? - деген Сонда гама ©з-озше келш: - Ид, мешмен бфге турып жур, - дедш. Аузым куртап, Т1Л1М тацдайыма жабысып кдлтандай, дауысым эрец шыкты. - Бугш де сенщ уйщде ме ед1? - Иг, багана еакп03 юлтшмен жауып кеткенде уйьщтап жаткан, - дедш де, катты толк,ыныстан жотелт кетпм. - Су 1ШШ1, - деп, графиннен к,ырлы стаканта куйып, су усыиган бастыгым 61 р кезде: - Аяулым, айналайын, Гулшай курбьщ батана туе эле- тшде Ертхстщ успндеп кошрден суга секфлп кетшп, - деп, ак,ыры, суык, хабарды еспртп. Устшнен бфеу муздай су ку- йып жгбергендей болтан. Арты жагын бммеймш. «Гулшай! АЬ...» - депшн де, есшнен танып кетшпш. Тацертецнен бер1 суылдап журтен журепм шыдас бермептГ Артынан естушше, хатшы к,ыз бен бастытым маган му- СЭТф шскетш, ДЭр! 1ШК131П, еС1МД1 жигызыпты. Улап-шулап, эрштестерш де жеткен. Содан бастыгымыз жаныма бф ересек юаш косып, Гулшайдыц мэйтн тану уылн кдлалык, аурухананьщ артындагы мэштханага жхбердГ Ол жерде милиция кызметкерлер]' кутш алды да, тимараткд бастады. Суп-суык,, к,орк,ынышты жер екен, э дегеннен журепм лоб- лып, шекем солк,ылдап кеткен. - 031Ц13Д1 устацыз, бул жерде орынсыз шу шыгарып жылаута болмайды, - дедц алдымнан шьщкан ак, халатты к,ызметпп. Мешмен келген эрштесш к,олымнан устап алып, 1шке жетектеп юрд1. Бет-аузын тумшалап алган тэты бхр дэрйер 61ЗД1 оц капталдагы есжке бастады. Кдтарынан жаткдн бф- неше мэшттщ аяк, жагындагы к,агазды ок,ып отш, шетюешщ оепн жапкдн ак, жайманы сыпырган. - Мунда жакындацыздар, - дедг сосын. Ак, жайма ысырылганда, к,ап-к,ара шашы устелден жер- 324

• ;п к\\мл1деиеа судам !с!шп кеткен Гулшайды мой­ те Т0П '„акта мен!нем ажыраттым десем оолар. Бет- нь,ндаг“п мурнымен бфдей болып !сшш, куптей болып ауыэи к Р Угадай эпгтк, найрам Гулшайым, «азфл КеТ1Гкек бака да бф, ол да 61р. Есш аугандай, козш бакыра- йьш сулесок карап турмын. и _ Куатова Гулшай екен! анык па? -дед1 милиционер. -Иэ! - деп басымды изедш де, еа'кке бурылдым. Ары карай караул дэт}шм шыдамады. Кдсымдагы эрштесш де ен тур екен, меш колтыгымнан алып, суирелеи женел- 7 «Мэштген шошып калады» деп ойласа керек, дэрйердщ кабинет1не келген сон, дереу бурышта туркан краиды ашып, бет!мд! жугызды. Кдгаздар толтырылып, кол койылган сон, сыртк,а шык,тык,. - Мына семкеш жакалаудан тауып алдьщ. 1шшде кыз- мегпк руксатнама наказы бар екен, сол аркылы музейге хабарластык, - дед1 жанымызга келген милиционер, шин- деп заттарын тугендеп жазып болган соц, курбымныц езй ме таныс кара семкеа'н макан берш жатып. Кешн быдш, туске карай кешрден сеюрген эйелд1 кергендер милицияга хабарласкан. Олар суигуфлерд! шакырып, мэйтн тапкы- зып, су тубшен алдырыпты. Жагажайда сомкес! калыпты. - К^ызым, агайын-туыстарына, ата-анасына хабар бер! ~ Дед! эрштесш. Жен бглетш улкен к!а болатын. Ундемей басымды изедш. Шынында, бфдеце деуге шамам жок едк Соцгыуакытта: «Бер1 макан «судыц астын керсетем» дедк жузе алмаймыи гой, кайтем», - деп журетш Гулшайды ажалы жетелеген екен. Кетрге барсам, алдымнанГулшай шыгатындай болып, кфеалышыгасылы есш бар, жалкыз 031м кетрге тарттым. Ертктеп шагын аралга апаратын кешрд! бетке алып, екпем ешш жуг!р!п келем. Б!р ке- шенщ киылысында ке/пктщ астына тусш кала жаздадым. ик етт токтап, сигналын айкайлата баскан кел1к иеа- нщ терезеден басын шыгарып боктаганын да тьщдамай, 325

«Семейге - 250 жыл» монументш киялай 0Т1П кешрге жеттш. Жарты гасыр бурын коммунист ке- келер салган темф кошр «тук кермедш, тук бымедщ» дегендей, м!з бакпай тур. Успнен б1рл1-жарым кел«. тер жаяу адамдар арылы-бер|Д1 отш жатыр. Шоиыннан жасалган жактауына асылып томен карадым, томенде ущ мемлекетпц аумагын кесш отш агатын Кара Ерпс «мен де тук кермедш, тук бтдмедш» дегендей, кос капталындагы ну тогайды как жарып, асыкпаи агады. Тлггп бул жерде ешкандай окита болматандай. 0лг1нде тана бф жас аруды жалмамагаидай. Мычдаган жылдардан берг! агысынан жаиылмай, не б!р сумдык сырларды шше бупп, бар купиясын терещне жасырып агады. «Сен бе менхц жан курбымды жуткан?!» - деп жыладым жактауга асылып. Бет1МД1 жуган жасым иепмнен томен сырги, кызыл суга тамып жатты. «Семейге келгенде тапкан жалгыз сертм ед1н гой...», «03ЩД1 шекс13 суйет1н б1реуд1 1здеймш деп, жольщнан да, акылыцнан да адасып, кор болдьщ-ау...», - деп егцреймш. Расында, оны бойындагы радиация сэуле- С1Н1Ц шалыгы алып тынды, алдымен канын, сосын миын улап, акыры батпандап рухани жан-дуниесгне енд1, деп- рессияга салып, психикасын куртты. Эйтпесе, соншама акылды да сулу едИ 0м1р суруге, бакытты болуга какысы бар болатын... «Кош, кош бол, кайран Гул1май!» - деп еплш отырганда, иыгыма б1реу колын салган. - Карындас, абайлацыз бул кошр талайдыц басын жуткан. Бупн тагы б1р эйел ушып кеты, - дедх бейтаныс адам. Жуз1 жылы екен, киналган шакта коз1ме т}тан агамдай елестеп: - Ага, сол кыз мен1ц курбым ед1, - деп одан сайын жыладым. - Иманды болсын... 0зенге ецкейе берме, су пер!с1 бар, серы болады, тартып кетет!н... Болган 1ске болаттай бер1к 326

бол,-деп, иыгымнан к;ушак,тап, жолга бетшд! бурды. Ьсйгг- аныс маге ыеап шетке шык,тым. Жан курбымнан айырылып калгаиым жаныма к,апы батып, кепке дейт цайгыдан арыла алмай журдш Сункт да Гулшай тэтесш «кв альт, жш сурайтын. Уакыт те бер Д1- 327 :

Улылар елшен аттанганда Семейден Абай елше жол тартканда, ушы-к,иыры жок, улы дала жолаушыны жатыркамаи, кеч кушагына ала бе- ретхндей далия туседн Аслан мен жер астасып, кекжиек пен булт кдуышып, алтын кун бфде жогары, бфде томен, рил! бфде жасырынбак, ойнагандай булт арасынан сыгалап, кещл зерпатрмейдБ Алгашк,ы аял Куипкбай булагыныц басы болатын. «Ауыр дерттен олгелх жатчач батырдьщ елщ шауып аламыз, табадан олсш» дел ентелеген жауга соц- гы кушш жинап, тура шапк,ан намысты ердщ жер1 бул. Жиырмадан сэл асчан Куллкбай батыр жауды жапыра жецген соч, мына бгр тобеге Т1зе бупп, найзасына суйен- ген куш коз жумган екен. Оныч сол долы ашуычьщ белп- С1 ретшде куш бупнге дешн Куллкбай басычач жел узы- мейдл Абай елшщ эр тасы ачыз шертсе, мучда келушмер Куллкбай бастауынач тачдай жЮтп барып, бул кдсиетп мекеннщ сырлы тарихыча бойлай туседч Бер1 жорткдн Берьашщ бшктеу тобеанде улы Мукдчньщ музею тур. Мен де алгаш осы бф гажайып елге келш бо- лып тускешмде, Куллкбайдач елп, осы Мукдчньщ музе- йше келгечмш. «Халык, пен халык,, адам мен адам бшммен течеседт Улт дунияга берген тулгалы ул-к,ыздарымен ол- шенед1» деген улы жазушыньщ чанатты созш де сол жолы окыган едш, миымда ошпестей болып жазылып чалып- ты. Сучкарымды осындай часиетп елкеде, оз эулетшщ ортасында, кегли бШмшен эркшмен течесе алатын азамат еып еарш жатчачыма чуанып-ак, журмш. Бар мачсатым, Эмфшнщ жалгыз туягын к,анаттыга к,ак,тырмай, тумсыч- тыта шочыттырмай еару. Бауыржач Момышулынан бфеу: «Бауке, айтьщызшы, еч батыр адам кгм?» дел сурапты. Сонда батыр атамыз ойланоастан: «Жер бетщдеп еч батыр адам - чыз баласы» депт1. Очыч мэшсш сураганда, былай дел жауап берген 328

ботен, танымайтын елге в.н,.М--'-\"еГкТш;мь1Н. Ал, к,ыз бала болса, йр сагат та Т»Г ыз 03| ом.ршде кермеген, танымайтын 6арганжер.ндеж ысып_ ^ елд! Кр1кг1р1п ел етед1, 03ш адамДаРмен ™ алыса да алады, каймьщпастан урпагын сыйдата да «аД ' жедй/ мэнг; билейдЬ, - деген екеи. да кеоей™' айтылган сез ад. Ка 11шжанатам айткандай, менде озшни арш-оер- „ пма еткеи аналарым сиякты, козаз батырлыкпен \"3!“ноту бауырына, Семей топырагыиа келш еД1м. 0М1- Ш:лекермеген, йлмеген органы билеп-тестеймш дегешм ок «урпашмды еарем, сол ортада ардацты ана боламын» отелем. Жаксы эулетке келш болып тустш, улкен «талер- д1Н: «косагыцмен коса агар!» деген батасын алдым. Неден жазганымды кайдам, косагымнан айрылдым, жалгыз ту- КЫМДы мавдайыма басып, ацырап кзлдым. Жаныма жакын керген курбым Гулшайдан да капияда кадай коз жазып калганымды элх тусшбей журмш. Апам маган: «сен жылды корытындылап тугансыц» деп отыратын. Сол айткандай, жылдьщ аягы, желтоксанньщ соцында туган кушмдг атайт- ынбыз. Оны Гулшай уйымдастырып, ужым болып атап етш, кешке карай Дэу агамыз бала-шагасымен келш, кейде Суцкар екеум1зд1 мейрамханага апарып, талай тойладык,. Биьы меш еркелете коятын Гулшайым жок, Дэу ага жеце- шем екеу! жаца жыл карсацьшда шетелге жол тартыпты. Сучкарыммен уйде дастархан жаярмыз деп ойдап журген- мш; ЕРтей ужымга апаратын тэтплершд! тугеидеп, балам ез белмесшде Жаца жылдьщ кешше киетш «Зорро» кш- М1н эзфлеп, колына усгайтын кылышымен ауаны ары-бе- р> оскылап жаткан кезде еактщ коцырауы шырылдаган. баоып^ К1М б°ЛДЫ 6КеН/ б1зд1 1здеген>> Деп, ерше басып 212ЖГ4 “ е. — 329

- Апа! - деп айкдйлап жШершпш. Жалацаяк, дэл1зге атып шыгып бас салганда, нем шуйкедей кемшр кулап к,ала жаздады. Аргы *КП11ЙМ' агам тур екен, оган кдрауга муршам болмады. Апа ЖЭГЬ1Н4а мегел! уш жыл еткен. Анам! Асыл Анам! Бфден т*,4ЫкеР' нэресте кезшнен бойыма, ^аныма, жаныма с}1дГенУРНЬг„Ма гпс келдь Таныс та тэтп тс! Ешкт де, ешнэрсеге а °°Л °'Р алмайтын АНА ига! Ешкдшан тс су жак,пайтьщ1СГЫра нагыз эйелдщ, бала тапкдн ананыч сут пен мешрш араласцан тацгажайып жупары! Басымды айналдырып, кезшнен жас парлатты. Апам да жылап жатыр. ЕкеумЬдщ сагынышы- мыз ею жттгщ есш шыгарды. Менщ дауысымды естпен Сучкар арга болмеден жупрш кел!пт1. Оны агам кетерш уйге К1РП31П жатыр. > „. * - Алдымен уйге кфсецдерип, - деид1 агам оыге оаягы сабырлы калпымен. «Сен Зорро болып кеткенбкщ?» деп . Сункарга сейлеп жатыр. Апам екеумц кушагымызды арен ажыратып, уйге ендж. Апамныч сырт кшмш шешшдгрш алдым. Аягындагы еттн тартып жатсам: -Курып к,алсын, куннщ суыгын-ай, мынау бгр итбайласа тургысыз жер екен. Еттм аягыма жабысып, к,атып калды гой, - деп назаланып к,ояды. «Пойызда арк,ам курысып, денем тырысып к,алды» деп шагымданып жатыр. Ешкшщ тубтнен ток,ыган жумсак, шэлкт иыгына жауып, тердеп диванга экелш отыргыздым. Апамныч мшезш б1лесщ гой дегендей, агам маган кдрап кезхн кысып к,ояды жымиып. Жаратылысы жайдары, мн нез1 жайлы, бгр артык, сез1 жок, экемнен аумай к,алыпты. Агамды кушак,тап алып, к,айта суйдш. Баягыдай емес, де- неа толысып, бет! дечгелешп, ез1 ересек тартып кдлыпты. Ел-журт, ауыл-аймак,тьщ амандыгын сурасып, б!р ет пен ею шэй 1Ш1Л1П болган соч, апам туган кушммен к,уттык,тап; жечешемнщ берш жюерген сэлем-саукдтын шыгарып, 330

• рйнегакысынан жинаганын да унд1 шэюнщ жыл- экемнш зеинет к н калпь1Ида колыма тапсырды. ТЫра-**аяэына У терюнш танымас деуии ед1, сен езщ \" 031 00Л йыН атач мен цайнагаца суйенш б1зд! ке- болмасан Да' Байга тигел1 бер1 елге ат 1зш салмадыц. Рек \"““мкелмкек, ездшцнен баспайсьщ. Куйеущ елген 031М1з т ^ айта алмаймы3/ эйтпесе, Из де сеш кэрмей “^болар ед!, -деп, апам Шраз екпесш актарып алды. к° 0кпелесец - кошке берген тайыцды ал, - дедш, бала мен окпелеп калгаида айтатын ©з сезш езше кайт- шп. Агам кулш жШердк Апам элх тулданып отыр: - 1ш1ме сыйган балам, сыртыма да сыяды, жер тубн не жалгыз калдырмай, жаныма алайын деп келдьм. Енд1 Канша емцим калды, б1р Кудай 61лед1. взшнщ барымда бауырьщньщ жанына апарып алайын. Мунда баягыдай тн реп турган байьщ жок, тышкандай баламен суык, уйде оты- рысьщ мынау. 0мфщ остш оксш отпек пе?! Отызга ендх келдщ... - Атачньщ алдынан ©тем, ертец Дву кайнагаца апар. Кдзхр «жеар ерден кетсе де елден кетпейдЬ> дейтщ заман емес, уш жыл шачырагын кузетш аза туттыч, барлык, дэс- тур-салтын жасадыц, енд1 басыч бос. Бфеулер байдан ажырап келген к,ыздарын да босагасында устап отыр. Сенщ байыады дэм-тузы таусылган соч, Кудай озх алды. Шыккан жерхце кайтып келсеч, айыбы жок. Б1здщ кезшхздщ тфкхнде бауырьщныч жанынан уй алып берш, мектепке орналасты- рьш кетеЙ1к деп шептк экеч екеум1з. Толып жаткан балам жок, айналдырган екеухц, не болса да бф-бфще жачын бо- льщдар. Сучкдр да Бейбарыс пен Айзереге уйрешп кетедп Жазгы демалысында атасы мен апасына жтберш турамыз, - деп, апам берш олшеп, кесш-тппп келшть «Халык, аитса, к,алт айтпайды», дегендей, апам айтса, т айтпайды! 0кем: «ойбай, сенщ шешеце ой туспесш, ой туесе оолды, соньщ тубше жетпей коймайды» дейтш. Сол 331

айткандай, апама ой тусш келгеи екен, енд1 меж алмай кет- пес. _ дэу агалар шет елге демалыска кетт!, б!р же-поз кед. мейдй - деД1м- - Менщ балам да демалыста, асыгатын тук жок, куда баданы кутемв. Атацньщ ауылына барып кайтайык, Сункардын кэнеколш пайдаланып, - деп кояды. Апамньщ айтканы зац, сондыцтан ауыл кайдасыц деп, ата-енемнщ каоашачырашна тарттык- Бюдщ келетшдшмвден улкен уй хабарсыз болатын. Жанымызга токтаган таксшш: У - К1МНЩ уйше барасыцдар? -деп сураган. «Кеде жатканымыздан хабар бермедщ, ешкш кутш алмаганы се- Нщ инэц» Деп, апамньщ макан жыны устап, бетш тыржи- тып туркан. Агам уялды ма, заттарды тугендеген болып жатыр. - Кур1шбаев Аскат дегеи улкен кю ед1 кайынатам, - де- • дш. - Ойбу, атацньщ, оньщ экесшщ атын косып бфак айт- тыц, уят болды гой, -деп кулд! таксшш. - Эй шырагым, каз1р заман баска, апармасац жешвд айт, - деп, 031 тырысып турган апам баж ете тусп. - Ой, апа эзыдеп жатырмын, Асекецд! бммейтш бул ауылда жан бар ма? Журн-цздер, аздерд1 алып барып, туыстарыцыздан суйшшшд1 алайын, - деп 61ЗД1 отыргызып алды. Жол-женекей апамды созге тартып, бетш бер! каратып алды. - Сойтш, Асекецнщ кудагиымын дещз. Ол юа ауданы- мыздагы ©те ардакты аксакал. Балаларыныц бэр1 декей. Мына юшкентай немерео ме? - деп, Сункарга айнадан коз тастап кояды. Апам кудасы туралы жаксы леб1з еспп, маркайып отыр. -Иэ, - дедш. 332

Кай улынш? - дедР «азактьщ эуескойлыгына - Бул басып. ' Пй^йналайын-ай, Эм1р деген ерекше бала ед1! Ерте 7 ама„ болса эюм бон отырар ед! б!р жерде, - де­ ке'1'1'1 Г°амагыма бф туши келш тыгылып, жанарыма жас УЙ1Р!/Айтпа, карагым, Эмф деген тура экеа сиякты сабаз ■ ой - деген апамныц да дауысы таргылданып шьщты. 6/11 Содан азгантай уакыт указ келе жаттьщ та, аурухананы айнала бергенде, уйдщ тебеа де кершдР Б1з аяк, астынан жетш келгенде, ата-енемнщ еа шыгып калган. Екеух де алыстан ат арылтып келген к,удагиыньщ алдында курдай жоргалады. Эулетшюдщ дзстуршен жан- жактагы бала-шага жиылып, жаца жылды карсы алгалы бе- Р1 бул шацырак шаттьщ кормеген. 1999 жыл енд1 еак ашайын деп турган шак, едр Ушршен уш тогыз дегендей, уш тогыздан туратын жак,сы жылдьщ табалдырыгынан эркдйсымыз тэтп умггпен аттадык,. Кбайтар жолга шыгар куги апам куда мен кудагиын оцашалап алып, олардьщ руксатымен улым екеум1здд ез- дершен алып кетуге келгендерш айтыпты. Мен ол жерде болган ЖОК.ПЫН, себебр улкендер мега сол отырыстарына араластыргысы келмеген болатын. Мэслихат юпй к,онак, бел- меде 0тп. Дастархан басында шэйдд енем 031 куйган. Агам да араласпай, улкен конак, белмеде теледидар к,арап отырды. КоцРпм аласапыран, журепм дурсРлдеп, к,азан-ошак, жакта шаруа ктеген болып журмш. Тагы бфде жатын белмеге барып, Суцкдр екеумгздщ кшмдерш13Д1 жинаган болам. Менен баскалары ештецемен жумысы жоК/ кете- Т1Н1 жолга жиналып, калатыны ыдыс-аяк, керпе-тесепн жпнастырып абыр-сабыр. Балалар сыртта ойнап жур. «Ме- № шакырып, пшршд1 сурайтын шыгар?» деп ойлап к,оя- мын. Бф кезде иш! келш: 333

-Жецеше, сгздг улкендер шацырып жатыр, - деп аСуйГе жет1п келдг. Журепм аузыма тыгылып, есгктг аштым. Бед- менщ ортасыидагы доцгелек устел басында ошак,тьгц ущ бутындай болып ушеуг отыр. Атам торде, одан томен апам мен енем жайгасыпты. Ушеугнщ де к,аоак,тары салыцк,ы Енемнщ коз) цызарып тур, жылаган ба. Атам: - Аяш, келе гой, - дедг сыр бермей. Енемнщ жанына отырып, шэй куйып берегом деген оймен самаурынды езр ме царай бура бастадым. - Бгз бграз шайлаидык,, балам, озщмен агдылдасатын жагдай болып тур, - дедг атам, алдындагьг кесесгн шетке ысырып, шэйдан да мацызды мэселе оарын бглдгргендей. - 0згц де хабардар шыгарсыц, анац мен агац сендерд! алып кетуге келгптг, - дедг, дауьгсы пэс шыгып. «Быем» деп к,алай айтайын, ундемей отырмын. Енем шыдамсыздык таиытты: - Бглетгн шыгар, ак,ылдасып келген болар, - деген. Апам тгс жармай, сызданып отыр. - Бглетгн болсац, балам, бгз сенщ оз ойыцды естггелг шацырдык,, -дедг атам. Не дейш... Олар менгц «кетпеймгн, Семейде кдлам» де­ ген созгмдг естгггсг келгп отыргандарын сеземш. Амалым кднша, олай айта алмаймын. «Жас баламен улкен калада бграз циналып жургенгм рас. К,амк,ор болатын, арка суйейтгн ешкгмгм жок, едг бул жерде. Апам менгц келе- шеггмдг ойлап, цыстыц кезг цырауда, ауру аягын суйретгп бекер келмеген болар, ак, жаулыгын тосеп менгц басыма бостандык, сурап келгп отырганда, меселгн цайтармай, бгрге кеткенгм дурыс болар, торкгнгме барып жаца омгр бастайын. Атамныц циналатынын, енемнщ жьглайтьгньгн, агайынныц цимайтынын бглсем де, Суццарымды алып ке­ туге руцсат сурайын», - деп шештгм. «Экесг елгендг де ес- тгртедг» деген бар, циын болса да, дэл осы сэтте айтайын деп шештгм. 334

| Слздер руксат берсещздер, мен апаммен кс- __ К©ке'апа алып, - дед1м. Тамагым курган, унш эрец теГан' бадамды Ц1ЫКТЫ- дегенмен, мешц эйтеуф бф кететшшдг а там Канша .. . яП журген болар. Сабырлы калыппен: °ИЛ Айнадайын, басыч жас, келешепц адда! 0мфШ13- кдшасак та/ тагдырдыц жазуы солаи болды. Б131 е едж1илаеккммаианынДшнекаыеуднсддонедмбжоелаймлагалыддызытцну.дяУакглтыыдыкцецссееашсрштмыщенндбкаеетттшшуясбкиапркаааплж,доаытт.ыкБарнгызыгпе, ка/1ДЫ Тагы бфдеце айтса, ецкмдеп жылап жюеретшдеи к0р1НД1- Енем. - Аяулым, Суикаржанды маган сенш тастап кет. Ьасьщ жас. 0м1рЩ алда. Ол Эмфден калган жалгыз коз гой. Ке- Л1П турарсыц. Сегац ауыльща катынаудыц 031 киын екен, руксат кагазын алудыц ©31 киямет-кайым. Сугщар кетсе, ЭмфДЩ тагы елгеш гой! - деп жылап жЮердг - Крйыцыз, кудаги, тагы олгеш неа... Суцкар б1здщ де баламыз. Жаксы жтт болып оссе, экесшщ атын шыгарады. «Орнында бар оцалар» деген, атасын 1здеп келш турады, - дед1 менщ анам. Енем байгус элх жылап отыр. Атам кайратын жиып кайта сейледк -Кулеке, сабырга кел! Тагдырдыц жазуы шыгар, анадан баланы болмес болар, кайда журсе де аман болсын! кудаги С1зге айтарым тап осы жолы экетпегцз, кун жылып, жер карайганша шыдацыз. Слз олардыц окитын мектебш, 1с- теитщ жумысын, туратын жерщ эзфлей берщз, ыаурызда 0зш жетюзш саламын, - дедг. Бул шешшге келгеннщ кандай киын болгаыын уш- НЩ садмагьшан, кабагыныц салбырап, жанарыныц нуры кашып, К0з1шц кфтигешнен байкадым. Апам улкен юспп ^ шамаи, кел1ссе оолар ед1, осыган да рахмет деп мен отыр- мын ушеушщ кабагын багып. Енем эл1 жылап отыр, оз1 айтпа^шы, «0м1р бупн елш калгамдай...» 335

Апам кабагын бф котерш койып соз бастады: ды.-СлЭзсдещкеулкумдеан, 6б1йздд1щКк^ыдзайжакмоастныб, обламлаадлыа,рктаатбаыпсгЫр' болды. Слздер де менщ кызымды щеттет^' ныц алды 03 орталарьщызда тэрбиелеп устадьщыздар. разыч Акалллдаьнщыыцздажра,зуоыл бшюыдщгард,е аблатлыанмдыазй едуьлдКаынзыамйныырцылы° же- б!зге да батады. Амал жок, алдьщызга келд^м ?к сТмайыммен. Сдзде осы елдщ ардакты адамысыз. Сон- д4 ык,тан айтканьщызга ток,тайын. Уагданы оузоай, кектем- де кызымды баласынан айырмай, аман-есен алаканыма салыцыз. Суцкарды канаттыга к.ак.тырмай, тумсык,тыга шо- кыттырмай оаруге уэде беремП. Жазгы кэнеколде уш ай жаньщызда болады. Менщ бак,к,аным калады, урпак аздта. Тек багы ашылмаган кызыма обал болды, - деп, орамалы- ньщ шетьмен козш суртПштеп, енд1 менщ шешем жылап калган. Менщ де кещлш босап, Кфпшм жаск,а шыланды. Суланган гарткп кагып жШерш едш, бф тамшы дыбыссыз жерге тамып кеттк Атам таудай болып тор алдында уш эйелд1 калай жубатарын бымей, отырып калган. Сонымен тагдырым шепплдт «1Шркш-ай! Неге осы улылар дуниеге келген касиет- т1 топыракта ак кимешек киген эже болганша омф сурш, 0м1р екеумЬ ата-енем сиякты сары тхс карня болып, б1р- ге картаймадык? Неге балалы-шагалы болып, осы жер- де урпак орбтп, бакытты гумыр кешпедж? Жас емх- р!м ту-талакай болып, баламды жетектеп, Ерт1сп тастап, Сарыарка асып кетш барамын», -деп, тац атканша жылап шыктым. Атам ауылыньщ казыналы карты ед1, уэдел1 уакыт жет- кенде, 613Д1 Семейден алдырып, агайын-туысыньщ басын косып, ак дастархан жайгызып, Суцкар екеумПге батасын оерд1. ©улеттщ барлык бала-шагасы, куда-жекжаты 336

екеуШ13Д1 ЭмфДШ „ ак п'лектерй айтып, бам“ ынньщ жакыидыгы ^Гдосынын к0',№!егевдей^Шразы Эм1рдИ жалгыз туя- *‘ы1майда к0Р1НеД’е жас алысты. Енем келжтщ артынан ,ыи кпмай каму Сункар екеумй колштщ арткы гере- узхлгенше, а— %'*алт2-'ТкМмеапарып эз кольшентапсырмакшы 6„аып ль,ш шр верШ, коказек такта алареп ^ргесуда“ь\"®Р *\"*» тапсыРдьщ' Сек“нге бет алгаида суйепвд! суйретш шекараньщ ар жагына оармаи- як кой, - дегеи болатын. . Енем менщ шыдан жершд! рет! келген жерде оепме салык ете беретш, бул жолы да сомы умытпады. Кезшде Эмфге оз ауылынан экес! парторгтьщ к,ызын алып бернск­ ую болган шршедЕ ол тыидамай меш ертш келген. Содан «кара шаруаньщ к,ызын алдьщ» деп узак,к;а дейш улыньщ тандауымен келхспей журген едк Менщ ата-анамды мен- сшбей: «Ойбай, ки!з тесеп отырган байкустардьщ к,ызын алдык. Тец-тещмен деген, езш1зге тец емес, тук кермеген», -деп алгашк;ы жылдары зарлап к,оймайтын. Атам естш калып, не айткаиын кайдам, эйтеу1р сол кемоткешн к,ой- гызган. Эм1рдщ Карауылда 6,рге кызмет баста п, бгоге 0рлеген *ан досы Бакбергеннщ ушне жеткенше, кв^лт босап ЛЖоГб^™ *аСЫП ^ Ма 4еп' СЬ,Р бермей кел- яш*ндерм“боадьТкГ ЭМ‘Р4Н барьшдаш бфге ®паз- «аЬарМа„хадкьшьщжа™Г^ЙДЬ14 Шр беРм«ен Эм‘Р4Щ кезш кергендеп а3 ?°ДДары ашы1<- Ею кун ? '\"\"\" кет” баРадн дегевдерГбоТар кермес, - Мум- 337

кш «ЭмфДЩ эруагы разы болсын» деп, жалгыз туягьщ эс- петтеп шыгарып салгаидары болар. Ушпшп кун! кшп бесшде Бакберген келшшеп Жанат екеу! бгздг Дэу агамыздыц колыиа жеткшп салмакшы бо- лып, жолга шыктьщ. Мен ушш 0м1р екеумхздщ шацырагымыз котерыген, кызмет етш елге араласкан, алгашкы отоасыльщ омфщй- Д1И куэсх болган Кдрауылдьщ орны белек едк Кдйда журсем де, ем1р бойы Кдрауылга дегеи сагынышымды журекте эл- дилеп отермш. Семейге бет алган кара жолдыц од жагында алыстан мунартып Архат тауы коршедк Жолдыц оц жагында карауыткан Улкен Орда тауына б!р, жанындагы Кш! Орда тауына бф кез тастап коямын. Тфкшде бфге бакытты бола алмаган кос муцлык Ен/пк пен Кебектщ пана тапкан Уц- пртасы осында. Бакбергеннщ ак тулпары Орда тауларын жарып отетш тас жолмен зымырап келедк Бетегел1 бел- дер, жусанды кыраттар, Караганды адырлар, айбарлы да ардакты Шыцгыс тауы артымызда калып барады. Ашьщ те- резеден сезмген салкын, коцыр желх кандай рахат! Ержаз «Абай жолы» еске туседк «...Барлык айналадагы кец дуниеге, эаресе, мынау 031 туган сахара, олке белдерше соншалык бхр туыскандык ыстык сезшмен, кегшршмен де карайды. Жабыса сагына суиед1...Сол даладан коз алмай, тоя алмай, уназ телмфш, узак-узак карайды» - дейтщ жерх бар ед1 гой, окудан елше оралып келе жаткан Абай жайында?! Суцкарым да бгр кезде дэл солай оскен жерше кустай ушып келе жатар ма екен? Байгус балам дал казхр аскан кимастыкпен туган жерш тастап барады. «Жарыгымды алдында не купп тур екен?» деген ой журепмдх езш кет- кеидей болады. Б1р оелден асып, екшгш белге тускенде, алыстан агарацдап Жидебай мунаралары корщдк 338

Абай мен Шэкэрш бабаларыиыц бата ала ке- басына кадшмдеп ой ед1, Д6Д1 ' мекешне енд! кашам ат 1зш саламыз, оф касиетп бабалар АД'13 б1ледь байга бурды*. 6400 гектар жерд. алый Б13 ЭТ Жидебай-Берш!» адеби-мемориалдык музей-ко- *атка” непз1 1940 жылы к,аланыпты. Оиьщ курамына Абайдын эдеби музей!, Ахмет Риза медресеа, с 1 м.Эуезовтьщ музей!, Жидебайдагы Абаидыц «БмА0уррб1аалжй!да-еШйп-эуукйэ!р,' шК»унманабзаайрлкыорыкегшы,ешЗе',реонмдеангыУлмжеашнгмт,олКасеыц-, прбай бидщ мазары юредт Бакберген Суцкдрга осы жер- Д1Н эр тасыньщ тарихын ершбей туандьрш шьщты. Жи- дебайдагыларга тэу етш, кдйта жолга туей к. Ойга кулай бергенде Улы Мухтардьщ ата-конысы экеа Омархан мен шешеа Нуржамал жерленген Борьй кыстауы кер1НД1. К,ыстаудан он шакырымдай жерде Абайдыц ул- кен улы Акылбай мен бэйбхшеа Дыдэныц, юпи жары Эйгершнщ зираттары бар дейд!. Борпйге барар жолдагы Кдскдбулак, ауылы Мукандай жазушыныц К1НД1К к,аны тамган жер. БерБндеп кдрашацырак, кдзф жазушыныц му­ зей болып тур. Аты ацыз болган Ералы жазыгыныц тес!мен зыргап келемй. Тас жолдыц бойында оз заманында «к,ан араласпасын» деген устанымдагы билер укшшен олшге ке- сыген Ецл1к пен Кебекке койылган мэрмэр ескертйш тур. лМенахгеанб.баЕтцтльщ!к-сКиембвеоклтыангдаыарйынаШлгаэмкэкр,ошс нгащшы«кЖ, оолсысынздажжазеар»- дасганы мен Мухтардьщ «Ецлис-Кебек» драмасына арцау ° 'Ата-оа.баиарымыз аднша жердей вдзакпъщ капы в, ”жьщ сьшаГ\"' № ^ 03 СМСаТЫН жаздады емес пе?! жасап, тукымды туздай курта 339

Семейге мелшер! алпыс шакырым калганда, са- йын дала тосшде кара тасты как, жарып аккан_ Кушжхтбай- булагына аялдап, суынан урттап, бел-кол шаидьщ. Жыл он ека ай узммей согатын желше маадаиымды тосып ту- рып, артымда калып бара жаткан улылар мекешне 11шм- нен кимастыкпен кош айттым. .. Кас карая Бакберген мен келшшеп оюд1 Семейге дэу аганын уйше жепоздь Ертесше бфаз жылдар туган бауырларымдай болып кеткен музейдеп эрштестерше дасгархан жайып, алгысымды айтып, эркаисысына к1ш1- г!р1м сый-сыяпат естелш калдырдым. Олар да маган кур- мет жасап, Мэдениет жэне акпарат министрлшнщ атынан «Алгыс хат» тапсырып, орамал-камзолын жауып, шыгарып салды. Орталарында отырып, кайран Гулшайымды еске алдык. Оны елше, ата-анасыньщ жанына апарып жерлеген болатын, сондыктан басына барып коштаса алмадым. Сункардыц мектебше барып, устаздарына ризашылы- тымды бмдфш, кужаттарын алып кетам. Дэу ага мен жецешем, Суцкар тортеушю енд1 аскар Алатау бауырындагы менщ туган жерше бет тузедж. «К,ош! К,ош!» деп, паровоз жар салады. Тобесшен ушкан кою тутп-п артта калып, оцтуспкке жол тарттык. Ешкайда бурылмай, жаркын болашакка умилен жуйггкш барамыз. Терезеден коз алмай, откеншдх еске алып, муцайып ке- лем. Келш болып тускеннен кетпнп кызыгы мен киындыгы аралас откен емхршнщ он жылына куэ болган карт Шы- гыстыц улан-гайыр даласы калып барады. Наурыз келд1 де- генмен, бул жакта эл1 науат кар жатыр. Арасында азынап койып, куатты арынымен зымыраган пойыздьщ терезе- схне жш телмгремш. Ендт бул елкеге жолым тусе ме, жок па? Алдагы емгрш калай болмак? Бул мен ушш жумбак- Б!р бмгешм, дэл казф Семейден езшнен озш кашкандай кашып келемш. К,иын кундершд1, эрдайым ецсемд1 басып туратын кара кайгыны серпш тастагым келш кашып бара жаткандаймын... 340

«К,айтып келген к,ыз жаман» I Г ч,Р сыйган балам сыртыма да сыяды» деп, апам меш III <<1и!‘ п тускен боса гадам уйге экелш алганымен, тор- кеЛ1И °° ^п турган жумак,ты кормедш. «^айта шапкам I кш1МДе У йтып келгеи кыз жаман» дегенд1 бабадар ое- жау ' керек. Байым едш, жеар калган сон кедсем де, КгРпаодын кайтып келген кызы» атандым. Удым екеумп * - ле туртпек кермесек те, сырттагыга козтуртю боддык- Сувдарды мектепке адганымен, мектеп директордыц орынбасары бодып хстеген меш мугалшдш жумыска да алмады. «Казхр мектеп багдардамасы ауыр, аздщ жумыс тэяарибещз мектептен аудактап кетштх» деген сылтау айткан. Агамньщ жоддасы ауданньщ мэдениет белшш баскарады екен. Соган айтпакшы бодып ед1, апам баягы эуенше басып, «жын ойнактыц ортасы, коркемонерпаз болганнан когергенд1 кормедш» деп, ойбайга садган. Экем б!р танысы аркыды кггапхана жагынан жу­ мыс тауып бердт К,ырык сом айлыгы бар, тацгы тогыздан кешм алтыга дейт окырманы жок кгтапхананьщ 1шшде кадалып отырамын. Декреттж демадыска шыккан эйелдщ де ютапхана юнен 61дьм1 болмаса керек. Тек ютаптарды алфавитпк ережемен тшп коя берген екен.Мерзшд1 баспасоз1 бфшен-бф1 арадасып, быдыгып жатыр. Клтап ко­ ры да айтардьщтай коп емес. Бфак, куддх респубдикадагы шагын ауыддардыц Мэдениет уш мен кггапханадары жабылып кадып жатканда, осы жердеп куйтакандай кпапхананыц аман кадганына тацым бар. Адгашында бар ынтамды садып бастадым жумысты. таптарыи тугендеп, сада-садага бодш, эдем кдассикте- Р1 мен ултгык эдебиетп ажыратып, бададар эдебиеп мен талыми эдебиетп болт, мерзшд! басыдымды жекедеп де- адеи, офкатар озгерхстер енпздш. Мектептерге барып У ыдарга итап оку конференциясын уйымдастырып, 341

ок,ырман да тарттым. Жумысым енд1 журе оастаганда, итап к,орын аудандык, кггапханага косып, жумысым к,ыск,артуга тусп. «Декреттеп эйел жумыскд шыкданында аудандык, кггапханага аламыз, озге толейтш айлыгымыз жок,» деген себеп айтты. Сейтш, жумыссыз к,алдым. Шр куш баламды мектептен алып, екеумЬдщ басымыз салбырап, кол устасып келе жатк,анда: - Мэссаган, Аяулым, сенбхсщ? - деген эйел дауысы ес- Т1ЛД1 де, шалбарланып алган толыкша келшшек бас салды. Ес1МД1 жинап, кдрасам, Шарайна екен. Аяк,-к,олы балгадай, келккен келшшек болыпты. Ток,пак,тай бурымын жел- кесше тугпп, децгелек жуз1 албырап, жанары от шаша карайды. Баягыда аяк,-к,олы цдлбшп, шыбьщтай болып журетш. Кеудесшщ улкендшн керсеткю келгендей алга тастап, шайкдтыла журетш болыпты. - Курбым-ау! - деп, мен де кушакдай алдым. Мурныма басы тид1, кун ию ацк,иды. Мойны терипп, денеа к;ызып тур. - Мына жшт ульщ ба? - деп, агщылдап келш, Сункарды да сугпп улгердг Дауысында баягыдагы нэз1кт1к жок, бфаз к,атк;ыл тартыпты. -Иэ, аты Сугщар, - дед1м. Ол Эмфдх сурап, мен куйеуш- нщ кайтыс болып кеткешн айтып, муцайдым. «Иманды болсын, еспмедш», - деп, кощл айтты. - Атынды к1м к,ойды? Мундай магыналы атты бфшгш естуш, - деп, сосын ауага 1л1нш к,алган мунды сейыту ушш Суцкдрды айналдыра кеттг - Атам! - деп сацк, етп Суцкдр. «Кудай-ау, атасы к,оиганын кдйдан быед!?» - деп ойлап улгергем. «Экем айт- кдн, сункардай жшт болсын деген ниетпен атынды атан; к,ойган деп»! Сацк,ылдап турган улыма коз тимесш деп, Шарайна ку- лш, «Т1Л-К031М таск,а» деп, уш рет тукгрген. 342

__ 0з1ч ше? - дедш мен, баягы кыз куншщ Ы де калмай --Лб“==П,ЙТЫп келд1м. Бада- асырайтын бай кормедш, бидщ кыздардьщ ^цеу! кайтыпг келшй. Ауылдагы еркектердщ' коб1 бос. Жумыстары токдап калгамын сылтау ейп, уйде жатады да кояды. Бгр топ еркек дукеннщ алдына жиналып алып шарбакка асылып турып эцпме согады, жерге шырт-шырт туюрш. Кдтыидардьщ бэр1 дерлж саудага шьщкднбыз. Жэркент жак,ын болтаны муидаи жак,сы оолар ма, сол осы мацайдагыларга нэпэкд берш тур, - деп жагдайын айтып, узын сонар бф эцпмеге йрхсп дейсщ. Суцкдрым аркдсындагы сомкесш туарш ары-бер1 лактырып, кулындай тыпыршып тур. Шарайна токдар емес, эцймеа таусылмайды. 031 осы ортальщта емес, мацайдаш ауылда турады екен. Елдщ жагдайы ауыр, кун- кер1стер1 солдаты азын-аулак, малым бартерге салып, ас- аукдт алып, шамасы келгеш К,ытай асып сауда жасап, берха ауыл, арысы Алматыга тасымалдап сатып, отбасын кэрь куртацга тапсырып безш кейпй. Оныц аузынан шык,к,ан эр сез1 зэремд1 ушырып барады. - Апа, кетпеймхз бе? - деп, меш улым жулк,ыламаса, сы- ныптасымныц эцймесше аузым ашылып эл1 к,анша турар едш, бф Кудай быедх. Баламнан уялды ма, оз шаруасы еа- не туей ме Шарайна к,оштаса бастады. - Енд1 не жумыс хстеп журещ? - дед! ол кеткел1 турып. Жумыссыздардьщ кдтарында екендшмд1 еейген соц: - Егер к,аласац, бйдщ ^ыздарга к,осыл, сауда жасаганга оаулыймын сет, - дед1 де, телефон немерш бердь Мен экемнщ босагасына «емфдщ мешршаз кайгездйщ керш оралдым» деп журсем, кересш элх алда екен. «^ыз эке шацырашна кона^» деген шын соз, оц босагада жургешнде 1Б “™;.ВДЛаи еРкелесеЧ де, калай сейлесец де жаРрасады. Р у 1 кутты орнына коидырамыз да, кутыламыз гой», 343

_ дегеидей, кулшдеп журетш жецгец де оалацды ер- •п кайтып келгешцде, «кайтып келгеи кыз жаман, кайта шапкан жау жаман» дегенд! есще туармей коймайды екен. Лаусы эрец шыгып, б!р нарсе сурасач «мен бымеимш гой, апамнан сура» дейпн Умлай жецешем енД1 маран енер корсете басгады. Экем бхраздан ауру, апамныц баягы екпь 1п жок Укьлай ушшип бэлэта аяры ауырлаганнан, жалрыз агам ёмфханныч жаны соньщ усладе. «Жалгыз улдьщ жалгасы» деп еарш келе жатк,ан эке-шешемнщ ей немере- С1 елден шык,к,ан ерке. Бэр1 Уюлайдыц к,абагын барып отыр. Ал жецешемнщ кабагынан, кашам кореец, к,ар жауып, уй­ дем К1рген-шьщк,ан шцдг сурт1п, одан калды дастарханньщ устш сиыр жалагандай тазалап жургеш. Менщ цайтып келгешм, баламныц жардайы бар, жу- мыссыз отырып 1шкен-жегенге ортацтыгым бар, бэр1 жеце- шеме жацпай журдь Суццар машитафон тыцдаса «балалар уйьщтайтын уак,ыт болды ояйр» деп, теледидар к,араса «онда сен коретш не бар дейсщ, саясаттан баска» деп, те- менгх кдбаткд туссе «тарсылдатпай журсецип асханада» деп сойлеп калады. Улым эл1 юшкентай болган соц ба ун- демей, айтк,анын ею етпей тыцдап, орындайды. Ал, мен шыдай алар емесшн. «Елге к,ад1рл1 бгр эулетпц еркелет- кен Суццары едц теркшше экеп, жецгеме к,ор кылдым-ау» деп, шпмнен буынам. Уйдеплермен карым-катынаста еп- р1к кулш журетш сияктымын, ал кулкшнщ астарында муц жасырынып жатады. Маган баягы кертшге терезеа карайт- ын болмем цайтып тиген болатын. Тек Суцкарга арнап тагы бф агаш тосек кфпзыдт Кггап коятын сорелерш мен жазу устелем де балама буйырды. Улымныц мектебше ке- рек болмаса, маган акшаныц кереп жок- Бар кшмшд1 ус- тше 1Л1П, берген тамактарын белкш журмш. Эрнбераден соц, олар мен ушш казан аспайды гой, ездерше жасаган тамагынан балам бф аяк, мен бф аяк тамак 1шем13. Еюден торт ты1м нан жерм1з дегендей. Мен осылай болайын де- 344

Д1М бе, мен де ак,ар-шакар 0сш-0нген эулеттщ сыйлы ке- Л11И едш, мачдяига осы сор жазылды, тартып жатырмын. 0з1мде барды багаламадым ба?! Жецгеме ащы шындьщты пйтып салып, бет жыртыск,ым келмейдь Iапмнем тынып, шыдап келем. Мен 03 экемнщ уйп-где, балам. оз нагашысы- ныц уйшде юбфДктеп сойлеп, бугып журетш оолдьщ. - Апа, атамныц уйше кетешкнп, - дейд1 улым. - Енд161ЗДЩ уй1М13 осы уй, - деймш. - Сонда 013 осында тура беремхз бе? - дейдь алдында «уак,ьггша журмхз» деп оиласа керек. - Сен ержетш, оку ок,ып, к,ызмет хстегенше турамыз, содан кейш сен уй саласьщ, - деп едш, балам бауырыма ты- гылып, жылап жтердп «Бекер келген екенмш, жап-жак,сы ктеп журген жумы- сымнан айрылып, жер тубшен баламды суйреп. Жалгызым- ды кднаттыга к,ак,тырмай, тумсыкдыга шок,ытгырмай журе бермедш бе, Дэу атасыныц к,амк,орлыгында? Енд1 к,айтып баруга бет к,айда? Табак,тай дипломнан не пайда, жумыссыз жатысым мынау», - деп кдмыгып, жылап аламын. Бф кун: Жацыл жецгем келд! уйге. Апамньщ немере шкшщ эйел1 едь Баягы агама келген де, ауру туысын алып. Апаммен эцпмелесш отырып, «юшшрш дукенш бар соган сатушы болсын» депД, менщ жумыссыз отырганымды естш. Менде жумыс тандайтын куй бар ма, «уйдеплерге кушк болганша, кунд1з козге кершбейш, не болса да корешн» деп, дукенге сатушылыкда шьщтым. Дукен иеа Жацыл жецгей жалмацдап тур. Куйеу1 Мак,сут ага маган нагашы болып келетш. Ол юа жараты- лысынан жуас, эйелшщ ашса алакднында, жумса жуды- рыгында екен. Дукендеплер жецгейден к,атты к,оркдды. Кдланьщ шетше к,арай орналаскдн азык,-тул1к дукень Ул- кен бхр зал мен к,абаттаса салынган ею белмеа бар. Оньщ бфеу! койма да, еюшша сатушылар жататын турак,. Мунда сатушылар ею аптага дукендеп заттарды санап, 03 мойын- 345

поына отйзш алады да, сонда конып, тэул1к бойы жумыс ■стейд!. Ей аптадан сон келеа кезектеп екх сатушыга рев„- зия жасап, тугендеп, Жацыл жецгеиге есеош оерш, карызы болса телеп барып ецбекацысын алады. Тауар жетйзетщ Ыр еркек пен журпзуппа кундгз келш журедь кузетш! туН- гр каоай келедь Маган цоиган талаоыньщ ишндеп сонда к,о- нып Гстеу1м керектш унамаса да, баска амалым жокболган соц, кел!ст1м. Ей апта бойы баламды кермеймш, сабагын бацылай алмаймын. Кдйтем енд1. - Апа, мен сабагымды жацсы ок,ып, эжем мен апамды тьщдап журемш, уайымдамацыз, — деп к,ояды кулыным ул- кен адамша. — Ей аптадан соц, ей апта бойы жаныцда боламын, сонда екеумй бфге сабак, цараймыз, мектебще барам, ки- нога апарам, - деп, мен де уэдеш ушп-топп, белд1 бекем буып, жумыскд шьщтым. Ей кезекшЬпкй кдрызсыз таза ©тйздйм. Жанымдагы На­ зира деген аяк,-к,олы жылдам к,ыз болып шьщты. Тауарды алушылардыц коцьлш тауып, арасында екеумйге тус- й асты эзфлеп те улгередн Мен кобше тауар кдбылдап, кужаттармен, тексерш келушьлермен айналысамын. Жацыл жецгей тапсырмасын пейджерге жазып жюе- редр оны тастай етш орындаймын. Айдаладагы дукен- ге санитарлык, дэрйерлер, салык, салушылар, орттен к,оргаушылар, тазалык, тексерушьлер, экологияны тексеру- шъаер, аудандык,, кейде цалалык, эймшьпктщ вйлдер1 де- гендер кезепмен, бфшен кешн б1рх джецдеп келш турады. Оларга сертификаттар мен кужаттарды корсетш, кейбн реуше шайлык-майлыгын устатып, жонге саламын. Тунге к,арай терезенщ тесшнен арак,-шарап, темей-сыра сатамыз, соны ацдиды. «Рэкет» деген пэле тагы бар екен. Кррк,ытып, урйтш затымызды тартып экетедг. Тшй бгрде кузетшшйд! олермен етш сабап та кетп. 346

Упшшп кезекшыжте мойныма карыз ышдь Ею жет1 табанымнан тозып, тун уйкымды терт белю, дукемге юрген эр алушыньщ табагыи багып журю тапкам ецбекакымнан сол жетпегенш етеуд1 талап еттг - Мен б1рдецеден кателеспесем, ездтмнен кол сугып урлыкка бармадым. 031ме тиесых каржым езте жетедх адалдыктан аттамаймын. Жанымдагы Нэзираны да сондай деп ойлаймын. Кдйта есептесешк, мен азге ечбекпентапкан каржымды жогьщызга куя алмаймын, - деп карсыластым. Назира да адалдьичына ант-су 1шш отыр. - Эй, кыз! Кем шьщты ма, толтыр! Сен адалмын дегенге сенш бар тауарды кайта санап, есептеап отыратын уакы тым жок. Ею кезекте жацыдмай 1степ, ендх не болып калды Мегпц сешмше юрю алып, ендх шетшен кертю жейтш майшелпеюй тапкан екенсщ, бьр тиыньщды да бермеймш, тап бупн айдап шыгам жумыстан! - деп, аяк жагына орыс- тыч боктыгын косып, аузына келгенд1 айтып, оталып кет- Т1 дейсщ. Туюрш шашырап, кезх шапыраштанып, колына тускенд1 лактырды. Тап бф Нэзира екеумхз дукешн кеипрш алгандай болдык- 0ткен жолгы ецбекакыма уйге ас-аукат апарып, апам мен юшкентайлардьщ колына акта устатып, карк болып калып едш. Мен айлык таба бастаганга жец- гемнщ де кабагы ашылып, улым да ерюн ойнап, катарга Ьн- нш калганбыз. Ендх кек тиынсыз баратын болсам, баягы таз кепеш!мд1 кайта киетшшд! ойлап, шпм кан жылады. - Жачыл тэте, келер жолгы ецбекакымнан берешнип, осы жолы карыз деп жазыцыз, маган акша керек едг, - деп жалынсам: - Ой, бэлекет-ай! Осы жолы акшачды толык алып кашып кетпексщ гой, э! Тапкан екенсщ акымакты! - дейдт - Тэте, менщ туыстарымды танисыз гой, кайда кашам. Келем ею аптадан сон, - дедш. - Сен менщ ею туью б1р калганым ба едщ, сен сиякты тагы бхр кайыршыны алганым жаксы, карызьщды теле, жу- 347

мыск,а к,айта келмеисщ, деп тепсшш I урып алды. «Кдйыр- Шы» дегеш сай-суйепмнен отш, жан жарамды тырнап кет- Т1. Назира да жалбарынып жатыр жазык,сыздыгын айтып «Осы дукенге сатушы болмасам аштан ©лмеспш, кетейщ. Ак,ша ушш агайыидылар бф-офш тутш жеп жатыр, «аты- сыпты», «пышак,тасыпты» дегенд! естхгенде сеноеугщ ед1м_ К,у дуние бэрш умыттырады екен гой! Откенде «апа, тугаи келшнздей емесган бе, бауырым олетш болды» деп жылап кел1п едй агама куга тускенде. Бупн «сен менщ ей туып бхр к,алганым ба ед1Ц, сен сияк,ты тагы б!р кдйыршыны алганым жак,сы» деп кек1П отыр. «Ардан ак,ша жак,ын эйел- ге кор болмайын», - деп шешт1М. Ещреп жур1п тапк,ан ец- бекакымньщ жартысын алдына тастап, заттарымды жинап алып, к,оштаспастан кет1п к,алдым. Жол бойы жасымды тия алмадым. Мына тур1мнен уйдеплер шошып кетер деп, сенделш кешеде б1раз жур- д1м. К,ашангы кацгып журейпн, еам жиналганда оз кошеме туст1м де ушме тарттым. Абырой болганда апам болмады, жецгем баласын бак,шадан алып келуге кет1пт1. Суцкарым мектептен оралып, сабагын ок,ып отыр екен. Мен1 коре ор- нынан атып турып «Апа!» деп кушактай алды. Улымды кушагыма к,ыск,ан калпымда диванга куладым. Бауырыма басып алып, гпскеп узак, жаттым. Ол да сагынып калыпты, артык, ештеце сурамай, хош И1С1 буркырап, жан-дунием- Д1 жылытып, унс13 жатты. Ол да мегпц июмнен рахатанып жатк,ан шыгар. К,орлык,тан к,анша к,ыстыгып келсем де, баламды жасытпайын деп жыламадым. Б1рак, та 1Ш1М кднжылап жатты. Б1рнеше кун уйден этап баспадым. - Апа, ертен менщ сыныбымньщ ата-аналар жиналы- сына барасыз ба? - дед1 улым мектептен оралганда. - Эрине, барам, балам. К,айта мен бос кезде болтаны жак,сы болды, жумыста журсем сурану к,иын болар ед\\, - дед1м, жумыссыз калганымнан сыр алдырмай. Суцкдр к,уанып кетт!. 348

- Апа, б13ДЩ мектепте домбыра ушрмеа ашылыпты, ,рн!н де уйренгш келедх, - деп жацалыгын айтты. * _ к;атыс балам, сенщ атац домбыра тартцанда эжец эн салып косылатын, сендердщ туцымдарьща онер конган, - деп едм, улым жаныма келш: _ Атам мен эжем хуралы тагы айтьщызшы, - дедх жалынгандай болып. Жанарында улкен сагыныш жатты. Мен экес1 Эм1р мен оньщ эулетх жайында, атасы мен эжесшщ, Дэу агасы мен Дэу апасыньщ отбасылары жайын­ да жылы да жан сершлтер эцпмелер айтып бердш. Естен мэцп кетпестей болтан сонау бгр жаца жыл кешш, сол кеш- те шыркдлган энд1, экесшщ марцайган кецхл1 туралы айт- тым. Ундемей тыцдап отырды. Оньщ озх тараган эулегп, к,андас бауырларын, ата-эжесш сагынып жургенш тусхндш. Ал шындыгында сондай асыл жандарды мен де сагынып жур едш. «1шше сыйган к,ызым сыртыма да сияды», - деп аналары- мыз барган жерше судай сщш, тастай батпаган, куйеушен дэм-тузы жараспаган, озше де, барган жерше де бак,ыт сыйлай алмаган немесе мен сияцты байы олш, багы тайган кыздарын цайтарып алганымен, емф1 баягыдай болмайды екен. Бабаларымыз тепннен-тепи «цайтып келген к,ыз- ды к,айта шапкдн жауга» тецемеген. Ешбф ата-ана мен жацындарыц саган отбасы бак,ытын жасап бере алмайды екен. Менщ байцаганым, улым екеум1з уй 1шшен уй тшп, езшхзше ем!р сурш жатцандаймыз. Ол меш, мен оны пана тутамыз. Колыма тускешн баламныц аузына тосамын. Бала кезшде жанымды белш берердей болтан ата-анам, бауы- рым бул кунде суьщ тэрЬдх. Олар да мен баламен цайтып келгел1 ез-ездершен куыстанып, сездерш санап сейлеп, аякдарын ацдып басатындай оз уйлершде. Сондагылары меш аяп, кдоагыма цараган турлерх. Тек жецгем гана ме- Н1 ашык, ш_е_ ттетш, онысын эр нэрседен бьлдфш к,алып жур. Осы уйдщ отымен кхрш, кульмен шыгып, озтен бф- 349