Home Explore TURKCE

TURKCE

Published by Filiz Turan, 2022-07-17 11:56:24

Description: TURKCE

Read the Text Version

Pages:

18 EYLEMS‹ (F‹‹L‹MS‹) Fiillerden türemiﬂ ad soylu sözcükler vard›r. ‹sim-fiiller: Fiil olmakla isim olmak aras›nda kalm›ﬂ sözcükler S›fat-fiiller (ortaçlar), s›fat görevi üstlenir. Baz› zarflar, fiillerden türemiﬂtir.

YÖRÜNGEDEK‹ KAVRAMLAR fiilimsi s.363 eylemden türeme s.363 isim-fiil s.363 s›fat-fiil s.364 adlaﬂm›ﬂ s›fat s.364 zarf-fiil s.365 362

EYLEMS‹ (F‹‹L‹MS‹) 18.1 Fiillerden türemiﬂ ad soylu sözcükler vard›r. Üniversite haz›rl›k s›navlar›nda eylemsilerle ilgili olarak, Gözleri a¤lamay› unutmuﬂtu. Gün do¤madan haz›rlan›p yola ç›kmay› düﬂünmüﬂ- – türünün ay›rt edilmesi (ad-eylem, s›fat-eylem, ba¤- lerdi. eylem) Bekleyen derviﬂ, murad›na ermiﬂ. – say›s›n›n belirlenmesi – cümlede hangi görevde bulundu¤u (ad-s›fat-zarf) Yukar›daki cümlelerde koyu yaz›lm›ﬂ sözler fiiller- – kurdu¤u yan cümlenin, cümlenin hangi ögesini oluﬂ- den, özel birtak›m eklerle türemiﬂtir; bunlara turdu¤u gibi sorular sorulmaktad›r. eylemsi denir. Aﬂa¤›da verilen konular son maddenin d›ﬂ›ndaki- “Eylemsi” kelimesi, ald›¤› küçültme eki (–msi) ne- leri aç›klamaktad›r. Son maddeyi cümlenin ögele- deniyle eylem gibi olan, eyleme benzeyen; ama ri konusunda aç›klayaca¤›z. Eylemsileri üç bölüm- eylem olmayan anlam kazanm›ﬂt›r. de inceliyoruz: ‹sim – fiil (ad – eylem), s›fat – fiil (ortaç), zarf – fiil (ba¤ – fiil). Eylemsiler, eylemlerden türemiﬂ ve eylem anlam›- n› kaybetmemiﬂ olan sözcüklerdir. Bunlar eylem-  isim – fiil lerden farkl› olarak;  eylem kökü + yap›m e ki  s›fat – fiil – zaman eki almaz. – temel cümleye ba¤l› olarak yan cümle kurar.   zarf – fiil Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1 ve 2. sorular› hemen çözelim. 18.2 ‹sim-fiiller: Fiil olmakla isim olmak aras›nda kalm›ﬂ sözcükler Eylemlerden türemiﬂ ve eylem anlam› kaybolma- – So¤uklar elini a¤z›n› dondurmaya baﬂlam›ﬂt›. / isim–fiil m›ﬂ, bir yönüyle eylem bir yönüyle ad olan sözcük- – Dondurma, özellikle yaz mevsiminde yenir. / ad lerdir. Bu sözcükler eylem kök ya da gövdesine – Nisanla birlikte köylerde çift sürme iﬂi baﬂl›yordu. / isim–fiil – ma / me, –mak / –mek, –›ﬂ / –iﬂ / –uﬂ / –üﬂ – Gözlerindeki sürme onu daha da güzelleﬂtirmiﬂ. / ad ekleri getirilerek yap›l›r. Bu cümlelerde yaz›l›ﬂlar› ayn› oldu¤u hâlde söz- cüklerden birinin eylem anlam›n› bir ölçüde koru- – sürme, bekleme, gözleme, yürüme du¤unu, di¤erinin ise bir varl›¤› karﬂ›layarak isim – sürmek, beklemek, gözlemek, yürümek oldu¤unu görüyoruz. – sürüﬂ, bekleyiﬂ, gözleyiﬂ, yürüyüﬂ ‹sim–fiilin isimleﬂip isimleﬂmedi¤ini anlaman›n bir yolu da onu olumsuz yapmakt›r. Olumsuz yapabi- Hasan, bir an vazgeçmeyi düﬂünse de annesinin ona liyorsak isimleﬂmemiﬂ demektir, yani isim–fiildir; umutla bak›ﬂ›n› hat›rlad›; onu üzmemek için devam etti. olumsuz yapam›yorsak, isimleﬂmiﬂ demektir, yani – Sözünün kesilmesinden rahats›z oldu¤unu belli etme- isim-fiil de¤ildir. meye çal›ﬂt›. ‹sim–fiil eki olan “-ma, –me” ile, eylemlere olumsuzluk anlam› katan “-ma, ‹sim–fiiller, bir eylemin ad›d›r. ‹sim çekim eklerini -me”yi kar›ﬂt›rmayal›m: alabilirler. Yapt›¤› en güzel konuﬂma buydu. / Lütfen böyle konuﬂma! ‹sim–fiil eki alm›ﬂ olan sözcük, eylem anlam›n› kaybetmiﬂse eylemsi de¤il, bir add›r. Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 3 ve 4. sorular› hemen çözelim. 363

EYLEMS‹ (F‹‹L‹MS‹) 18.3 S›fat-fiiller (ortaçlar), s›fat görevi üstlenir. I. A¤lamayan çocu¤a meme vermezler. (S›fat- fiil) Dünyada sevilmiﬂ ve seven nafile bekler Bilmezler ki giden sevgililer dönmeyecekler. II. A¤lamayana meme vermezler. (Adlaﬂm›ﬂ s›fat-fiil) Yürüyecek hâli kalmam›ﬂt›, oldu¤u yere oturdu. b) S›fatlar›n eklerinden baz›lar› eylemlere ekle- Bu y›l k›ﬂ›n uzun sürece¤ini düﬂünüyordu. nen zaman ekleridir. Bu ortak noktadan dolay›, bunlar› eylemlerle kar›ﬂt›rmamak gerekir. (Ni- Eylemlerden türemiﬂ olan, eylem ve s›fat anlam› ta- tekim eylemsiler ek-eylem eki almaks›z›n te- ﬂ›yan sözcüklere s›fat–fiil (ortaç) diyoruz. Yukar›da- mel cümlenin yüklemi olamaz.) ki cümlelerde koyu yaz›lm›ﬂ sözcükler böyledir. Söyleyecek sözü kalmam›ﬂt›. / S›fat-fiil; bir ismi Bu sözcükler eylemsi özeliklerinden dolay› yan niteliyor. cümle kurarlar, s›fat özelliklerinden dolay› isimle- ri nitelerler, s›fat görevinde kullan›l›rlar. Son sözünü yar›n söyleyecek. / Gelecek zamanla çekimlenmiﬂ bir eylem; bir cümlenin yüklemi. ‹ﬂleyen demir ›ﬂ›ldar. O, zoruklara boyun e¤memiﬂ bir kad›nd›. / Gelecek y›l e¤itime daha erken baﬂlamal›. S›fat–fiil; bir ismi niteliyor. Alt› çizili sözcükler “demir” ve “y›l” isimlerini nite- O kad›n, boyun e¤memiﬂ onca zorlu¤a. / miﬂ’li lemiﬂtir. geçmiﬂ zamanla çekimlenmiﬂ bir eylem; cümlenin yüklemi. Eylem kök ve gövdelerine gelerek, onlardan s›fat–fiil yapan ekler ﬂunlard›r: Buralarda, tan›d›k bir yüz görünce sevindim. / S›fat–fiil; bir ismi niteliyor. –an/-en, –as›/–esi –maz/–mez, –r, –d›k/–dik, –acak/–ecek, –m›ﬂ/–miﬂ Gelenleri tan›d›k ama hiçbirimiz bunu belli etme- dik. / di’li geçmiﬂ zamanla çekimlenmiﬂ eylem; Örnekleyelim: cümlenin yüklemi. Koﬂan elbet var›r, düﬂen kalkar. örnek soru Kendini bilmez insanlarla düﬂüp kalkma. (I) Küçük bir parkt› buras›. (II) ﬁehrin yüksek tepelerin- den birindeydi. (III) Yeni yap›lm›ﬂt›. (IV) Küçük çamlar, Tutar elim oldun, görür gözüm oldun. çiçek öbekleri, çimenler, darac›k yollar... (V) Belediye- ye ait, üzerinde numaralar bulunan kanepeler... Kütüphanesini tan›d›k yazarlarla doldurmuﬂ. Yukar›daki numaralanm›ﬂ cümlelerin hangisinde s›- Onun, bundan baﬂka bildi¤i bir ﬂey yok. fat-fiil vard›r? Ölmüﬂ eﬂek kurttan korkmaz. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. Gördü¤ü rüyadan korkmuﬂ bir hâli vard›, yata¤›n- 1998 dan kalkmam›ﬂt›. çözüm Bir gün hepsinin geri dönece¤ini biliyordu. (V) nolu cümlede “bulunan” sözcü¤ü “-an” s›fat–fiil S›fat-fillerle ilgili iki noktaya daha de¤inelim: ekini alm›ﬂt›r. a) S›fat-fiiller, adlar› niteleyerek s›fat tamlamas› Cevap E kurar. Bu tamlamada zaman zaman ad›n düﬂ- tü¤ünü görürüz. Bu durumda s›fat–fiil adlaﬂ- S›fat–fiil eklerini, “anas› mez ar dik ecek miﬂ” ﬂeklinde bir “ﬂifre” ile ak›l- m›ﬂt›r. (adlaﬂm›ﬂ s›fat-fiil = s›fat-fiillerin adlaﬂ- da daha kolay tutmak mümkündür. mas›.) I. Sevdi¤im yazarlar› daha dikkatli okuyorum. II. Sevdiklerimi daha dikkatli okuyorum. Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 5, 6, 7 ve 8. sorular› hemen çözelim. 364

EYLEMS‹ (F‹‹L‹MS‹) 18.4 Baz› zarflar, fiillerden türemiﬂtir. ‹htiyarlardan biri gülerek konuﬂmaya baﬂlad›. örnek soru Duvar›n ucundan bir gölge baﬂ›n› uzat›p geri çekti. ‹nsano¤lu yüzlerce y›ld›r ölümsüzlük, dirlik düzenlik- le ilgili özlemlerini ço¤unlukla uzak bir ada görüntü- Baz› ﬂeyler ancak yaﬂad›kça anlaﬂ›l›yordu. süyle birleﬂtirerek dile getirmeyi seçmiﬂ, günlük Bu cümlelerde koyu yaz›lm›ﬂ sözcükler; I II – eylemlerden türemiﬂ, günlük yaﬂam›n kat› gerçekli¤inden bunald›kça – eylem anlam› taﬂ›yor, III IV – zarf görevinde kullan›yor. hayalindeki adan›n mutlu yaln›zl›¤›na s›¤›nm›ﬂt›r. ‹n- Bu tür sözcüklere ba¤–fiil (zarf-fiil) diyoruz. san›n gönlünde yatan bu e¤ilim, edebiyat›n en zengin Zarf–fiiller, eylemlerden; V kaynaklar›ndan biri olmuﬂtur. –›p/–ip, –arak/–erek, –ken, –›nca/–ince, –d›kça/–dikçe, Yukar›daki parçada numaralanm›ﬂ sözcüklerden –al›/–eli, –a/–e, –r… –mez, –madan/–meden, hangisi fiilimsi de¤ildir? –maks›z›n/–meksizin, –d›¤›nda/–di¤inde A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. ekleriyle türetilir. 1997 Karar verip uyguluyor. çözüm Okula yürüyerek gidiyor, yürürken günlük iﬂlerini Alt› çizili bölümleri inceledi¤imizde; planl›yor. Aytmatov'u okudukça Türk dünyas›n› tan›yor onu an- birleﬂtirerek : zarf - fiil lata anlata bitiremiyor. Masal biter bitmez çocuklar uyumuﬂ oluyor. getirmeyi : isim - fiil Herkes bilmeksizin baz› hatalar yapmaz m›? Bahar gelince a¤açlar bambaﬂka güzel oluyor. bunald›kça : zarf - fiil yatan : s›fat - fiil sözcüklerinin fiilimsi oldu¤unu görüyoruz. Oysa ”gerçekli¤inden” sözcü¤ü fiilimsi de¤ildir. Cevap C S›fat-fiiller isimleri nitelerken zarf-filler eylemleri örnek soru niteler. Dolay›s›yla zarf-fiiller, cümlenin eylemi ile Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde ötekilerden farkl› ayn› çat›ya sahiptir. Ayr›ca anlamca da uyum için- bir eylemsi vard›r? dedir. (Böyle olmad›¤› durumlarda cümlenin anla- t›m› bozulur. Bkz. Anlat›m Bozukluklar›) A) Kap›dan içeri sessizce giren adam, hepimizi ürküt- müﬂtü. Zarf-fiillerin cümlede zarf görevinde kullan›ld›¤›n› yukar›da belirtmiﬂtik. Bu sözcükler, ilgili konumla- B) Onlar› duyar duymaz seni arad›k. r›ndan dolay› ba¤land›klar› söz gruplar›yla birlikte zarf tümleci içinde yer al›r. Dolay›s›yla zarf-fiille- C) Anlamad›¤›n noktalar› bana ya da ablana sorabilirsin. rin oluﬂturdu¤u yan cümleler, temel cümlenin zarf tümleci olurlar. (Bu konum ayr›nt›lar›na Cümle D) Eli öpülesi Anadolu kad›n›n Kurtuluﬂ Savaﬂ›'nda Türleri ve Cümlenin Ögelerinde de¤inilecek.) yapt›¤› fedakarl›klar› unutmad›k. E) Koﬂar ad›mlarla okula do¤ru gidiyordu. Kimi zarf-fiiller zaman anlam› taﬂ›r. çözüm gir - en = s›fat-fiil geldi¤inde → geldi¤i zaman duy - ar duy-maz = zarf-fiil anlama - d›k - ›n = s›fat-fiil hat›rlad›kça → hat›rlad›¤› zaman öpül - esi = s›fat-fiil koﬂ - ar = s›fat-fiil büyüyünce → büyüdü¤ü zaman görür görmez → gördü¤ü zaman hemen do¤arken → do¤mas› s›ras›nda Cevap B Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 9, 10, 11, 12 ve 13. sorular› hemen çözelim. 365

BU KONUDA ÖZETLE... Konuların ve Kavramların Özeti 1. Türkçede fiil kök ya da gövdelerinden özel birta- manla; “ecek” ekiyle kurulansa gelecek zamanla k›m eklerle türetilmiﬂ sözcükler vard›r. Bunlar fi- kar›ﬂt›r›labilmektedir. il olma özelliklerini tamamen kaybetmemiﬂtir. Anlamca fiillere benzeyen bu sözcüklere fiilimsi 6. S›fat–fiiller de s›fatlar gibi adlaﬂabilir, yani bir s›- denir. fat tamlamas› kurmuﬂken isimlerinin düﬂmesiyle ad durumuna geçebilir. 2. Fiilimsiler, olduklar› eklere ve iﬂlevlerine göre isim–fiil, s›fat–fiil ve zarf–fiil ad›n› al›r. 7. Zarf–fiil eklerinin en çok kullan›lanlar› “–p, –arak, –ken, –ince, –d›kça, –al›, –a, –r …–mez, –madan, 3. ‹sim–fiiller “–me, –mek, –iﬂ” ekleriyle ile türetilir. –maks›z›n, –d›¤›nda” ekleridir. 4. Baz› isim–fiiller, fiillerle ortak özelliklerini tama- 8. Zarf–fiiller cümleye, zaman, sebep durum gibi men kaybetmiﬂ ve bir varl›¤›n ad› olmuﬂtur. Bun- anlamlar katarlar. lara fiilimsi denmez, isim denir. 9. Fiilimsilerin tümü yap›ca türemiﬂtir; bunlar, çat› 5. S›fat–fiiller, “–an, –as›, –mez, –ar, –dik, –ecek, eklerini alarak cümlenin çat›s›na da uyum sa¤lar. –miﬂ” ekleriyle türetilir. Bunlar›n baz›lar› kip ek- lerine benzer; kar›ﬂt›rmamak gerekir. Örne¤in 10. Fiilimsiler, cümlenin çeﬂitli ögeleri içinde yer ala- “–miﬂ” ekiyle kurulan s›fat–fiil miﬂ’li geçmiﬂ za- bilir ve bu ögenin göreviyle yan cümle kurar. 366

Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ TEST EDEL‹M Kavrama Testi ( 18.1 - 18.4 ) S›navlarda Sorulabilecek Sorular 367

KAVRAMA TEST‹ 1. ‹nsan yaﬂad›kça anl›yor ki kendi kay›¤›n› kendin çek- 4. Eylemsiler, kimi zaman, eylem anlamlar›n› yitirerek bir varl›¤›n, bir olay›n ya da kavram›n ad› olur. I II III Aﬂa¤›dakilerin hangisinde bu aç›klamay› örnekleyen mezsen ne kadar u¤raﬂsan da bir yerlere gidemiyorsun. bir kullan›m vard›r? IV V A) Sakin olman gerekiyor, neden bu kadar telaﬂ yap›- Bu cümlede numaralanm›ﬂ sözcüklerden hangisi ey- yorsun? lemsidir? B) Bu s›cakta k›zartma yiyerek sa¤l›¤›n› tehlikeye at›- A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. yorsun. C) Yürümek bu kadar zor geldiyse bir taksiye binseydin. D) Sen bu azminle s›nav› kazanmay› hak etmiﬂtin. E) Önlemlerin yetersiz oluﬂu faciay› haz›rlam›ﬂt›. 2. Eylemsiler ek fiil alarak yüklem görevinde kullan›la- 5. Geliﬂmiﬂ ülkelerde teknolojinin ilerlemesine ba¤l› olarak bilir. I II III Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde bu aç›klamaya bir ortaya ç›kan gürültü kirlili¤i günümüzün önemli çev- örnek vard›r? re sorunlar›ndan biri olmas›na karﬂ›n ülkemizde az bilinen A) K›sa sürede elde etti¤i baﬂar›da ailesinin pay› çok IV büyüktü. bir kirlilik türüdür. Gürültü, insanlar›n alg›lanmas›n› B) Gerçekten çok özlemiﬂim memleketimin da¤lar›n- V da dolaﬂmay›. ve iﬂitme sa¤l›¤›n› olumsuz yönde etkileyen bir unsurdur. C) Bütün yaﬂam›n› bu ülkeye ve bu ülkenin insanla- Bu parçada numaralanm›ﬂ sözcüklerden hangileri s›- r›na adam›ﬂt›. fat-fiildir? D) Bugünlerde moralimi bozan ﬂeylerden biri de ders çal›ﬂmak zorunda olmakt›. E) Baﬂar›ya ancak programl› hareket ederek ulaﬂabi- lirsin. A) I. ve II. B) I. ve IV. C) II. ve III. D) III. ve V. E) IV. ve V. 3. ‹sim - fiiller bir fiilin ad›d›r. Dolay›s›yla isim gibi gö- 6. Aﬂa¤›daki atasözlerinin hangisinde s›fat-fiil (ortaç) rev yapar ve isim çekim eklerini alabilirler. yoktur? Buna göre aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde isim-fiil A) A¤layan›n mal› gülene hay›r etmez. çekim eki almam›ﬂt›r? B) Tok a¤›rlamas› güçtür. C) Bilinmedik aﬂ, ya kar›n a¤r›t›r ya baﬂ. A) Siz seçenekleri de¤erlendirin, ben yapman›z gere- D) Davetsiz gelen döﬂeksiz oturur. kenleri anlatay›m. E) Ateﬂ olmayan yerden duman ç›kmaz. B) Hat›rlatmalar›n bittiyse size soraca¤›m baz› soru- lar var. C) Bana k›zmad›¤›ndan emin olmak istiyorum. D) Buraya gelmenize gerek yoktu, biz size bir ﬂekilde ulaﬂ›rd›k. E) Haz›rlamam› istedi¤iniz dosyalar› masaya b›rakt›m. 368

EYLEMS‹ (F‹‹L‹MS‹) 7. ‹saac Newton bir gün dinlenmek üzere bir elma a¤a- 10. (I) Kaybetmek kelimesini eskiden beri hiç sevmezdi. I (II) O, hayata kazanmak için geldi¤ine inan›yordu. (III) Bu yüzden hayat›nda baﬂlad›¤› her iﬂi zaferle so- c›n›n alt›ndaki otlar›n üzerinde yatarken, a¤açtan el- nuçland›rmal›yd›. (IV) Genç olman›n verdi¤i heye- II canla iﬂ dünyas›na at›lman›n planlar›n› yap›yordu. (V) Fakat bu plan› yaparken önemli bir dezevantaj› malar›n düﬂüﬂünü görüp yer çekimi kanunu keﬂfetti. vard›: \"Her ﬂeyi ben bilirim!\" tavr›. III Bu parçada numaralanm›ﬂ cümlelerin hangisinde Onun bu keﬂfi konsantrasyon yüksekli¤ini, nerede ve zarf-fiil vard›r? nas›l olursa olsun bir düﬂünceye, bir konuya odaklan- A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. IV man›n faydalar›n› da göstermiﬂti. 11. Yaln›z senin gezdi¤in bahçede açmaz çiçek, I II V Bizim diyar›m›z da bir bir bahar› saklar Bu parçada numaralanm›ﬂ sözcüklerle ilgili olarak Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi çek aﬂa¤›dakilerin hangisi yanl›ﬂt›r? III IV A) I - Kendinden sonraki sözcükle öbekleﬂmiﬂ isim-fiil ‹ncinir düz caddede da¤da gezen ayaklar B) II - Ba¤-fiil C) III - Belirtme hal ve iyelik eki alm›ﬂ isim-fiil V D) IV - Adlaﬂm›ﬂ s›fat-fiil E) V - Birleﬂik çekimli fiil Bu dizelerde numaralanm›ﬂ sözcüklerin hangileri ey- lemsi de¤ildir? 8. S›fat-fiil eklerinden baz›lar› (-m›ﬂ, -r, -maz, -acak) ey- lemlere eklenen zaman ekleriyle ayn›d›r. Bu ortak nok- A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV. tadan dolay› bunlar› eylemlerle kar›ﬂt›rmamak gerekir. D) III. ve V. E) IV. ve V. Buna göre aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, alt› çizi- 12. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde tüm fiilimsi türlerin- li sözcüklerdeki ekler ayn› görevde kullan›lm›ﬂt›r? den örnek vard›r? A) Haz›rlanacak projede senin de fikirlerinden yarar- A) A¤abeyimin eve dönece¤i günü düﬂününce içim lanaca¤›m. k›p›r k›p›r oluyordu. B) Bilinmez ki belki biz de üç güne kalmaz orada B) O zor günlerimde bütün dostlar›m ellerinde geldi- oluruz. ¤ince yan›mda olmaya çal›ﬂt›. C) Üzeri yaz›lm›ﬂ fiﬂleri burada b›rak›p nerelere git- C) Geceleri buralar›n pek tekin olaca¤›n› sanmam, miﬂ acaba? dikkatli olman› öneririm. D) Gider borusu t›kand›¤› için burada s›k s›k kanali- D) Karne hediyesi olarak al›nan bisikletin bu mu yoksa? zasyon ar›zalar› oluﬂur. E) Bu ﬂehrin havas›ndan soluyup da buralar› terk E) Verece¤im karar için acele etmeden düﬂünece¤im edenlere ﬂaﬂ›rmamak elde de¤il. bir müddet. 13. Aﬂa¤›daki dizelerin hangisinde ötekilerden farkl› tür- 9. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde zarf-fiil kullan›lma- de bir fiilimsi kullan›lm›ﬂt›r? m›ﬂt›r? A) ‹ﬂte do¤du¤un eski evdesin birden A) Ebru yapmay› ö¤reneli baﬂka bir ﬂeyle u¤raﬂm›yor. Yolunu gözlüyor lamba ve merdiven B) Bu konuda beklentiye girip iﬂlerinizi ihmal etme- B) Gül büyütenlere mahsus hevesle yin. Renk renk dertlerimi gözünde besle C) Yap›lan fabrikaya ra¤men bu köy do¤all›¤›n› hâlâ C) Terk edilmiﬂ hat›ralar gibidir koruyor. Ara istasyonlar›n kül rengi binalar› D) Çal›ﬂt›kça neler baﬂarabilece¤inin fark›na varacaks›n. D) Bu ya¤mur, bu ya¤mur, bu k›ldan ince Nefesten yumuﬂak, ya¤an bu ya¤mur E) Oraya var›nca bizi ararsan bu endiﬂeli bekleyiﬂten E) Gün olur sürüyüp beni derbeder kurtuluruz. Bu ses rüzgâra kar›ﬂ›r gider A-D-C / B-B-B / D-B-C / E-C-E-E 369

SINAVLARDA SORULAB‹LECEK SORULAR 1. Can verdi k›ﬂ›n sundu¤u taﬂlarla zehirden 4. Aﬂa¤›daki atasözlerinin hangisinde s›fat-fiil (ortaç), s›- I fat görevinde kullan›lm›ﬂt›r? Her gonca k›z›l bir gün uçarken yolumuzda A) El için a¤layan, gözden olur. II B) Ava giden avlan›r. C) At binenin, k›l›ç kuﬂanan›n. Üstündeki son dallar a¤arm›ﬂ diye birden D) Akacak kan damarda durmaz. III IV E) Acele yürüyen yolda kal›r. Pas tuttu nihayet sular›n rengi havuzda V Alt› çizili sözcüklerden hangileri fiilimsi de¤ildir? A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve IV. D) III. ve V. E) IV. ve V. 2. Dalga dalga hücum edip piﬂmanl›klar 5. Fiilimsi eki alan baz› sözcükler, iﬂ, oluﬂ, hareket an- I lam›n› yitirerek kal›c› isim oluﬂturabilir. Unutuﬂun o tunç kap›s›n› zorlar Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde buna örnek vard›r? II A) Bütün sporlar› sever ama güreﬂe ayr› bir ilgi du- Ve ruh, at›lan oklarla delik deﬂik; yard›. III IV B) Ankara köyden ve kasabadan gelen insanlarla do- ‹ﬂte, do¤du¤un eski evdesin birden luydu. V C) Kalabal›¤›n içinden s›yr›l›p askerlerle konuﬂmay› Alt› çizili sözcüklerden hangisi fiilimsi de¤ildir? denedi. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. D) Anadolu’nun her yerinden gelen insanlar›n oluﬂ- turdu¤u bu manzara ilginçti. E) Yunanl›lar›n, ‹zmir’de baﬂlatt›klar› ya¤ma, günler- ce sürmüﬂtü. 3. Ö¤le güneﬂinde topra¤a gölge salamayan, ya¤murla 6. Açma pencereni perdeleri çek I Mona Roza seni görmemeliyim I ›slanmayan; ay› y›ld›zlar› görmeye görmeye unutan ﬂu Bir bakﬂ››n, ölmem için yetecek II III IV II III Anla Mona Roza, ben bir deliyim a¤aç, bulundu¤u köﬂede mutlu muydu acaba? Açma pencereni perdeleri çek V IV V Bu cümledeki alt› çizili fiilimsilerden hangisi farkl› Alt› çizili sözcüklerden hangisi fiilimsidir? türdedir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. D-D-C / D-E-A 370

KAZANMIﬁ OLMAMIZ GEREKEN B‹LG‹ ve BECER‹LER Fiilimsi kavram›n› anlama Fiillerle fiilimsilerin fark›n› kavrama Filiimsilerle isimlerin, s›fatlar›n, zarflar›n fark›n› kavrama Cümlede geçen bir fiilimsiyi bulma ‹sim–fiilleri belirleyebilme ‹sim–fiillerden kal›c› isme dönüﬂmüﬂ sözcükleri bulma ‹sim–fiillerin yüklem oldu¤unu bilme S›fat–fiilleri tan›ma Adlaﬂm›ﬂ s›fat–fiilleri belirleyebilme Zarf–fiilleri ay›rt edebilme Zarf–fiilin cümleye katt›¤› anlam› sezme 371

19 EYLEMDE ÇATI Nesneler ve özneler eylemlerin çat› özelli¤ini belirler. Etken eylemlerin gerçek özneleri bulunur. Öznesi bilinmeyen eylemler de vard›r. Yapt›klar› iﬂten etkilenen özneler vard›r. Baz› eylemler tek kiﬂi taraf›ndan yap›lamaz. Eylemlerin, bir k›sm› nesne alabilirken bir k›sm› alamaz. Eylemlerin geçiﬂlilik, geçiﬂsizlik özelli¤i eklerle de¤iﬂtirilebilir.

YÖRÜNGEDEK‹ KAVRAMLAR fiil s.375 çat› s.375 etken s.375 gerçek özne s.375 gizli özne s.375 edilgen s.376 sözde özne s.376 dönüﬂlü s.376 iﬂteﬂ s.377 geçiﬂli s.378 geçiﬂsiz s.378 oldurgan s.379 ettirgen s.379 geçiﬂlilik derecesinin artmas› s.379 374

EYLEMDE ÇATI 19.1 Nesneler ve özneler eylemlerin çat› özelli¤ini belirler. I. Uzun süre önüne bakt›. baz›lar›n›n da öznenin d›ﬂ›nda bir varl›¤a yönelik II. Etraf›nda kimseler var m› diye bak›nd›. olmadan gerçekleﬂti¤ini; III. Burada ona iyi bak›ld›. IV. ‹laçlar›n› getiren hemﬂire ile bak›ﬂt›. Çok güldü, pek a¤lard›, sözü bitti, yürüyordum, uyuyakald›m. Bu cümlelerdeki bakmak eyleminin farkl› aç›l›mla- r›n› inceleyelim. görüyoruz. Bunlara da s›ras›yla geçiﬂli ve geçiﬂsiz diyoruz. ‹lk cümlede, eylemin kimin taraf›ndan yap›ld›¤› belli ve eylem yap›m eki almam›ﬂ. Eylemlerin özne ve nesneye göre konumuna (tak›n- d›¤› tavra) çat› diyoruz. ‹kinci cümlede kiﬂi, eylemi kendi kendine yap›yor ve eylemde “–›n” yap›m eki var. Eylemin çat›s›n›, ald›¤› çat› eki (fiilden fiil yap›m eki) belirler. Bunlar, Üçüncüde eylemi gerçekleﬂtirenler belirsiz. -n, -l, -ﬂ, (iﬂ, -›ﬂ), -r, -t, -d›r ekleridir. Aﬂa¤›daki örnek çat›y› özetliyor; inceleyelim. Son cümlede ise eylem birden fazla kiﬂi taraf›n- dan gerçekleﬂtiriliyor. Zehra ile Zeynep dövüﬂtü. Zehra Zeynep'i dövdü. Bu eylemlere s›ras›yla Zeynep dövüldü. – etken, dönüﬂlü, edilgen ve iﬂteﬂ diyoruz. Anneleri dövündü. Baz› eylemlerin bir varl›kla ilgili olarak (özne + bir Çat› kavram›, fiillerle ilgilidir; yani çat› fiillerin bir özelli¤idir. ‹sim cümle- varl›k) gerçekleﬂti¤ini; lerinde (yüklemi isim olan cümlelerde) çat› özelli¤i bulunmaz / aranmaz. Elini kesti, kalemi açt›, sözünü bitirdi, kitab› kapa- d›, ses duydu, EYLEMLER‹N ÖZNELER‹NE GÖRE KONUMU Bu örneklerde, fiilleri gerçekleﬂtiren öznelerin aç›kça bilindi¤ini görüyoruz. Bu tür öznelere, 19.2 Etken eylemlerin gerçek özneleri bulunur. gerçek özne, böyle gerçek özneler alan fiillere de etken çat›l› deniyor. Ben seni üzmek istemedim. –l, –n eklerinin çat› eklerinden oldu¤unu 19.1’de an- cümlesinde iﬂ yapan (özne) “Ben” dir. latm›ﬂt›k. Burada ﬂunu belirtelim, etken çat›l› ey- lemler –l veya –n ekini kesinlikle almaz. Bu çat› ek- Bu sabah, misafirlerimiz gitti. lerini alm›ﬂ bir fiilin etken çat›l› olmad›¤›n› peﬂinen cümlesinde iﬂi yapan (özne) “misafirlerimiz” dir. söyleyebiliriz. Özetleyelim: Havalar, iki gündür iyice so¤udu. Etken çat›l› eylemler; cümlesinin öznesi de “Havalar” d›r. — –l veya –n çat› eklerini almaz. — bunlar›n gerçek özneleri vard›r. Bunu daha önce düﬂünmeliydin. cümlesinde, görünmese de aç›kça bilinen, iﬂi kesin- Bu cümlelerin eylemlerinde; likle yapm›ﬂ bir özne vard›r. Bu 2. tekil kiﬂi yani “sen” dir. – eylemi yapan›n belirsizli¤ini, 19.3 Öznesi bilinmeyen eylemler de vard›r. – \"-l\" veya \"-n\" çat› ekinin oldu¤unu görüyoruz. Bu kitap uzun süre okunmuﬂ. / okuyan belirsiz Sizin için de bir elbise al›nd›. / alan belirsiz Bir ses duyuldu, efraf incelendi. / duyan ve inceleyen belirsiz 375

EYLEMDE ÇATI Bu iki özelli¤i bir arada taﬂ›yan eylemler edilgen Bütün bu anlatt›klar›m›z› özetleyelim: eylemlerdir. Bir eylemin edilgen çat›l› olmas›, –l veya –n ekini almas›, öznesinin belirsiz olmas› de- — Edilgen çat›l› eylemler –l veya –n çat› ekini al- mektir. m›ﬂt›r. Edilgen eylemlerde özne belli de¤ildir ama yük- — Gerçek özneleri de¤il, sözde özneleri vard›r. leme yöneltilen özne sorusuna, cümlede cevap veren bir öge bulunur. ﬁöyle: örnek soru Toplant›n›n ertelendi¤i aç›kland›. \"Yang›n çok geçmeden söndürülmüﬂtü.\" (Aç›klanan ne?) cümlesindeki özne-yüklem iliﬂkisi aﬂa¤›dakilerden hangisinde vard›r? Görüldü¤ü gibi “Toplant›n›n ertelendi¤i” ifadesi, edilgen yükleme yöneltti¤imiz özne sorusuna A) O ac›l› haberi duyunca çok üzülmüﬂtü. (Aç›klanan ne?) cevap veriyor. Ancak “aç›klama” iﬂini yapan›n bu ifade olmas› mümkün de¤ildir. ﬁu B) Yüzbaﬂ› Cemil, savaﬂ›n ilk gününde omzundan vu- örne¤i de inceleyelim: rulmuﬂtu. Ö¤renciler s›n›fa ça¤r›ld›. C) Çocuk, yata¤›ndan kalkarak annesine s›k› s›k› sar›l- m›ﬂt›. (Ça¤r›lan kim?) D) Ahmet Refik, yokuﬂun baﬂ›na do¤ru yorulmuﬂtu. Bu cümlede de yükleme yöneltti¤imiz özne soru- suna “Ö¤renciler” ifadesi cevap verdi. Ancak “ça- E) Onlar›n ba¤›rt›lar›n› duydukça sinirleri iyice gerilmiﬂti. ¤›ran”, yani iﬂ yapan, onlar de¤ildir; belki ö¤ret- men, belki müdürdür. 1984 ‹ﬂte edilgen çat›l› yüklemlere yöneltilen özne çözüm sorusuna cevap veren, âdeta özne gibi davranan ama gerçekte iﬂi yapmayan bu ögeye sözde özne Öncül cümlenin yüklemi edilgendir. (Söndürülmüﬂtü: kim denir. Bu, gerçekte, cümlenin nesnesidir. K›sacas› sözde özne, yaln›z edilgen çat›l› eylemlerin yük- söndürmüﬂtü? Cevap yoktur. Eylemin yapanlar belirsiz.) lem oldu¤u cümlelerde bulunur. B seçe¤inin yüklemi de edilgendir. (Vurulmuﬂtu: Kim vurdu? Belirsiz.) Cevap B Edilgen eylemlerin özneleri bazen cümleye “taraf›ndan” sözcü¤ünün ve- ya “–ce” ekinin yard›m›yla eklenir. Bunlar zarf tümleci gibi kullan›l›r, yani yine de cümlenin öznesi olmazlar. Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1 / 1. soruyu hemen çözelim. 19.4 Yapt›klar› iﬂten etkilenen özneler vard›r. Erkenden uyanm›ﬂ, giyinmiﬂ, taranm›ﬂ. / kendisi uyan- Aşağıdaki tabloyu inceleyelim: m›ﬂ, giyinmiﬂ, taranm›ﬂ. Sözlerimize çok al›nm›ﬂ; hepimize k›r›lm›ﬂ. / kendi ken- –l, –n eki Gerçek özne Sözde özne dine al›nm›ﬂ, kendi kendine k›r›lm›ﬂ. Önce üzülmüﬂ, sonra sevinmiﬂ. / kendi kendine üzül- Etken Ç. yok var yok müﬂ, kendi kendine sevinmiﬂ. Edilgen Ç. var yok var Dönüﬂlü Ç. var var yok Bu cümlelerin eylemlerinde, Bu tablodan şunu anlıyoruz; dönüşlü ve edilgen ça- tılı eylemlerde aynı ekler bulunuyor. Bunların farkı – işi, oluşu, hareketi yapanın belirli olduğunu öznelerinin niteliğinden kaynaklanıyor. Şu örnekler- (gerçek öznesinin olduğunu) le farkı daha iyi anlayalım: – öznenin eylemden etkilendiğini (işi kendi kendi- Genç adam geçen ay işten atıldı. / edilgen ne yaptığını) Sözde özne: işten atan başkaları – eylemlerin -n veya -l çatı eki aldığını görüyoruz. Genç adam soruyu cevaplamak için atıldı. / dönüşlü Gerçek özne: kendisi atıldı Bu özellikleri bir arada taşıyan eylemler dönüşlüdür. 376 Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 2 ve 3. soruyu hemen çözelim.

EYLEMDE ÇATI 19.5 Baz› eylemler tek kiﬂi taraf›ndan yap›lamaz. Aﬂa¤›daki cümlelerin yüklemlerini bu bak›ﬂ aç›s›y- la inceleyelim: Hoca Nasreddin üzerine söyleﬂiyoruz, zaman zaman kimli¤i üzerine tart›ﬂ›yor, nüktelerinin derinli¤iyle gü- Yorgunum diyerek yata¤›na serildi. / dönüﬂlü lüﬂüyoruz. Ortaya el dokumas› bir kilim serildi. / edilgen Mallar›n› satmak için ortaya serdi. / etken Yukar›daki cümleler incelendi¤inde, Saçlar›n› y›kad›ktan sonra güzelce tarad›. / etken – eylemi birden fazla öznenin gerçekleﬂtirdi¤i Y›kand›ktan sonra güzelce tarand›. / dönüﬂlü (ço¤ul anlam›n› sözcü¤e gelen “ler” eki de¤il Soyguncular›n yakalanmas› için bütün çevre ta- de “-ﬂ” eki verecek) rand›. / edilgen – eylemlerin -ﬂ, (-›ﬂ, -iﬂ, -uﬂ, -üﬂ) çat› eki ald›¤› Toplant›da teknik elemanlar da haz›r bulundu. / görülüyor. Bu tür eylemlere iﬂteﬂ eylemler di- dönüﬂlü yoruz. Kaybolan eﬂyalar›n bir k›sm› bulundu. / edilgen Baﬂar›l› çocuk oyuncular bu sahnede buluﬂtu. / iﬂteﬂ Eylemin yönü (yap›l›ﬂ›) bir özneden di¤erine do¤- ru ise, karﬂ›l›kl›, ayn› yöne yönelikse birlikte iﬂteﬂ- lik diyoruz. Karﬂ›l›kl› iﬂteﬂ: x→ ←y Birlikte ‹ﬂteﬂ x örnek soru y ”Arada s›rada telefonda görüﬂürüz.” Örnekleyelim: Bu cümlenin yüklemi çat› bak›m›ndan, aﬂa¤›daki cüm- eylem lelerden hangisininkiyle benzerlik göstermektedir? dövüﬂmek birlikte karﬂ›l›kl› A) Kendisiyle s›k s›k buluﬂuyorduk. ﬂakalaﬂmak – + tart›ﬂmak – + B) Zor bir iﬂin alt›na girmiﬂtik. telefonlaﬂmak – + savaﬂmak – + C) Öfkesi sonunda yat›ﬂm›ﬂt›. bar›ﬂmak – + gülüﬂmek – + D) Dostlu¤umuz günden güne geliﬂiyordu. kaç›ﬂmak + – uçuﬂmak + – E) Evine gidip mutluluklar dilemiﬂtik. 1990 ötüﬂmek + – çözüm bekleﬂmek + – + – Öncül cümlenin yüklemi iﬂteﬂ çat›l›d›r. (Eylem birden fazla özne taraf›ndan yap›lm›ﬂt›r.) Benzer özellik se- çenekler içinde sadece A'da vard›r. Cevap A \"-ﬂ\" eki alm›ﬂ her eylemin iﬂteﬂlik anlam› taﬂ›ma- örnek soru d›¤› görülür. \"Arkadaﬂ›m›z, bir gün önce otelden ayr›ld›.\" cümle- Etekleri tutuﬂtu, sinirleri yat›ﬂ›yor, bitiremeyece¤i iﬂ- sinde görülen özne-yüklem iliﬂki aﬂa¤›dakilerden lere giriﬂti… hangisinde vard›r? Bu eylemlerde iﬂteﬂli¤in ﬂartlar›ndan birinin olma- A) Lokantada istedi¤iniz yerler ayr›ld›. d›¤›na, eylemlerin birden fazla özne taraf›ndan gerçekleﬂtirilmedi¤ine dikkat edelim. B) Kendi iste¤iyle emekliye ayr›ld›. Bu eylemlerde, bir durumun gitgide art›ﬂ› veya ni- C) Y›ll›k kârdan pay›n›za düﬂen para ayr›ld›. telikçe benzeme gibi özellikler vard›r. D) F›rt›nada a¤ac›n dal› gövdesinden ayr›ld›. – siyahlaﬂmak : siyah gibi olmak, siyah olmak E) Yol, ›rma¤›n k›y›s›nda ikiye ayr›ld›. ÖSS - 1982 – iyileﬂmek : iyi gibi olmak, iyi olmak çözüm Özetleyelim: “-n, -l” çat› eki alanlardan öznesi be- Öncül cümlenin yüklemi (ayr›ld›) dönüﬂlülük özelli¤i lirli olanlar dönüﬂlü, belirli olmayanlar edilgen, “-ﬂ” çat› eki alanlardan birden fazla özne taraf›n- gösterir. ‹ﬂi yapan da, iﬂten etkilenen de ayn› varl›k- dan yap›lanlar iﬂteﬂtir. t›r. Benzer durum B seçe¤inde vard›r. (Kendi kendine emekliye ayr›lm›ﬂt›r.) Cevap B 377

EYLEMDE ÇATI örnek soru çözüm Anneleri yaramazl›k yapan çocuklara söylendi. Öncül cümledeki \"söylendi\" sözü, \"anneleri\" öznesine Bu cümlenin yüklemiyle aﬂa¤›daki cümlelerden hangisi- sahip oldu¤undan dönüﬂlüdür. Çünkü, iﬂi yapan da iﬂ- nin yüklemi aras›nda çat› yönünden benzerlik vard›r? ten etkilenen de ayn› varl›kt›r. Benzer durum C seçe- ne¤inde görülmektedir. Kendi kendine sevinmiﬂtir. A) Toplant›da önemli kararlar al›nd›. B) Bayram bu y›l daha çoﬂkulu kutland›. Cevap C C) Okul arkadaﬂ›n› karﬂ›s›nda görünce çok sevindi. D) Üyelere verilen kartlar›n tümü yenilendi. Dönüﬂlü eylemlerin ender olarak nesne ald›¤› görülür. Bu eylemler nes- E) Törende ça¤daﬂ ozanlardan ﬂiirler okundu. ne almama e¤ilimindedir. Çat› eklerinin tümü yap›m ekidir, hâliyle, çat› eki alm›ﬂ kelimeler de tü- ÖSS - 2002 remiﬂ yap›l›d›r. Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 4, 5 ve 6. sorular› hemen çözelim. EYLEMLER‹N NESNELER‹NE GÖRE KONUMU 19.6 Eylemlerin, bir k›sm› nesne alabilirken bir k›sm› alamaz. Nesne alabilmesi ya da alamamas› bir eylemin ça- kullan›lmamas› da “hissetmek” fiilinin geçiﬂlilik t› özelli¤inde belirleyicidir. Nesne alabilen eylem- özelli¤ini de¤iﬂtirmez. ler geçiﬂli, alamayanlar geçiﬂsiz olarak isimlendi- riliyor. K›sacas›, cümlede nesne görünmese de fiil nesne alabiliyor ise bu fiil geçiﬂlidir. – uyumak, a¤lamak, kalkmak, b›kmak, oturmak, gücen- mek, gelmek... Edilgen eylemlerin geçiﬂsiz ﬂekillerinde gerçek öz- – yemek, içmek, atmak, b›rakmak, gözlemek, istemek, ne de sözde özne de bulunmaz. dikmek... Yar›n ilk uçakla Ankara’ya gidilecek. “gidilecek” fii- ‹lk sat›rdaki eylemlerin gerçekleﬂmelerinde öznenin li, edilgendir ve nesne alamaz yani geçiﬂsizdir. Bu d›ﬂ›nda bir varl›¤a (nesneye) ihtiyaç kalmad›¤›n› nedenle cümlede hiçbir özne bulunmamaktad›r. (neyi uyumak, neyi a¤lamak, neyi kalkmak? ... cevap yok) örnek soru ikinci sat›rdakilerin ise bir varl›¤› daha (nesneyi) Nesne al›p almad›klar›na göre, fiiller \"geçiﬂli\" ve \"ge- gerekli k›ld›¤›n› çiﬂsiz\" diye ikiye ayr›l›r. Neyi ve kimi sorular›na ce- vap veren fiiller geçiﬂli, bu sorulara cevap vermeyen- (neyi yemek? yeme¤i / neyi içmek? suyu / neyi at- ler geçiﬂsizdir. mak? çöpü) Bu tan›ma göre, aﬂa¤›daki cümlelerden hangisinin görüyoruz. yüklemi geçiﬂli bir fiildir? Bütün ayr›nt›lar› düﬂünmüﬂsün. A) Onun sözlerine arkadaﬂ› sinirli sinirli gülüyordu. Motorun ar›zal› oldu¤unu çok geç fark ettik. Sen bir ﬂey anlatmasan da ben hissediyorum. B) Çocuklar, hava güzel olursa, yar›n maça gidecekler. Anlatt›klar›na hepimiz inanm›ﬂt›k. C) Babas›yla ‹stanbul'a gidece¤ine çok seviniyor. ‹lk iki cümlede, nesnelerin alt› çizili. Üçüncü cümlede nesne bulunmuyor. Ancak “hissediyorum” yüklemi, D) Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz? nesne alabilir. Örne¤in cümle ﬂöyle de olabilirdi: E) Televizyondaki yeni diziyi izlemiyor musunuz? çözüm 1981 Sen bir ﬂey anlatmasan da ben bir terslik oldu¤unu E seçe¤indeki cümlenin yüklemine \"neyi\" sorusunu sor- hissediyorum. du¤umuzda cevap alabilmekteyiz. (izlemek: neyi? tele- Buradan ﬂunu anl›yoruz: Asl›nda “hisset–” fiili ge- vizyondaki yeni diziyi.) Bu cümlenin yüklemi geçiﬂlidir. çiﬂlidir. Yaln›z bu cümlede nesne kullan›lmam›ﬂ; Cevap E 378 Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 7, 8, 9, 10, 11 ve 12. sorular› hemen çözelim.

EYLEMDE ÇATI 19.7 Eylemlerin geçiﬂlilik, geçiﬂsizlik özelli¤i eklerle de¤iﬂtirilebilir. Geçiﬂli ve geçiﬂsiz eylemler “–t, –r, –d›r” ekleri ile Bu ekler zaman zaman üst üste gelebilir. Üst üste geçiﬂli hâle getirilir. Bu duruma ettirgenlik ve gelen bu eklerden her biri eylemin yap›l›ﬂ›na bir oldurganl›k denir. kiﬂiyi daha katar. eylem (I. konum) ekler eylem (II. konum) yazd›m: tek kiﬂi (ben) yazd›rd›m: iki kiﬂi (ben ona) }geçiﬂli } <-t, -r, -t›r →geçiﬂli ettirgen yazd›rtt›m: üç kiﬂi (ben, onun aray›c›l›¤›yla di¤erine) oldurgan geçiﬂsiz → K›saltal›m : → geçiﬂli : ettirgen örnek soru geçiﬂliden → geçiﬂli : oldurgan geçiﬂsizden Aﬂa¤›daki atasözlerinden hangisinin yüklemi bir ge- çiﬂli fiildir? I. konum II. konum A) Araba devrilince yol gösteren çok olur. koklamak (geçiﬂli) koklatmak (ettirgen) gözlemek (geçiﬂli) gözletmek (ettirgen) B) Boﬂ çuval ayakta durmaz. varmak (geçiﬂsiz) vard›rmak (oldurgan) gülmek (geçiﬂsiz) güldürmek (oldurgan) C) Gülü seven dikenine katlan›r. D) Aya¤›n› yorgan›na göre uzat. E) Kurunun yan›nda yaﬂ da yanar. ÖSS - 1990 Özetleyelim: Geçiﬂsiz çat›l› bir eyleme –t, –r, –d›r çözüm eklerinden biri getirilirse fiil geçiﬂli hâle gelir ve oldurgan ad›n› al›r. D seçe¤indeki yüklemi inceleyelim: Geçiﬂli çat›l› bir eyleme bu eklerden biri getirilirse uzat: neyi uzat? aya¤›n›. fiilin geçiﬂlili¤i artar ve ettirgen ad›n› al›r. Görüldü¤ü gibi bu cümlenin yüklemi nesne alm›ﬂt›r ve geçiﬂlidir. Cevap D Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 13. soruyu hemen çözelim. Aﬂa¤›da verilen eylemlerin çat›lar›n› belirleyerek Yazar›n son öyküsünden çok etkilendim. / konuyu daha iyi kavrayal›m. Kar, ertesi gün dindi. / Bundan tam yirmi y›l önce tan›ﬂm›ﬂlar. / aç›klam›ﬂ / be¤enmiﬂ / bildirdik / On y›ld›r yaﬂad›¤› ﬂehre iyice ba¤land›. / Bu olayla yaﬂam› de¤iﬂti. / giydirdi / yaz›ﬂt›lar / uyuttu / Bu olay yaﬂam›n› de¤iﬂtirdi. / Konuyu baﬂtan anlatt›. / duyuldu / ayr›lm›ﬂlar / inand›rd› / ‹ki ﬂirket ortak olma konusunda anlaﬂt›. / Tarla bu y›l bol ürün verdi. / bekletti / savunmuﬂ / belirledi / Yeme¤in tad›na bak›nda yüzünü buruﬂturdu. / Sabah›n ilk ›ﬂ›klar›yla horozlar›n sesi duyuldu. / k›zd›rd›lar / bak›nd› / kat›ld› / Konuklara tarihi binalar gezdirildi. / Olay yetkililerce soruﬂturuluyor. / Eskimiﬂ birkaç eﬂyay› att›. / Düﬂman›n üstüne kahramanca at›ld›. / Birkaç kez geç kald› diye iﬂten at›ld›. / Tavan aras›ndaki eﬂyalar› ç›kard›. / Olaylar›n üzerinden birkaç gün geçince toparland›. / Yeni tasar›dan vazgeçildi. / Yar›n gelmekten vazgeçmiﬂ. / 379

BU KONUDA ÖZETLE... Konuların ve Kavramların Özeti 1. Eylemlerin özne ve nesne alma durumlar›na gö- 10. Dönüﬂlü eylemlerde “kendi kendine” anlam› var- re beliren özelliklerine çat› deniyor. d›r. 2. Çat›, yaln›z eylemlere ait bir özelliktir; isim cüm- 11. ‹ﬂteﬂ eylemler, –ﬂ ekini alm›ﬂ, birden fazla kiﬂi ta- lelerinin çat›s› aranmaz. raf›ndan yap›labilecek nitelikteki eylemlerdir. Burada önemli olan, eki alm›ﬂ fiilin “tek baﬂ›na 3. Özneye göre fiillerin çat›s› dört çeﬂittir: Etken, yap›lamama” özelli¤idir. edilgen, dönüﬂlü, iﬂteﬂ. 12. ‹ﬂteﬂ eylemler, “karﬂ›l›kl›” ve “birlikte” yap›lma 4. Etken çat›l› eylemler, gerçek özne alm›ﬂt›r; bu anlam› taﬂ›r. eylemlerde –l / –n çat› ekleri bulunmaz. 13. Nesneye göre eylemler yine dört türdür: Geçiﬂli, 5. Gerçek özne, cümlede bildirilen iﬂi yapan, aç›kça geçiﬂsiz, oldurgan ve ettirgen. bilinen öznedir. 14. Geçiﬂlilik, “nesne alabilmek”tir. Geçiﬂli fiiller, 6. Edilgen çat›l› eylemler, sözde özne alm›ﬂt›r; –l / n yanlar›na “onu, birini, bir ﬂeyi” vb. nesneler geti- eki bunlarda mutlaka bulunur. rilerek ay›rt edilir. 7. Edilgen eylemlerde bulunan sözde özne, cümle- 15. Nesne alamayan fiiller geçiﬂsiz çat›l›d›r. Bunlara de özne gibi görünen ama bildirilen iﬂi gerçekte –t / –r / –t›r eklerinden biri getirilerek oldurgan yapmam›ﬂ olan öznedir. eylemler yap›l›r. 8. Bu eylemlerin gerçek öznesi bazen cümleye “ta- 16. Ettirgen eylemlerse ayn› eklerin geçiﬂli eylemle- raf›ndan” kelimesi ya da “–ce” eki ile eklenir. re eklenmesiyle oluﬂturulmuﬂtur. 9. Dönüﬂlü eylemler görünüﬂ bak›m›ndan edilgen- lerle ayn›d›r, yani –l / –n ekini al›r. Ancak bu ey- lemlerin yüklem oldu¤u cümlelerde gerçek özne vard›r, iﬂi yapan bellidir. 380

Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ TEST EDEL‹M Kavrama Testi ( 19.1 - 19.7 ) S›navlarda (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) Sorulmuﬂ Sorular S›navlarda Sorulabilecek Sorular 381

KAVRAMA TEST‹ 1. Edilgen çat›l› eylemlerin yüklem oldu¤u cümlelerde, 5. Gemideki eﬂyalar› büyük bir güçlükle buraya taﬂ›d›k. özne sorusuna cevap verdi¤i hâlde iﬂi yapmayan un- Adada baz› zamanlar ﬂiddetli ya¤murlar ya¤d›¤› için sura sözde özne denir. bu eﬂyalar›n korunmas› gerekiyordu. Bu arada kuru- Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde sözde özne kulla- lan çad›r›n içine ikinci bir çad›r yap›ld›. En üst çad›- n›lm›ﬂt›r? r›n üstüne de muﬂamba gerildi. Herkes çok yorul- A) Dergi, ancak beﬂ say› devam edebildi. muﬂtu, ben de dinlenmek için bir köﬂeye çekildim. B) Bahçede üç beﬂ a¤aç sulanmadan b›rak›lm›ﬂt›. Bu parçayla ilgili olarak aﬂa¤›dakilerden hangisi söy- C) Yaﬂlan›nca iﬂlerini b›rak›p bir kenara çekildi. lenemez? D) Bence bu söylenenlere çok fazla üzülmemelisin. A) Birden fazla etken fiil kullan›lm›ﬂt›r. E) F›kralar insanlar› güldürmekten çok düﬂündürme- B) \"yorulmuﬂtu\" sözcü¤ü birliktelik bildiren iﬂteﬂ bir lidir. eylemdir. C) \"yap›ld›\" ve \"gerildi\" eylemleri edilgen çat›l›d›r. 2. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi, özne- D) \"taﬂ›d›k\" eylemi geçiﬂli bir eylemdir. yüklem iliﬂkisi yönüyle ötekilerden farkl›d›r? E) \"çekildim\" eylemi dönüﬂlü çat›l›d›r. A) Okul tören için güzelce süslendi. B) Odadaki eski eﬂyalar bodruma taﬂ›nd›. 6. Toplar›, bakkal›n cam›n› k›ran çocuklar telaﬂ içinde C) Geçmiﬂteki baﬂar›lar›yla hep övündü. kaç›ﬂt›. D) Koridorlar ve pencereler iyice silindi. Bu cümlenin yüklemi çat› yönünde aﬂa¤›dakilerin E) Antika eﬂyalar çok ucuza sat›ld›. hangisine benzemektedir? A) ‹yice ya¤lanm›ﬂ pehlivanlar çay›r›n üstünde kap›ﬂ- 3. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi çat› t›lar. yönüyle ötekilerden farkl›d›r? B) Otobüs hareket etmek üzereyken perona yetiﬂtiler. A) Karﬂ›daki parkta sahipsiz bir çanta bulundu. C) Babamla ablam da gösteri yapan toplulu¤a kar›ﬂt›- B) Kendinden geçen adam, boylu boyunca sedyeye lar. yat›r›ld›. D) Sekiz kiﬂilik aile ﬂu küçücük odaya yerleﬂtiler. C) Uzun süre ondan haber alamay›nca çok üzüldük. E) Tramvay ani fren yap›nca insanlar cama yap›ﬂt›lar. D) Paket ince ve renkli iplerle s›k› s›k› sar›lm›ﬂ. E) Odalar›n temizli¤i daha yeni bitirildi. 4. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde bir iﬂi karﬂ›l›kl› yap- 7. Aﬂa¤›daki atasözlerinden hangisinin yüklemi geçiﬂsiz ma anlam› vard›r? bir fiildir? A) Çocuklar›n her biri bir yere kaç›ﬂt›. A) Aya¤›n› yorgan›na göre uzat. B) Bütün gün sahilde güneﬂlendi¤inden teni bronz- B) Ev alma, komﬂu al. C) Boﬂ çuval ayakta durmaz. laﬂm›ﬂt›. D) ‹çi beni yakar, d›ﬂ› eli. C) Ayr› kald›¤› vatan›na y›llar sonra kavuﬂtu. E) Kardeﬂ kardeﬂi atm›ﬂ, yar baﬂ›nda tutmuﬂ. D) Rüzgar esince elindeki eﬂyalar etrafa uçuﬂtu. E) Onunla konunun ayr›nt›lar›n› yar›n görüﬂece¤im. 382

EYLEMDE ÇATI 8. (I) Araba iniﬂli yokuﬂlu da¤ yoluna girmiﬂti. (II) Saat- 12. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinin yüklemi çat› bak›- ler geçtikçe yollara da mahzun bir ›ss›zl›k çöküyor- m›ndan ötekilerden farkl›d›r? du. (III) Akﬂam yaklaﬂt›kça, tepelerin arkas›ndaki bo- ¤azlara karanl›k çökmeye baﬂl›yordu. (IV) Bu yolun A) Bu kitaplar› tavsiyeme uyup mutlaka okumal›s›n. ne zaman bitece¤ini bilmiyorduk. (V) Etrafta ne bir B) Art›k geceleri d›ﬂar› ç›kmaktan hiç korkmuyorum. köy ne de bir a¤açl›k görünüyordu. C) Dün beni bütün gün s›k›lmadan evde beklemiﬂ. D) O gömle¤i kendim için seçmiﬂtim. Bu parçadaki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangisinin E) Konuklar› için haz›rlad›¤› yiyecekleri bahçeye ta- yüklemi geçiﬂli çat›l›d›r? ﬂ›yordu. A) l. B) ll. C) lll. D) lV. E) V. 9. Aﬂa¤›daki dizelerin hangisinde iﬂteﬂ çat›l› bir fiil vard›r? A) Ben ac›lar denizinde bo¤ulmuﬂum 13. “-r, - t, - tir” çat› eklerinden birini alarak, iﬂi bir baﬂka- ‹ﬂitmem vapur düdüklerini, mart› ç›¤l›klar›n› s›na yapt›rma anlam›na taﬂ›yan eylemlere ettirgen fiil denir. B) Dalgalar her gün bir baﬂka k›y›ya atar beni Duyar›m yosunlar›n benim için a¤lad›klar›n› C) Ölüyüm çoktan bir baksana gözlerime Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde bu aç›klamaya uy- Gör, içindeki o kanl› cam k›r›klar›n› gun bir kullan›m vard›r? D) Bu ne karanl›k, bu ne zindan gece böyle A) Sahnedeki oyuncu yapt›¤› hareketlerle herkesi Bütün gemiler söndürmüﬂ ›ﬂ›klar›n› güldürüyordu. E) Gitme ey yolcu! Beraber oturup a¤laﬂal›m B) Ödül töreninde yapt›¤› konuﬂma herkesi duygu- Elemim bir yüre¤im kâr› de¤il, paylaﬂal›m land›rd›. 10. Ne sabah› göreyim ne sabah görüneyim C) Bu çal›ﬂmayla o da akﬂam iﬂini bitirir. Gündüzler size kals›n, verin karanl›klar›, Islak bir yorgan gibi, s›ms›k› bürüneyim D) Yapamad›¤› sorular› ö¤retmenine çözdürdü. Örtün üstüme örtün; serin karanl›klar› E) Küçük çocu¤un yaral› hali anne ve babas›n› a¤latt›. Bu dizelerde geçen eylemlerin çat›s›yla ilgili olarak aﬂa¤›dakilerden hangisi söylenemez? 14. (I) Ötüﬂen kuﬂlar›n, meleﬂen kuzular›n, ﬂ›r›ldayan derelerin sesleriyle yola ç›kt›k. (II) A¤açlar›n aras›n- A) \"göreyim\" geçiﬂli bir eylemdir. daki k›vr›ml› yollardan ilerleyerek geç saatlerde bir B) \"görüneyim\" sözcü¤ü, dönüﬂlü bir eylemdir. C) \"kals›n\" sözcü¤ü geçiﬂsiz bir eylemdir. da¤ köyüne ulaﬂt›k. (III) Gözlerimiz bize yard›mc› olacak birini arad›. (IV) Çevrede kimsecikleri bula- D) \"bürüneyim\" edilgen bir eylemdir. mad›k. (V) Arkadaﬂ›m \"Bu saatte yola ç›kmayacak- t›k!\" diye bize ç›k›ﬂt›. E) \"örtün\" emir kipinde çekimlenmiﬂ, etken bir ey- lemdir. 11. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi geçiﬂli Bu parçada numaralanm›ﬂ cümlelerle ilgili aﬂa¤›daki- lerden hangisi yanl›ﬂt›r? oldu¤u halde, cümlede nesne kullan›lmam›ﬂt›r? A) l. cümlenin yüklemi etken çat›l› bir eylemdir. A) Sabah olunca komﬂulara da haber veririz. B) ll. cümlenin yüklemi geçiﬂsiz bir eylemdir. B) Beni görünce çok duyguland›¤›n› söyledi. C) lll. cümlenin yüklemi geçiﬂli ve etken bir C) Çok çal›ﬂmaktan ellerinde çatlaklar oluﬂmuﬂ. eylemdir. D) Bu roman›n ad›n› daha önce de duymuﬂtum. D) lV. cümlede gerçek özne vard›r. E) Söyledi¤in her sözün arkas›nda durmal›s›n. E) V. cümledeki \"ç›k›ﬂt›” sözcü¤ü isteﬂ çat›l›d›r. B-C-C-E / B-A-C / D-E-D-A / B-D-E 383

SINAVLARDA (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) SORULMUﬁ SORULAR 1. Çocuklar s›ralar›ndan kalkt›lar. 5. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi, çat› bak›- m›ndan öbürlerinden farkl›d›r? Bu cümlenin yüklemi, çat› yönünden aﬂa¤›dakilerden hangisine benzemektedir? A) Be¤endi¤im hal› Kayseri'de dokunmuﬂ. B) Y›lbaﬂ› için bütün vitrinler süslenmiﬂ. A) Bozulan araba yolun ortas›nda durdu. C) Yerler daha yeni silinmiﬂ. B) Tabloyu iki pencere aras›ndaki duvara ast›. D) Bulaﬂ›klar çok iyi temizlenmiﬂ. C) Kitaplar› raflara güzelce yerleﬂtirdi. E) Kardeﬂim yatmadan önce y›kanm›ﬂ. D) Yaﬂam›ndaki boﬂlu¤u hayvan sevgisiyle doldur- 1987 muﬂtu. E) O da a¤abeyi gibi pilot olmay› çok istiyordu. 6. (I) Köﬂedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini ç›kar›p yan›na koydu. (III) Usulca çantas›n› açt›. (IV) Küçük ÖSS - 1994 el aynas›n› ç›kard›. (V) Yüzünü uzun uzun inceledi. 2. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisindeki alt› çizili sözcük, Yukar›daki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangisinin çat› bak›m›ndan ötekilerden farkl›d›r? yüklemi geçiﬂsiz bir fiildir? A) Seni dar›ltmak istemiyorum. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. B) Bu konuyu birlikte seçmiﬂtik. C) Seni durakta çok bekledim. ÖSS - 1997 D) Onun için bu kadar üzülmemelisin. E) Önerdi¤in kitab› alaca¤›m. 7. (I) ‹çine kapanm›ﬂ olan Anadolu da¤lar›, sessizli¤ini, bilge dalg›nl›¤›nda sürdürür zaman›n ak›ﬂ› içinde. (II) ÖSS - 1992 Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaﬂam›n›. (III) Da¤lar vard›r, yüre¤inden eski uygar- 3. Yüklemi geçiﬂli fiil oldu¤u halde nesne kullan›lma- l›klar gülümser ça¤›m›za. (IV) ‹ﬂe bundan dolay› bir- m›ﬂ cümle, aﬂa¤›dakilerden hangisidir? çok efsaneyi ba¤r›nda yaﬂat›r bizim Anadolu da¤lar›. (V) Anadolu'nun en eski sahiplerinden ﬂimdikilere A) Dikkatli bakmay›nca fark göremezsiniz. de¤in olanlar› anlat›r bize. B) Dikkatli bakmay›nca fark bulamazs›n›z. C) Dikkatli bakmay›nca fark›na varamazs›n›z. Bu parçadaki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangisinin D) Dikkatli bakmay›nca fark›nda olamazs›n›z. yüklemi, çat›s› bak›m›ndan geçiﬂsizdir? E) Dikkatli bakmay›nca fark edemezsiniz. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. ÖSS - 2005 1987 4. “karikatür” kelimesi, aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde 8. \"‹nsan yutan kumsallarda tam üç y›l vatan için dövüﬂ- sözde özne göreviyle kullan›lm›ﬂt›r? tüler.\" A) Karikatür, iletiﬂim gücünün yüksekli¤i nedeniyle cümlesinde görülen özne-yüklem iliﬂkisi aﬂa¤›daki- sevilir. lerden hangisinde vard›r? B) Karikatür, toplumsal de¤iﬂimlerin aynas›d›r. A) Bir süre sonra onlar da kalabal›¤a kar›ﬂt›lar. C) Karikatür, sanatlar›n en dinamik olan›d›r. B) Korkular›ndan beton duvara iyice yap›ﬂt›lar. D) Karikatür, yirminci yüzy›l›n etkin sanatlar›ndand›r. C) Sonunda bir küçük oda bulup oraya s›¤›ﬂt›lar. E) Karikatür, güldürmekten çok düﬂündürmelidir. D) Tren kalkmak üzereyken soluk solu¤a yetiﬂtiler. E) Sabaha de¤in bu sorunu uzun uzun tart›ﬂt›lar. 1983 1982 384 A-D-E-A / E-A-C-E

KAZANMIﬁ OLMAMIZ GEREKEN B‹LG‹ ve BECER‹LER Çat› özelli¤ini anlama Cümlenin öznesini bulabilme Fiilin özneye göre çat› özelli¤ini belirleme Etken çat›l› bir fiili ay›rt etme Edilgen fiilleri bulma Sözde özneleri belirleme Dönüﬂlü çat›l› fiilleri tan›ma Bunlar› edilgenlerle kar›ﬂt›rmama ‹ﬂteﬂ eylemleri bulma Geçiﬂli fiillerin nesne ald›¤›n› anlama Geçiﬂsizlerle geçiﬂli fiilleri ay›rt etme Oldurgan fiillerin, geçiﬂsiz fiillerden türetildi¤ini bilme Ettirgen fiillerin geçiﬂli fiillerden türetildi¤ini kavrama 385

20 CÜMLEN‹N ÖGELER‹ Öge nedir? Cümledeki yarg›y› yüklem taﬂ›r. Özneler, cümlelerin yüklemden sonra en önemli ögesidir. Öznenin yapt›¤› iﬂten etkilenenler olabilir. Dolayl› tümleçler, hâl eklerini al›r. Yüklemin zaman›n›, nas›l yap›ld›¤›n›, miktar›n›, yönünü belirten ögeler de vard›r. Ögelerin oluﬂmas›nda çekim ekleri önemli bir iﬂlev yüklenir. Cümledeki sorunun hangi ögeye yönelik oldu¤unu bulabiliriz. Anlam›n› geniﬂletmek için cümleye sonradan eklenmiﬂ bölümler vard›r. Cümlede bir öge öne ç›kar. Ögelerin bulunmas› ile ilgili baz› temel ilkeleri bilelim.

YÖRÜNGEDEK‹ KAVRAMLAR öge s.389 yüklem s.389 tek ögeli cümle s.389 özne s.390 belirtili nesne s.390 belirtisiz nesne s.390 dolayl› tümleç s.391 zarf tümleci s.392 soru cümleleri s.394 ara söz, ara cümle s.394 cümlede vurgu s.395 388

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ 20.1 Öge nedir? Ben seviyorum. Özne Yüklem Cümlenin sözcük ya da söz öbe¤i ﬂeklinde yükleme yöneltilen çeﬂitli sorulara cevap veren bölümleri- III. Cümlede, sevme eyleminden etkilenen bir varl›¤› be- nin her birine öge denir. lirtelim: Önem s›ras›na göre ögeler ﬂunlard›r: Ben ‹stanbul'u seviyorum. B.li nesne yüklem / özne / tümleçler (nesne, dolayl› tümleç, zarf tümleci) IV. Eylemin sebebini belirtelim. Ben, ‹stanbul'u, bir tarih ﬂehri oldu¤u için seviyorum. Yaﬂad›¤›m›z hayata bakal›m. Bir iﬂ, bir oluﬂ, bir Zarf tümleci hareketle yani eylemlerle ya da ortaya konan yarg›larla karﬂ›laﬂ›yoruz. Bunlar› belirten öge Örnek 2: yüklemdir. Bu güzelli¤i görünce insan cennete geldi¤ini san›r. Her iﬂin, oluﬂun hareketin bir yapan›, edeni; her yarg›n›n bir sahibi, üstleneni var. Bunlar öznedir. I. Cümlenin yarg›s›n› taﬂ›yan – yüklem → san›r. Her eylem bir zaman içinde, çeﬂitli sebeplerle ve II. Yüklemi gerçekleﬂtiren – özne → insan durumlarda oluﬂuyor: zarf tümleci. III. Yüklemin bildirdi¤i iﬂten etkilenen – nesne → cennete Eylemin gerçekleﬂmesinden etkilenen varl›k ya da geldi¤ini kavramlar var: nesne. IV. Eylemin ne zaman yap›ld›¤› – zarf tümleci → Bu gü- Eylemlerin gerçekleﬂmesi için bir yere (mekana) zelli¤i görünce ihtiyaç var: dolayl› tümleç. (Bu ifade dolayl› tümle- ci tan›mlamada yetersiz, ayr›nt›lar üzerinde sonra Örnek 3: duraca¤›z.) Anadolu'nun bütün köﬂelerinde her zaman böyle bahar- Aﬂa¤›daki örnekleri dikkatle takip edelim. lar, böyle cennetler sakl›d›r. Örnek 1: I. Ortaya konan yarg› – yüklem: → sakl›d›r II. Yarg›y› üstlenen – özne: → böyle baharlar, böyle cen- I. Seviyorum. Yüklem netler III. Yarg›n›n yeri – dolayl› tümleç → Anadolu'nun k›y› ve II. Sevme eylemini kim yap›yor? Ben: gizli özne. köﬂelerinde Gizli özneyi aç›¤a (ek hâlinden söz hâline) ç›karal›m: IV. Yarg›n›n zaman› – zarf tümleci → her zaman 20.2 Cümledeki yarg›y› yüklem taﬂ›r. – Deyimler de yüklem olabiliyor, buna da örnek verelim. Yüklem, bir cümlenin en önemli ögesidir ve tek ba- ﬂ›na, baﬂka ögeler olmaks›z›n da bir cümledir. Bu riskleri göze alamad›k. yüklem / deyim En sevdi¤im arkadaﬂlar›mdan biriydi. yüklem / tamlayan› s›fat alm›ﬂ isim tamlamas› Üzülmemen için elinden geleni yap›yor. yüklem / deyim Bu örnek, bize ﬂunlar› anlat›yor: Yüklemin cümle sonunda olmas› gerekmez, cüm- – Yüklem söz öbe¤i, tamlama olabiliyor. lenin baﬂ›nda, ortas›nda da bulunabilir. – ‹sim soylu sözcükler (zamirler, edatlar, filiimsi- ler…) ek eylem alarak yüklem görevini üstleniyor. 389

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ Kendime bir yer arad›m salon giriﬂinde. örnek soru fiil / yüklem Aﬂa¤›daki dizelerden hangisinin yüklemi, ad soylu bir Nice el de¤memiﬂ güzellikler var Anadolu’muzda. sözcüktür? isim / yüklem A) Ben köy ö¤retmeniyim, bir bahç›van›m Bu, sen de¤ilsin bence. zamir / yüklem B) Bütün köy çocuklar›n› getirin buraya Ö¤retmen olmakt› tek istedi¤im. C) Yaln›zl›ktan açarlar kimse bilmez onlar› fiilimsi / yüklem D) Kaya diplerinde açm›ﬂ çi¤demlere benzer S›navlarda, “tek ögeli” olan cümle soruldu¤unda bu cümlenin, söz öbe¤i hâlindeki bir yüklem oldu¤unu görüyoruz. E) Topra¤› nas›l örterseniz öyle örtün beni 1991 çözüm A seçene¤inde iki cümle yer almaktad›r. Her iki cüm- lenin yüklemi de ad soyludur (ö¤retmen / bahç›van). Bu sözcükler ek eylemin geniﬂ zaman ekini alarak yüklem olmuﬂlard›r. Cevap A Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1, 2, 3 ve 4. sorular› hemen çözelim. 20.3 Özneler, cümlelerin yüklemden sonra en önemli ögesidir. Özne yüklemin bildirdi¤i iﬂi “yapan” ya da yüklem örnek soru isim soylu ise “olan” d›r. Sözlerinden çok, ad›n›n önem kazanmas›, bir eleﬂtin- Kardeﬂim, o y›llarda Ankara’da ö¤renciydi. menin en büyük korkusudur. Bu cümlenin ögeleri, aﬂa¤›dakilerden hangisinde s›- isim ras›yla, do¤ru olarak verilmiﬂtir? Özne yüklem (ö¤renci olan kim?) A) Nesne - yüklem Güneﬂ ›ﬂ›klar› odam›za tatl› bir ›l›kl›k doldurmuﬂtu. B) Özne - yüklem Özne fiil / yüklem C) Özne - zarf tümleci - yüklem Özne, yükleme yöneltilen; (dolduran ne?) D) Özne - zarf tümleci - nesne - yüklem – yapan kim / ne ? E) Nesne - özne - zarf tümleci - yüklem – olan kim / ne ? ÖSS - 2003 sorular›na cevap verir. çözüm Öznelerin tamlama olabildi¤ini ikinci örnekten anla- yabiliyoruz. (b.siz isim tamlamas› → güneﬂ ›ﬂ›klar›) Cümleyi inceleyelim: sözlerinden çok ad›n›n de¤er kazanmas› / özne Özneler, ismin hâl eklerini alm›yor. Hâl eklerini alan sözler nesne, dolayl› / bir eleﬂtirmenin en büyük korkusudur. tümleç, zarf tümleci olabilirken özne olam›yor. Bunun ayr›nt›lar›n› 20.7 yüklem baﬂl›¤›nda ele ald›k. Cevap B Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1 / 6, 7 ve 8. sorular› hemen çözelim. 20.4 Öznenin yapt›¤› iﬂten etkilenenler olabilir. → Belirtili nesne → ‹smin belirtme (–i) hâl ekini al›r. / neyi – kimi – nereyi Bu ögelere nesne diyoruz. Nesnelerden fiil çat›s› konusunda k›smen söz etmiﬂtik, bu ünitede bir öge Nesne sorular›na cevap verir. olarak yeniden ele alaca¤›z. → Belirtisiz nesne → ‹smin belirtme (–i) hâl ekini almaz. / ne – kim sorular›na 390 cevap verir.

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ Aﬂa¤›daki cümlelerin yüklem, özne ve nesnelerini çözüm bulal›m: D seçene¤ini ögelerine ay›ral›m: Küçük çocuk uçurtmas›n›n ipini s›ms›k› kavram›ﬂt›. Her kitab›n özgün bir konusunun olmas›n› isterdi. özne belirtili nesne yüklem Nesne Yüklem ↓ (Neyi isterdi?) (kavrayan kim? neyi kavram›ﬂt›?) Cevap D (Ben) Biraz düﬂünmek istedim. örnek soru Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde nesne ortakl›¤› söz Gizli özne belirtisiz nesne yüklem konusudur? (isteyen kim? ne istedim?) A) ‹ﬂi çok çabuk kavram›ﬂ, zaman› iyi kullanmas›n› ö¤- renmiﬂti. Orman›n derinliklerinden gelen bu ses, kamp B) Erken uyand›, y›kand›, giyindi ve d›ﬂar› ç›kt›. özne belirtili C) Annem sabahleyin erkenden kalkar, kahvalt›y› ha- sakinlerini gece boyu uyutmam›ﬂt›. z›rlar. nesne yüklem D) Gömle¤ini y›kad›, kuruttu, ütüledi, yerine ast›. (uyutmayan ne? E) Okuldan gelince ödevlerini yapar, akﬂam da erken- den yatard›. kimi uyutmam›ﬂt›?) ÖSS - 1993 örnek soru Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, yüklemden önce ge- çözüm len sözcüklerin tümü nesne grubunu oluﬂturmuﬂtur? D seçene¤ini inceleyelim: y›kad› : neyi? gömle¤ini A) Okullar›n ne zaman kapanaca¤›n› gazeteden ö¤- kuruttu : neyi? gömle¤ini rendim. ütüledi : neyi? gömle¤ini ast› : neyi? gömle¤ini B) Onun geliﬂi ile evde derin bir sessizlik baﬂlard›. Görüldü¤ü gibi bütün yüklemlerin nesnesi ortakt›r. C) Kap›lar›n boyanmas› uzun bir zaman al›yor. D) Her kitab›n özgün bir konusunun olmas›n› isterdi. Cevap D E) Çocuk ﬂenli¤i gösterilerini büyükler de ilgiyle izledi. 1988 Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1 / 9, 10 ve 11. sorular› hemen çözelim. 20.5 Dolayl› tümleçler, hâl eklerini al›r. Cümlede; Bu yaﬂtaki çocuklar, anne babalar›n›n olumsuz tepkilerinden dolayl› tümleç – kime, kimde, kimden – neye, neyde, neyden çok etkilenir. – nereye, nerede, nereden yüklem (neyden?) sorular›na cevap veren öge, dolayl› tümleçtir. Yaﬂl› kad›n, masas›ndaki ka¤›tlara gömülmüﬂ dolayl› tümleç Yol üstündeki bir marketten yiyecek bir ﬂeyler ald›k. adama bir ﬂeyler soruyordu telaﬂl› telaﬂl›. dolayl› tümleç yüklem yüklem (kime?) (nereden?) Bizim ailede herkes akrabal›k iliﬂkilerine önem verir. dolayl› tümleç yüklem (neye?) 391

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ örnek soru çözüm Genç yaﬂ›nda öykü alan›nda isim yapm›ﬂ ve bu türün Cümleyi ögelerine ay›ral›m: parlak örneklerini vermiﬂ olan yazar, kahramanlar›n› her gün karﬂ›laﬂabilece¤imiz kiﬂiler aras›ndan seçmiﬂtir. Genç yaﬂ›nda öykü alan›nda isim yapm›ﬂ ve bu türün Bu cümlenin ögeleri, aﬂa¤›dakilerin hangisinde s›ra- parlak örneklerini vermiﬂ olan yazar, / kahramanlar›n› / s›yla verilmiﬂtir? Özne Nesne A) Nesne, dolayl› tümleç, özne, yüklem. her gün karﬂ›laﬂabilece¤imiz kiﬂiler aras›ndan seçmiﬂtir. B) Nesne, özne, dolayl› tümleç, yüklem. Dolayl› Tümleç Yüklem C) Özne, zarf tümleci, nesne, yüklem. Cevap D D) Özne, nesne, dolayl› tümleç, yüklem. Bir cümlede, bir ögenin birden fazla bulunmas› mümkündür. Örne¤in, “Sana bu sorunu çözmede yard›m edemem.” E) Özne, nesne, zarf tümleci, yüklem. cümlesinde birden fazla dolayl› tümleç vard›r. (kime – neyde?) 1993 Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1 / 12, 13 ve 14. sorular› hemen çözelim. 20.6 Yüklemin zaman›n›, nas›l yap›ld›¤›n›, miktar›n›, yönünü belirten ögeler de vard›r. Zarf tümleçleri, böyle ögelerdir. Bunlar; çözüm – ne zaman, ne kadar Ünlü yazar, söyleﬂimiz s›ras›nda ..... – nas›l, ne ﬂekilde – neden, niçin Özne Zarf tümleci Öncül cümlede verilen bölüm özne ve zarf tümlecini gibi sorulara cevap verir. oluﬂturuyor. \"bana / bugünlere nas›l geldi¤ini / an- Aﬂa¤›daki cümlelerin ögelerini bulal›m. latt›.\" bölümü ise s›ras›yla dolayl› tümleç, nesne ve Polis, yoldan geçen araçlar› durdurarak kimlik kontrolü yüklemi oluﬂturuyor. özne zarf tümleci belirtisiz nesne Cevap D yap›yordu. yüklem (nas›l?) Evden ç›kmadan, d›ﬂar›da yapman gerekenleri dikkatlice planla. örnek soru Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisi, özne, nesne, zarf zarf tümleci belirtili nesne z.tümleci yüklem tümleci ve yüklemden oluﬂmuﬂtur? (ne zaman, A) O basketbol maç›n› ben izlemiﬂtim. nas›l?) B) Güreﬂ milli tak›m›m›z önümüzdeki hafta Polon- ya'ya gidecek. Çocuklu¤umun geçti¤i kente çok seyrek gidiyorum art›k. C) ‹ki büyük tak›m aras›daki maç, berabere sonuçland›. dolayl› tümleç z.tümleci yüklem z.tüm. D) Tak›m arkadaﬂ›m, att›¤›m topu hemen yakalad›. (ne zaman, E) Geçen seneki yar›ﬂmalara bizim okul kat›lmad›. ne kadar?) 1990 örnek soru Ünlü yazar, söyleﬂimiz s›ras›nda, ...... Bu cümle aﬂa¤›dakilerden hangisiyle tamamlan›rsa, cümlenin ögeleri s›ras›yla özne, zarf tümleci, dolayl› tümleç, nesne ve yüklemden oluﬂur? A) son yap›t›n›n ayr› bir de¤er taﬂ›d›¤›n› söyledi çözüm B) yitirdi¤imiz sanatç›lardan söz ederken çok duygu- D seçene¤indeki cümleyi ögelerine ay›ral›m: land› Tak›m arkadaﬂ›m att›¤›m topu hemen C) topluma yap›tlar›yla ›ﬂ›k tutmaya çal›ﬂt›¤›na de¤indi Özne Nesne Zarf tüm. D) bana bugünlere nas›l geldi¤ini anlatt› E) sanatç›lar›n örnek al›nmas› gereken kiﬂiler oldu¤u- yakalad› nu ayr›nt›l› bir biçimde aç›klad› Yüklem 392 ÖSS - 2002 Cevap D

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ örnek soru örnek soru ﬁimdiye kadar onu ----. Aﬂa¤›d›akilerin hangisinde cümlenin ögeleri do¤ru Bu cümle aﬂa¤›dakilerden hangisiyle tamamlan›rsa olarak ayr›lm›ﬂt›r? cümlenin ögeleri s›ras›yla zarf tümleci, nesne, zarf tümleci ve yüklem olur? A) Dilin, / yarat›da bir araç, gelece¤e uzanabilmede bir köprü, kal›c› olabilmede / zorunluluk / oldu¤u- A) arkadaﬂlar›ndan ayr› bir ﬂey yaparken görmedim nu / bilir. B) bütün tehlikelerden ben korudum C) yeme¤e davet etmeyi düﬂünememiﬂtim B) Dilin, yarat›da / bir araç, gelece¤e uzanabilmede D) bir kez yazarlar toplant›s›nda gördüm bir köprü, kal›c› olabilmede / zorunluluk oldu¤unu E) üzecek olaylar› ona an›msatmamaya çal›ﬂt›m bilir. 2007 C) Dilin, yarat›da bir araç, / gelece¤e uzanabilmede bir köprü, / kal›c› olabilmede / zorunluluk / oldu¤u- çözüm nu / bilir. Cümle \"arkadaﬂlar›ndan ayr› bir ﬂey yaparken gör- medim\" sözleriyle tamamlan›rsa, cümlenin öge s›ra- D) Dilin, yarat›da bir araç, gelece¤e uzanabilmede bir lan›ﬂ› zarf tümleci, nesne, zarf tümleci, yüklem olur. köprü, kal›c› olabilmede zorunluluk oldu¤unu / bilir. Cevap A E) Dilin, yarat›da bir araç, gelece¤e uzanabilmede bir köprü, kal›c› olabilmede zorunluluk / oldu¤unu / bilir. ÖSS 1999 - Erteleme çözüm A, B, C, E seçeneklerinde ayr›lm›ﬂ olan bölümler yük- leme do¤rudan ba¤lanamad›¤›ndan ay›rmada yanl›ﬂ- l›klar var. Cevap D Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 1 / 15. soruyu hemen çözelim. 20.7 Ögelerin oluﬂmas›nda çekim ekleri önemli bir iﬂlev yüklenir. Bu baﬂl›k alt›nda, ögelerle ekler aras›nda var olan II. –i hâli / Kitab› severiz./Nesne yer yer daha önceki baﬂl›klarda de¤indi¤imiz iliﬂ- III. –e, –de, –den hâli / Kitaptan uzak kalmayal›m./Dolayl› kiyi daha derli toplu ele alaca¤›z. Bunun ögeleri bulmada kolayl›k sa¤layaca¤›n› düﬂünüyoruz. tümleç IV ‹yelik eki alm›ﬂ hâli / Kitab› kayboldu./Özne Ö¤e ‹sim Çekim Ekleri V. Yarg›y› taﬂ›mas› / En iyi yad›mc›m›z, kitapt›r./Yüklem Yüklem : ‹sim çekim eklerini almaz, ek Örnek 2: Özne eylem alabilir. “uzak” sözünü, isim çekim eklerini ekleyip farkl› : –i, –e, –de, –den eki almaz, çokluk ögeler olarak cümleye yerleﬂtirelim. Nesne ve iyelik ekini alabilir. I. : Teknolojiyle uzaklar yak›nlaﬂt›. /özne D. Tümleç : Yal›n hâldedir veya sadece –i hâl II. : ‹nsan, uzaklar› merak ediyor. /nesne Zarf Tümleci III. : Uzaklara gittin, gelirim diye. /d. tümleç ekiyle çokluk ekini alabilir. IV. : Onu uzaktan tan›yorum. /z. tümleci : –e, –de, –den eklerini al›r. V. : Baz› ümitler Kafda¤› gibi uzakt›r./yüklem : ‹sim çekim ekleriyle ilgisi yoktur. (Bazan -e, -de, -den eklerini alabilir.) Uygulayal›m: \"-e / -de / -den\" eki alm›ﬂ olan söz ya da söz öbek- leri ancak eylemin zaman›n›, sebebini ve durumu- Örnek 1: nu bildirirse zarf tümleci olur; bu istisnan›n d›ﬂ›n- \"kitap\" sözcü¤ünü, isim çekim eklerini ekleyip da dolayl› tümleçtir. farkl› ögeler olarak kullanal›m. ‹sim çekim ekleri, cümlenin ögelerinin ay›rt edil- I. Yal›n hâl / Kitap, bize yard›mc›d›r. / Özne / mesinde önemli ve belirgin bir ölçüttür. Kitap ald›m / nesne 393

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ Ancak burada özne ile nesnenin ay›rt edilmesinde Örnek 2: zorluklar gözlemleniyor; belirginleﬂtirelim. Boyu uzad›, baﬂ› a¤r›yor, midesi buland›, gözleri ka- rard›... Unutmayal›m; eylemi yapan ya da yarg›y› üstlenene özne, eylemden etkilenene nesne diyoruz. Ayr›ca Cümleleri özne ve yüklemden oluﬂmuﬂtur. (Uzayan boy, a¤r›yan baﬂt›r. Ayr›ca bu sözlerdeki ekler iye- – özne belirtme (–i) hâl eki alm›yor; nesne al›yor. lik ekidir: (Onun) boy-u, (onun) baﬂ-›. – özne iyelik eki al›yor, nesne bu eki tek olarak ala- m›yor. Boyunu uzatt›, baﬂ›n› a¤r›tt›k, midesini buland›rd›lar. – her ikisi de yal›n hâlde olabiliyor. cümlelerindeki ilk sözcükler nesnedir. Örnek 1: (Kanama eylemini yapan parmak, Birini inceleyelim: I. Parma¤› kan›yor. ayr›ca iyelik eki var.) Boyunu uzatt›k. Uzatma eylemini yapan kim: Biz. Özne Yüklem nesne yüklem Uzatma eyleminden etkilenen: Boyunu (Bir ipucu; yüklemden hemen sonra özneyi bulal›m.) Nesnenin iyelik ekinden sonra ismin –i hâl eki ald›¤›n› görüyoruz. II. (O)/ Parma¤›n› kanatt›. (Kanatma eylemini \"o\" yapt›. Gizli Nesne Yüklem Parma¤›-n-› → ismin –i hâl eki. özne Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 2 / 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9. sorular› hemen çözelim. 20.8 Cümledeki sorunun hangi ögeye yönelik oldu¤unu bulabiliriz. Burada iki önemli noktay› ele alaca¤›z. b. ‹çinde soru kelimesi bulunan ve soru anlam›n›n cümleye bunlarla verildi¤i cümlelerde, soru söz- a. “mi” ile kurulan soru cümlelerinde soru, “mi” cü¤ü kendisi hangi ögeyse onu buldurmaya yö- soru edat›ndan önceki ögeyi bulmaya yöneliktir. neliktir. Evden mi geliyorsun bu saatte? / Soru dolayl› Neyi bulamad›n? / Belirtili nesneyi bulduruyor. b.li nesne dolayl› yüklem tümleci bulduruyor. Kimden ö¤rendin bunu? / Dolayl› tümleci bulduruyor. tümleç dolayl› tümleç Evde miydin bu saate kadar? / Soru yüklemi Orada kim yard›m etti size? / Özneyi bulduruyor. özne yüklem bulduruyor. Buradan size nas›l gidilir? / Zarf tümlecini bulduruyor. Akﬂama kadar m› evdeydin? / Soru zarf tümleci zarf tümleci zarf ümleci yüklem bulduruyor. Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 2 / 10, 11, 12 ve 13. sorular› hemen çözelim. 20.9 Anlam›n› geniﬂletmek için cümleye sonradan eklenmiﬂ bölümler vard›r. Ara söz veya ara cümleler, cümlelerin içine sonra- ‹lk örnekte “Annemin do¤um gününde ald›¤› hedi- dan eklenmiﬂ bölümlerdir. Bunlar hem cümlenin yeyi” sözleri belirtili nesnedir ve alt› çizili ara söz yap›s›na hem de anlam›na dikkat edilerek fark edi- bu ögenin aç›klanmas›d›r. lebilir. Bu sözlerin cümlenin ögelerinde ele al›nma- s›n›n nedeni, bunlar›n tek baﬂ›na bir öge olmay›p ‹kinci örnekte, “Bildi¤im her ﬂeyi ö¤rendi¤im bilge ya bir ögenin parças› olmas› ya da cümle d›ﬂ› unsur adam” ifadesi öznedir ve ara söz öznenin aç›klan- olarak de¤erlendirilmesidir. Örnekleri inceleyelim. mas›d›r. Annesinin do¤um gününde ald›¤› hediyeyi, bu küçük, Son örnekteyse ara cümle vard›r; bir ögenin aç›k- taﬂl› kolyeyi, boynundan hiç ç›karm›yordu. lanmas› durumunda de¤ildir. Bildi¤im her ﬂeyi ö¤rendi¤im bu bilge adam, K›sacas›, ara sözler bir ögenin aç›klamas› olabilir dedem, örnek bir hayat yaﬂam›ﬂt›. ve o ögenin içinde al›n›r. Bir ögenin aç›klamas› ol- mayan ara cümleler, ara sözler de vard›r. Sabah erkenden geldi, do¤rusu gelece¤ine hiç inanma- m›ﬂt›m, raporlar› incelemeye koyuldu. 394 Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 2 / 14. soruyu hemen çözelim.

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ 20.10 Cümlede bir öge öne ç›kar. Cümlede bir ögenin vurguland›¤› görülür. Bu yük- Böyle yapmas›n› ben istemedim. / Özne vurgulan›yor. leme yak›n ögedir. Di¤er bir deyiﬂle, bir ögeyi vur- özne yüklem gulamak için yükleme yaklaﬂt›rmak gerekir. H›rs›z, halam›n evine balkondan girmiﬂ. / Dolayl› tümleç Bu masadaki herkes farkl› düﬂünüyor. / Zarf tümleci dolayl› t. yüklem vurgulan›yor. zarf t. vurgulan›yor. Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 2 / 15. soruyu hemen çözelim. 20.11 Ögelerin bulunmas› ile ilgili baz› temel ilkeleri bilelim. a. Yüklemden sonra öznenin bulunmas›. Böyle da söz öbe¤i yüklemi oluﬂturur. Çünkü bu bö- yap›lmazsa özellikle \"belirtisiz nesne\" ile \"öz- lüm yarg›y› kendi üzerinde toplar. ne\" kar›ﬂt›r›labilir. Tiyatro türünün as›l kayna¤› ﬂiirdir. b. Ögeler bulunurken, söz öbekleri (gruplar), Özne Yüklem tamlamalar, deyimler bölünmez: ﬁiir, tiyatro türünün as›l kayna¤›d›r. Milli ﬂairin ruhunun bir taraf› ölünceye kadar çocuk kald›. Ö Yüklem Özne Z. Tümleci Yüklem En çok sevilen mevsim ilkbahard›r. Özne Yüklem Bu cümlede özne, zarf tümleci, yüklem birer En çok sevilen mevsimdir ilkbahar. söz grubundan oluﬂmuﬂtur. Yüklem Özne c. Bir sözün ya da söz grubunun öge olabilmesi, e. Baz› ba¤laçlar cümlede ayn› görevdeki ögeleri ancak yükleme do¤rudan ba¤lanabilmesiyle birbirine ba¤layabilir: mümkündür. Hem kendisi hem de kardeﬂi gelmiﬂti. / özneleri ba¤- Resimlerini göstermesini isterdik. l›yor. Ne annesini ne babas›n› görebilmiﬂti. / nesneleni Belirtili Nesne Yüklem ba¤l›yor. Hem eve hem okula u¤ramak zorundayd›. / d. tümleç- Bu cümlede istenen ﬂey resimler de¤il, \"resim- leri ba¤l›yor. lerini göstermesi\"dir. Ne dün ne bugün buraya u¤rad›. / z. tümleçlerini Yar›n, beraberce size gelece¤iz. ba¤l›yor. Zarf T. Zarf T. D. Tümleç Yüklem Ne geldi ne de haber gönderdi. / yüklemleri (cümle- leri) ba¤l›yor. Her sözcük yükleme do¤rudan ba¤lanabiliyor. I.Kitab›n› ve notlar›n› yan›nda getirmiﬂ. II.Annesi ile babas› onu ziyarete gelmiﬂler. Yar›n bebarberce size gelece¤imizi bilmiyordum. (I) nolu cümlede \"ve\" ba¤lac› nesneleri, (II) no- Belirtili nesne Yüklem lu cümlede \"ile\" ba¤lac› özneleri ba¤lam›ﬂt›r. “Yar›n bilmiyordum, beraberce bilmiyordum, f. Seslenmeler, ünlemler, ba¤laçlar yükleme so- size bilmiyordum.” diyemeyiz. Bu sözler tek rulan herhangi bir soruya cevap vermedikleri baﬂ›na yükleme ba¤lanamaz. zaman cümle d›ﬂ› unsur kabul edilir. ç. Yüklem her zaman tek sözcükten oluﬂmaz. (Di- Çocuklar, herkes s›n›fa girsin. limiz birleﬂik sözcük oluﬂturmaya meyillidir.) cümle d›ﬂ› unsur (seslenme) Çünkü ben onu anlayam›yorum. Karﬂ› mahallenin çocuklar› akﬂamlar› bize geliyordu. cümle d›ﬂ› unsur (ba¤laç) Yüklem g. ‹ﬂlevi aç›s›ndan zarf tümleçlerinin kapsam›nda Bugüne de¤in severek yapt›¤› iﬂler ona zor geliyordu. oldu¤unu düﬂündü¤ümüzden “edat tümleci” Yüklem ad›yla bir baﬂl›k atmay› gereksiz bulduk. Bu cümlede \"iﬂler ona geliyordu\" gibi bir anlam yanl›ﬂt›r. “zor geliyordu” bölümü yüklemdir. d. ‹sim cümlelerinde (yüklemi eylem olmayan cümlelerde) ek eylem eki alm›ﬂ olan sözcük ya Bu alt baﬂl›¤›n pekiﬂmesi için Kavrama Testi 2 / 16. soruyu hemen çözelim. 395

BU KONUDA ÖZETLE... Konuların ve Kavramların Özeti 1. Cümlenin temel ögesi yüklem ve öznedir; yüklem 7. Zarf tümleçleri; nas›l, niçin, ne kadar, ne zaman yarg›y› taﬂ›r, özne bu yarg›y› gerçekleﬂtirir. sorular›na cevap verir. Cümlede, durum, sebep, zaman, miktar, yön anlam› taﬂ›yan unsurlard›r. 2. Yüklemler; isim, fiil, söz öbe¤i, tamlama, fiilimsi vb. özelli¤inde olabilir. 8. Soru cümlelerinde, sorunun hangi ögeyi buldur- maya yönelik oldu¤u bulunabilir. “mi” soru edat›, 3. Yükleme yöneltilen “kim” ve “ne” sorular›na öz- kendinden önce hangi öge varsa onu buldurur. ne cevap verir; özneler hâl eki almaz, söz öbe¤i (Evden mi geliyorsun? / dolayl› tümleç). Soru ke- hâlinde bulunabilir. limeleriyle (kim, ne, nas›l…) kurulan soru cümle- lerinde, soru sözcü¤ü kendisi hangi öge ise, onu 4. Nesneler, yükleme yöneltilen ne / kim? (belirtisiz buldurmaya yöneliktir. (Kim geldi? / özne) nesne) neyi / kimi / nereyi ? sorular›na cevap verir. 9. Ara sözler, cümlenin herhangi bir ögesi olabile- 5. Dolayl› tümleçler, cümlede –e / –de / –den hâlle- ce¤i gibi cümle d›ﬂ› unsur da olabilir. rinde bulunan sözlerdir; ne / kim / nere sorular›- n›n –e / –de / –den hâllerine cevap verir. Yani do- 10. Bir cümlede yükleme en yak›n öge en çok vurgu- kuz farkl› soru ile dolayl› tümleçler bulunabilir. lan›r. Yükleme yaklaﬂmak vurgulanmay› sa¤lar. 6. Bu hâl eklerini alm›ﬂ her söz, dolayl› tümleç de- ¤ildir, cümlenin anlam›na dikkat etmek gerekir. 396

Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ TEST EDEL‹M Kavrama Testi 1 ( 20.1 - 20.6 ) Kavrama Testi 2 ( 20.7 - 20.11 ) S›navlarda (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) Sorulmuﬂ Sorular S›navlarda Sorulabilecek Sorular 397

KAVRAMA TEST‹ 1 1. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde alt› çizili bölüm bir 5. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisi özne ve yüklemden ögeyi oluﬂturmamaktad›r? oluﬂmuﬂtur? A) Yaﬂad›¤›m›z ça¤›n kalemlerinden biri olan yazar A) Ünlü yazar, sadeli¤in insan do¤as›na uygun oldu- k›sa yaﬂam›na onlarca eser s›¤d›rm›ﬂt›. ¤unu kendi yaﬂam tarz›yla gösterdi. B) Eleﬂtirmenlerin dikkatinden kaçmayan film top- B) Ö¤retmen elindeki kitaplarla yaklaﬂ›nca kap›n›n lumsal bir yaraya parmak bas›yor. önündeki kalabal›k kenara çekildi. C) Müzikle desteklenmiﬂ görsellik filmi bir baﬂyap›t C) Anlat›lanlar, denizlerde taﬂ›mac›l›k yapan bir ge- olarak listeye ekliyor. micinin öyküsüydü. D) Her dönemde, topluma yön veren, etki gücü yük- D) U¤ramas›n sana hüzün ve keder, anneci¤im, di- sek ayd›nlar yaﬂam›ﬂt›r. yordu. E) Sanat çevreleri genç yönetmeni bu baﬂar›l› ç›k›ﬂ›n- E) Dostluklar›n de¤erini dostlardan ayr›l›nca anl›yo- dan dolay› takdirle karﬂ›l›yor. ruz. 2. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisinin yüklemi bir ad ta- 6. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde özne adlaﬂm›ﬂ s›fatt›r? k›m›ndan oluﬂmuﬂtur? A) Yar›ﬂmaya kat›lan herkese baﬂar›lar diledim. A) Bu ya¤murun her damlas› berekettir. B) Bahar sözcü¤ünün kendine özgü bir büyüsü var. B) Onun yapt›¤› resim daha güzeldi. C) S›caklar, bu mevsimde gün geçtikçe daha da artar. C) Bu proje arkadaﬂ›m›n düﬂüncesiydi. D) Yaral›y›, sarsmadan sedyeye koydular. D) Bu vakitte pencereyi açan, rüzgârd›. E) Dalgalar köpükler halinde k›y›ya vuruyor. E) Önlem almazsa bu sorunlar büyüyecek. 3. Aﬂa¤›dakilerin hangisi tek ögeli bir cümledir? 7. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisindeki alt› çizili bölüm özne görevinde kullan›lm›ﬂt›r? A) Haz›rlad›¤›n›z bütün yemeklerin tad› nefisti. B) Çocuklar›n güzel bir gün geçirmesini istedik. A) Ders çal›ﬂmak art›k daha kolay ve zevkli. C) Bu son günlerin en güzel haberiydi. B) Ders çal›ﬂma teknikleri hakk›nda bildi¤iniz her ﬂeyi D) Herkese benzeyen, s›radan bir eleﬂtirmen de¤ildi. E) Bu noktadan sonra vazgeçmek ve yeniden baﬂla- unutun. C) Moda art›k hiç kimsenin kay›ts›z kalmad›¤› bir olgu. mak zor. D) Yak›n akrabalar› onun bu hâline üzülüyordu. E) Çocu¤unuzla çocuk olmaktan korkmay›n. 4. Aﬂa¤›daki cümlerin hangisinin yüklemi söz öbe¤idir? 8. Çocu¤un, gözleri ›ﬂ›ldayarak verdi¤i haber kimseyi sevindirmedi. A) Çal›ﬂman›n bir an önce noktalanmas› için kurum- lar›m›z› harekete geçirdik. Bu cümlenin öznesi aﬂa¤›dakilerden hangisidir? B) Bu ziyaretimizin amac› dostlu¤umuzu pekiﬂtir- A) kimseyi mektir. B) Çocu¤un, gözleri ›ﬂ›ldayarak verdi¤i haber C) Çocu¤un gözleri C) Seksenlik dedem hâlâ çelik gibi sa¤lam görünü- D) Çocu¤un yordu. E) haber D) Birkaç gündür kendini iyi hissetmed¤i için iﬂe git- miyor. E) Sizi yeniden aram›zda görmek herkesi çok sevin- dirdi. 398

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ 9. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde bir isim-fiil grubu 13. Aﬂa¤›dakilerin hangisinin cevab› dolayl› tümleç de- cümlenin nesnesidir? ¤ildir? A) Çocuklu¤umdan beri keman çalmay› ö¤renmeyi A) –Bu tiyatroya m› gitmek istersin? istemiﬂimdir. –Hay›r, baﬂkas›na. B) Gördü¤ünüz türbe, 17. yüzy›la ait bir Osmanl› B) –Mektubu kime vereyim? eseridir. –Yetkili birine C) Bir baﬂka sektörde yat›r›m yapmaya karar verdik. C) –Çocuklar nerede? –Evde. D) Sizin geliﬂiniz burada birçok ﬂeyi de¤iﬂtirecek. D) –Neye karar verdiniz? E) Bu saatten sonra organizasyonu ertelemek tepki –Yar›n birlikte gitmeye. çeker. E) –Buraya m› not alay›m? –Evet, ﬂuraya. 10. Yokuﬂu ç›k›nca istasyonun ölgün ›ﬂ›klar›n› gördü. Bu cümlede alt› çizili sözün öge olarak özdeﬂi aﬂa¤›- dakilerin hangisinde vard›r? A) Çanta unuttu¤u yerde öylece duruyordu. 14. Aﬂa¤›daki cümlerin hangisinde bir ilgeç grubu cüm- B) Bunu yapanlar, bedeline de katlan›rlar. lenin dolayl› tümlecedir? C) Ders çal›ﬂmaya arkadaﬂlar›mla ﬂimdi gidece¤iz. D) Arka rafta duran kitab› heyecanla ald›. A) Sizin konuﬂman›z için yar›m saat ay›rd›k. E) Bu tuhaf adamdan bütün mahalleli korkard›. B) Film bitene kadar kimseden ç›t ç›kmad›. C) Yolun karﬂ›s›na yeni bir market aç›lm›ﬂ. 11. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde isim tamlamas› belirtisiz D) Daha önce bu çocuk gibisine hiç rastlamad›m. nesne görevinde kullan›lm›ﬂt›r? E) Çocuklar› al›p gelene dek burada bekleyece¤im. A) Bu y›l ‹stanbul’da su s›k›nt›s› olmayacakm›ﬂ. 15. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde ikinci dize, birinci dizenin zarf tümleci olarak kullan›lm›ﬂt›r? B) Zonguldak’tan kasabaya taﬂ kömürü getirecek. A) Senin de yolun biter, diner gözünde yaﬂlar C) Halk›m›z›n gelir düzeyini art›rmal›y›z. Benim u¤ursuz yolum bitti¤i yerden baﬂlar D) Okul müdürünün, duygulu konuﬂmas›n› dikkatle dinledik. E) Her ﬂeyden önce, problemlerin üzerine gitmek ge- rekiyor. 12. Aﬂa¤›daki atasözlerinin hangisinde dolayl› tümleç, B) Hangi kabus bast› ki seni uykular›nda belirtisiz isim tamlamas›ndan oluﬂmuﬂtur? Birdenbire cehennem kaynad› sular›nda A) Her a¤açtan kaﬂ›k olmaz. C) Geldi bekledi¤im, özledi¤im güzel bahar B) Her güzelin bir kusuru vard›r. Gönül dünyam› ve do¤ay› yeﬂile bo¤arak C) Her gönülde bir aslan yatar. D) Her iniﬂin bir yokuﬂu vard›r. D) Hangi dert kald›, söyle, ba¤r›na düﬂmeyen E) Her horoz, mahalle çöplü¤ünde öter. Hangi ölüm ﬂark›s›, bu dilinden düﬂmeyen E) Hangi öfkeyle yüzün, böyle kar›ﬂ›k yer yer Sana yan m› bakt›lar, bir ﬂey mi söylediler A-C-D-A / C-C-D-B / A-D-B-E / C-C-E 399

KAVRAMA TEST‹ 2 1. Koyu, s›cak bir kahve gibi 5. (I) Eylülden beklenmeyecek kadar ›ﬂ›lt›l›, ›l›k bir gün- Yudumlar›z yitirilmiﬂ güzelli¤i dü. (II) Sö¤üt a¤açlar›n›n gölgeledi¤i yolda yürüyor- duk. (III) Ad›mlar›m›z içimizdeki karars›zl›¤› yans›t›- Bu dizelerin ögelerinin diziliﬂi aﬂa¤›dakilerin hangi- yordu. (IV) Uzun süre hiç konuﬂmad›k. (V) Yerdeki sinde verilmiﬂtir? yapraklar› dalg›n dalg›n seyrettik. A) Nesne - yüklem - özne Parçadaki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangisi iki B) Özne - yüklem ögeli bir cümledir? C) Zarf tümleci - yüklem - nesne D) Zarf tümleci - yüklem A) l. B) ll. C) lll. D) lV. E) V. E) Yüklem - nesne 6. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisi ögelerine yanl›ﬂ ayr›l- 2. “Filmin baz› bölümleri ......” cümlesi aﬂa¤›dakilerden m›ﬂt›r? hangisi ile tamamlan›rsa, cümlenin ögelerinin dizili- ﬂi \"özne - nesne - yüklem\" ﬂeklinde olur? A) ‹ﬂ ç›k›ﬂ›nda / eski bir arkadaﬂ›m› / ziyaret ettim. B) Vapurdaki yolcular / bu sars›nt›n›n ard›ndan / te- A) izleyicilere yo¤un duygular yaﬂatt›. B) gere¤inden fazla ayr›nt› içeriyordu. laﬂlanm›ﬂt›. C) bekledi¤imiz gibi de¤ildi. C) Sokaktaki gürültünün nedenini / merak edince / D) gerçekten çok s›k›c›yd›. E) senaryoya sonradan eklenmiﬂti. hemen / giyindi. D) Konserden önce / izleyiciler aras›nda / küçük bir 3. kap›dan girdi¤inde, görenler bay›ld› m› l tats›zl›k / yaﬂand›. E) Sa¤l›kl› bir de¤erlendirme yapmak için / u¤raﬂ›yo- etrafa binbir çiçek kokusu yay›ld› m› ll rum. Bu dizelerde alt› çizili bölümlerin hangi öge oldukla- 7. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisi s›ras›yla özne, nesne, r› aﬂa¤›dakilerin hangisinde belirtilmiﬂtir? zarf tümleci ve yüklemden oluﬂmuﬂtur? l II A) S›nava haz›rl›ks›z girmek do¤ru de¤il. A) dolayl› tümleç nesne B) Geçmiﬂ günlere özlem duyuyorum ﬂimdi. B) dolayl› tümleç özne C) Buras›, tarihî ve kültürel özelliklerini kaybetmeye- C) özne nesne D) zarf tümleci nesne cek. E) zarf tümleci özne D) H›zl› kitap okuma yar›ﬂmas›, birçok ö¤renciyi çok 4. Aﬂa¤›dakilenin hangisinin ögelerinin diziliﬂi “Olay memnun etmiﬂti. gecesini dün gibi hat›rl›yorum.” cümlesiyle özdeﬂtir? E) Yaklaﬂ›k on y›l önce bu ﬂark›y› bir baﬂkas›ndan A) Resim yapmaya can s›k›nt›s›ndan kurtulmak için dinliyorduk. baﬂlam›ﬂt›m. 8. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde ögelere ay›rmada B) Okudu¤um kitaplar› kütüphanenize ba¤›ﬂlamak bir yanl›ﬂl›k yap›lmam›ﬂt›r? istiyorum. A) Yolda rastlad›¤› yeﬂilliklere / hayran hayran / bak›- C) Sinema seyircisi olaylar› ona yaﬂatman›z› bekler. yordu. D) Bu çocuklar›n e¤itimlerini tamamlamas› gereki- B) Tabiat›n güzellikleri / karﬂ›s›nda ayr› bir heyecan / yor. duyuyordu. E) Kontrollerinizi düzenli olarak yapt›rmal›s›n›z. C) Baz› sanatç›lar›n / resim çizmedeki yetene¤ine / 400 diyecek yoktur. D) Bo¤azdan mavi denizi seyretmeye / hiç / doyama- m›ﬂt›m. E) ‹stanbul genç ﬂaire / bir rüya ﬂehri gibi / gelmiﬂti.

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ 9. Bu önerileri haziranda de¤erlendirece¤im. 14. Bir cümlede herhangi bir ögenin aç›klay›c›s› olarak kullan›lan ifadelere ara söz denir. Bu cümledeki alt› çizili sözcük cümlenin hangi öge- sini oluﬂturmaktad›r? Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde bu aç›klamaya uy- gun bir örnek kullan›lmam›ﬂt›r? A) Dolayl› tümleç B) Zarf tümleci C) Özne A) Bu fakir çocu¤a Anadolu’da, Çank›r› ile Kastamo- D) Belirtili nesne E) Belirtisiz nesne nu aras›nda, yolculuk yaparken rastlad›m. 10. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde cevap cümlesi özne de B) Arabac›, ayn› zamanda yol arkadaﬂ›m, eliyle ileri- nesne de de¤ildir? yi gösteriyordu. A) – Bu yaﬂl› adam kim? C) Ilgaz’›, çocuklu¤umun geçti¤i ilçeyi, ona anlat- – Dedem. mak için sab›rs›zlan›yordum. B) – Soruyu kim sordu? D) Ferhat Bey, arkadaﬂ›m Kamil’in babas›, yar›n bir iﬂ – Arkadaﬂ›. gezisine ç›kacakm›ﬂ. C) – Bardakta ne var? E) Bu meçhul adam›, onun yan›k esmer yüzünü, bi- – Ayran. ze anlatt›¤› ilginç öyküleri hiç unutmad›k. D) – Kimi aram›ﬂt›n›z dün? – Ö¤retmeni. E) – ‹stanbul’da en çok nereyi be¤endiniz? – Topkap› Saray›’n›. 11. “Yazmaya baﬂlad›¤›m y›llarda edebiyat›n güçlü ka- 15. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde dolayl› tümleç vur- lemleri yeni her harekete tepkiyle yaklaﬂ›yordu.” gulanm›ﬂt›r? cümlesinin yüklemine yöneltilecek aﬂa¤›daki sorula- A) ‹stanbul’un dar sokaklar›nda tarihî mekanlara rast- r›n hangisine cevap al›nmaz? l›yoruz. A) Ne zaman? B) Nas›l? C) Kim? B) Eski semtlerde kentsel dönüﬂüm baﬂlad›. D) Nerede? E) Neye? C) Bu yap›ttaki dil kusurlar›n› ona ben gösterdim. 12. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde soru özneyi buldur- D) Bu devirde eski al›ﬂkanl›klar›n› sürdürenler de yok maya yöneliktir? de¤ildi. A) Bu saatte nereye gitti¤inizi sorabilir miyim? E) Yaﬂad›¤›n ﬂehrin sokaklar›na yabanc› gezginler gi- B) Dün akﬂam seni arayan kimmiﬂ? bi bakmamal›s›n. C) Buzdolab›nda yiyecek olarak ne vard›? D) Onlar›n oturduklar› yer, ‹stanbul’un hangi ilçesin- deymiﬂ? E) Yeni aç›lan marketten çocu¤una ne alm›ﬂ? 13. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde soru özneyi bul- 16. Tutunamayanlar'›n aras›nda gördü¤üm bu kurumuﬂ maya yöneliktir? çiçekleri O¤uz Atay hayranlar›ndan biri koymuﬂ. A) K›r›lacak eﬂyalar› m› buraya yerleﬂtirelim? Yukar›daki cümlenin ögelerinin diziliﬂi aﬂa¤›dakiler- B) Çocuklar›n bu kadar küçük bir iste¤ine mi karﬂ› ç›- den hangisinde verilmiﬂtir? k›yorsun? A) Nesne – özne – yüklem C) ﬁehirde önce nereyi gezmek isterseniz? B) Dolayl› tümleç – nesne – özne – yüklem D) Rezervasyon için kiminle görüﬂelim? C) Özne – yüklem E) Bütün bu ayr›nt›lar› mutlaka konuﬂmak m› gereki- D) Özne – dolayl› tümleç – yüklem yor? E) Nesne – özne – nesne – yüklem C-B-E-E / B-C-D-C / B-A-D-C-E / E-A-A 401

SINAVLARDA (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) SORULMUﬁ SORULAR 1. (I) Kenya'da günlerce, Klimanjaro tepelerine t›rman- 5. (I) Lunapark çocuklu¤umuzun güzel günlerini an›msa- d›m. (II) Naivasha Gölü k›y›s›nda flamingolar› seyret- t›r. (II) Dönme dolaba, atl›kar›ncaya, çarp›ﬂan otolara tim bir akﬂam. (III) Flamingolar k›y›da pembe bir bu- binmeden önce duyumsad›¤›m›z heyecan ve kimi za- lut oluﬂturuyorlar. (IV) Güneﬂin renkleriyle bütünleﬂir man korku bu e¤lence merkezinin farkl› ve ilginç k›lar. gibi. (V) Güneﬂ batarken bir canl›l›k yaﬂan›yor. (VI) (III) Çocukken en çok hangilerine binmeyi severdiniz? Sonra kuﬂlar, böcekler, k›sacas› tüm canl›lar a¤›r a¤›r (IV) Belki de hâlâ içimizdeki o çocuk sizi götürüyor gi- çekiliyorlar köﬂelerine. derek azalan lunaparklardan birine. (V) Ve hâlâ sevi- yorsunuz binmeyi dönme dolaba, atl›kar›ncaya... Yukar›daki parçada, yazar›n numaralanm›ﬂ cümlele- rinden hangisi, kendinden önceki cümlenin bir ögesi Bu parçadaki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangileri- durumundad›r? nin ögeleri özne, belirtili nesne ve yüklemden oluﬂ- maktad›r? A) II. B) III. C) IV. D) V. E) VI. ÖSS - 1999 A) l. ve ll. B) l. ve V. C) ll. ve lll. D) lll. ve lV. E) lV. ve V. 2. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde, belgisiz zamir cümlenin ÖSS - 2009 öznesi durumundad›r? 6. I. Baﬂar›n›n kal›c›l›¤›n› sa¤lamak, y›lmadan çal›ﬂ- A) Bunlar› kimden ald›¤›m› an›msam›yorum. may› gerektirir. B) ‹stanbul'a gidece¤imi kimse bilmiyor. C) Bize kiminle konuﬂtu¤unu söylemedi. II. Sanat e¤itiminden geçmiﬂ kiﬂiler, her olayda bir D) Okulda kimseyi göremedim. incelik, bir güzellik ararlar. E) Olanlar› kime anlatt›¤›n› ö¤renemedik. III. Elde edilen bilgiler, ilgililere sunulmadan önce ÖSS - 2008 de¤erlendirilir. 3. (I) Sabahlar› ekinler çi¤lidir. (II) Gün do¤madan önce IV. Kurallar, neden öyle olmas› gerekti¤i iyice düﬂü- yaﬂ ekinler a¤›rd›r. (III) Yel esince a¤›r a¤›r dalgalan›r. nülerek konmuﬂtur. (IV) Gün do¤up da çi¤ler kalk›nca, ekinlerdeki dalga- lanma artar. (V) Kocaman ovay› kaplayan ekinler tüy Yukar›daki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangileri, gibi hafiftir art›k. (VI) Yel, tüy gibi hafif ekinleri topra- ögeleri ve ögelerinin s›ralan›ﬂ› yönünden ayn›d›r? ¤a de¤ecek kadar yat›r›r. A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve III. Yukar›daki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangileri öge- D) II. ve IV. E) III. ve IV. lerinin s›ralan›ﬂ› yönünden benzerlik göstermektedir? ÖSS - 1999 A) I., II., IV. B) I., III., V. C) II., III., VI. D) III., IV., V. E) IV., V., VI. 7. Aﬂa¤›daki dizelerin hangisinde, “masal” sözcü¤ü nesne görevindedir? ÖSS - 1999 4. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde, cümlenin ögesi olmayan A) Masallarda kalsa korkular aç›klay›c› bir ara söz vard›r? Tarla sürse k›rlang›çlar A) Bu olaydan sonra, sen de an›msayacaks›n, onlarla B) O günden bugüne yadigar iliﬂkimi kesmiﬂtim. Bir yar›m masal kald› B) Uzun süredir, böyle bir f›rsat bekledi¤ini biliyor- C) Masal dinledi y›ld›zlar dum. Gökyüzü a¤ar›ncaya kadar C) ﬁimdi ellisinde olanlar, bu olay› çok iyi an›msarlar. D) Çocuklu¤um masal gibi geçti D) Bu acayip sesi duyan herkes, balkonlara ç›k›yor, Adlar›n› ö¤rendim otlar›n, çiçeklerin sokaklara f›rl›yordu. E) Biz iyiye iyi, güzele güzel dedik E) Onlar benden çok, size inan›rlar. Masallardan çektik dizeleri ÖSS - 1990 1989 402

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ 8. Bir cümlede özne olarak kullan›lan belgisiz zamir, 12. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde, yan cümlecik, temel cüm- ço¤ul iyelik eki al›rsa cümlenin yüklemi üçüncü tekil lenin nesnesi görevindedir? kiﬂi de olabilir. A) Bu sözü söylemiﬂ olabilece¤ini sanm›yorum. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisi bu kurala örnektir? B) Bunun, yerinde bir karar oldu¤undan kuﬂkulu- A) Önce onlar otobüsten indi. yum. B) Baz›lar›m›z ayakkab› giymemiﬂti. C) Onun hakk›nda söylenenlere inanmad›m. C) Bizim eﬂyam›z fazla de¤ildi. D) Bizimle gelece¤ine çok sevindim. D) Sizin böyle sorunlar›n›z yoktur. E) Söz verdi¤im için gitmeliyim. E) Onlar bu iﬂin üstesinden gelir. 1993 1989 9. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisindeki virgül (,) kald›r›l›r- 13. Aﬂa¤›daki cümlelerden hangisi, yaln›zca özne ve sa cümlenin ögesinde de¤iﬂiklik olur? yüklemden oluﬂmuﬂtur? A) Onun gibi, yap›tlar›nda kendini anlatan sanatç›lar A) Buradaki tepeler baﬂtan baﬂa ormanla kapl›yd›. da var. B) Buradaki kuﬂlar›n tüyleri ﬂaﬂ›lacak kadar parlakt›. C) Buradaki çamlar›n hepsi yemyeﬂildi. B) O, roman›yla bir ilke imza att›¤›n› söylüyordu. D) Buradaki orman, varl›¤›n› ﬂu ›rma¤a borçluydu. E) Buradaki a¤açlar›n dibi ötekilere göre daha ›slakt›. C) Kardeﬂimin, atasözlerini ve deyimleri pek bilmedi- ¤i ortaya ç›kt›. ÖSS - 1990 D) Ona, karﬂ› tak›m›n oyuncular›ndan söz ettim. E) Yazd›¤› makalelerde, al›nt› yapt›¤› kaynaklar› be- lirtirdi. ÖSS - 2005 10. Aﬂa¤›daki soru cümlelerinden hangisi, nesneyi bul- maya yöneliktir? A) Sorular› nas›l buldunuz? 14. Ozan, düﬂünceyi duygu haline dönüﬂtürünceye ka- B) Otobüsle mi gideceksiniz? dar yo¤urur. C) Kimi görmek istiyordunuz? D) Misafiriniz ne zaman geliyor? Aﬂa¤›dakilerin hangisinde, ögelerin s›ralan›ﬂ› bu E) Biraz önce kiminle konuﬂtunuz? cümledekiyle ayn›d›r? 1995 A) Eleﬂtirmenler, dilciler, ﬂiirde sözcüklerin gerçek anlamlar›ndan çok, yan anlamlar›n›n kullan›ld›¤›- 11. Aﬂa¤›daki dizelerin hangisinde, birden çok nesne n› söylerler. vard›r? B) ﬁiir, duygular› etkileyerek ak›l gücünü bask› alt›na A) Sevdam›n avucunu bast›r›yorum geceye. al›r. B) Ben seni unutmak için sevmedim. C) Seni ben ellerin olas›n diye mi sevdim? C) ﬁiir, duyular arac›l›¤›yla dünyay› okura tan›t›r. D) Gözlerinden içti gönlüm neﬂeyi. E) Seni, sesini, gözlerinin rengini unutabilsem. D) Her ça¤, kendi ﬂiirini, ikinci bir dil yaratarak oluﬂ- turur. 1993 E) ﬁairler, sözcüklerin anlam alan›n› geniﬂletmeye çal›ﬂ›rlar. ÖSS - 2001 C-B-A-A / A-E-C / B-B-C-E / A-C-D 403

SINAVLARDA (ÖSS-ÖYS-YGS-LYS) SORULMUﬁ SORULAR 1. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, s›fat tamlamas› be- 5. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, zarf tümleci yok- lirtisiz nesne görevindedir? tur? A) S›n›fta ayr›ca kitap okuma saatimiz vard›. A) Biz bu geziye kat›laca¤›z. B) Nedim'in ﬂiirlerini okurken arkadaﬂ›m›z› dikkatle B) Geceyi uyuyarak geçirece¤iz. dinlerdik. C) Bizimle gelirseniz pek sevinece¤iz. C) S›n›f›m›zda edebiyata ilgi duyan ö¤renci çok azd›. D) Erkenden yola ç›kaca¤›z. D) Ö¤retmen, Cumhuriyet dönemi edebiyat›n› ö¤ren- memizi isterdi. E) Her ﬂeyi ayr›nt›lar›yla düﬂünece¤iz. E) Ö¤retmenimiz bize yeri geldikçe güzel ﬂiirler 1990 okurdu. 6. Aﬂa¤›daki sorulardan hangisinin cevab›, özne de 1992 yüklem de de¤ildir? 2. Aﬂa¤›dakilerin hangisinde, “ve” sözcü¤ü nesneleri A) – Arkadaﬂ›n ne yap›yor? ba¤lama göreviyle kullan›lm›ﬂt›r? – Dinleniyor. B) – Kim geldi? – Sütçü. A) Eteklerinde güneﬂ rengi bir y›¤›n yaprak C) – Annen nas›l oldu? Ve bir zaman bakacaks›n semaya a¤layarak – ‹yileﬂti. B) Gözlerin, diﬂlerin ve ak pak gerdan›nla D) – Bu pakette ne var? Ne güzel komﬂumuzdun sen Fahriye Abla – Kitap. C) Su sesi ve kanat ﬂak›rt›s›ndan E) – Çocuk kimi ar›yor? Billur bir avize Bursa'da zaman – Kardeﬂini. D) Öfkenin homurtusu geliyor dipten ÖSS - 1991 Ve kad›n ‹skilip'ten ya da Nizip'ten 7. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, \"de (da)\" ba¤lac› E) Geceyi ve seni düﬂünüyorum nesneleri birbirine ba¤lamaktad›r? Duyuluyor u¤ursuz uzakl›¤› seslerin ÖSS - 1992 A) O konuyu ben de arkadaﬂ›m da bilmiyoruz. B) ﬁiiri de, matemati¤i de çok severdi. 3. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, özne adlaﬂm›ﬂ bir C) Sal› günü de çarﬂamba günü de u¤rad›m, yerinde s›fatt›r? yoktu. A) Hastay› rahats›z etmemek için odas›na girmedik. D) Onu o günden sonra görmedim de aramad›m da. B) Bu s›n›f›n en çal›ﬂkan›n› tan›mak isterdim. E) Bu iﬂi eskiden de sevmiyordum bugün de sevmi- C) Yaral›, kazay› bütün ayr›nt›lar›yla ilgililere anlatm›ﬂ. yorum. ÖSS - 1991 D) ‹yilikten etkilenmeyecek kiﬂi yoktur. 8. Saraçhanebaﬂ›'ndaki y›llanm›ﬂ Bozdo¤an Kemeri'nin eteklerine yaslanm›ﬂ eski bir medrese olan müze bi- E) Bu y›lki güzellik yar›ﬂmas›nda jüri, bir Hintliyi bi- nas›, bu tür sergilerle izleyicilerine geçmiﬂten gelece- rinci seçmiﬂ. ¤e uzanan ilginç köprüler kuruyor. 1991 Bu cümlenin öznesi, aﬂa¤›dakilerden hangisidir? 4. Aﬂa¤›daki atasözlerinin hangisinde özne, bir söz öbe- A) Saraçhanebaﬂ›'ndaki y›llanm›ﬂ Bozdo¤an Kemeri ¤inden oluﬂmaktad›r? B) Bozdo¤an Kemeri'nin eteklerine yaslanm›ﬂ eski A) Tek kanatla kuﬂ uçmaz. bir medrese B) Ak›l kiﬂiye sermayedir. C) Ay ›ﬂ›¤›nda ceviz silkilmez. C) ‹lginç köprüler D) At›na bakan ard›na bakmaz. E) ‹ﬂ insan›n aynas›d›r. D) Geçmiﬂten gelece¤e uzanan ilginç köprüler E) Saraçhanebaﬂ›'ndaki y›llanm›ﬂ Bozdo¤an Keme- ri'nin eteklerine yaslanm›ﬂ eski bir medrese olan 1994 müze binas› 1990 404

CÜMLEN‹N ÖGELER‹ 9. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde, bir belgisiz zamir 13. (I) Iﬂ›¤›n Anadolu’ya dokundu¤u yerde ilk karﬂ›laﬂa- nesne görevindedir? ca¤›n›z, Harranl› çocuklar›n yüzleridir. (II) Gölgenin ve ›ﬂ›¤›n uyumunu yakalamaya çal›ﬂt›¤›n›z s›rada, A) Bazen günlerimi resim yaparak geçiriyorum. küçük bir çocu¤un size yolun kenar›ndan el sallad›- B) Ço¤u zaman onu otobüs dura¤›nda görüyorum. ¤›n› görürsünüz. (III) Irmakta tuttu¤u bal›¤›, a¤açtan C) Kimi arkadaﬂlar çay› sever ama ben kahveyi ye¤- toplad›¤› elmay› ya da otlar›n aras›ndan derledi¤i ya- ban çiçeklerini, alman›z için size uzat›r. (IV) Oradan lerim. geçen bir yolcu olarak onlar›n dünyas›nda nas›l bir D) Bana, bir gün u¤ras›n, diye haber b›rakm›ﬂ. umut oldu¤unuzu bütünüyle bilemezsiniz. (V) Ço- E) Bunlar›n hepsini geçen gün ben ald›m. cuklar›n büyüklere k›zd›¤› bir dünyay› hayal bile edemediklerinden, araban›z üstlerine tozlar savursa ÖSS - 1997 da size hiç içerlemezler. 10. Kiﬂiyi, içinde yaﬂad›¤› toplumun de¤er yarg›lar› bi- Bu parçadaki numaralanm›ﬂ cümlelerden hangisinde çimlendirir. ögelerin s›ralan›ﬂ› “Duvar›n dibindeki k›z› görünce Harran Kalesi’nde bir akﬂamüstü karﬂ›laﬂt›¤›m o es- Bu cümlenin ögeleri aﬂa¤›dakilerin hangisinde s›ra- mer k›z›n büyüleyici yüzünü an›msad›m.” cümlesiy- s›yla verilmiﬂtir? le ayn›d›r? A) Özne – dolayl› tümleç – yüklem A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. B) Nesne – özne – yüklem C) Nesne – dolayl› tümleç – yüklem YGS - 2012 D) Dalayl› tümleç – özne – yüklem E) Özne – zarf tümleci – yüklem 14. Aﬂa¤›dakilerin hangisi iki ögeli bir cümledir? ÖSS - 1997 A) Toprak, her gün binbir özenle süslenir. B) Toprak, bu aylarda baﬂ döndürücü kokular yayar. 11. Dille oynamak, dile olabildi¤ince de¤iﬂik biçimler ver- C) Toprak, saçlar›na katmerli çiçekler takar. mek; sözcüklerin yak›n ça¤r›ﬂ›mlar›n›, gidebilece¤i D) Toprak, har›l har›l çal›ﬂan bir kimyac›d›r. son dura¤a kadar izlemek ve bunlardan, yepyeni tatlar E) Toprak, ormanlar›n yard›m›yla susuzlu¤unu giderir. taﬂ›yan imgeler üretmek, ﬂiirdeki ustal›¤›n gizleridir. ÖSS - 1998 Bu cümlenin ögeleri aﬂa¤›dakilerin hangisinde, do¤- ru olarak verilmiﬂtir? 15. (I) Yat›l› olarak okudu¤um ortaokul y›llar›nda, yaz ta- tillerinde Kozlu’ya, ailemin yan›na özlemle döner- A) Özne – nesne – dolayl› tümleç – yüklem dim. (II) O yaﬂlarda evden yedi-sekiz ay uzakta kal- B) Özne – nesne – yüklem mak kolay de¤ildi. (III) Arkadaﬂlar›m›, okulumu çok C) Nesne – dolayl› tümleç – yüklem seviyordum, bugün de süren dostluklar›n temeli o y›l- D) Nesne – yüklem larda at›lm›ﬂt› ama aile özlemi bir baﬂka ﬂeydi. (IV) E) Özne – yüklem Evimiz, denizin hemen k›y›s›ndaki bir tepenin yama- c›ndayd›. (V) Dalga sesleri odamda sürekli yank›lan›r- 1997 d› ve ben doyamad›¤›m o denizi, dalgalar› büyük bir hazla izlerdim. (VI) Hâlâ Kozlu’yu, o evi ve o dalga 12. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde kiﬂi ad›l›, nesne gö- seslerini, özlemin içimi s›zlatan ac›s›yla an›msar›m. revindedir? Bu parçadaki numaralanm›ﬂ cümlelerin hangisinde A) Onu siz de tan›rs›n›z. ögelerin diziliﬂi “zarf tümleci, nesne, zarf tümleci ve B) Nereye gitti¤ini size söyledi mi? yüklem” biçimindedir? C) Benim kalemim burada; sizinki nerede? D) Bence bu sorular çok kolay. A) I. B) II. C) III. D) V. E) VI. E) Karar›m› sana yar›n bildiririm. YGS - 2011 1994 E-E-C-D / A-E-B-E / E-B-E-A / B-D-E 405

SINAVLARDA SORULAB‹LECEK SORULAR 1. Uzaklarda birer birer susuyor 4. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde ötekilerden farkl› Karanl›k gecenin yar›m kalan mutluluklar› bir öge vurgulanm›ﬂt›r? A) Kendine güveni sayesinde yaﬂad›klar›ndan pek az Bu beytin ikinci dizesi, cümlenin hangi ögesidir? etkilendi. B) Toplant›ya kat›lmaktan son anda vazgeçtim. A) Özne B) Nesne C) Yüklem C) Kendisine yöneltilen eleﬂtirileri olgunlukla karﬂ›la- d›. D) Dolayl› tümleç E) Zarf tümleci D) Görüﬂmeler sonuca ba¤lanmadan yorum yapa- mam. 2. Gerçek sanatç›, her roman›nda yeni bir dünyan›n ka- E) Kentlerde yaﬂanan sorunlardan ve bunlar›n etkile- p›lar›n› okuyucusuna cömertçe açar. rinden söz etti. Bu cümle öge s›ralan›ﬂ› bak›m›ndan aﬂa¤›dakilerin 5. Ak köpükler aras›nda kaybolan tekne gö¤e çekilmiﬂ hangisiyle özdeﬂtir? gibi ufukta görünmez oldu. Bu cümlenin öznesi, aﬂa¤›dakilerden hangisidir? A) Usta yazar, eserlerinde iyi ve do¤ru anlat›ma A) gö¤e çekilmiﬂ gibi ufukta önem verir. B) Ak köpükler C) tekne B) Güzel bir resim, do¤ada bulunmayan› izleyenine D) Ak köpükler aras›nda kaybolan tekne sunabilmelidir. E) kaybolan tekne C) Bir sanatç›n›n kiﬂili¤i seçti¤i sözcüklerden, kurdu- ¤u cümlelerden ç›kar›labilir. D) ‹yi bir öykü, her sat›r›nda bir yaﬂam kesitini bizle- re özenle sunar. E) Eleﬂtirinin niteliklisi hem yazara hem de okura yö- neliktir. 3. Aﬂa¤›daki cümlelerin hangisinde nesnenin aç›klay›c›- 6. Köyün çeﬂmesi bizim evin önündeydi. Akﬂam oldu¤unda s› olan bir ara söz vard›r? I A) Erguvanlar, Bo¤az'›, pembenin en tatl› tonuna hayvan sahipleri evin önündeki çeﬂmeye getirirlerdi hay- boyar bu mevsimde. II B) ﬁiiri, benim yaln›z ruhumun tek dostu, vanlar›n›. Dedem de akﬂamlar› pencereye ç›karak hay- s›k›nt›lar›m›n tek ilac› olarak görüyorum. III C) Geçen yaz arkadaﬂlar›mla bir tarih sayfas›n›, Efes'i vanlar›n› sulamaya getiren köylülere laf atard›. Gecele- merak ve heyecanla gezdik. ri yaln›z çocuklar de¤il evdeki herkes erkenden yatard›. D) Buradaki en iyi komﬂum, Zeynep Abla, pek yak›n- IV da baﬂka bir yere taﬂ›nacak. K›sacas›, yazlar› gitit¤imiz o küçük ama sevimli köyümüzü E) Kitaplar kadar, iki y›ldan beri haz›rlad›¤›m gazete V köﬂesi de tan›nmamda etkili oldu. çok severdik. Bu parçada numaralanm›ﬂ cümlelerde geçen alt› çi- zili sözlerden hangisi, ötekilerden farkl› bir ögedir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. A-D-C / E-D-E 406

KAZANMIﬁ OLMAMIZ GEREKEN B‹LG‹ ve BECER‹LER Cümledeki söz öbeklerini anlam bütünlü¤ü içinde kavrama Cümlenin yüklemini do¤ru bulma Yükleme, ögeleri bulduracak sorular› do¤ru ﬂekilde yöneltebilme Bir cümlenin öznesini bulma Nesne ve tümleçleri ay›rt etme Soru cümlelerinin ögelerini belirleme Cümledeki ara sözün hangi ögeye ait oldu¤unu tespit etme Cümlede vurgulanan ögeyi fark etme 407

21 CÜMLE TÜRLER‹ Anlam›na göre cümleler farkl› özellikler gösterebiliyor. Yükleminin yeri cümlenin anlam›n› etkiler. Yüklemi oluﬂturan söz, isim ya da fiil olabilir. Bir cümle, tek yarg› taﬂ›yabildi¤i gibi daha fazla yarg› da taﬂ›yabilir.

Pages:

Filiz Turan

TURKCE

Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!

Create your own flipbook

TOP SEARCH

business design fashion music health life sports home marketing children

TURKCE

Description: TURKCE

Read the Text Version

Filiz Turan

TOP SEARCH

RELATED PUBLICATIONS