15 ZARF (BEL‹RTEÇ) Zarflar; eylemleri, eylemsileri, s›fatlar› ve kendi türlerinden sözcükleri niteler. Durum bildiren zarflar vard›r. Zaman zarflar›, eylem ve eylemsilerin zaman›n› bildirir. Yer - yön bildiren zarflar isimleflebilir. Azl›k - çokluk (miktar) zarflar›, derecelendirir. Soru sözükleri de zarf olabilir. Zarflarla ilgili her fleyi bilelim.
YÖRÜNGEDEK‹ KAVRAMLAR Eylemi, eylemsiyi, s›fatlar›, zarflar› niteleme s.313 Durum (hâl) zarflar› s.313 Zaman zarflar› s.314 Yer – yön zarflar› s.314 Miktar zarflar› s.314 Soru zarflar› s.315 Pekifltirilmifl zarflar s.315 312
ZARF (BEL‹RTEÇ) 15.1 Zarflar; eylemleri, eylemsileri, s›fatlar› ve kendi türlerinden sözcükleri niteler. Zevkle, h›rsla ve arzuyla çal›fl›yor. yönünü belirtti¤ini; zarflar› ve s›fatlar› çerçevele- Arkadafllar›ndan üstün görünmek istemiyor. di¤ini görüyoruz. Bu tür sözcüklere zarf diyoruz. Akflamlar›, kendinden emin ve memnun evine dönü- Zarflar›n bu konumlar› yukar›da verilen örnekler- yor. de belirgindir. ‹fllerini dürüst ve gösteriflsiz iflliyor. Ustas›, Ali'yi çok severdi. Zevkle, h›rsla ve arzuyla çal›fl›yor. Umutlar›, bir bir tükenmiflti. Arkadafllar›ndan üstün görünmek istemiyor. Y›llard›r bu harabede yaln›z yafl›yordu. Meclis'i ilk oturumda en yafll› üye yönetiyor. ‹leri geri konuflmay› al›flkanl›k edinmifl olanlar› sevmi- Daha fazla zorlamay›n. yor. Yolculardan biri sertçe ba¤›rd›: Lütfen biraz ileri gi- S›ras›yla bu cümlelerde alt› çizili sözler eylemi, din! eylemsiyi, s›fat› ve zarf› nitelemifltir. Günefl yavafl yavafl bat›yordu, birazdan ovaya hüzün Türkçede sözcüklerin türlerinin bulunduklar› ko- çökecekti. numa göre de¤iflebildi¤ini biliyoruz. Meclis'i ilk oturumda en yafll› üye yönetiyor. Pek yorgun görünüyor; daha fazla zorlamay›n. Güzel düflün, iyi hisset, yan›lma, aldanma. / zarf Niçin böyle davran›yorsun, dedim. Güzel bir insan, iyi bir öneri getirince reddetme. / s›fat Böyle insanlarla anlaflamam. / s›fat Yukar›da verilen cümlelerde koyu yaz›lm›fl olan Lütfen böyle konuflmay›n›z. / zarf sözlerin eylemin zaman›n›, sebebini, durumunu, Zarflar› ifllevlerine göre befle ay›rarak inceliyoruz. Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9. sorular› hemen çözelim. 15.2 Durum bildiren zarflar vard›r. örnek soru Afla¤›dakilerin hangisinde cümlenin anlam›n› “du- Eylemlerin ve eylemsilerin nas›l yap›ld›¤›n›, ne du- rum” bak›m›ndan tamamlayan bir sözcük vard›r? rumda oldu¤unu belirtir. Eylemlere ve eylemsilere sorulan ”nas›l” sorusunun yan›t› durum (hâl) zarf›d›r. A) Anlat›lanlar› sessizce dinliyorduk. Boylu boyunca uzanm›fl. B) Ö¤leyin bize gelece¤ini söylüyor. Sert sert bak›flm›fllard›. Olup bitenleri uzaktan inceliyordu. C) Kimlik kart›n› cüzdan›na yerlefltirdi. Her zaman heyecanla konuflur. Bildiklerini durmadan anlat›yor. D) Bu y›l Ege k›y›lar›n› gezmek istiyoruz. Herkes, kendi eflyas›n› özenle korumal›. ‹flini severek yap›yor. E) Afl›r› s›caklardan çamlar›n ço¤u kurudu. Eylemlerin, eylemsilerin sebeplerini belirten ve “niçin” sorusuna cevap ÖSS - 1995 veren sözleri de durum zarf› olarak kabul ederiz: çözüm Seni iyi tan›mad›¤›ndan böyle söylüyor. A seçe¤inde \"dinleme\" eylemini durum yönüyle ta- mamlayan \"sessizce\" sözcü¤ü (zarf›) kullan›lm›flt›r. Bu sözcük eylemin nas›l bir durumda yap›ld›¤›n› belirtiyor. Cevap A Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 10. soruyu hemen çözelim. 313
ZARF (BEL‹RTEÇ) 15.3 Zaman zarflar›, eylem ve eylemsilerin zaman›n› bildirir. Eylemleri ve eylemsileri zaman yönüyle belirtir. Zaman adlar›, eylemin zaman›n› bildirdi¤inde zarf Eylemlere ve eylemsilere sorulan “ne zaman” so- konumundad›r. rusunu yan›t› zaman zarf›d›r. Dün uzun uzun dertlefltik. / zarf Günefl do¤madan yola ç›kard›. Sabahlar› ortal›k sessiz oluyordu. / zarf fiimdi flunu al; sonra hesaplafl›r›z. Sorular›ma hemen o cevap veriyor. Zaman adlar›, eylemin zaman›n› etkilemeksizin Hep onun fliirlerini okumam›z› istiyor. kullan›ld›¤›nda ise isim konumundad›r. Hâlâ doludur bahçeler en tatl› sesinle. Olanlar› görünce kendini tutamam›fl, hayk›rm›fl. Sabah›n flerri, akflam›n hayr›ndan iyidir. / isim Perflembenin benim için ayr› bir önemi vard›r. / isim 15.4 Yer - yön bildiren zarflar isimleflebilir. örnek soru Yer - yön bildiren sözler, isim çekim eki ald›klar›n- Afla¤›daki cümlelerin hangisinde yer yön belirteci, da isim, yal›n kullan›l›fllar›nda fiili veya fiilimsiyi tamlayan oldu¤u için adlaflm›flt›r? belirtirse zarf olarak kabul ediliyor. Bu nitelikteki sözler flunlard›r: ‹çeri, d›flar›, afla¤›, yukar›, ön, ar- A) D›flar›n›n gürültüsü hepimizi rahats›z etti. ka, sa¤, sol, do¤ru, ileri, geri, üzere, uzak, yak›n... B) Kap›n›n önüne oturmufl, geleni geçeni izliyor. – Afla¤› inelim, yukar› ç›kal›m, ileri gidelim... – Afla¤›ya inelim, yukar›ya ç›kal›m, ileriye gitmek ge- C) Yukar›ya ç›k›p arkadafl›mla da görüfleyim. rekiyor... – Afla¤› komfluya inelim, yukar› mahalleye ç›kal›m, ile- D) Befl yüz metre ileriden sa¤a döneceksiniz. rideki yoldan gelmifller. E) Çocu¤un üstüne kocaman bir battaniye örtmüfller. Afla¤›, yukar›, ileri sözleri; ÖSS - 2003 – ilk sat›rdaki kullan›mlar›nda zarf, – ikinci sat›rdaki kullan›mlar›nda isim, çözüm – son sat›rdaki kullan›mlar›nda s›fatt›r; A seçene¤indeki “D›flar›n›n” sözcü¤ü yön bildirir. ‹nceleyelim, örnekleri artt›ral›m. “D›flar›n›n gürültüsü” biçiminde belirtili isim tamla- mas› kurup, tamlayan olmufl, yani adlaflm›flt›r. Cevap A Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 11.. soruyu hemen çözelim. 15.5 Azl›k - çokluk (miktar) zarflar›, derecelendirir. Ondan daha çal›flkan›n› bulmak zordur. örnek soru Bugünlerde dersleriyle fazla ilgileniyor. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, “üstünlük” bildiren En çok sevdi¤im tatl›, cevizli baklavad›r. bir belirteç (zarf) vard›r? Evlerinin pek genifl bir bahçesi var. A) Yol yap›m çal›flmalar› büyük bir h›zla ilerliyor. Bu örneklerde görüldü¤ü gibi en, pek, daha, çok, B) Burada göç, daha çok, büyük merkezlere do¤rudur. az, fazla, ..... sözleri ve bunlar›n birleflmifl hâlleri; en fazla, pek çok, pek az, daha çok, .... eylemleri, C) Kentlere do¤ru büyük bir nüfus hareketi görül- s›fatlar›, eylemsileri ve di¤er zarflar› derecelendi- mektedir. rirler; onlara eflitlik, afl›r›l›k, fazlal›k anlamlar› ka- D) Buras›, nüfus bak›m›ndan ikinci büyük kentimizdir. tarlar veya anlamlar›n› k›sarlar, belirtirler. “Çok” E) Nüfus planlamas›yla ilgili büyük sorunlar›m›z vard›r. anlam›nda kullan›lan \"ne\" de bu tür zarft›r. çözüm 1993 Komflular›m›z ne s›cak insanlar! B seçe¤inde kullan›lan “daha çok” sözü iki durum- Ne güzel bir arkadafll›¤›n›z vard›. dan birinin üstün oldu¤unu bildiren bir zarft›r. 314 Cevap B
ZARF (BEL‹RTEÇ) 15.6 Soru sözcükleri de zarf olabilir. örnek soru Eylemlerin ve eylemsilerin anlam›n› soru yoluyla Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, “neden” sözcü¤ü, çerçeveleyen soru sözcükleridir: ne, ne kadar, ne \"Bana neden gücendi¤ini anlayamad›m.\" cümlesin- zaman, niçin, nas›l, neden?... deki ile ayn› görev ve anlamdad›r? Dersin bitimine ne kadar kald›? A) Dar›lmas›n›n gerçek nedenini saklamaya çal›fl›yor. Beni, niçin görmek istiyorlar? Burada oldu¤umu nas›l anlad›n›z? B) Bu konuyu neden edebiyat aç›s›ndan ele ald›¤›n› anlayamad›m. Bu soru sözcüklerinden \"ne\" ve \"nas›l\" sözleri baflka bir sözcük türü olarak da kullan›labilir. C) Bir de¤il, birçok neden gösterilebilir. Ancak sebep soran (niçin, neden) soru sözcükleri, sebep sorma anlam› tafl›d›klar› sürece zarft›rlar. D) Beni aramas› için bir neden yoktu. Buralarda ne dolafl›p duruyorlar? (niçin): Eylemin sebe- E) Bunun bir gücenme nedeni olabilece¤ini sanm›yorum. bini soruyor. / zarf Çantan›zda ne var?: Bir varl›¤› soruyor. /zamir çözüm 1982 Bu nas›l bir dünya, hikayesi zor. Bir ismi soruyor /s›fat Lise y›llar›n›z› nas›l de¤erlendiriyorsunuz?: Eylemi so- Soru sözcüklerinin, soru anlam› katmasalar da kendi ruyor /zarf türlerini koruduklar›n› biliyoruz. “Ne” sorusu, isim hâl ekleriyle kullan›ld›¤›nda so- ru zamiri olur. Öncül cümlede \"neden\" sözcü¤ü \"gücendi¤ini\" ey- Neyi almam› istediniz? / Soru zamiri lemsisinin anlam›n› etkilemifl, \"niçin\" anlam›nda kul- \"Ben bu da¤lar›n nesine geldim?\" / Soru zamiri lan›lm›fl bir soru zarf›d›r. B seçene¤inde de \"ele ald›- ¤›n›\" fiilimsisinin anlam›n› etkilemifl, \"niçin\" anlam›n- da kullan›m›fl bir zarft›r. Cevap B Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 12 ve 13. sorular› hemen çözelim. 15.7 Zarflarla ilgili her fleyi bilelim. 1. ‹kilemeler zarf olarak kullan›labilir. Karfl› karfl›ya oturuyorduk. / zarf Art›k masal bitti, rahat rahat uyuyun. Karfl› dik kenar›n, komflu dik kenara... / s›fat Sizlere karfl› daha sayg›l› davranmal›yd›. / edat 2. ‹simler, zarf konumunda kullan›labilir. Uygun bir tak›m bulmak için dükkan dükkan dolaflt›k. 6. Zarf-fiiller, zarf konumunda kullan›l›r. 3. m, p, r, s ile yap›lan pekifltirmeli s›fatlar, zarf Bilmeden yapm›fl, h›çk›rarak a¤l›yor, yatar yat- olarak kullan›ld›klar›nda eylemlerin anlamlar›n› maz uyudu... pekifltirir, derecelendirir. Mahalledeki ahflap yap›lar depremden sapasa¤- örnek soru lam ç›km›flt›. Sabahlara kadar dimdik ayakta durmufltuk. Afla¤›daki cümlelerin hangisindeki ikileme, zarf ola- rak kullan›lm›flt›r? 4. Niteleme s›fatlar›, zarf olarak kulan›lmaya yat- k›nd›r. A) Onun en çok dikkat çeken yönü bak›fllar› ve özel- I. Karfl› tarafa dostça bir teklif sunduk. / s›fat likle iri iri gözleriydi. II. Bütün problemlerimizi dostça konuflaca¤›z. / zarf III. Zeynep, hepimizden daha nefleli bir k›zd›. / s›fat B) Yar›m yamalak ingilizcesiyle düflüncelerini anlat- IV. Çaml›ca bugün nefleli görünüyor. / zarf maya çal›flt›. 5. Unutmayal›m, baz› sözcüklerin türleri cümle- C) Filmdeki korkunç sahneleri so¤uk so¤uk terler dö- den cümleye de¤iflebiliyor. (Cümle içindeki ko- kerek izledi. numlar›, türlerini belirliyor.) D) Tatil haberini duyan ö¤renciler güle oynaya evleri- I. Daha önce böyle bir hikaye dinlememifltim. / s›fat ne gittiler. Daha önce böylesini dinlememifltim. / zamir Hiçbir hikayeyi daha önce böyle dinlememifltim. / zarf E) Konuflmac›ya böyle saçma sapan sorular yönelt- II. Karfl›ya gidece¤im. / isim mesi herkesi flafl›rtt›. 1995 çözüm D d›fl›ndaki seçeneklerde ikileme isimleri niteledi¤in- 315 den s›fat olarak kullan›lm›fl, D 'de eylemin anlam›n› etkiledi¤i için zarf olmufltur. Cevap D Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 14 ve 15. sorular› hemen çözelim.
BU KONUDA ÖZETLE... Konuların ve Kavramların Özeti 1. Zarflar, t›pk› s›fatlar gibi niteleyici sözcüklerdir; 5. Yer – yön bildiren kelimeler, çekim eki almay›p ancak niteledikleri sözcüklerin türü s›fatlardan eylemi, eylemsiyi nitelerse zarf görevi üstlenir. farkl›d›r. 6. Soru zarflar› nas›l, niçin, neden, ne, ne kadar, ne 2. S›fatlar, isimleri; zarflar, eylemleri, eylemsileri, zaman sözcükleridir. Ne ve nas›l sözcüklerine s›fatlar› ve zarflar› niteler. özellikle dikkat etmek gerekir. Bunlar s›fat ya da zamir görevinde de kullan›labilir. 3. Eylem ve eylemsilerin durumunu belirten zarfla- ra durum (hâl) zarf› denir. Bunlar nas›l ve niçin 7. ‹kilemeler, pekifltirilmifl sözcükler, koflullar olufl- sorusuna cevap verir. tu¤u zaman, yani eylem, eylemsi, s›fat ya da zarf- lar› niteler duruma geldikleri zaman, zarf görevi 4. Zaman zarflar›, görüntüsü yap›s› nas›l olursa ol- üstlenirler. sun zaman anlam› ile eylemleri, eylemsileri belir- ten sözler ve söz öbekleridir. 316
Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ TEST EDEL‹M Kavrama Testi ( 15.1 - 15.7 ) S›navlarda Sorulabilecek Sorular 317
KAVRAMA TEST‹ 1. Afla¤›dakilerin hangisinde alt› çizili söz zarf görevin- 5. Zarflar, eylemleri niteledi¤i gibi s›fatlar› da niteler. de de¤ildir? Afla¤›daki cümlelerin hangisinde \"çok\" sözcü¤ü s›fa- A) Yar›nlar bizim için daha güzel olacak. t› niteleyen bir zarf olarak kullan›lm›flt›r? B) Gazetelerin yazd›¤›na göre olay, dün akflam ol- A) S›nav yaklaflt›kça heyecan› daha çok art›yor. mufl. B) Kitap okumay› çok sevdi¤ini sonradan fark ettik. C) Er ya da geç siz de bu gerçe¤i ö¤reneceksiniz. C) Akflamüstleri sahilde gezinen çok insan bu man- D) Her fleyi akflamdan haz›rlayal›m ki iflimiz kolay ol- zaray› görmüfltür. sun. D) Bu kadar çok yemek yersen k›sa sürede fliflmanlars›n. E) Gelecek ay, iki önemli s›nava girmek zorunday›m. E) Çekingen görünmesine ra¤men çok güzel bir ko- nuflma yapt›. 2. Bir bulutlar›n arkas›na kaç›p bir görünen günefl, tepele- ri aflm›fl, vakit ö¤leyi geçmiflti. Bulutlar, sakland›klar› I ufkun gerisinden ans›z›n ç›k›p günefli perdeleyince, II deniz ›fl›lt›lar›n› yitiriyor, somurtuyor ve etraf karanl›k III 6. fiakaklar›ma kar m› ya¤d› ne var? I bir görünüm al›yordu. Sonra, bulutlar aras›ndan bir ge- Benim mi Allah'›m bu çizgili yüz? IV II dik bularak ç›kan günefl, ilkbahardaki gibi ›fl›klar›n› cö- Ya gözler alt›ndaki mor halkalar... III mertçe saç›yor, da¤lar›n sararan rengi, tabloyu tamam- Neden böyle düflman görünürsünüz, l›yordu. V IV Bu parçada numaralanm›fl sözcüklerden hangileri Y›llar y›l› dost bildi¤im aynalar? zarf görevinde kullan›lm›flt›r? V A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV. Bu dizelerde numaralanm›fl sözcüklerden hangisi be- lirteçtir? D) III. ve V. E) IV. ve V. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. 3. ------ kolay okunmuyor. Bu cümlenin bafl›na afla¤›dakilerin hangisi getirildi- ¤inde cümledeki sözcük türleri s›ras›yla \"zarf, zarf, eylem\" olur? A) Di¤eri B) Baz›lar› C) Pek D) Ço¤u E) Öncekiler 7. Bir gazeteci sorumlulu¤u ile hareket ediyorum. Yani I 4. Yüksek tepelerde sert ve so¤uk eser rüzgarlar. kendi do¤rular›m› de¤il, gerçekleri yaz›yorum. Belki \"so¤uk\" sözcü¤ü afla¤›daki cümlelerin hangisinde bu II cümledeki göreviyle kullan›lm›flt›r? bu kadar çok elefltirilmemin nedeni, bunun baz›lar›n› A) Terliyken so¤uk su içmemeye özen gösterilmeli. III IV V B) Misafirlere karfl› so¤uk durma, gülümse biraz. C) D›flar›ya ç›karken paltonu al, hava çok so¤uk. rahats›z etmesidir. D) Hiç kimseyle konuflmayan so¤uk biriydi. E) Buralar›n so¤u¤u iliklerimize kadar ifllerdi. Bu parçada geçen numaralanm›fl sözcüklerle ilgili 318 afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? A) I - S›fat B) II - Zamir C) III - Zarf D) IV - ‹sim E) V - S›fat
ZARF (BEL‹RTEÇ) 8. Gözlerinin içine baflka hayal girmesin 12. I. Buralarda ne dolafl›p duruyorlar? Bana ait çizgiler dikkat et silinmesin II. Bu soruyu bana neden soruyorsun? III. Bunlar› sizlere kim anlatt›? Bu dizelerde afla¤›dakilerden hangisi yoktur? IV. Biraz önce gidenlerin kim oldu¤unu biliyor musun? V. Bu konular› baflka birine anlatt›n›z m›? A) ‹sim B) S›fat C) Zamir D) Zarf E) Eylem Zarflar eylemlerin nedenini, zaman›n› ve durumunu sorar. 9. Tam otlar›n sarard›¤› zamanlar Buna göre, numaralanm›fl cümlelerin hangilerinde Yere yüzükoyun uzan›yorum soru anlam› bir zarfla sa¤lanm›flt›r? Toprakta bir telafl, bir telafl Kar›ncalar öteden beri dostum A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve V. Bu dörtlükte afla¤›dakilerden hangisi yoktur? D) III. ve IV. E) IV. ve V. A) Hâl eki alm›fl cins ismi 13. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› zarfla B) Edat grubu sa¤lanm›flt›r? C) ‹smi belgisizlik yönünden etkileyen s›fat D) Durum zarf› A) Bu dosya neden yeniden aç›ld›? E) ‹smin yerini iflaret yoluyla tutan zamir B) Niçin böyle davrand›¤›n› biliyor musun? C) ‹stanbul'a ne zaman dönece¤in belli mi? D) Yaz tatilinde nereye gitmeyi düflünüyorsunuz? E) Buradaki ifliniz bittikten sonra ne yapacaks›n›z? 10. Afla¤›dakilerin hangisinde, yüklemi durum bak›m›n- 14. ‹kilemeler, eylemi niteledi¤inde zarf görevi üstlenir. dan etkileyen bir sözcük vard›r? Buna göre, afla¤›daki cümlelerin hangisinde ikileme, A) Ona k›r›ld›¤›n› bir süre belli etmedi. zarf görevindedir? B) Yolu, karfl›ya geçmeden önce kontrol etti. C) Bu yaz Karadeniz'i iyice dolaflaca¤›z. A) Tuhaf tuhaf insanlarla karfl›laflt›m yol boyu. D) Düflüncelerini serbestçe ifade etmeyi ö¤rendi. B) Batan güneflin k›z›ll›¤›yla alev alevdi deniz. E) Kitap okudu¤unda zaman›n nas›l geçti¤ini anla- C) Böyle saçma sapan düflünceleri bir kenara b›rak- mazd›. mal›s›n. D) Eksik gedik evraklarla bizi oyalamay›n. E) Ürkek gözlerle süzdü herkesi uzun uzun. 15. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ikileme, zarf göre- 11. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde yer-yön belirteci, vinde kullan›lm›flt›r? tamlayan oldu¤u için adlaflm›flt›r? A) Atefl yakmak için etraftan çal› ç›rp› toplad›lar. A) Bir an önce ifllerini bitirip d›flar› ç›kmak istiyordu. B) Öbek öbek bulutlar gökyüzünü kaplam›flt›. B) Araba, biraz ilerledikten sonra yavaflça sa¤a döndü. C) O kadar çal›fl›yordu ki onun için gece gündüz bir- C) Yukar› köyle buras› aras›nda arazi anlaflmazl›¤› birine kar›flm›flt›. varm›fl. D) Ilg›t ›lg›t esen rüzgâr, karfl› k›y›n›n kokusunu geti- D) Evin arkas› büyükçe bir bahçeye bak›yordu. E) Afla¤›n›n manzaras› hepimizi büyülemiflti. riyordu. E) Günlük günefllik bir havada sessizce denize aç›l- d›lar. A-C-C-B / E-D-E / D-E-C-E / A-A-E-D 319
SINAVLARDA SORULAB‹LECEK SORULAR 1. Afla¤›dakilerin hangisinde soru anlam› bir zarfla sa¤- 4. Güvenin s›cakl›¤›n› hissetmek lanm›flt›r? Bütün sevinçleri hat›rlamak istiyorum Bafl›m› koydu¤um omuz A) Dün durakta çok mu beklediniz? Benim yerime atan kalp B) Sizi nas›l bulabilece¤imizi söyler misiniz? C) Bu saatte, bu kadar uzak bir yerden nas›l gelebil- Bugün günlerden yar›n Bugün günlerden umut diniz? D) Belirtmek istedi¤iniz en önemli nokta nedir? Bu dizelerde afla¤›dakilerden hangisi yoktur? E) Size yard›mc› olan kifli hangisiydi? A) ‹sim tamlamas› B) Hâl eki alm›fl isim C) Belgisiz s›fat D) fiah›s zamiri E) Soru zarf› 2. Geç fark ettim tafl›n sert oldu¤unu 5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde “gür” sözcü¤ü di- I II III ¤erlerinden farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r? Su insan› bo¤ar, atefl yakarm›fl A) Gençlik y›llar›ndan kalan gür saçl› foto¤raf›na içi- IV V ni çekerek bakt›. Bu dizelerdeki numaralanm›fl sözcüklerin hangisi B) Geçirdi¤i hastal›ktan sonra sesi eskisi gibi gür ç›k- zarft›r? m›yordu. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. C) Karadeniz Bölgesi gür ormanlar›yla ülke ekonomi- sine önemli katk›larda bulunmaktad›r. D) Karlar›n erimesiyle coflan gür ›rmaklar›m›z bizlere bereketi müjdeler adeta. E) Nef'î, Divan edebiyat›m›z›n gür sesli flairlerinden- dir. 6. Niçin herkes ile tek tek konuflmay› denemiyorsun? 3. (I) Yats› ezan› çoktan okunmufltu. (II) Akflamdan, geçen I II III hafta ›smarlanan faytonlar gelmifl, bekliyordu. (III) Te- pedeki ay, yusyuvarlak ve apayd›nl›kt›. (IV) Ova, kilo- Bu cümlede numaralanm›fl sözcüklerin türleri afla¤›- metrelerce uzaktaki Emirda¤lar›'na kadar, belli belirsiz dakilerin hangisinde verilmifltir? de olsa seçilebiliyordu. (V) Çay, kasabadan ötelere, gümüfl bir flerit gibi k›vr›larak uzan›yordu. I II III A) zamir s›fat zamir Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hanginde zarf B) zarf zamir zamir (belirteç) yoktur? C) s›fat zarf zarf D) s›fat s›fat s›fat A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. E) zarf zamir zarf C-A-C / E-B-E 320
KAZANMIfi OLMAMIZ GEREKEN B‹LG‹ ve BECER‹LER Bir sözcü¤ün belirtme, niteleme görevinde kullan›ld›¤›n› anlama Sözcü¤ün hangi tür sözcü¤ü niteledi¤ini belirleme S›fatlar›n isimleri; zarflan›rsa eylemleri, eylemsileri, s›fatlar› ve zarflar› belirtti¤ini kavrama S›fatlarla zarflar› kar›flt›rmama Zarflar›n hangi anlamla belirtme görevini üstlendi¤ini fark etme Durum zarflar›n› ay›rt etme Zaman zarflar›n› bulma Soru zarflar›n›, öteki soru sözcükleri ile kar›flt›rmama Yer – yön ve miktar zarflar›n› belirleme Zarflar›n hangi durumlarda isimleflti¤ini kavrama 321
16 EDAT (‹LGEÇ) BA⁄LAÇ ÜNLEM Tek bafllar›na anlam tafl›mayan edatlar›n önemli ifllevleri vard›r. Ba¤laçlar olmadan sözleri bir araya getirmek güçtür. Seslerle ifade edilmifl duygular›m›z söze dönüflüyor: Ünlemler
YÖRÜNGEDEK‹ KAVRAMLAR sözcü¤ün tek bafl›na anlams›z olmas› s.325 edat s.325 ba¤laç s.326 ikili ba¤laç s.326 ünlem s.327 324
EDAT (‹LGEÇ) - BA⁄LAÇ - ÜNLEM 16.1 Tek bafllar›na anlam tafl›mayan edatlar›n önemli ifllevleri vard›r. O kadar dolu ki tarihin flanla / Bir de¤il bin vatan gibisin. Yaln›z Kurt, filmdeki kahraman›n takma ad›yd›. / s›fat On yedi yafl›na kadar büyükbabas›yla kalm›flt›. Kardeflin de bizim ile gelecekmifl. “yaln›z” sözcü¤ü “sadece” anlam›nda kullan›l›rsa Mektubumu senin için yazd›¤›m› bilseydin... edatt›r; “ama, fakat” anlam›nda kullan›l›rsa ba¤laçt›r. Sanki yer yerinden oynuyordu. “ancak” sözü de sadece anlam›nda kullan›ld›¤›nda Bahara do¤ru yörük obalar›nda bir canlanma oluyordu. edat, “ama, fakat” anlam›na geldi¤inde ba¤laçt›r. Basit yenilgilerden dolay› insan ümidini yitirir mi! Bir k›s›m yazarlara göre elefltiri de bir sanatt›r. b) Anlam farkl›l›klar›: Birçok sözün, kullan›ld›¤› cüm- Arad›¤›m›z elbiseyi yaln›z orada bulabildik. leye göre anlam›nda farkl›laflmalar oldu¤unu bili- Onunla, Karagöz üzerine yaz›lm›fl eserleri inceliyoruz. yoruz. Bu durum edatlar için de geçerlidir. Genifl Ya¤mura karfl› bir s›¤›na¤›m›z yoktu. ve yeterli örnekleri testlerde gösterece¤iz, bu aç›klamay› k›saca burada örnekleyelim: “gibi” Bu örneklere bak›ld›¤›nda, alt› çizili sözcüklerin; Dalgalan sen de flafaklar gibi ey flanl› hilal. / benzetme – anlamlar›n›n daha çok cümle içinde belirginleflti¤ini, Olanlar› ben de senin gibi sonradan ö¤rendim. / eflitlik – daha çok isimlerden sonra gelerek sözcükler ara- Bizimle gelmek ister gibi bir hali vard›. / yak›nlaflt›r- ma, olas›l›k s›nda anlam ilgisi kurdu¤unu görüyoruz. Rakibini tuttu¤u gibi havaya kald›rd›. / an - zaman Bu tür sözcüklere edat diyoruz. örnek soru Yukar›daki örneklerde verilenlerin d›fl›nda; “ile“ sözcü¤ü afla¤›dakilerin hangisinde ba¤laç ola- özgü, ra¤men, dair, sadece, mahsus, ötürü, de¤il, beri, rak kullan›lmam›flt›r? e¤er, dek, de¤in, itibaren… A) Do¤du¤u kentle yaflad›¤› kent aras›nda, y›llarca gi- sözcükleri de edatt›r. dip geldi. Edatlarla ilgili sorular iki alanda yo¤unlafl›yor: ‹lgili B) Roman›yla bir öyküsü filme al›nd›. sözün edat olup olmad›¤› ve cümleye katt›¤› anlam. C) Elindeki uzun sapl› f›rçayla tavan› boyad›. a) “ile, do¤ru, yaln›z, ancak, karfl›” sözcükleri cümle- D) Kitaplar›yla defterlerini ayn› çantaya yerlefltirdi. de bulunduklar› konuma göre farkl› görevlerde kullan›labiliyor. Baz›lar›n› örnekleyelim: E) fiapkas›yla kahverengi paltosu uyum içindeydi. “ile” çözüm ÖSS - 1998 Seninle hepimiz gurur duyar›z. / edat Zaman›n›n ço¤unu arkadafllar› ile geçiriyor. / edat \"ile\" sözcü¤ü C d›fl›ndaki seçeneklerde sözcük veya Defterleri ile kitaplar›n› çantas›na yerlefltirdi. / ba¤laç söz öbeklerini birbirine ba¤lad›¤› için ba¤laç, C'de ise “ile” sözü ba¤lad›¤› söz ya da söz öbe¤ini do¤ru- dan yükleme ba¤l›yorsa edat, iki sözü birbirine bir isimden sonra gelerek onu cümledeki di¤er un- ba¤l›yorsa (di¤er bir ifadeyle “ve” anlam›ndaysa) ba¤laçt›r. surlarla ilintiledi¤i için edatt›r. Cevap C “do¤ru” örnek soru Sabaha do¤ru f›rt›na dinmiflti. / edat Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, ile, (-le, -la) ba¤laç E¤ri oturup do¤ru konuflal›m. / zarf olarak kullan›lm›flt›r? Yanl›fl bir saat bile günde iki kez do¤ruyu gösterir. / isim Do¤ru söz, erdemlili¤in gere¤idir. / s›fat A) Kap›y› kendi anahtar›mla açt›m. “do¤ru” sözcü¤ü “-e do¤ru” fleklinde olursa edatt›r. “yaln›z” B) Bursa'ya otobüsle gitmifller. Bu konular› yaln›z o biliyordu. / edat Sizinle yaln›z görüflmek istiyor. / zarf C) Konuflmalar›yla herkesi üzdü. fiartlar›n››z› kabul ediyor; yaln›z bir daha görüflmek is- tiyor. / ba¤laç D) Mektubu bu kalemle yazmasan iyi olur. Ömrünün son günlerinde as›rl›k ç›narlar gibi yaln›zd›. / isim E) Ona gazeteyle dergi götürdüm. ÖSS - 1995 çözüm E seçe¤inde \"ile\" sözcü¤ü efl görevli iki sözcü¤ü (ga- zete ve dergi sözcüklerini) ba¤lad›¤› için ba¤laçt›r. Di¤erlerinde ise eklendi¤i sözü do¤rudan yüklemle iliflkilendirmifltir; edatt›r. Cevap E 325 Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 1, 2, 3 ve 4. sorular› hemen çözelim.
EDAT (‹LGEÇ) - BA⁄LAÇ - ÜNLEM 16.2 Ba¤laçlar olmadan sözleri bir araya getirmek güçtür. ‹çerden bir çocuk a¤lay›fl› geliyordu, ama ses bo¤uktu. ‹nsan bunlar› önce kendi yaflamal› da sonra baflkalar›- Belki de anas› a¤z›na yast›k kapam›flt›. Muhtar odaya na ö¤ütlemeli. / azarlama girdi ve sürmeyi sürdü. Mülaz›m da soka¤a ç›kt›. Çal›flacakm›fl da zengin olacakm›fl. / küçümseme Gel de sabret. / k›zma Küçük A¤a / Tar›k BU⁄RA Vakit geç oldu da arayamad›m. / sebep Durumumuzu biliyor da yard›m etmiyor. / yak›nma Bu paragraftaki koyu renkle yaz›lm›fl sözler ba¤- Zeynep de bir konuflma yapacak. / konuflma yapacak laçt›r. baflkalar› da var. Ba¤laç > ba¤ - la -ç. Sözcü¤ün anlam›nda \"ba¤la- ma ifllevi\" ön plandad›r. Baz› ba¤laçlar anlat›m› ayn› do¤rultuda geniflletir. Ba¤laçlar, Ya, Kanl›ca'daki yal›y› ya da Samand›ra'daki yazl›¤› – ögeleri satacakt›. – söz öbeklerini, sözleri, Hem suçlu, hem güçlü. – cümleleri ba¤lar. Ne flifl yans›n, ne kebap.(yans›n) Türkçede en çok kullan›lan ba¤laçlar flunlard›r: c) Yaz›l›fllar›: \"ve, ile, de, ki, hatta, çünkü, fakat, ama, lakin, ve- Ba¤laçlar ayr› yaz›l›r; çünkü bunlar ayr› birer söz- ya, ya da, ancak, yaln›z, yine, öyleki...\" Bunlar ka- cüktür. Bu yarg›n›n tek istisnas› ayr› yaz›ld›¤› gibi dar olmamakla birlikte \"sanki, halbuki, hele, yok- bitiflik de yaz›labilen “ile” ve ”ise” ba¤laçlar›d›r: sa, zira, üstelik...\" ba¤laçlar› da dilimizde önemli yer tutar. Baz› ba¤laçlar› ikili flekilde kullan›r›z: Türkiye ile (Türkiye’yle) Azerbaycan aras›ndaki iliflki- “ne ... ne, ya ... ya, hem ... hem, de ... de” ler günden güne gelifliyor. ÖSYM ba¤laçlar›n temel ifllevleriyle ilgili olarak Kardeflim ders çal›fl›yor; ben ise (bense) televizyon birkaç alanda soru sormaktad›r. Ba¤laçlar›n temel seyrediyordum. ifllevlerini aç›klayal›m: “ki” ve “de” ba¤laçlar›n›n yaz›m›yla ilgili ayr›nt›lar›, “Yaz›m Kurallar›” konusunda vermifltik. a) Cümlenin Ögelerini Ba¤larlar: örnek soru ‹lgili aç›klamalar, \"Cümlenin Ögeleri\" konusun- da verilecektir. ‹nsanlar› e¤itmeyi amaçlayan bu yazar›n öykü ve ro- manlar yazarak ulaflmaya çal›flt›¤› nokta, ça¤dafl uy- b) Ba¤laçlar Cümleye Çeflitli Anlamlar Katarlar: garl›¤a uymayan düflünme ve yaflama biçimlerini de- ¤ifltirmekti. Baz›lar› olumlu ve olumsuz yarg›lar› ba¤larlar: ama, fakat, lakin, ancak, yaln›z. Bu cümleyle ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan hangi- si yanl›flt›r? Biliyor ama anlatmak istemiyor. +– A) Fiilimsiler kullan›lm›flt›r. Ayn› do¤rultudaki yarg›lar bu tür ba¤laçlarla ba¤- B) Birden çok s›fat tamlamas› vard›r. lan›rsa anlat›m bozulur: C) Özne, birden çok sözcükten oluflmufltur. Çok güzel konufluyor ama herkes anl›yor. ++ D) Ba¤laç kullan›lm›flt›r. “üstelik, hatta” gibi ba¤laçlar belirtilen yarg› ya E) ‹lgeçlere yer verilmifltir. da durumun artarak devam edece¤ini bildirir: ÖSS - 2002 Bu yürüyüflle oraya üç günde (var›lmaz), hatta dört günde var›lmaz. çözüm Çok genç de¤il; üstelik ifli gücü de yok. A: e¤itmeyi, amaçlayan \"de, da\" ba¤lac›n›n anlam yönüyle çok güçlü ve ifl- B: ça¤dafl uygarl›k, bu yazar, ulaflmaya çal›flt›¤› nokta lek oldu¤unu görüyoruz. Baz›lar›na örnek verelim: C: insanlar› e¤itmeyi amaçlayan bu yazar›n öykü ve fiimdi bir fliir de size okuyay›m. / baflkalar›na okudum. fiimdi size bir de fliir okuyay›m. / baflka fleyler okudum. romanlar yazarak ulaflmaya çal›flt›¤› nokta Size flimdi de bir fliir okuyay›m. / daha önce okumufltum. O yöreleri ben de dolaflt›m. / eflitlik. D: ve E: ø Cevap E 326 Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 ve 14. sorular› hemen çözelim.
EDAT (‹LGEÇ) - BA⁄LAÇ - ÜNLEM 16.3 Seslerle ifade edilmifl duygular›m›z söze dönüflüyor: Ünlemler A, a... elindekine bak›n! Buraya kadar yedi sözcük türünü (eylemler d›fl›n- Eeee... art›k bu kadar ac›ya katlanacaks›n! da) ö¤rendik. Benim masam› kar›flt›rmay›n, e mi! fiimdi ö¤rendiklerimizin pekiflmesi için afla¤›daki Ay bunlar› sen mi anlat›yorsun! metinde geçen alt› çizili sözcüklerin türlerini alt›- Oh, dünya varm›fl! na yazal›m. Koyu yaz›lm›fl sözler, bulunduklar› cümleye bir Alaca karanl›k içinde sivri, siyah, bir kayan›n belli duygu anlam› kat›yor. Ac›ma, k›zma, üzüntü, heye- belirsiz hayali gibi yükselen fialgo burcu uyan›kt›. can, hayranl›k, flafl›rma, piflmanl›k, keder, yak›nma Zaman zaman inletti¤i trampet, boru seslerini ak- gibi çeflitli duygular› tafl›yan sözlere ünlem denir. flam›n hafif rüzgâr›, bir u¤ultu hâlinde, her tarafa yay›yor. Kederli ba¤r›flmas›yla ölümü hat›rlatan Ünlemler söylenifllerine göre çok farkl› anlamlara küfürbaz karga sürüleri, bulutlu havan›n donuk gelebilir. Sözgelimi “A“ ya da “E“ ünlemlerinin tek hüznünü daha beter artt›r›yordu. Mor da¤lar git- bafl›na kullan›ld›¤›nda bile birbirinden farkl› an- tikçe koyulafl›yor, gittikçe karar›yordu. Yamaçlar- lamlar› yüklendi¤i / iletti¤i görülür. daki da¤›n›k gölgeler, kuflsuz ormanlar, h›çk›ran dereler, kaçan yollar, ›ss›z korular, sanki korkunç Türkçede, A(Aa, Aaa), E (Ee, Eee), O (Oo, Ooo), ay, bir f›rt›nan›n gürlemesini bekliyordu. hey, hay, ah, oh, vah, vay vay, ha, hah, yahu, be, of, uf, öf, aman, aman›n... as›l ünlem olarak kullan›l›r. Burcun tepesinde, beyazl› siyahl› bir bayrak, can çekiflen bir kartal ›st›rab›yla, k›vran›yordu. Bunlar›n d›fl›nda ünlem anlam› tafl›yan seslenifller de vard›r. Bu sözcükler, tür olarak fiil, isim vb. ‹ki bin kiflilik kuflatma ordusunun çad›rlar›, kaleye iken anlamca ünlem olarak kullan›l›r: yafla, var ol, giren yolun sa¤›ndaki büyük diflbudak a¤açlar›n›n gel, dur, imdat, yetifl.. etraf›na kurulmufltu. Yerlere kaz›klanm›fl k›r atlar, yabanc› kokular duyuyor, s›k s›k bafllar›n› kald›ra- Ayr›ca, duygu yo¤unlu¤u tafl›yan cümlelere ün- rak kiflniyorlar, t›rnaklar›yla kazmaya çal›flt›klar› lem cümleleri diyoruz. Bu cümlelerde, ünlem tü- topraklar›n nemli çimenlerini otluyorlard›. Dallar- ründen sözcüklerin yer almas› flart de¤ildir. da k›rm›z› çullar, s›rmal› e¤erler as›l› duruyordu. Cemaatle k›l›nm›fl akflam namaz›ndan da¤›lan as- Birden, benim s›rlar›m› ortaya dökmesin mi! kerler, çad›rlar›n aras›ndan gürültü ile geçiyorlar- Böylesi, cana minnet! d›. K›sa emirler, ça¤r›lan isimler, bir kahkaha, bir Ne giyse yak›fl›yor! söz... Bafllayacak sessizli¤i bozuyor, atlar›n yan›n- Üç kifli ayn› kazada can vermifl! da itiflen gencin flen naralar› duyuluyordu. (…) Adam, sen de!.. Ömer Seyfettin - Kütük ÖSYM ünlemlerle ilgili sorular› özelikle bu alana yöneltmekte. örnek soru Afla¤›dakilerden hangisi bir ünlem cümlesidir? A) Ne kadar da yaramaz bir çocuk. B) Havalar yavafl yavafl ›s›n›yor. C) Bu kitab› yeni ald›m. D) Yeme¤imi henüz yemedim. E) Yar›n geziye ç›kabiliriz. 1995 çözüm A seçe¤inde bir duygu ifade edildi¤i için bu cümle ün- lem cümlesidir. Cevap A 327
BU KONUDA ÖZETLE... Konuların ve Kavramların Özeti 1. Türkçede baz› sözcüklerin tek bafllar›na anlam› 6. Ba¤laçlar; cümleleri, sözleri ba¤lama göreviyle yoktur; bunlar cümle içinde kullan›ld›klar›nda an- kullan›l›r. En s›k kulland›¤›m›z ba¤laçlar aras›nda, lam kazan›r ve cümle için de önemli bir ifllevi ye- “ama, fakat, ve, ya da, veya, yaln›z, ancak, ile, oy- rine getirir. sa, hatta, hem… hem, ne… ne vb.” say›labilir. 2. Edatlar, isimlerle, zamirlerle, fiilimsilerle öbekle- 7. Bir k›s›m ba¤laçlar, ikili biçimde kullan›l›r; is- flerek cümle içinde görev ve anlam kazan›r. ter…ister, gerek…gerek, ya…ya vb. 3. En çok kullan›lan edatlar aras›nda “için, gibi, gö- 8. “de” ve “ki” ba¤laçlar›n›n yaz›m›na bunlara benze- re, dolay›, ra¤men, yaln›z, sadece, ancak vb.” sa- yen ekler bulundu¤undan özellikle dikkat etmek y›labilir. gerekir. 4. Bunlar öteki sözcüklerle çeflitli ekler (örne¤in hâl 9. Ünlemler, asl›nda bir kelime de¤il, duygular›n ifa- ekleri) yard›m›yla öbekleflir. desi ile ç›kar›lm›fl seslerdir. Bunlar zamanla bir kelime gibi kullan›l›r olmufltur. 5. Baz› sözcükler, Türkçede birçok görevde kullan›- labilir. Örne¤in “yaln›z” sözcü¤ü anlam›na, birlik- 10. Ünlem türünden olmad›¤› hâlde, ünlem anlam›n› te kullan›ld›¤› sözcüklere göre s›fat, zarf, edat, yüklerken sözcükler vard›r. Bunlar fiiller, isimler ba¤laç olabilir. vb. olabilir. 328
Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ TEST EDEL‹M Kavrama Testi ( 16.1 - 16.3 ) S›navlarda (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) Sorulmufl Sorular S›navlarda Sorulabilecek Sorular 329
KAVRAMA TEST‹ 1. I. Çocuklar›na iyi bir gelecek haz›rlamak için feda- 4. Felsefenin insanlara, yaflama bafllarken de ölüme karl›ktan kaç›nmad›lar. do¤ru giderken de söyleyecekleri vard›r. II. Vatan› için çal›flt› ömrünün sonuna kadar. Bu cümleyle ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan hangi- si yanl›flt›r? III. K›fl için haz›rl›k yapmaya bafllad›. A) Yüklemi bir isimdir. IV. Senin için neler söyledi, neler. B) Eylemsiler kullan›lm›flt›r. C) Ba¤laç kullan›lm›flt›r. V. S›nav› kazanmak için çok çal›flmas› gerekti¤ini D) Birden çok ilgeç (edat) vard›r. biliyor. E) Yüklem ek eylem alm›flt›r. \"‹çin\" edat›, numaralanm›fl cümlelerin hangilerinde ayn› anlamda kullan›lm›flt›r? A) I. ve II B) I. ve V. C) II. ve III. D) III. ve IV. E) IV. ve V. 2. Bana göre yaz›nda mutlak do¤ru yoktur çünkü sadece 5. Difli bir kartalla difli bir tilki ahbap olmufllar: \"Birbi- I II III rimize yak›n otural›m da dostlu¤umuz ilerlesin.\" de- mifller. gerçe¤i anlatmak için yazan bir yazar bile duygular› IV Bu cümledeki alt› çizili sözcüklerin türü afla¤›daki- lerin hangisinde s›ras›yla verilmifltir? ile düflüncelerinin etkisinden kurtulamaz. V A) S›fat - zarf - edat B) S›fat - zarf - ba¤laç Bu cümlede numaralanm›fl sözcüklerden hangileri C) Zarf - zamir - ba¤laç edatt›r? D) Zamir - zarf - edat E) ‹sim - s›fat - ba¤laç A) I. ve III. B) II. ve IV. C) I., III. ve IV. D) II., III. ve IV. E) III., IV. ve V. 3. Afla¤›daki dizelerin hangisinde edat yoktur? 6. ‹çimde mis kokulu K›z›l bir gül gibi duruyor zaman A) Benim için önemsiz, bütün mevsimler hep bir Ama bugün cumaym›fl, yar›n cumartesiymifl Bir yaram var içimde, asla onulmaz, derin Ço¤um gitmifl de az›m kalm›fl, umurumda de¤il B) Öfkeyle hayk›r›r›m karanl›k boflluklara Bu dizelerde afla¤›dakilerden hangisi yoktur? Hiç beni duymazs›n›z görmezsiniz de A) Birleflik yap›l› s›fat C) Y›llar›n telafllarda bu kadar çabuk B) Hâl eki alm›fl isim Geçece¤i akl›n›za gelmezdi C) ‹yelik eki alm›fl belgisiz zamir D) Edatla öbekleflmifl isim D) Geldim iflte mevsim gibi kap›na E) Karfl›laflt›rma anlam› tafl›yan edat Gözlerimde bulut, saçlar›mda çi¤ E) Bir kufl sesi gelir dudaklar›ndan Gözlerin gönlümde açan nergisler 330
EDAT (‹LGEÇ) - BA⁄LAÇ - ÜNLEM 7. I. Burada yaln›z›m, yaflam›m›n son günlerinde. 11. Afla¤›dakilerin hangisinde birden fazla ba¤laç vard›r? II. Yaln›z kalmak istemiyorum, bana arkadafl olur musun? A) Arkadafl›m, tiyatro kadar sinemay› da seviyor. III. Bu çocu¤u yaln›z sen ikna edebilirsin. IV. Bundan sonra, yaln›z günler çok geride kald›. B) Her fleyi bildi¤ini san›yorsun ama unutma ki böy- V. Onunla bu konuyu yaln›z konuflmal›s›n›z. le düflünen insanlar baflar›s›z olur. Afla¤›dakilerden hangisi \"yaln›z\" sözcü¤ünün numa- C) Konuflmay› fazla sevmeyen, ço¤u zaman yaln›zca ralanm›fl cümlelerdeki görevlerinden biri de¤ildir? dinleyen bir insand›. A) S›fat B) Zarf C) Edat D) Yüzünde, sab›rs›zl›¤›n› belli edecek ufak bir iz bi- E) ‹sim le yoktu. E) Sorulara, do¤ru ya da yanl›fl ay›rt etmeksizin yeni- den göz at›yoruz. D) Ba¤laç 12. I. Ya telefonla görüflelim ya da bir yerde buluflal›m. 8. \"ile\" sözcü¤ü, eylemi niteleyen bir sözcü¤e eklenir- II. Bu sözleri beni de çileden ç›kard›. se edat, \"ve\" anlam›nda kullan›l›rsa ba¤laçt›r. III. Zor ama zor bir ifle giriflmifllerdi. Buna göre, \"ile\" sözcü¤ü afla¤›dakilerin hangisinde ba¤laç olarak kullan›lmam›flt›r? IV. Bu yapt›¤›m›za hem ziyaret, hem ticaret derler. A) Ans›z›n gelifliyle hepimizi sevindirdi. Bu cümlelerdeki ba¤laçlar afla¤›dakilerden hangisini B) Evin kap›s›yla pencereleri ayn› renkteydi. içermez? C) Kediler ile köpekler yine sokaklar› paylafl›yor. D) Öfkeli sesiyle karanl›k yüzü insan› korkutuyordu. A) Pekifltirme durumu B) Seçenek sunma E) Gidifliyle dönüflü aras›nda az bir zaman geçti. C) Birliktelik durumu D) fiaflk›nl›k anlam› E) Eflitlik durumu 9. Vatan topra¤›, her insan için ekmek gibi aziz görülü- 13. Gelmifl dayanm›fl›m demir kap›s›na sevdan›n yordu. Ben yaflam›yor gibi yaflam›yor gibi yafl›yorum Bu cümle ile ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisi yan- Bu dizelerde afla¤›dakilerden hangisi yoktur? l›flt›r? A) Ba¤laç B) Edat C) Zamir A) Ad tamlamas›na yer verilmifltir. B) Ba¤laç vard›r. D) Eylem E) ‹sim C) ‹lgeç kullan›lm›flt›r. D) Yüklemi çekimli eylemdir. 14. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ba¤laç kullan›lma- E) Belgisiz s›fat kullan›lm›flt›r. m›flt›r? 10. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde \"ama\" ba¤lac›, pe- A) Böylesi bir bahar sabah›nda tek bir kufl c›v›lt›s› kifltirme görevinde kullan›lm›flt›r? yoktu. A) Ona hep de¤er verdim ama o beni hiçe sayd›. B) Birçok a¤açla bitki türü yok olma tehlikesiyle kar- B) So¤uk ama günefllidir buran›n k›fllar›. fl› karfl›ya. C) Deneme yazar› gerçekleri anlat›rken ona yorumu- nu da katar. C) Çok vefas›z ç›kt›, beni hiç ama hiç aramad›. D) Teknolojinin yanl›fl ve kötü kullan›m› yaflam› olumsuz etkilemektedir. D) Hemen gelece¤im dedi ama hâlâ yok ortal›kta. E) Aç›k konufl ama s›rlar›n› olur olmaz kimselere an- E) Ne düflündü¤ünü biliyorum ama bir de beni din- latma. lesen. B-A-E / D-B-E / D-A-B-C / B-D-A-A 331
SINAVLARDA (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) SORULMUfi SORULAR 1. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde geçen \"iyi\" sözcü¤ü, 5. Çekim eki alm›fl her s›fat adlaflm›flt›r. \"Okuldayken çok çal›flkan bir ö¤renciydi\" cümlesin- Afla¤›daki cümlelerin hangisindeki alt› çizili sözcük, deki \"çok çal›flkan\" sözü ile ayn› görevde kullan›lm›fl- bu kurala örnek gösterilebilir? t›r? A) En büyük zevki rahatça koltu¤una oturup televiz- yon izlemekti. A) Onun gibi iyi insan az bulunur. B) Evleri caddeye çok yak›n, darac›k bir soka¤›n ba- B) ‹yi dinlersen ö¤renirsin. fl›ndayd›. C) Bu gece iyi uyudum. C) Aralar›nda nedeni bilinmeyen bir so¤ukluk vard›. D) Yeni gelen makine iyi çal›fl›yor. D) Birden bafllayan s›caklar herkesi bunaltt›. E) Bu soruyu iyi cevaplad›n. E) Kumafllardan k›rm›z›l› olan› daha çok be¤endim. (1988) (1994) 2. Afla¤›daki cümlelerin hanisinde, \"iyice\" sözcü¤ü öte- 6. Afla¤›daki cümlelerin hangisindeki ikilemeyi olufltu- kilerden farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r? ran sözcükler tek bafllar›na kullan›lamaz? A) Yalan yanl›fl bilgilerle do¤ru bir karar veremezsi- A) Nihayet bir flirkette iyice bir ifl bulabilmifl. niz. B) Arkadafllar› onun iyice bir ö¤renci oldu¤unu söy- B) Karfl›dan, güçlü kuvvetli görünüyordu. C) M›r›n k›r›n etme de olanlar› anlat. lüyor. D) Aradan afla¤› yukar› on y›l geçti. C) ‹yice bir film ama dereceye girece¤ini sanm›yo- E) ‹ngilizceyi flöyle böyle bilir. rum. (1995) D) Fazla tan›m›yorum ama iyice bir insana benziyor. E) Ayfle yar›nki s›nav için iyice haz›rlanm›fl. 7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinin yüklemi ek eylem alm›fl bir s›fatt›r? (1988) A) Bu elmalar henüz tatlanmam›fl. B) Eski evimiz de bu kadar geniflti. 3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, \"güzel\" kelimesi C) fiu anda olay›n gerçek nedenini bilen yok. ötekilerden farkl› görevde kullan›lm›flt›r? D) Söylediklerine göre bu s›n›f›n en çal›flkan› sensin. E) Yar›n hava tüm yurtta ya¤murlu olacakm›fl. A) Yaz k›fl yeflilli¤ini yitirmeyen çam korusu pence- remden ne güzel görünür. (1995) B) Uzaklardan gelen o tatl›, o güzel sesin etkisiyle bir 8. Afla¤›dakilerin hangisinde \"-la -le\" eki, ötekilerden an duraklad›. farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r? A) Dallar, ilkbahar›n tatl› rüzgar›yla k›m›ld›yordu. C) Güldü¤ü zaman, ›fl›lt›yla parlayan güzel diflleri B) Her zamanki gibi bu ifli de kolayl›kla baflard›. ortaya ç›k›yordu. C) A¤layan çocu¤un yüzüne sevgiyle bakt›. D) Sevinçle birbirlerine koflarak sar›ld›lar. D) Sar›fl›n, mavi gözlü bu çocu¤un güzel bir yüzü E) Aya¤›na kadar gelen topa h›zla vurdu. vard›. (ÖSS - 1986) E) O iyi insanlar, o güzel atlara bindiler, çekip gittiler. (ÖSS - 1987) 4. Afla¤›daki dizelerin hangisinde, \"böyle\" kelimesi öte- kilerden farkl› bir görevde kullan›lm›flt›r? A) Böyle ferman etti Cahit! B) Bu rüzgar her vakit böyle esmeyecek! C) Bu meclis böyle kalmaz, mestler mahzun olur bir gün. D) Y›ld›r›ms›z ve baltas›z Bir orman böyle devrildi. E) Eve tuz ve ekmek götürmeyi Böyle havalarda unuttum. (ÖSS - 1986) 332
EDAT (‹LGEÇ) - BA⁄LAÇ - ÜNLEM 9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde bir adlaflm›fl s›fat 13. Afla¤›dakilerin hangisinde pekifltirmeli niteleme s›fat- vard›r? lar› vard›r? A) Otel sahibi bizi güler yüzle karfl›lad›. A) Memleket isterim B) Yürüyüfle ç›kan konuklar henüz dönmediler. Gök mavi, dal yeflil, tarla sar› olsun C) Eski yöneticileri toplant›ya ça¤›rm›fllar. D) S›n›f›n çal›flkan› bu s›nav sonunda belli olacak. B) E¤ilmifl arza kanar, muttas›l kanar güller E) Kendilerine yöneltilen sorulara cevap vermediler. Durur alev gibi dallarda kanl› bülbüller (1996) C) Koskocaman y›ld›zlar alt›nda upuzun bir yol Ve minnac›k bir ev 10. Kimi niteleme s›fatlar›n›n ilk ünlüsüne kadar olan bö- lümü, m, p, r, s ünsüzlerinden yak›flan› ile bir önek D) Akflam, yine akflam, yine akflam haline getirilir ve sözcü¤ün bafl›na eklenerek s›fat pe- Göllerde bu dem bir kam›fl olsam kifltirilir. E) Masa da masaym›fl ha Afla¤›daki cümlelerin hangisinde bu kurala uymayan Bana m›s›n demedi bu kadar yüke bir pekifltirme s›fat› vard›r? (1992) A) Bayram olmas›na karfl›n caddeler ›p›ss›zd›. B) Gülünce bembeyaz diflleriyle daha da sevimli 14. Afla¤›daki dizelerin hagisinde yüklemi durum yönü- den belirten bir söz vard›r? olurdu. C) Köyleri, a¤açs›z, yeflilliksiz, ç›rç›plak bir ovan›n A) Evler yapt›, insanlar ça¤lar boyunca B) Varl›¤›m› yaln›z ona verdim ben ortas›ndayd›. C) A¤›r a¤›r halay çekiyor k›zlar D) ‹lk kez, böylesine özü sözü do¤ru, s›ms›cak bir in- D) Solgun bir gül oluyor dokununca E) Ben bu yüzden yaln›zl›¤a hasretim sanla arkadafl olmufltu. E) Bu sapasa¤lam ayakkab›lar› bu kadar çabuk nas›l (ÖSS - 1992) eskitti¤ini do¤rusu anlayamad›m. 15. Afla¤›daki dizelerin hangisinde, yüklemi durum yö- nünden belirten bir söz vard›r? (ÖSS - 1993) A) Sen de flöyle bir ayakkab› alabilirdin. 11. \"Bu\" sözcü¤ü, afla¤›daki dizelerin hangisinde tür ba- B) Sözünü etti¤im yaz› öteki dergideydi. k›m›ndan ötekilerden farkl›d›r? C) Onu de¤il, fluradaki kalemi istiyorum. D) Öyle sorular yöneltti ki yan›t bulamad›m. A) Kolay de¤il bu dünyadan ayr›lmak. E) Böyle konuflursan anlaflamay›z. B) \"Bu tafl›nd›r\" diyerek Kabe'yi diksem bafl›na C) Bu eller miydi resimleri tutarken uyuyan (ÖSS - 1992) D) Gönlüm bu sevincin heyacan›yla kanatl› E) A¤›r a¤›r ç›kacaks›n bu merdivenlerden 16. Afla¤›dakilerin hangisinde, anlam belirsizli¤ini gider- mek için cümlenin bafl›na bir flah›s zamiri getirmek (ÖSS - 1993) gerekir? 12. Afla¤›daki dizelerin hangisinde zamir ek eylem alarak A) Adana'ya yerlefltiklerini duydum. yüklem olmufltur? B) Yeni ald›¤›n elbiseyi çok be¤endim. C) Önerdi¤in roman› henüz okuyamad›m. A) Beni herkes severdi çocuklu¤umda. D) Yar›flmada birinci oldu¤una sevindim. B) Sendin bütün korkular›n çaresi. E) S›nava ‹stanbul'da girmek istiyorum. C) Ben uzaklarda olmal›y›m, çok uzaklarda. D) Denize bakan evler gibiyim seninle. (1991) E) Onu benden, beni ondan ay›ran deniz. (ÖSS - 1993) A-E-A-E / D-C-B-A / D-E-B-B / C-C-E-D 333
SINAVLARDA (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) SORULMUfi SORULAR 1. Afla¤›dakilerin hangisinde, \"de, da\" kullan›ld›¤› cüm- 4. Afla¤›dakilerin hangisinde \"de\", \"da\" ba¤lac› cümleye leye \"küçümseme\" anlam› katmaktad›r? \"eflitlik, gibilik\" anlam› katm›flt›r? A) Nas›l oldu da zil sesini kimse duymad›? A) O fliiri okumufl da anlayamam›fl. B) Benim için fark etmez; tiyatroya da gidebiliriz, si- B) Bundan sonra özür dilese de affetmem. C) Gitti de bir mektup bile yazmad›. nemaya da. D) Sözünü etti¤im elbiseyi ald›m da giymedim. C) O kadar üsteledim gene de \"Vermem de vermem.\" E) Gazetedeki ilan› ben de görmüfltüm. dedi (ÖSS - 1994) D) Okumana diyecek yoktu ama fliir de fliirdi hani. E) O büyüyecek de, adam olacak da bize bakacak 5. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde \"ama\" sözcü¤ü, pe- kifltirme görevinde kullan›lm›flt›r? (ÖSS - 1987) A) Çok zorlad›m; ama yarar› olmad›. 2. Afla¤›dakilerin hangisinde, ikinci cümleye geçilirken B) Bir zamanlar burada eski ama sa¤lam bir ev vard›. yap›lan de¤ifliklikle, yüklem kifli yönünden güçlendi- C) Bir derdin var senin; ama bana söylemek istemi- rilip pekifltirilmifltir? yorsun. A) Buraya yar›n sen gelirsin D) Yine gelecekmifl; ama çok kalmayacakm›fl. Buraya yar›n sen gel. E) O günden sonra onu hiç ama hiç görmedim. B) Birazdan onu ben görece¤im (1990) Birazdan onu ben görürüm. 6. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde ama ba¤lac›, koflul C) Çok hastay›m. anlam›nda kullan›lm›flt›r? Bugün, çok çok hastay›m. A) Bir fleyler söyledi ama anlayamad›m. D) Bunu ona verirsin. B) Okula gideceksin ama otobüsle. Bunu ona sen verirsin. C) Biraz pahal› ama çok güzel. D) Eflyalar› eski ama tertemiz. E) Kumda günefllenirsin. E) Belki do¤ru söylüyorsun ama inanam›yorum. Kumda her gün günefllenirsin. (1981) (ÖSS - 1983) 7. Afla¤›dakilerin hangisinde alt› çizili sözcükler, tür ba- 3. Televizyon reklamlar› radyo ile yap›lanlardan daha k›m›ndan ayn›d›r? etkili oluyor. A) Gelirken ne getirece¤ini söylemedi. \"ile\" sözcü¤ü, afla¤›daki kullan›mlardan hangisinde Burada ne ailemden biri var ne de arkadafllar›m. bu cümledekiyle ayn› görev ve anlamdad›r? B) Görüflmelerimizi art›k tamamlamam›z gerekiyor. A) Bu gün radyo ile televizyonun hayat›m›zdaki yeri Bu flehirde yaflamak art›k iyice zorlaflt›. ve önemi yads›namaz. C) Belle¤ime kaz›nm›fl o ac› günü hiç unutur muyum? B) Ona göre ahlak, düflündü¤ü ile yapt›¤› aras›ndaki Kitapta bu konuyu ifllememi özellikle o istemiflti. benzerliktir. D) O kadar dosyay› bir günde nas›l inceleyecek? C) Sinekli Bakkal ile Tatarc›k, Halide Edip'in toplum- Kendisinden nas›l bir çal›flma beklendi¤inden ha- sal konulu iki roman›d›r. beri yok. D) O, deyimleri ve tekerlemeleri ile ‹stanbul Türkçe- E) Oraya yaln›z gitmeni do¤ru bulmuyorum. sinin güzelli¤ini yans›tm›flt›r. Arad›, yaln›z ne zaman gelece¤ini söylemedi. E) Onu en çok ilgilendiren, gazetenin gülmece say- (YGS - 2010) fas› ile spor haberleridir. (ÖSS - 1982) 334
EDAT (‹LGEÇ) - BA⁄LAÇ - ÜNLEM 8. Afla¤›daki dizelerin hangisinde, somut bir addan tü- 11. Dünyan›n en tan›nm›fl orkestralar›ndan biri olan bu reyip somut bir varl›¤› niteleyen s›fat vard›r? grup, 18. yüzy›l bestecilerinin yap›tlar›n› yorumlu- yor; ayr›ca unutulmufl veya az tan›nan bestelecilerin A) ‹çindeyim flimdi o alaca sessizli¤in yap›tlar›n› buluyor ve seslendiriyor. B) Ne vefal› komflumuzdun sen Fahriye Abla C) B›rak yorgun bafllar› bu tafllarda uyusun Bu cümleyle ilgili olarak afla¤›da verilenlerden hangi- D) Sonsuz ufuktan ah o ne çoflkun geliflti o si yanl›flt›r? E) Geyikli örtüyü ser masaya, dinlen biraz A) ‹flaret s›fat› vard›r. (1990) B) S›fat - filler kullan›lm›flt›r. C) Zarf tümleci yoktur. D) Türemifl sözcükler kullan›lm›flt›r. E) Yüklemler bileflik zamanl›d›r. (ÖSS 2004) 9. Oyunda, üç arkadafl›n 1980'den bugüne kadar gelen 12. Renk renk çiçeklerle kapl› yaylalar› ve ahflap evler- birlikteli¤i, zaman zaman mizahi, zaman zaman da den oluflan da¤ köyleriyle Yaln›zçam, büyük flehir- hüzünlü bir dil kunlan›larak anlat›l›yor. den kaçmak isteyenler için bulunmaz bir yer. Bu cümleyle ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisi yan- Bu cümleyle ilgili olarak afla¤›da verilenlerden hangi- l›flt›r? si yanl›flt›r? A) ‹lgeç vard›r. A) Birden çok s›fat tamlamas› vard›r. B) S›fat-fiil vard›r. B) Ba¤laç vard›r. C) Yüklem, çat›s› bak›m›ndan etkendir. C) Birleflik ad kullan›lm›flt›r. D) Zarf tümlecinde ikileme yer alm›flt›r. D) Basit yap›l› bir fiil cümlesidir. E) Belgisiz s›fat kullan›lm›flt›r. E) ‹lgeç tümleçleri vard›r. (ÖSS 2003) (ÖSS 2004) 10. Atatürk'ün bir sözü vard› 13. Yaln›z yap›tlar›n›n içeri¤iyle de¤il, anlat›m›ndaki us- Yediveren gül gibi açard› tal›k kulland›¤› dil ve hareketli anlat›m tekni¤iyle de Atatürk'ün bir at› vard› edebiyat›m›z›n büyük ustalar›ndan biridir o. Etiler'den beri yaflard› Atatürk'ün bir resmi vard› Bu cümleyle ilgili olarak afla¤›da verilenlerden han- Bu¤day tarlas› gibi a¤ard› gisi yanl›flt›r? Bu dizelerde afla¤›dakilerden hangisi yoktur? A) “Yap›tlar›n›n” sözcü¤ü, hem yap›m hem çekim eki alm›flt›r. A) Bileflik sözcük B) Çekimli fiil B) Ünsüz yumuflamas›na u¤ram›fl sözcükler vard›r. C) Ad tamlamas› D) Ba¤laç C) Ba¤laç kullan›lm›flt›r. D) Ad tamlamas›n›n aras›na s›fat girmifltir. E) Ekeylemli fiil E) “Yaln›z” sözcü¤ü s›fat olarak kullan›lm›flt›r. (ÖSS 2003) (ÖSS 2005) E-D-D / E-E-B-B / E-C-D / E-D-E 335
SINAVLARDA SORULAB‹LECEK SORULAR 1. “Karfl›” sözcü¤ü afla¤›dakilerin hangisinde edat ya da 4. Sa¤l›kl› düflünen hiçbir kafa art›k nesnel ve bilimsel s›fat de¤ildir? elefltirinin varl›¤›n› yads›m›yor. A) K›z Kulesi’ne karfl› oturdum, dalga seslerini dinle- Bu cümlede afla¤›dakilerden hangisine yer verilme- dim. mifltir? B) Otomobil karfl› yoldan gelen bir kamyonla çarp›fl- A) ‹simden türemifl isme m›fl. B) Belgisiz zamire C) Belgisiz s›fata C) Önceleri, karfl› oldu¤u gibi ormand›, yemyeflildi D) Ba¤laca her yer. E) Niteleme s›fat›na D) Benimle ilgili düflüncelerini yüzüme karfl› söyleye- bilirsin. E) Geçen hafta karfl› daireye yeni kirac›lar tafl›nd›. 2. Siz gideli buran›n iflleyiflinde kayda de¤er bir de¤iflim 5. (I) Yazarla okur, birbirini tamamlayan iki dost gibidir. olmad›¤› için hiç zorlanmayacaks›n›z. (II) Ayn› duyguda birleflir; birbirlerini görmedikleri, ta- n›mad›klar› hâlde bir düflüncenin tamamlay›c›s› olur- Bu cümlede afla¤›daki sözcük türlerinden hangisine lar. (III) Çünkü her yaz›, yazar›ndan tamamlanmam›fl birden fazla örnek yoktur? olarak ç›kar. (IV) Sonra gider ve okuyucusunda anla- m›n› bulur, tamamlan›r. (V) Yaz› art›k ikisinindir. A) Edat B) Zarf C) ‹sim E) Zamir Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde D) S›fat hem edat hem ba¤laç vard›r? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. 3. (I) Bilinçalt›, san›lan›n aksine, insan akl›ndan ve ira- 6. Mendil kadar topra¤›m olsa dünyada desinden bütünüyle ba¤›ms›z de¤ildir. (II) Bilinçalt›n- Bir a¤aç dikip de flöyle yaslansam da emirleri yaln›z siz verirsiniz, düflüncelerinizi siz Dal›ndan bir kazma sap› yapsam, bir de ok seçersiniz. (III) Bu düflünceler de yaflam›n›z› biçim- Tabutunu kendi çakm›fl bahtiyar olsam lendirir. (IV) Diyelim ki bir tarlan›z var ve buraya maydonoz ekiyorsunuz. (V) Ancak hasat mevsiminde kabak topluyorsan›z bilin ki asl›nda maydonoz ek- memiflsinizdir. Bu parçada numaralanm›fl cümlelerden hangilerinde Bu dizelerde afla¤›dakilerden hangisi yoktur? birden fazla ba¤laç kullan›lm›flt›r? A) Yaln›z I. B) I. ve IV. C) II. ve V. A) Ad›l B) ‹lgeç C) Ba¤laç D) III. ve IV. E) IV. ve V. D) Belirteç E) Ünlem C-A-E / B-A-E 336
KAZANMIfi OLMAMIZ GEREKEN B‹LG‹ ve BECER‹LER Hangi sözcüklerin edat oldu¤unu bilme Cümle içinde edatlar› bulma Bir edat›n cümleye katt›¤› anlam› fark etme Ba¤laçlar› cümlede belirleme Edatlarla ba¤laçlar› ay›rt etme Ba¤laçlar›n hangi amaçla, hangi ifllevde kullan›ld›¤›n› anlama Ünlemleri ve anlamlar›n› bilme 337
17 EYLEM (F‹‹L) Türkçede cümlenin çat›s›n› eylemler çatar. Eylemlerin bildirdi¤i iflin ya da hareketin bir niteli¤i vard›r. Eylemler, kendilerine zaman ya da istek anlam› katan, flah›slar› gösteren ekler al›yor. Eylemler iki kip eki alabilir. Kelime olma özelli¤ini kaybetmifl, ekleflmifl bir fiil: Ek eylem (Ek fiil) Zaman zaman kip ekleri kendi anlamlar›ndan uzaklafl›p baflka bir anlam ifade eder. Eylemler de farkl› yap› özellikleri gösterebiliyor.
YÖRÜNGEDEK‹ KAVRAMLAR çekimli eylem s.341 k›l›fl, durum, olufl eylemi s.341 kip s.342 haber kipleri s.342 tasarlama kipleri s.343 basit çekim s.344 birleflik çekim s.344 ek eylem s.345 anlam kaymas› s.346 basit, türemifl eylem s.347 kurall› birleflik eylem s.347 yard›mc› eylemle kurulan birleflik eylem s.347 anlamca kaynaflm›fl birleflik eylem s.348 340
EYLEM (F‹‹L) 17.1 Türkçede cümlenin çat›s›n› eylemler çatar. Eylemlerin kök ya da gövdelerine (zaman ve kifli eki almam›fl hâllerine) mastar denir: gelmek, bil- Üçüncü dakika doluyordu. Yüzbafl› bu sefer: mek, tartmak; gelme, tartma, bilme... Zaman ve – Hey Çak›rsarayl›, diye ba¤›rd›; iki dakikan›z kald›. kifli eki alm›fl hâline ise çekimli eylem denir: geldi, Bombalar› haz›rlat›yorum. bilmifller, tart›yoruz... Üç buçuk dakika... Akrep dünyay› umursamadan sinsi kay›fl›na devam ediyordu. Kar tek tük düflüyordu, et- Buna göre, çekimli bir eylemde; rafta bir ölüm sessizli¤i vard›. Bir basamakta g›c›rt› ol- du. Niyazi nefesini kesti, arkas› gelmedi. Aldanm›fl ol- – ifl, olufl, hareket / zaman / kip / kifli / çat› mal›yd›. kavramlar› kaynaflm›fl durumdad›r. Küçük A¤a / Tar›k BU⁄RA geliyorlar > gel-i - yor - lar Yukar›daki parçada alt› çizili sözler bir ifl, bir olufl ve hareket / zaman / kifli / etkenlik k›l›fl, yani eylem bildiriyor. Varl›klar›n yapt›klar› ha- reketleri, ifli, oluflu anlatan sözlere eylem diyoruz. Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 1 / 1 ve 2. sorular› hemen çözelim. 17.2 Eylemlerin bildirdi¤i iflin ya da hareketin bir niteli¤i vard›r. Eylemler, bildikdikleri iflin, hareketin niteli¤ine gö- örnek soru re üç türdür: K›l›fl, durum, olufl eylemleri. \"Anlatt›klar› fleylerin niteli¤ine göre fiiller, k›l›fl fiille- K›l›fl fiilleri, öznenin iradesiyle bir nesne üzerinde ri (almak, tafl›mak, kazmak... gibi.), durum fiilleri (yat- gerçeklefltirilir. Bunlar›n “nesne alabilen” fiiller mak, susmak, durmak... gibi), olufl fiileri (doymak, olarak nitelenmesi yanl›fl olmaz. uzamak, kararmak... gibi) diye adland›r›l›r.\" — k›rmak, özlemek, sezmek, incelemek, düflünmek… Afla¤›dakilerden hangisinde, yukar›da sözü edilen fi- — oturmak, gülmek, uyumak, esnemek, durmak… illerin tümü örneklendirilmektedir? ‹lk s›rada verilen fiilleri herhangi bir nesne ile (ör- A) delmek, dizmek, ezmek ne¤in onu, bir fleyi) kullanmak mümkün iken ikin- ci s›rada verilenlerin hiçbir koflulda nesne alama- B) solmak, susmak, ac›mak d›¤›n› görüyoruz. ‹lk s›radaki fiiller k›l›fl fiilidir. C) a¤lamak, oturmak, büyümek Durum filleri, öznenin kendisine yönelik hareket- lerini anlatan, nesneye yönelik olmayan eylemler- D) yolmak, k›rmak, saçmak dir. Yukar›da ikinci s›rada verilen fiillerin tümü du- rum fiilidir; bunlar nesne alamaz. E) atmak, kalkmak, sararmak Olufl fiilleri, öznenin iradesi d›fl›nda gerçekleflen ÖSS - 1983 ve gerçekleflmesi bir sürece yay›lan fiillerdir. Bun- lar›n, öznenin yap›s›ndaki de¤iflimleri anlatt›¤›n› çözüm söyleyebiliriz. E seçene¤ini inceleyelim. “Atmak” fiili nesne alabilir – bayatlamak, genifllemek, beyazlamak, ac›kmak, sol- (bir fleyi atmak); o hâlde k›l›fl fiilidir. “Kalkmak” fiili mak vb. durum anlat›r, nesne alamaz; o hâlde durum fiilidir. “Sararmak” fiiliyse kendili¤inden olan bir durumu anlatt›¤› gibi bir de¤iflimi de ifade eder; bu fiil de olufl fiilidir. Sorunun cevab› E seçene¤idir. Cevap E 341
EYLEM (F‹‹L) 17.3 Eylemler, kendilerine zaman ya da istek anlam› katan flah›slar› gösteren ekler al›r. Bu eklere kip ad› verilir. Türkçede fiile yükledikle- Gelecek Zaman ( –ecek, –acak ) ri anlama göre iki tür kipten söz edilebilir: tekil ço¤ul a. Haber (Bildirme) Kipleri: Eylemin yap›ld›¤› zaman› bildiren kiplerdir. 1. kifli yaz – acak – ›m yaz – acak – ›z genifl zaman (-r / -ar, -er) 2. kifli yaz – acak – s›n yaz – acak – s›n›z 3. kifli yaz – acak yaz – acak – lar geçmifl zaman flimdiki zaman gelecek zaman Görülen (bilinen / di/li) Geçmifl Zaman -acak / -ecek -d›, -di / -m›fl, -mifl -yor ( –di, –d›, –du, –dü ) tekil ço¤ul Eylemler çeflitli zamanlarda yap›labilir: 1. kifli seç – ti – m seç – ti – k – fiu anda yap›l›r : flimdiki zaman (-yor) – Önce yap›lm›flt›r (bir dakika önce - bin y›l ön- 2. kifli seç – ti – n seç – ti – niz ce) : geçmifl zaman Önceden yap›lan ifli görmüflüzdür: görülen geç- 3. kifli seç – ti seç – ti – ler mifl zaman: (-d›, -di) Önceden yap›lan ifli duymufluzdur: duyulan geç- Gelecek zaman ekindeki “k” sesi ile di’li geçmifl zaman ekindeki “d” sesi- mifl zaman: (-m›fl, -mifl) nin ünsüz uyumlar›na uydu¤unu hat›rlatal›m. Ünsüz benzeflmesi ve ünsüz – Sonra yap›lacakt›r (bir dakika sonra - bin y›l yumuflamas› kurallar›n› “Ses Bilgisi” ünitesinde ele ald›k. sonra): gelecek zaman Duyulan (ö¤renilen / mifl’li) Geçmifl Zaman – Önce yap›ld›¤›n›, flimdi yap›ld›¤›n›, gelecek- ( –mifl, –m›fl, –mufl, –müfl) te yap›laca¤›n› bir arada varsayar›z, eyle- min süreklili¤ini düflünürüz: genifl zaman tekil ço¤ul (-r / -ar, -er) 1. kifli üz – müfl – üm üz – müfl – üz fiimdi, bu zamanlara göre fiil çekimlerini yapal›m, flah›slar›n› ve bu flah›s eklerini gösterelim. 2. kifli üz – müfl – sün üz – müfl – sünüz 3. kifli üz – müfl üz – müfl – ler fiimdiki Zaman ( –(›)yor / –makta) örnek soru Afla¤›daki cümlelerin hangisinde fiile eklenen - mifl, tekil ço¤ul -mifl, -mufl, -müfl eki cümleye “baflkas›ndan duyulma, aktar›lma” anlam› katmaktad›r? 1. kifli oku - yor - um oku - yor - uz A) Az ›fl›kta okuyorsun; gözün kanlanm›fl. 2. kifli oku - yor - sun oku - yor - sunuz 3. kifli oku - yor oku - yor - lar B) Çok yorulmuflsun; dinlenmen gerek. 1. –makta / mekte eki flimdiki zaman eki olmakla birlikte; yor gibi yayg›n C) So¤uktan dudaklar›n çatlam›fl; biraz krem sür. flekilde kullan›lmaz. –mada / mede eki de ayn› anlam› vermektedir. D) Ayfle dün sinemaya gitmifl; ama filmi be¤enmemifl. 2. fiimdiki zaman ekinin kendinden önceki genifl ünlüyü daraltt›¤›n› ha- t›rlatal›m. Ses bilgisi ünitesine bakabiliriz. E) Pasta güzel olmufl; biraz daha alabilir miyim? 1987 Genifl Zaman ( –r, –›r, –ir, –ar, –er ) tekil ço¤ul çözüm 1. kifli bekle – r – im bekle – r – iz D seçene¤inde eylemin gerçekleflmesi görülmemifl; 2. kifli bekle – r – sin bekle – r – siniz duyulmufl veya ö¤renilmifl. 3. kifli bekle – r bekle – r – ler Cevap D 342
EYLEM (F‹‹L) b. Dilek / istek (Tasarlama) Kipleri: 1. ‹stek kipinin 3. tekil ve ço¤ul çekimleri pek kullan›lmaz; konuflma ve ya- z› dilinde, ço¤unlukla, kal›plaflm›fl kelimelerde kullan›m› tercih edilir. Zaman anlam› ön planda olmaks›z›n bir dile¤in ve iste¤in belirtilmesini sa¤layan eklerdir. Bu kiplerin 2. Emir kipinin 1. tekil ve 1. ço¤ul kifli çekimleri yap›lamaz. çekimlerini, haber kiplerinde oldu¤u gibi, alt› kifli- 3. fiart kipi “–se / –sa” n›n birçok kez cümleye koflul / flart anlam› de¤il ye uygun flekilde yapal›m. Tasarlama kiplerini ve flah›s eklerini gösterelim. de istek anlam› katt›¤› görülür. 4. Dilek kiplerinde zaman anlam› yoktur. ‹stek Kipi (–a, –e) Kifli eklerinin sadece eylemlere eklendi¤ini, isimle- 1. kifli tekil ço¤ul re ve isim soylu sözcüklere eklenen ve kifli anlam› 2. kifli anlat – a – y›m anlat – a – l›m veren eklere iyelik eki dendi¤ini biliyoruz. 3. kifli anlat – a – s›n anlat – a – s›n›z anlat – a anlat – a – lar örnek soru Gereklilik Kipi (–meli, –mal›) Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylem, istek kipin- dedir? tekil ço¤ul git – meli – y – iz 1. kifli git – meli – yim git – meli – siniz A) Yar›n sabah erken kalk. git – meli – ler B) Ödevlerinizi zaman›nda yap›n›z. 2. kifli git – meli – sin C) Bugün ‹ngilizce çal›flal›m. D) Bu güzel havada biraz yürümeliyim. 3. kifli git – meli E) Yar›n ö¤leden sonra bize gelsin. fiart Kipi (–se, –sa) tekil ço¤ul bil – se – k 1. kifli bil – se – m bil – se – niz 1989 bil – se – ler 2. kifli bil – se – n 3. kifli bil – se Emir Kipi (eksiz) çözüm tekil ço¤ul ‹stek kipi eki “-e, -a” d›r. C seçe¤inde “çal›flal›m” yük- — lemi, istek kipi birinci ço¤ul flah›sla çekimlenmifltir. 1. kifli — 2. kifli yaz yaz – ›n Cevap C 3. kifli yaz – s›n yaz – s›nlar Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 1 / 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9. sorular› hemen çözelim. Devler gibi eserler b›rakmak için kar›ncalar gibi çal›flmak laz›m. N. Faz›l K›sakürek Yap›lm›fl küçük ifller, planlanm›fl büyük ifllerden çok daha iyidir. P. Marshall 343
EYLEM (F‹‹L) 17.4 Eylemler iki kip eki alabilir. Eylemlerin sadece bir kip eki almas›na basit çekim, uyurdu birden fazla kip eki almas›na birleflik çekim denir. morard› Bu ekler sadece zaman ekleriyse “basit zaman” (yalvar›p) yakarm›fl ve \"birleflik zaman\" kavram› da kullan›l›r. (ipini) kopard› yürüyecek basit çekim (zaman) birleflik çekim (zaman) gelmeliymifl (kip eki bir tane) (kip eki birden fazla) bitirdi koflacaks›n de - di de -r - di Birleflik çekim üç zamanda yap›l›r: bul - mufl - u - m bul - u- yor - mufl - u- m Hikâye birleflik zaman›nda, ikinci kip daima di’li gel - e - sin gel - e- y di - n geçmifl zaman kipidir. bil - mez - siniz bil - mez - se - niz gelseydin → fiart kipinin hikâyesi okumufltum → Duyulan geçmifl zaman›n hikâyesi al - ma - y - al›m al - ma - y - a - y - d› - k bilmeliydin → Gereklilik kipinin hikâyesi Birleflik çekimler, ek eylem (afla¤›da aç›klanacak) Rivayet birleflik zaman›nda, ikinci kip daima mifl’li eklerinin basit çekimli eylemlere eklenmesiyle geçmifl zaman kipidir. oluflur. bilmiyormufl → flimdiki zaman›n rivayeti – rivayet birleflik zaman / i - mifl gel -i - yor / i - mifl ö¤renseymifliz → flart kipinin rivayeti > geliyormufl gel - i - yor / i - di gideceklermifl → gelecek zaman›n rivayeti gel - i - yor / i - se – hikâye birleflik zaman / i - di fiart birleflik zaman›nda, ikinci kip daima flart kipidir. > geliyordu anlad›ysan›z → görülen geçmifl zaman›n flart› görmüflse → anlat›lan geçmifl zaman›n flart› – flart birleflik zaman / i - se yazacaksak → gelecek zaman›n flart› > geliyorsa Birleflik zaman ekleri, daima basit zaman eklerin- den sonra gelir: gelmiflse > gel - mifl - se (flart birleflik çekimi) gelseymifl > gel - se - y - mifl (rivayet birleflik çekimi) Basit ve birleflik çekimlerin ay›rt edilmesi genifl örnek soru zamanl› çekimlerde ayr› bir dikkat ister. Çünkü “-r” hem yap›m hem çekim eki ifllevini üstlenir. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi, “flimdiki zaman›n rivayeti“ biçimindedir? gelirdi, al›rm›fl, durursa, uçurdu, kudurmufl, kaç›rsa... ‹lk sat›rdakiler birleflik, ikinci sat›rdakiler basit çe- A) Oturduklar› evi 20 y›l önce alm›fllarm›fl. kimli eylemlerdir. ‹nceleyelim : B) Geçen y›l arada s›rada arkadafllarla buluflup sine- gel - i - r / i- di, al - › - r / i - di, dur - u - r / i - se maya gidiyorduk. Bu eylemlerde birleflik çekim ekini att›¤›m›zda tek za- C) Ben de onun gelmesini bekliyordum. man ekinin kald›¤›n› görürüz. Ayr›ca gelir -idi / al›r - idi fleklinde ay›rabiliyoruz. Ama, ikinci sat›rdakilerde D) O filmi ben de y›llar önce görmüfltüm. yer alan - di, -m›fl, -ise eklerini att›¤›m›zda geride zaman eki kalmad›¤›n› görüyoruz. Ayr›ca uçur - idi / ....kudur - E) Eskiden k›fllar daha so¤uk, yazlar daha s›cak geçi- imifl / kaç›r - ise diyemiyoruz; anlaml› olmuyor. yormufl. 1995 Bu bak›fl aç›s›yla afla¤›daki örneklerin basit za- çözüm manl› ya da birleflik zamanl› oldu¤unu belirtelim. fiimdiki zaman eki \"-yor\" rivayet eki ise \"mifl\" tir. E olursa basit zaman birleflik zaman seçe¤indeki \"geçiyormufl\" yüklemi \"flimdiki zaman›n tutturmufl + + rivayeti\" fleklinde çekimlenmifltir. yapard› götürmüfl Cevap E 344 Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 1 / 10, 11, 12 ve 13. sorular› hemen çözelim.
EYLEM (F‹‹L) 17.5 Kelime olma özelli¤ini kaybetmifl, ekleflmifl bir fiil: Ek eylem (Ek fiil) Ek eylem, bir sözcükken düflerek tek ses (–i) hâline Ek eylemlerin ikinci ifllevi eylemlerde birleflik çe- gelmifl bir fiildir. –imek fiilinin, bir baflka fiil ya da kim oluflturmas›d›r. isim olmaks›z›n anlam› ve ifllevi yoktur. yazacak > yaz - acak + i - di: → yazacakt› Alt›n, de¤erli bir madendir. O gün Ali Bey yoktu. Birleflik çekimleri oluflturan “i - di / i - se / i - mifl” Akvaryumdaki bal›klar çok da küçükmüfl. ek eylemin birer ekidir. Bu cümlelerin yüklemleri, isim soylu sözcüklerdir. basit çekimli eylem + ek eylem = birleflik çekimli eylem madendir / yoktu / küçükmüfl üflüyor + ise = üflüyorsa ‹sim soylu sözcüklerin ancak ek eylem alarak yük- yürümüfl + idi = yürümüfltü lem olabildi¤ini söylemifltik. (Ekler ve Sözcük Yap›- s› ünitesinde ek eylem, isim çekim eki olarak ele a¤lar + imifl = a¤larm›fl al›nm›flt›.) Di¤er bir deyiflle bu yüklemlerin üçünde de ek eylem vard›r. Bütün bu anlatt›klar›m›z› flu flekilde özetleyebiliriz: Ek eylemlerin olumsuzu \"de¤il\" sözü ile yap›l›yor. Ek eylem bir ektir ve iki görevi vard›r: Güzeldi. Çal›flkanm›fl. Benimdir. 1. ‹simlere gelir, onlar› yüklem yapar. Yani ismin Güzel de¤ildi. Çal›flkan de¤ilmifl. Benim de¤ildir. yüklem oldu¤u bütün cümlelerde ek eylem vard›r. Bu flekilde, ad soylu sözcüklere eklenerek onlar›n yüklem görevinde kullan›lmas›n› sa¤layan eklere 2. Fiillere gelir, onlar› birleflik çekimli yapar. Yani ek eylem dendi¤ini hat›rlatt›ktan sonra zamanlar›- birleflik çekimli bütün fiiller ek eylem alm›flt›r. na da bir kez daha k›saca de¤inelim. Bugün ek ey- lemin (imek) asl› kullan›lm›yor; ancak flu çekimleri Demek oluyor ki ek eylemi bulmam›z istenen soru- kullan›l›yor: larda bu iki durumu da dikkate almal›y›z. – görülen geçmifl zaman: i - di (ayr› ve bitiflik yaz›- örnek soru labilir) Afla¤›daki cümlelerden hangisinde -dir (-tir) eki, ek- baflkan idim/küçük idin/güzel idi/zengin idik/sert lendi¤i fiile kesinlik anlam› kazand›rm›flt›r? idiniz/sessiz idiler (baflkand›m / küçüktün / güzeldi / zengindik / sert- A) ‹ki gün önce gönderdi¤im mektubu bugün alm›flt›r. tiniz / sessizdiler) B) Bu saatlerde tren ‹stanbul'a varm›fl olmal›d›r. – duyulan geçmifl zaman: i - mifl (ayr› ve bitiflik ya- z›labilir) C) Acele edelim, film bafllam›flt›r. D) Paltosuz ç›kt›, üflümüfltür. E) Gidebilirsiniz, toplant› ertelenmifltir. 1981 ben imiflim / siz imiflsiniz / hasta imifl / h›zl› imifliz / çözüm yorgun imiflsiniz / dertli imifller (benmiflim / sizmiflsiniz / hastaym›fl / h›zl›ym›fl›z / E seçe¤i d›fl›ndakilerde \"-d›r\" eki cümleye olas›l›k an- yorgunmuflsunuz / dertliymifller) lam›, E seçe¤inde ise kesinlik anlam› katm›flt›r. – flimdiki zaman / genifl zaman: - dir (bitiflik yaz›l›r Cevap E ve düflebilir) kuvvetliyim / bilgesin / zay›f (zay›ft›r) / var›z / fle- reflisiniz / iyidirler Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 2 / 1, 2, 3, 4 ve 5. sorular› hemen çözelim. 345
EYLEM (F‹‹L) 17.6 Zaman zaman kip ekleri kendi anlamlar›ndan uzaklafl›p baflka bir anlam ifade eder. Eylemlerin, ald›klar› kip ekinin kendi anlam›ndan örnek soru farkl› bir anlam ifade etmesine anlam (zaman) kay- mas› denir. Bu durum cümlenin belirtti¤i zaman›n, Afla¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi, gelecek eylemin belirtti¤i zamana bask›n ç›kmas›ndan kay- zaman kipi anlam›nda kullan›lmam›flt›r? naklan›r. Örnekleyelim: A) Yar›n geç mi gelirsin? eyl.zam. cüm.zam. anl.kay. B) Akflamlar› bu saatte mi uyuyorsun? geçmifl z. geçmifl z. yok I. O y›llarda büyük C) Mektubu sonra m› yazars›n? bir deprem olmufl. D) Arkadafl›n› yar›n m› arars›n? II. O y›llarda büyük bir flimdiki z. geçmifl z. var E) Sabaha ‹stanbul'da m› oluruz? deprem oluyor. 1989 III. Yar›n erkenden flimdiki z. gelecek z. var çözüm hareket ediyoruz. B seçene¤inin d›fl›ndaki cümlelerde, bir söz (yar›n, IV. Sal› sabahlar› flimdiki z. genifl z. var sonra, yar›n, sabaha) cümlenin zaman›na hakim ola- valeybol oynuyoruz. rak eylemin daha sonra gerçekleflece¤ini bildiriyor. B de ise süreklilik söz konusu, yani \"genifl zaman\" V. Sal› sabahlar› genifl z. genifl z. yok anlam› var. valeybol oynar›z. Cevap B II, III, ve IV numaral› cümlelerin flimdiki zaman ki- pinde çekimlendi¤ini ama s›ras›yla geçmifl zaman, gelecek zaman ve genifl zaman anlamlar›n› tafl›d›- ¤›n› görüyoruz. Yukar›daki örneklerde görüldü¤ü gibi anlam kay- örnek soru malar› özellikle basit çekimli eylemlerde söz konu- sudur. Di¤er kiplerde de anlam kayabilir. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin fiil kipinde anlam kaymas› yoktur? genifl zaman → duyulan geçmifl zaman : Hoca Nasrettin, Timur'un karfl›s›na dikilir. (dikilmifl) A) Tatilimi genellikle ‹zmir’de geçiriyorum. genifl zaman → görülen geçmifl zaman : Olay- B) Okula gitmek için haz›rlan›yor. dan sonra yan›m›za iki kifli gelir. (geldi) C) Sen hiçbir sözünü tutmuyorsun. genifl zaman → gelecek zaman : Zeynep Ha- n›m size daha sonra u¤rar. (u¤rayacak) D) Bugün arkadafllar bize geliyorlar. gelecek zaman → emir kipi: Verdi¤im ifllerin ta- E) Yar›n ‹stanbul’a gidiyorum. mam›n› bitireceksin. (bitir) 1987 gelecek zaman → gereklilik kipi: Öylese tarihi yeniden araflt›raca¤›z. (araflt›rmal›y›z) çözüm Emir, istek ve flart kiplerinde de çeflitli anlam kay- A seçene¤indeki \"genellikle\" ifadesi ile C seçene¤in- malar› görülür. deki \"hiçbir\" sözleri cümleye süreklilik anlam› kat›- emir kipi → istek kipi : Allah’›m bize yard›m et. (edesin) yor, flimdiki zaman eki genifl zaman anlam›ndad›r. D flart kipi → istek kipi : Birlikte çal›flsak. (çal›flal›m) ve E seçeneklerindeki eylemler henüz gerçekleflme- mifltir, flimdiki zaman eki gelecek zaman anlam› tafl›- maktad›r. B seçene¤indeki eylem flimdiki zaman ( - yor ) eki eki ise gerçekleflmekte olan eylemi anlat- maktad›r. Cevap B Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 2 / 1, 2, 3, 4 ve 5. sorular› hemen çözelim. 346
EYLEM (F‹‹L) 17.7 Eylemler de farkl› yap› özellikleri gösterebiliyor. Eylemler de di¤er sözcük türleri gibi yap›ca, Yeterlik birleflik fiilin olumsuzunda ikinci eylem söylenmez: – basit / türemifl / birleflik olabilir → olabilmez de¤il, olamaz bilebilmifl → bilebilmemifl de¤il, bilememifl olmak üzere üçe ayr›l›r. Bu tür eylemlerin olumsuzunda “elinde olmaks›z›n yapamama” anlam›n›n – açt›, bilmezler, geliyormufl, sevmem, de¤iyor, alal›m... öne ç›kt›¤›n› fark ediyoruz: – aç›ld›, bildirmezler, getiriyormufl, sevinmem, de¤diri- yor, al›flal›m... yazd›m → yazmad›m (isteyerek) – adam etmek, biliverdik, uyuyakald›k, varsayal›m, fe- yazabildim → yazamad›m (elimde olmaks›z›n) na oldu... Bu örneklerden, – ilk sat›rdakiler yap›m eki almam›fl : Basit b. Yard›mc› Eylemlerle Oluflanlar – ikinci sat›rdakiler yap›m eki alm›fl : Türemifl – üçüncü sat›rdakiler ise sözcük + sözcükten ‹sim soylu sözcük + yard›mc› eylem kal›b›nda birle- oluflmufl: Birleflik eylemlerdir. flirler. Eylemleri, burada yaln›zca “birleflik eylemler” adam Yard›mc› eylem > Birleflik eylem çerçevesinde alaca¤›z. Çünkü basit ve türemifl ya- söz + et- > adam etmek p›l› eylemler, öteki sözcüklerin türemifllik ya da var + ol- > söz olmak basitlik durumlar›ndan farkl›l›k göstermiyor. (Ek- etkin + eyle- > var eylemek ler ve Sözcük Yap›s› ünitesine tekrar göz atal›m.) + k›l- > etkin k›lmak Birleflik fiilleri üç grupta inceliyoruz: Dilimizde yard›mc› eylemlerden daha çok ilk ikisi ifllevini güçlü bir flekilde sürdürüyor: et-, ol- — Kurall› birleflik fiiller Yard›mc› eylemler daha çok yabanc› dillerden al›- — Yard›mc› fiille kurulan birleflik fiiller nan sözlerin dilimizde eylem olarak kullan›lmas›n› — Anlamca kaynaflm›fl birleflik fiiller sa¤lar: a. Kurall› Birleflik Fiiller – hasta ol-, kahrol-, arz et-, seyret-, terk et-, kaydol- ... – revize et-, refüze et-, izole et-, diskalifiye et-... Fiil + fiil kal›b›nda birleflirler. Bununla birlikte baz› Türkçe sözleri de eylem ko- numuna çekerler: ––––––––––– + ebilmek (Yeterlik Birleflik Eylemi) iyi ol-, kötü et-, alt et-, var ol- yok et- ... ––––––––––– + ivermek (Tezlik Birleflik Eylemi) \"etmek veya olmak\" eylemleri bazen yard›mc› ey- –––––––––––+ egelmek / durmak / kalmak lem ifllevinden s›yr›larak as›l anlamlar›nda kullan›l›r. (Sürerlik Birleflik Eylemi) Yar›n erkenden kütüphanede olmal›y›m. ––––––––––– + eyazmak (Yaklaflma Birleflik Eylemi) Yaz bitmifl ama k›fl armutlar› daha olmam›flt›. Bu sevda onu akl›ndan edecek! Yukar›da görüldü¤ü flekliyle bu eylemler, çeflitli Senin bana ettiklerini kimsecikler etmedi. eylemlere sondan bitiflerek yeni bir birleflik eylem kal›b› oluflturur. Bu örneklerde görüldü¤ü gibi ilgili eylemler ken- dinden önceki sözlerle bir anlam oluflturmuyor; gel + bil > gelebilmek / yeterlik tek bafllar›na anlam oluflturuyorlar. at + ver > at›vermek / tezlik bak + dur > bakadurmak / sürerlik Yard›mc› eylemlerle kurulan birleflik eylemler, isim k›s›mlar›nda ses düfl + yaz > düfleyazmak / yaklaflma düflmesi ya da ses türemesi varsa birleflik yoksa ayr› yaz›l›r: hissetmek, affetmek, seyretmek / yard›m etmek, dikkatli olmak… (Ayr›nt›lar için Ya- ‹stisnas› olmaks›z›n bitiflik yaz›lan bu birleflik ey- z›m ünitesine bakabiliriz.) lemlerin kullan›m› oldukça yayg›nd›r. 347
EYLEM (F‹‹L) örnek soru Deyimlerin birço¤u, birleflik eylem biçimindedir: “Türkçede bileflik eylemler, ad soylu bir sözcükle yard›mc› eylemlerden oluflan ögelerdir.” dil dökmek, ileri gitmek, yol almak, can vermek, ak- l›n› bafl›na almak, çileden ç›karmak, gözünü budak- Bu tan›m›n d›fl›nda kalan bileflik eylem, afla¤›dakiler- tan sak›nmamak… den hangisinde vard›r? örnek soru A) Bunun böyle olaca¤›n› hissetmifltim. B) Aceleye gerek yok, biraz sabret. Afla¤›dakilerin hangisinde, birden çok birleflik fiil var- C) Nas›l oldu bilmem, birden ortadan kayboldu. d›r? D) Kaç gündür bu darac›k yere hapsolduk. E) Art›k bastonsuz yürüyebiliyormufl. A) Kimi benim gibi erir derdinden Kimi senin gibi çok mutlu olur ÖSS - 1982 B) Bahsetti derinden ona halim çözüm Aflk›n bu onulmaz yaras›ndan E seçe¤indeki \"yürüyebilmek\" bileflik eylemi iki fiilin birleflmesiyle oluflturmufltur. (yürü - + bil-). C) Soldu günden güne sessiz soldu Dediler hep:\"K›za bir hal oldu!\" Cevap E D) Bir ö¤reniversin aflk› c. Anlamca Kaynaflm›fl Birleflik Eylemler A¤ac› o vakit seyredin Dilde yeni anlamlar› karfl›laman›n önemli yollar›n- E) Dal›veriyoruz arada bir dan birinin birlefltirme oldu¤unu biliyoruz. Bu du- Belli, bir fley var aram›zda rumu eylemlerde kaynaflman›n çeflitli aflamalar›n- da görüyoruz. Ayr› ya da birleflik yaz›ls›n, bir k›s›m 1992 eylemlerin anlamca baflka sözcüklerle kaynaflt›¤›- n›, yeni bir anlam ifade etti¤i aç›kt›r. çözüm varsaymak, baflvurmak, öngörmek, elvermek... D seçe¤inde \"ö¤renivermek\" (ö¤renmek + vermek) yer almak, hasta düflmek, hofl görmek … ve \"seyretmek\", (seyir + etmek) bileflik fiilleri kulla- n›lm›flt›r. Cevap D Bu alt bafll›¤›n pekiflmesi için Kavrama Testi 2 / 9, 10, 11 ve 12. sorular› hemen çözelim. Kopan bir ipe s›ms›k› bir dü¤üm atarsan›z ipin en sa¤lam yeri art›k bu dü¤ümdür. Ama ipe her dokunuflunuzda can›n›z› en çok ac›tan da yine o dü¤ümdür. Çin atasözü 348
EYLEM (F‹‹L) Ö¤rendiklerimizi pekifltirmek için afla¤›daki metin- Bundan sonra ne yapacakt›? ‹çindeki her fleyi o de geçen; yanm›fl kitaba ak›tm›flt› ve flimdi kurudu¤unu his- sediyordu. P›nar›nda hiçbir fley kalmam›fl gibiydi. – basit çekimli fiilleri ‹çindeki atefli yeniden tutuflturmas› ve ilk yazd›¤› – birleflik çekimli fiilleri esere döktü¤ü bilgi ve duygular›n› yeniden kazan- – ek eylem alm›fl isim ve fiilleri mas› mümkün de¤ildi. Ümitsizli¤e teslim olarak – basit, türemifl ve birleflik yap›l› fiilleri her defas›nda bafl›n› iki yana sallay›p duruyordu. bularak ayr› ayr› gösterelim. Thomas Carlyle, her gün, yukar› kattaki odas›ndan Thomas Carlyle, muhteflem eseri Frans›z Devrimi saatler boyu pencereden d›flar› bakmaya bafllad›. isimli kitab›n› yazmay› bitirdi¤inde derin bir “oh” Sanki d›flar›ya de¤il de, içindeki hiçli¤e bak›yordu çekti. Bu büyük el yazmas› eser, onun bütün haya- gözleri. Bir sabah, pencereden d›flar›ya, evlerin ça- t›nda yapt›¤› en zor ifllerden birisi olmufl ve tam iki t›lar›na elemli gözlerle bakarken, dikkatini uzaklar- y›l›n› alm›flt›. Kelimenin tam anlam›yla, kitaba her daki bir adam›n kesik kesik hareketleri çekti. Gözü- fleyini vermifl, parlak zihninde oynaflan düflüncele- nü ona do¤ru odaklad›¤›nda gördü¤ü fleyin ne ol- ri sab›rla bu kitaba yans›tm›flt›. Ana en sonunda du¤unu anlad›. bitmiflti ve flimdi eseri karfl›s›nda duruyordu. Par- flömenleri bir iple ba¤lay›p, fikrini almak için yak›n Bir duvar ustas›yd› bu. Tu¤lalar› üst üste koyarak dostu John Stuart Mill’e götürdü. duvar örüyordu. Carlyle onu izlemeye bafllad›. Adam her tu¤lay› koyduktan sonra usulca harc› sü- Günler geçti ve bir akflam vakti Carlyle’›n kap›s›n- rüyor, sonra baflka bir tu¤lay› koyuyordu. ‹flini sev- da atl› bir araba durdu. Carlyle sevinç içinde kap›- di¤i hareketlerinden kolayca anlafl›labiliyordu. ya do¤ru gitti, bu Mill’in arabas›yd›. Yeni eseri hak- Carlyle gün boyu onu seyrederken, duvar ustas›- k›ndaki düflüncelerini ö¤renmek için sab›rs›zlan›- n›n tu¤lalar› sab›rla üst üste koymas›ndan harika yordu. Kap›y› açt›¤›nda, John Stuart Mill’in bembe- görünümlü, ama ayn› zamanda ifle yarar bir duva- yaz kesilmifl hasta yüzüyle karfl›laflt›. r›n flekillenmekte oldu¤unu fark etti. “Ne oldu?” diye sordu Carlyle, bir taraftan arkada- Birden ünlü yazar›n zihninde bir flimflek çakt›! Na- fl›n› içeri çekerken. Kelimeler Mill’in a¤z›ndan zor- s›l sab›r, sebat ve gayeye ba¤l›l›k tu¤ladan bir du- lukla dökülüyordu. Sonunda korkunç gerçe¤i söy- var› ortaya ç›kar›yorsa, kendisi de Frans›z Devrimi leyebildi: Mill’in hizmetçisi, Carlyle’›n parflömenle- kitab›n› pekâlâ yeniden aya¤a kald›rabilirdi. (…) rini bilmeden flömineyi yakmak için kullanm›flt›! Baflar› Öyküleri / Murat Çiftkaya O s›rada, Thomas Carlyle hiçbir fley söylemedi, ama çok üzüldü¤ü her hâlinden belliydi. Daha son- ralar›, günlerce odas›n› bir ileri, bir geri ad›mlad› ve bafl›na gelen bu felâkete lanetler ya¤d›rd›. Hayat›- n›n iki y›l› kelimenin tam anlam›yla kül olmufltu! 349
BU KONUDA ÖZETLE... Konuların ve Kavramların Özeti 1. ‹fl, olufl, hareket, durum bildiren sözcüklere ey- 7. Üç zamanda birleflik çekimli fiil yap›l›r: Hikâye lem (fiil) denir. Eylemler, bildirdikleri iflin niteli¤i- birleflik çekimi, rivayet birleflik çekimi, flart birle- ne göre k›l›fl, olufl, durum eylemleri ad›n› al›r. K›- flik çekimi. l›fl eylemleri, nesne alabilir; durum eylemleri ala- maz. Olufl eylemleri ise bir süreci, bir de¤iflimi 8. Baz› fiil kiplerinin, cümledeki öteki sözlerden do- ifade eder. lay› kendi anlamlar›n› tafl›mad›¤› görülür. Bu du- rum, anlam (zaman) kaymas› olarak adland›r›l›r. 2. Bir eylemde, yap›m ekinden baflka kip ve flah›s ekleri bulunabilir. Kip ekleri, dokuz adettir; bun- 9. Eylemler de yap›ca basit, türemifl ve birlefliklik lar›n befli haber kipidir ve zaman anlam› tafl›r, özelli¤i gösterir. Yap›m eki alm›fl eylemler türe- dördü ise tasarlama kipi ad›n› al›r ve eyleme di- mifl, almam›fllar ise basit yap›l›d›r. lek, istek vb. anlam› katar. Kip ve flah›s ekleri çe- kim ekidir. 10. Birleflik eylemler, kurall›, yard›mc› eylemle kuru- lan ve anlamca kaynaflm›fl olmak üzere üç tür- 3. Bir eylemin kip eki alm›fl flekline çekimli eylem dür. denir. 11. Kurall› birleflik eylemler; yeterlik (–ebil), tezlik 4. Haber kipleri, flimdiki zaman, gelecek zaman, ge- (–iver) sürerlik (–edur / –ekal / –egel) ve yaklafl- nifl zaman, di’li ve mifl’li geçmifl zamand›r. Tasar- ma (–eyaz) eylemleridir: Okuyabilirim, çözüverdi, lama kipleri ise gereklilik, flart, emir, istek kipi ad- anlat›lagelir, öleyazd›m. lar›n› al›r. 12. Yard›mc› eylemler, etmek, k›lmak, olmak, buyur- 5. Bu kiplerden yaln›z biri ile çekimlenmifl eyleme, mak, eylemek… sözcükleridir. Bir isimle kullan›la- basit çekimli (zamanl›) eylem denir. Eylemlerin rak birleflik eylem olufltururlar: söz etmek, hap- bazen iki kip eki ile çekimlendi¤i olur; bunlar bir- solmak, emir buyurmak… leflik çekimlidir. 13. Anlamca kaynaflm›fl eylemler, genellikle deyim- 6. Birleflik çekimli eylemlere, bu ikinci kip, ek ey- lerdir. Burada birleflik yaz›lmadan çok, anlam›n lemden gelmifltir. Yani bütün birleflik çekimli ey- mecazl› oluflu esast›r. lemlerde ek eylem vard›r. Bu, ek eylemin iki gö- revinden biridir. Ek eylemin di¤er görevi de isim soylu kelimeleri yüklem yapmakt›r. 350
Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ TEST EDEL‹M Kavrama Testi 1 ( 17.1 - 17.4 ) Kavrama Testi 2 ( 17.5 - 17.7 ) S›navlarda (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) Sorulmufl Sorular S›navlarda Sorulabilecek Sorular 351
KAVRAMA TEST‹ 1 1. (I) Sanat› bir yans›tma olarak görmek yüzy›llar boyu 4. Afla¤›daki dizelerin hangisinde eylem zaman anlam› devam etmifl ve zaman›m›za kadar gelmifl bir kuram- tafl›mamaktad›r? d›r. (II) Bu görüflü savunanlar›n s›k s›k baflvurdu¤u A) Vard›m efli¤ine yüzümü sürdüm \"ayna\" benzetmesi de düflüncelerine ›fl›k tutan aç›kla- B) Gezin sizler, onlar ile kokularda el ele y›c› bir benzetmedir. (III) Lucas de Heere, on alt›nc› C) Rüya gibi bir akflam› seyretmeye geldim. yüzy›lda Van Eyck'›n resimlerini överken diyor ki: D) Yeflerecek ümitler o coflkulu kalplerde \"Bunlar ayna, evet resim de¤il ayna bunlar.\" (IV) Leo- E) Sarar insan ruhunu o ulvi duygu nardo da Vinci de resimle ayna aras›ndaki benzeyifle iflaret eder: (V) \"E¤er yapt›¤›n›z resmin, do¤ada konu 5. Volkan söner lâkin benim alevlerim eksilmez olarak seçti¤iniz nesnelere tam benzeyip benzeme- Bora geçer lâkin benim köpüklerim eksilmez di¤ini anlamak istiyorsan›z bir ayna al›p bu nesnele- Afla¤›da verilenden hangisi bu dizelerde geçen çe- rin orada nas›l yans›d›¤›na bakarak gördü¤ünüzü res- kimli eylemlerle kip ve flah›s bak›m›ndan özdefltir? minizle karfl›laflt›r›n.\" A) A¤›r a¤›r ç›kacaks›n bu medivenlerden B) Ve bir zaman bakacaks›n semaya a¤layarak Parçada numaralanm›fl cümlelerin hangilerinde çe- C) Sular sarard›... Yüzün perde perde solmakta kimli fiil yoktur? D) Durur alev gibi dallarda kanl› bülbüller E) K›z›l havalar› seyret ki akflam olmakta A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV. 6. Afla¤›daki cümlelerin hangisinin yüklemi haber kiple- D) III. ve V. E) IV. ve V. rinden biriyle çekimlenmemifltir? A) Yar›nki toplant›da herkesin haz›r bulunmas›n› isti- 2. Kanada'n›n kuzey bölgelerinde yaln›z iki mevsim yaflan›r: yorum. I B) Kimsenin kardefllerini incitmesine, onlar› küçüm- semesine izin vermez. K›fl ve yaz. Özellikle bir bölgenin yollar›ndaki buzlar C) Gençlik y›llar›mda küçük bir sahaf dükkan›nda erimeye bafllay›nca yollar çamurla kaplan›r. Bu yol- çal›flm›flt›m. D) Mümkün oldu¤unca arkadafllar›m›za yard›mc› II III olal›m. lardan geçen araçlar›n b›rakt›¤› derin izler so¤uklar ge- E) Arad›¤›n›z her fleyi ma¤azam›zda bulabilirsiniz. ri döndü¤ünde buz tutar. Bu ilkel bölgeye girecekler 7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde \"-ecek, -acak\" eki IV di¤erlerinden farkl› görevde kullan›lm›flt›r? A) Gidece¤iniz yer neresiyse ben sizi b›rakabilirim. için yol ayr›m›nda flöyle bir uyar› levhas› bulunur: B) Bugün bütün ifller bitecek, dediniz ama hâlâ ses Sürücü, arac›n› hangi izi izleyerek sürece¤ini lütfen seda yok. iyi seç, çünkü bundan sonraki 20 mil boyunca onun C) Ben istediklerinizi getirece¤im, hiç merak etmeyin. içinde olacaks›n!\" D) D›flar›dan gelen sesleri engellemek için camlara yal›t›m yapt›raca¤›m. V E) En k›sa zamanda yazaca¤›m sana gitti¤im yerden. Bu parçada numaralanm›fl sözcüklerden hangileri çe- kimli eylem de¤ildir? A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV. D) III. ve V. E) IV. ve V. 3. Afla¤›daki dizelerin hangisinde bildirme ve tasarlama kipleri bir arada kullan›lm›flt›r? A) Yüce da¤lar çökmüfl, belleri kalm›fl B) Coflkun ›rmaklar›n selleri kalm›fl C) O¤uzlar bayram› baharda olsun D) Gideyim, arayay›m, Lokman nerede? E) Genç k›zlar görürüm, çiçekler açs›n yüzlerinde 352
EYLEM (F‹‹L) 8. -mifl, (m›fl - mufl - mifl) eki eylemlere gelerek cümle- 11. Karne zaman› birkaç gün gelmedi; meraklanm›flt›m. ye \"baflkas›ndan duyulma, aktar›lma\" anlam› katar. S›nav zaman› geldi, belki de s›nava haz›rlan›yor, de- mifltim. ‹yi ki öyle düflünmüflüm. Geldi p›r›l p›r›l se- Afla¤›dakilerin hangisinde eyleme gelen “-mifl” eki bu siyle, ama öksürüyordu. Bana, kusura bakma s›nava anlam›n›n d›fl›nda kullan›lm›flt›r? haz›rlan›yordum, dedi. Sabahlara kadar ders çal›fl- m›fl, bu nedenle biraz hastalanm›fl. A) Bu kolyeyi ona do¤um gününde annesi alm›fl. B) Babas›ndan kalan dükkân› satmaya karar vermifl. Bu parçadan birleflik çekimli kaç eylem kullan›lm›flt›r? C) So¤uktan ellerin çatlam›fl, flu kremi sürebilirsin. D) Dün tiyatroya gitmifller ama oyunu be¤enmemifller. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 E) Bu konuda ne biliyorsa annesinden ö¤renmifl. 9. Y›llarca gezdirdim hoyrat bafl›m›, 12. Önümde bir adamla bir kad›n belirdi birdenbire. (II) Kal- Ar›yorum bir ömür ardadafl›m›, pazankaya yolunu sordular. (III) ‹ki ad›mda benden Ölsem, dikecek yok mezar tafl›m›, uzaklaflt›lar. (IV) Koyunlar›n aras›na yüzükoyun uzan- Kendime ben bile hayret ederim. m›fl papaz›n o¤lunu gördüm geçtikleri yerde. (V) Arkalar›nda boncuk gibi gözlerle bakan bir köpek vard›. Bu dizelerde afla¤dakilerden hangisi yoktur? Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde ba- A) fiimdiki zamanla çekimli eylem sit çekimli eylem yoktur? B) Genifl zamanla çekimli eylem C) Geçmifl zamanla çekimli eylem A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. D) fiart kipiyle çekimlenmifl eylem E) Emir kipiyle çekimlenmifl eylem 10. Adam, ormana gideceksin, diye bafllad› konuflmaya. Bakt›n ki ormanda mutlulu¤u buldun; dön, gel ve ö¤- ret bana mutluluk neymifl. Düfl k›r›kl›¤›na m› u¤rad›n, yine dön, gel seninle birlikte Tanr›'ya sayg›lar›m›z› sunal›m. fiimdi git, anneni öp; ona nereye gitti¤ini söyle. Ben de ›rma¤a gideyim, kutsal suyla y›kanay›m imkân bulabilirsem. Bu parçayla ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi söy- 13. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi birleflik lenemez? çekimli de¤ildir? A) Haber ve dilek kipleri ile çekimlenmifl fiillere yer A) Biraz daha geç kalsayd›n›z, bizi evde bulamaya- verilmifltir. cakt›n›z. B) \"dön, gel, ö¤ret\" filleri emir kipi ile çekimlenmifltir. B) Sokakta gördü¤ü çocuklar› bile flefkatle kucaklard›. C) \"ormana gideceksin\" ifadesinde fiilde anlam kay- C) Geçen ay, patronu hiçbir aç›klama yapmadan ifl- mas› olmufltur. ten ç›karm›fl. D) \"u¤rad›n\" fiili, birleflik çekimlidir. D) Sa¤l›kl› bir yaflam için her sabah kofluyordu. E) \"gideyim, y›kanay›m\" fiilleri istek kipinin birinci E) Yaz akflamlar› arkadafllar›m›zla balkonda sohbet tekil kiflisine göre çekimlenmifltir. ederdik. A-C-E / B-D-D-A / C-E-D / D-E-C 353
KAVRAMA TEST‹ 2 1. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin yükleminde, ek 4. “Yeme¤imizi daha erken bir saatte yiyemez miydik?” eylem yoktur? cümlesinin yüklemi, genifl zaman›n, rivayeti, I. ço¤ul I II III A) Burada birkaç saks› ve ufac›k bir f›skiye vard› es- kifli olumsuz soru özelli¤ini tafl›maktad›r. kiden. IV V B) Biraz dinlenince bir taksiye atlay›p gelecekmifl. Bu cümlede numaralanm›fl bilgilerin hangisi yanl›flt›r? C) Bugün hava düne göre birkaç derece daha s›cakt›. D) Onu flaflk›nl›kla dinledik, bize anlatt›klar› masal A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. gibiydi. E) Anlad›¤›m kadar›yla buran›n sahibini tan›yorsun. 2. Afla¤›daki dizelerin hangisinde ek eylem kullan›lma- 5. Afla¤›daki dizelerin hangisinde zamir (ad›l) ek eylem m›flt›r? alarak yüklem olmufltur? A) B›rak ben söyleyeyim güzelli¤ini A) Daha deniz görmemifl bir çoban çocu¤uyum B) Her birimiz kendi zindan›nda, anahtar› düflünürüz Bu da¤lar›n eskiden aflinas›d›r soyum C) Elimi befl yerinden da¤lad› befl parma¤›n D) Bütün bunlar sendedir, bu grift bilmeceler B) Kapan›p öpmek için basaca¤› topra¤› E) O baflkas› yok mu yan›ndakine veriyor karanfili Bütün flehir bekliyor onu dizler üstünde 6. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, eylem kipinde an- C) A¤ac›n biri bulvarda ölüyordu lam kaymas› vard›r? fiehrin camlar› kayg›s›z gülüyordu A) Birazdan buluflaca¤›m›z yerde olurum. B) Sizi kendi evimde a¤›rlamayaca¤›m için çok üzü- D) Lavanta çiçe¤i kokan kederleri lüyorum. Hoyratt›r bu akflamüstüler daima C) Olumsuz bir cevap almamak için bizi bekleyin. D) Olaya kar›flanlardan hiçbirini tan›mad›¤›n› söylüyor. E) Yaram var, havanlar dövemez merhem E) En k›sa zamanda, hastalanan amcam› ziyaret ede- Yüküm var, bulamaz pazarlar dirhem lim. 3. (I) ‹ngiliz denizci J. Cook 18.yüzy›lda Avustralya k›y›- 7. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin fiil kipinde anlam s›na ad›m att›¤›nda hiç görmedi¤i bir hayvanla karfl›- kaymas› yoktur? lafl›r. (II) Yan›ndaki yerliye bu hayvan›n ad›n› sorun- A) Hafta sonlar› piknik için Beykoz taraflar›na gidiyoruz. ca \"Kangroo!\" yan›t›n› al›r. (III) Bu hayvan›n resmini B) Uzun zamand›r ihmal etti¤im dostuma mektup ya- çizer, ülkesine döndü¤ünde herkese gösterir ve za- z›yorum. manla tüm dünya bu hayvan› tan›r. (IV) Daha sonra C) Oda arkadafl›m tatil günlerinde, erken kalkmaktan Avustralya yerli dillerini incelemek için bu k›taya gi- hofllanm›yor. den dilbilimci, yerlilerin bu hayvan için baflka bir D) Bir sabah vakti, herkes uykudayken mutfak perce- isim kulland›¤›n› görür. (V) \"Kangroo!\" ise yerli dilin- resinden kaç›yorlar. de \"Seni anlam›yorum!\" demektir. E) Bu imkânlar› iyi de¤erlendirirsek ileride büyük bir flirket sahibi oluruz. Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde ek eylem kullan›lm›flt›r? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. 354
EYLEM (F‹‹L) 8. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin fiil kipinde anlam 11. Hiç kimse tan›m›yordu kimdiler kaymas› vard›r? Gece gar›n saati bela çiçe¤i Üçüncü mevki bir vagona bindiler A) Otobüse yetiflmek için h›zl› h›zl› kofluyor, bir ta- Anlafl›ld› erke¤in gidece¤i raftan da ba¤›r›yor. Bir fleyden vazgeçmifl gibiydiler Bir türlü kar›s›na bakam›yordu B) Uzun süren pazarl›ktan sonra çocu¤un istedi¤i k›rm›z› araba al›n›r. Bu dizelerde; C) Yar›n yeni bir ifle bafllayaca¤›n› söyledi. I. Birleflik zamanl› eylem D) Seninle bu konuyu bir daha görüflelim. II. Türemifl yap›l› eylem E) Ya¤mur sonras› ç›kan gökkufla¤›n› kaybolana dek III. Dilek kipiyle çekimlenmifl eylem IV. Ek eylem seyretti. V. ‹kinci tekil kifliyle çekimli eylem 9. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi basit ya- kavramlar›ndan hangilerine örnek yoktur? p›l› bir eylemdir? A) I. ve II. B) I. ve IV. C) II. ve III. A) K›sa zamanda gösterdi¤i baflar›yla bütün ilgiyi üzerinde toplad›. D) III. ve V. E) IV. ve V. B) Eve gelir gelmez bütün ödevlerinizi tamamlama- l›yd›n›z. C) Onunla y›llar önce yine burada karfl›laflm›flt›k. D) Keflke buralara daha önce gelseydik. E) Geçen y›l ald›¤›m›z bu evi satmaya karar verdik. 10. (I) Bugün sonbahar›n belki de en sar› ve en romantik 12. Son günlerde sanat dünyas›n› derinden etkileyen bu ola- günü. (II) Yürüyüfle bafllad›¤›m›z bu orman içi yolun- ya, siz de eserlerinizde yer vermeyi düflünür müsünüz? da alt›n rengi yapraklar›n yar›s›n›n yerde, kalan yar›- s›n›n da dal›nda oldu¤unu görüyoruz. (III) Do¤a âde- Bu cümlenin yüklemiyle ilgili olarak afla¤›dakilerin ta bir kanad›n› yere sermifl ve üzerinde e¤lenceli bir hangisi söylenemez? yürüyüfl yapmam›za imkân sa¤lam›fl. (IV) Ayr›ca en sar›s› hatta k›z›l›ndan koyu yefliline kadar her rengin A) Basit çekimlidir. iç içe, yan yana oldu¤u bu yoldaki manzaralar bizle- B) Olumlu soru anlaml›d›r. ri büyülüyor. (V) Zaman fleridinde bir daha yaflanma- C) Kipte zaman kaymas› yoktur. yacak bu an› unutmamak isteyen arkadafllar, s›k s›k D) Türemifl yap›l›d›r. foto¤raf çekiyordu. E) Ek eylem almam›flt›r. Bu parçada numaralanm›fl cümlelerle ilgili afla¤›daki- lerin hangisi söylenemez? A) I. cümlede de çekimli eylem yoktur. B) II. cümledeki eylem, 1. ço¤ul kifliyle çekimlenmifltir. C) III. cümledeki eylem, birleflik yap›l› ve birleflik çe- kimlidir. D) IV. cümlede yüklem, haber kiplerinden flimdiki zamanla çekimlenmifltir. E) V. cümledeki ikileme, eylemi miktar yönünden belirtmektedir. E-B-E / B-D-A-B / B-D-C / D-C 355
SINAVLARDA (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) SORULMUfi SORULAR 1. Eflyalar yerlefltirilince, otobüse yolcular da bindi. fio- 5. Afla¤›dakilerin hangisinde, yap›lmakta olan bir ifl bil- för, beklemeksizin konta¤› açt›. O s›rada otobüs ya- dirilmektedir? z›hanesinden biri f›rlad›. Otobüse kofluyordu; soluk solu¤a yetiflti. Önümüzdeki tek bofl yere oturdu. Çev- A) Yar›n erkenden yola ç›k›yoruz. resindekileri selamlad›. Otobüsteki herkesi tan›yordu B) Küçük halam öbür gün bize geliyor. anlafl›lan. C) Verdi¤in kitab› büyük bir zevkle okuyorum. D) Savaflta ölen day›m›n ad›n›, bana koyuyorlar. Bu parçada bileflik zamanl› kaç fiil vard›r? E) Çarflamba günü ölüyor, perflembe günü de gömü- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 yorlar. ÖSS - 1996 ÖSS - 1985 2. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi, gelecek zaman kipi anlam›nda kullan›lmam›flt›r? A) Yar›n geç mi gelirsin? 6. \"Anlatt›klar› fleylerin niteli¤ine göre fiiller, k›l›fl fiilleri B) Akflamlar› bu saatte mi uyuyorsun? (almak, tafl›mak, kazmak... gibi.), durum fiilleri (yat- C) Mektubu sonra m› yazars›n? mak, susmak, durmak... gibi), olufl fiileri (doymak, D) Arkadafl›n› yar›n m› arars›n? uzamak, kararmak... gibi) diye adland›r›l›r.\" E) Sabaha ‹stanbul'da m› oluruz? 1989 Afla¤›dakilerden hangisinde, yukar›da sözü edilen fi- illerin tümü örneklendirilmektedir? 3. Afla¤›daki cümlelerden hangisinin fiil kipinde anlam A) delmek, dizmek, ezmek kaymas› yoktur? B) solmak, susmak, ac›mak C) a¤lamak, oturmak, büyümek A) Tatilimi genellikle ‹zmir'de geçiriyorum. D) yolmak, k›rmak, saçmak B) Okula gitmek için haz›rlan›yorum. E) atmak, kalkmak, sararmak C) Sen hiçbir sözünü tutmuyorsun. D) Bugün arkadafllar bize geliyorlar. 1983 E) Yar›n ‹stanbul'a gidiyorum. 1987 4. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde, fiile eklenen “-mifl, 7. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir -m›fl”, eki cümleye “baflkas›ndan duyulma, aktar›lma” anlam kaymas› olmufltur? anlam› katmaktad›r? A) Pazar günü gelmeye çal›flaca¤›m. A) Az ›fl›kta okuyorsun; gözün kanlanm›fl. B) Sabahlar› erken kalkmay› sevmiyorum. B) Çok yorulmuflsun; dinlenmen gerek. C) Ya¤mur ya¤d›¤› için gelememifl. C) So¤uktan dudaklar›n çatlam›fl; biraz krem sür. D) Söz verdi, yar›n buraya u¤rayacak. D) Ayfle dün sinemaya gitmifl; ama filmi be¤enme- E) ‹stanbul'a gitmekten vazgeçmifller. mifl. ÖSS - 1994 E) Pasta güzel olmufl; biraz daha alabilir miyim? 1987 356
EYLEM (F‹‹L) 8. I. Masallardan çekerdik dizeleri, tülbent gibi 11. Afla¤›daki cümlelerin hangsinde \"olacak\" sözcü¤ü, II. Biz kald›k, koyup gitti bahar \"olmal›\" anlam›nda kullan›lm›flt›r? III. Y›ld›zlarda çoband›k, de¤irmenlerde su IV. Ak›yor zaman, a¤›r, kendi gönlünce A) Bence o, ileride kendi alan›nda ünlü bir bilgin ola- cak. Yukar›daki dizelerin hangilerinde birden çok yarg› vard›r? B) Önümüzdeki dönemin sonunda Ali fakülteyi bitir- mifl olacak. A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve III. C) T›rnaklar›n› yemesi, çocukluktan kalma bir al›fl- D) II. ve IV. E) III. ve IV. kanl›k olacak. ÖSS - 1994 D) K›fl, gelecek y›l da böyle çetin mi olacak? E) Bilmiyorum, bu gidiflle iflin sonu ne olacak? ÖSS - 1988 9. Afla¤›daki dizelerin hangisinde yüklem, gereklilik ki- pindedir? A) Ç›nar yeflili sundurmamda 12. Afla¤›daki dizelerde geçen ikilemelerden hangisi yük- Bakmal›y›m ayçiçe¤i tarlas›na lemle birlikte deyimleflmifltir? B) Akçakavaklar ›slan›rken A) Bir kelime buldum ç›n ç›n öter Örter bizi güz anan›n yapraklar› B) ‹plik iplik sar›yor sükutu bir yumakta C) Bir s›rr› sürüklüyor terlikler t›p›r t›p›r C) ‹flte duruyor bir çocuk D) Uzun siyah saçlar tel tel çözülsün Mürdüm eri¤i gözleriyle E) Dalgalar›n gözümde tütüyor mavi mavi D) Bir yüce da¤dan bir yüce da¤a Dikmiflim ›fl›kl› direklerimi E) K›rm›z› al›ç boncu¤unu 1988 Al›p dizdim sevginin ipli¤ine ÖSS - 1992 13. Afla¤›daki dizelerin hangisinde yüklem birleflik za- manl› bir fiildir? A) Mermiler alt›nda geçerek suyu Yollara döküldü bahts›z kafile 10. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde “etmek” sözcü¤ü B) Tutuflurken ufuk uzakta yer yer yard›mc› eylem olarak kullan›lmam›flt›r? Alçalan akflamlarla sular karard› A) Bu konuda ona ancak sen yard›m edebilirsin. C) Bu akflam rüyamda Leyla'y› gördüm B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmifltik. Derdini a¤larken yanan bir muma C) Bu ödülü çoktan hak etti¤ini o da biliyordu. D) Bu tablo sence on bin lira eder mi? D) Susam›fl ruhumla mesafelere E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim. Hiçbir fley ba¤lamaz beni bir yere ÖSS - 1982 E) Mucize bafllam›flt› eflsiz ve ç›lg›n Y›kanan kufllar gibi enginlerde 1991 B-B-B-D / C-E-B / C-A-D / C-A-E 357
SINAVLARDA SORULAB‹LECEK SORULAR 1. Sen kalpsizsin; hani senin gençli¤inin hayat›? 4. As›l ad› Mustafa olan Katip Çelebi, ordu ile seferlere Aflklar›m m›? Bir nefeste solabilen bu fleyler ç›km›fl alimlerimizden biridir. Arapça ve Farsçan›n Bir yanada¤ atefliyle kömür gibi karard›; I fiimdi ise yerlerinde bir s›tmal› yel eser. yan› s›ra Bat› kaynaklar›ndan yararlanmak için Siz gidin genç k›zlar›n türküsüyle flen olun. II Frans›zca ve Latince de ö¤renmifltir. Bilim ve fikir Bu dizelerle ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi söy- III lenemez? alan›nda; tarih, co¤rafya, bibliyografya gibi alanlarda yirmiden fazla eseri vard›r. 1657 y›l›nda vefat eden A) l. dizede ek eylem alm›fl bir sözcü¤e yer verilmifltir. IV B) ll. dizede çekimli eylem kullan›lmam›flt›r. Katip Çelebi'nin mezar› bugün Unkapan›'nda ‹MÇ C) lll. dizede birleflik çekimli eyleme yer verilmifltir. Bloklar›'n›n yan›ndad›r. D) lV. dizede genifl zamanla çekimlenmifl eylem ku- V Bu parçada numaralanm›fl sözcüklerden hangisi çe- lan›lm›flt›r. kimli eylemdir? E) V. dizede emir kipiyle çekimlenmifl birden fazla A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. eylem vard›r. 5. Afla¤›daki cümlelerde geçen birleflik eylemlerden hangisi “Bu, sizi epeyce u¤raflt›rabilir.” cümlesinin 2. (I) Havalar iyice serinledi. (II) Kestane yapraklar›n›n yüklemiyle yap›l›fl› bak›m›ndan farkl›l›k gösterir? kenar› k›zarmaya durdu. (III) Gökte art›k ne leylek ne A) fiu paketi bizim eve kadar tafl›y›ver. k›rlang›ç kald›. (IV) Yaz›n hareketi, canl›l›¤› a¤›r a¤›r B) Çözümün kolay oldu¤unu zannetme. yerini sükunete, ölüme terk ediyor sanki. (V) Sonba- C) Uzun romanlar› bile k›sa sürede okuyabiliyorum. har›n beraberinde hep bir serinlik, tedirginlik, hüzün D) ‹flten ç›kt›ktan sonra bize de u¤ray›ver. getirmesi bofluna de¤il. E) Gördü¤ü manzara karfl›s›nda flaflakald›. Bu parçada numaralanm›fl cümlelerden hangisinin 6. Afla¤›daki cümlelerin hangisinin yükleminde anlam yüklemi çekimli eylem de¤ildir? kaymas› yoktur? A) Diflli daha sonra tekrar yerine monte ediliyor. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. B) Böyle durdu¤una bakmay›n her fleyden haberi oluyor. 3. Da¤›l›r yele karfl› alt›n saçlar› C) Dilekçemiz sonradan yetkili birimlerce iflleme al›- Uçuflurdu bir bir büklüm içindi n›yor. Bir hofl ›fl›k vard›r gözlerinde D) Günlerce izledik ama aç›k vermiyor. P›r›l p›r›l, sönmüfl o zamandan beri E) Onu rahats›z etmeyelim; ders çal›fl›yor. Bir iyilik sarard› yüzünü bazan Bilmem, belki bana öyle gelirdi Ben o sevdadan can atan deli Nas›l yan›p tutuflmazd›m o zaman Bu dizelerde geçen eylemlerle ilgili olarak afla¤›daki- lerden hangisi söylenemez? A) “da¤›l›r” eylemi genifl zaman kipi ile çekimlenmifltir. B) \"uçuflurdu\" eyleminde ek fiilin geçmifl zaman kipi kullan›lm›flt›r. C) \"sönmüfl\" eylemi yap› yönünden basittir. D) \"sarard›\" eylemi addan türemifltir. E) \"tutuflmazd›m\" genifl zaman›n olumsuz fleklidir. C-E-D / C-B-E 358
KAZANMIfi OLMAMIZ GEREKEN B‹LG‹ ve BECER‹LER Eylemleri, cümlede öteki sözcüklerden ay›rt etme Kip eklerini bulma ve çekimli eylemleri belirleme Kip eklerinin türünü tespit etme K›l›fl, durum, olufl fiillerini tan›ma, özelliklerini bilme Haber kipleri ile tasarlama kiplerini tan›ma Basit çekimli, birleflik çekimli eylemleri belirleme Ek eylem kavram›n› her yönüyle bilme Anlam kaymas› olmufl cümleleri ay›rt etme Bir kipin hangi kipin anlam›yla kullan›ld›¤›n› fark edebilme Fiillerin yap›s›n› belirleme Birleflik fiillerin türlerini tan›ma 359
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
