Işık Doğudan gelir-Cemil MERİÇ

toplanmak zorundalar. Yahve'nin emriyle Nebi Samuel, İsrail'in ilkhükümdarını seçer .-Saül. önce zafer, sonra bozgun.. Saül'ün üç oğlusavaşta ölünce kendi de canına kıyar.Yerine* Davud geçer. Yeni hükümdar,saltanatın menkıbelerini kaleme almaklagörevlendirir kâtipleri. Davud'un hayat hikâyesini çok canlı olarak anlatmış bukâtiplerden biri. İbranî vakanüvisliğinin enparlak örneği.. Davud, olduğu gibi karşımızda.Kumandanlarından birinin dilber kansıBetsabe'yi yıkanırken gören kral, kadınatutulmuştur.Betsabe'yi gebe bırakır, kocasını da savaştaöldürtür.Davud'un büyük oğlu Ammon da babası kadaruçkuruna düşkündür. Üvey kızikardeşiTamara'nın ırzına geçer.

Absalon da kardeşi Ammon'u öldürür. Davud'unömrü çeşitli nikbetler arasında sona erer. Yerineoğlu Süleyman çıkar tahta.İsrail kavminin Krallar çağından çok önemlieserler kalnuş. Bunların eri değerlileriYahveci'lerle Elohacı'lara atfedilen belgeler.Yahveci'ler için İsrail kavminin millî.tanrısı Yahve'dir. Elohacı'lar için Elohin. Eskiananeleri sunarak onu ümitsizlikten kurtarmakistemişler. Şüphe yok ki yeni mecellenin Rabbinsevgili kavmine kabul ettirmek istediğikanunların hepsi de yeni değildi. Bir çoklarıİsrail'in eski günlerinde de vardı. Fakat İsrail'inyeni baştan kurulmak istendiği o günlerde eskihükümler, yeni bir önem, yeni bir mânâkazanıyordu.Kıralhk döneminde ortaya çıkan başkakanunlardan da söz edilebilir. Mesela Elohacıvesikalar arasında İttifak Kitabı denilen yasamametinlerine de rastlarız. (Çıkış, XX, 24 - XXIII,19). Dahası da var •. Deuteronome da, dinadamlarının eseri olan tarihten çok daha öncedir.

Musa'nın eseri olduğu söylenir bu kitabın.Deuteronome, ikinci kanun demek. BirincisiSina dağında Musa'ya vahyedilen İttifakKitabı'dır.Tora, Musa'ya atfedilir. Fakat bugün hiçbir ilimadamı böyle bir iddiaya katılmamaktadır.»(Dupont-Sommer a.g.e.).İBRANİ DİNİ, BACK GROUNDHÂKİMLER, KIRALLAR DEVRİ«Musa'nın buyruğu altında Mısır'dan ayrılanİbrani kabileleri«Vaad edilen Toprak»ı fethe gidiyordu. Çölügeçtikten ve Ürdün'ün doğu bölgesini aştıktansonra Filistin'i kuşattılar.Bible'e göre 12 olan bu kabileler kırsal bölgelereyerleştiler ve sadece bir kaç kenti işgal ettiler.Musa'nın yerine geçen Yeşu, Jericho'yu osıralarda almış.

Yahudilerin karşısında Kenani'ler vardı.Kenani'lerin bozgununu önce katliamlar izledi,sonra kılıç artıkları yavaşyavaş yahudileştirildlHerhangi bir uzlaşma mümkün görülmüyordu.Çünkü galipler Jehovah'ya tapıyor ve tek tanrıinancını olduğu gfbi korumak istiyorlardı.Yabancı ibadetlerin sızmasına engel olmak buırkın en değerli özelliği idi. TâiLi harp Yahudilere gülümsediği zaman bunu Tanrı'run birlütfü olarak yorumluyorlardı. Her zaferden sonraİsrail Tanrı'ya şükrediyordu. Filhakika bu millet,tarihindeki iniş ve çıkışları, Tanrı'yla aralarındakiittifakın sonucu olarak görüyordu.Yahudiler böyle bir ittifak sonunda kendileriniJehovah'ya adamıştılar.Yahudilerin sosyal ve siyasi müesseseleridoğrudan doğruya dine bağlıydı. O devirde«seçilmiş Kavim»in yaşayışında siyasi ve dinifonksiyonlar birbirinden ayrılmamıştı.

Tek otorite kaynağı Tanrı'nın iradesiydi.Savaşların da biricik saiki: din.. Yahudiler hiçbirzaman kendilerine bir devlet kurmak istemediler.Amaçlan: güçlü komşulanna karşı elegeçirdikleri topraklan korumaktı.En büyük tehlike dönemlerinde bütün kuvvet«hâkimlsr»in elindeydi. Hâkimler, mülkî yetkilerini askerimeselelerde de kullanıyorlardı. Ne var ki,selahiyetleri daima sınırlı ve geçici idi. YaTann'nın inayetine dayanıyordu, yahut bir seçimsonucuydu bu selahiyetler.Bu hâkimlerden ilki ve en meşhuru-. Yeşu'dur.13. asrın ikinci yansında Kenan diyannın fethinitamamladı, ve Yahudi kavminin tarihindemühim bir rol oynadı. Daha sonraki birdönemde edebî gelenek onun zaferlerini birdestan özelliği ile anlatacak; başkasının yaptığıişler de o yapmış gibi gösterilecektir. İsa'dan 12asır önce İsrail kabilelerini Moabitboyunduruğundan kurtaran hâkim Aod'u daunutmamalıyız. Hâkim Gedeon, ilahî rüyalardan

ilham alarak «İsrail Oğullan»m Suriyeçöllerinden gelen Madionit yağmacılardankurtarmış. Samson, efsaneleşmiş bir kahraman.Sonunda Samuel hâkimler dönemiyle monarşidönemi arasında bir çeşit bağ olmuş.Bu devir için elimizde tek kaynak var: EskiAhd'ın hâkimler kitabı. Kitap, altı hâkimdenuzun uzadıya söz eder. Diğer altı hâkimi isekısaca anlatır. Aynca, krallar döneminden kalanteolojik doktrinlere de yer verir. İsrail'in kaderi,siyasi başanlan Tanrı karşısındaki durumuna vekanuna itaatine bağlıdır.«Hâkimler Kitabı» ne zaman yazılmış?Kestirmek güç.Bazı pasajları yorumlamak da çok nazik bir iş(mesela Jef te'nin adağını bir insan kurbanedilmesi sayabilir miyiz?) Samuel'in hikâyesi«Samuel Kitabı» nda anlatılıyor ama kitabıyazanın Samuel olmadığı muhakkak. Kitap,Samuel'in doğuş yılı olan 1075, Davud'unsaltanat zamanına rastlayan İ.Ö. 975'e kadargeçen bir zamanı kucaklıyor.

Galiba bu eserler daha eski kitaplardan gelmişrivayetleri yansıtmaktadır. Î.Ö. 8. yüzyılda hattabelki de daha sonra birbiriyle kaynaştırılmış.«Samuel Kitabı»nın metni, içinden çıkılmazgüçlükler arzediyor. Yunanca tercümede çeşitlimetinler ve sayısız yorum güçlükleriyle karşıkarşıyayız.Monarşi İ.Ö. 20. asırlarda kurulmuş: Yahudilerülkelerini birleştirmek ve hükümetimerkezileştirmek için bu yolu seçmişler. Bazıyabancı ülkelerin (bilhassa bir denizci kavmiolan Filistenlerin) baskısına karşı koymak içinMonarşiye ihtiyaç varmış. Filistenler, Filistiningüneyindeki kıyılarda oturan ve güçlü birfederasyon halinde birleşmişşehirlerde yaşayan bir kavimmiş. Komşuülkelerin, Mısır ve Mezopotamya'nın zayıf biranını yakalayan yahudi monarşisi bu durumdançok iyi faydalanmış.Eskiden aşiretler ve boylar halinde yaşarlarmış,her yerin bir özelliği varmış. Doğrudan doğruyaTanrı seçtiği, ve dinî âyinlerde kutsandığı için

halk üzerinde görülmemişbir nüfuzu varmış kralın. Bununla beraber yeniyönetim de ciddi anlaşmazlıklara yol açmış(Bkz. Cemil Meriç, Kırk Ambar, Ötüken,İstanbul 1980: «Kitab-ı Mukaddes'den çıkarılanPolitika»). Yahudilerin ferdiyetçi mizacıyüzünden Juda'nm güneyindeki kabilelerleFilistin'in kuzeyindeki İsrail kabileleri birbirinedüşmüş. Ama en vahim karışıklıklar, rahiplersınıfıyla yöneticiler arasındaki anlaşmazlıklardandoğmuş. Saül, bu yüzden hapı yutmuş. Davud'laSüleyman rahipleri Saray'a bağlayarak bu ikiliğiustaca önlemeğe çalışmışlar. Ama daha büyükgüçlükler de çıkmış: halk, 'kırallarm açıktanaçığa himayesine rağmen, dini müesseselerekarşı ayaklanmış.İsrail'i saf tektanrıcüık geleneğine döndürenpeygam berler, bu ihtilafları halletmek içinortaya çıktı. Nebiler kişisel dinin haklarını veadaletini, ana kanunlarını tebliğettiler. Devletin temsilcisi sıfatıyla konuşankralların keyfî olarak verdiği her kararı ve her

idare-i maslahat teşebbüsünü eleştirdiler.»(UNESCO, -L*Histoire du developpementculturel et scientifique de l'Humanite, İnsanlığınİlmî ve Kültürel Gehşmesinin Tarihi, cilt: 2:L'Antiquite, Eski Çağlar. «Les Religions et lesDebuts de la Philosophie»:«Dinler ve Felsefenin Başlangıcı», s. 193 v.d.Paris 1967) Unesco'nun bastığı eserde Bible'inyazılış ve yayılışı hakkında şu bilgiler verilmiş:«Elimizde en eski metin «masoreti'k» metin.Massora İbranicede gelenek demek. 6 ila 11. asırarasında yazılmış.Metinlere harekeler konarak okunmasıkolaylaştırılmış.Asıl metinler elimizde yok. îbranice kitaplarınYunanca ve Siryanice tercümeleri sayesinde çokdeğerli bir karşılaştırma imkânına sahibiz. Belkide bu tercümeler hazırlanırken«masoratik» metinlerden başka kaynaklardanfaydalanılmış.

Ama hangi metinlerden, bilemiyoruz. Bumetinler 2. asırda yazıya geçirilmiş ve dahasonra Masoretik denilen nüsha bu kaynağadayanmış. 2. Muhtunnasır.devrinde Kudüsyakılıp yıkılmış, daha önce de Jehova dininedışardan gelen bir çok akımlar karışmış. Buarada Mukaddes Kitaplardan bazılarıkaybolmuş, metinler içinden çıkılmaz hâlegelmiş. Î.Ö. 4. asnn sonlarına doğru çalışmayakoyulan Esdas, yalnız ibadetleri İhya etmeklekalmamış, mukaddes metinleri de düzenesokmuş ve doğru bir yorum getirmiş. Muhakkakolan şu ki, bu devirden itibaren metinler ciddi birincelemeden geçirilmiş ve milletin kültür mirasıtespit edilmeğe çalışılmış.Acaba o devirdeki hahamlar hangi kitaplarabaşvuruyorlardı?Bunlara sonradan hangi kitaplar eklendi?Bilemiyoruz...Bugünkü baskılarda Eski Ahd cüzleri olaylarıngeçiş

sırasına göre düzenlenmiş. Kaynakların mahiyetive yazıldığı tarihler başka başka ama hepsi deYahudi kavminin yaşayış safhalarını az çoksadakatle aksettirmektedir. En.eski ve en karanlık kitaplar Pentatök başlığıaltında toplanmış.Pentatök, Musa'nın Mev'ud Topraklarayaklaşmasıyla sona erer. Pentatök, beş kutudemek. Tomarlar bu kutularda saklandığı için buismi almış.Wellhausen'e göre Pentatök'ü teşkil edenmalzeme çeşitli kaynaklardan devşirilmiş. Birçok bilginler Wellhausen'i şiddetle eleştirmiş.Bugün Pentatök'deki yazıların sanıldığından çokdaha eski olduğu kabul edilmektedir. Pentatök,Musa'nın eseri midir acaba? Sanmıyoruz...Muhakkak olan şu ki Pentatök çok daha eskigeleneklere dayanıyor.Daha sonra bu gelenekler üzerinde değişiklikleryapılmış.

Musa, Yahudi kavminin geleneklerini kanun(veya şeriat) adıyla bir araya toplamış.Yahudiler, Musa devrindeki yaşayış tarzlarınıdeğiştirmek zorunda kalmış ama Musa herzaman kılavuzları olmuştur.»«İnsanlığın İlmi ve Kültürel GehşmesininTarihi» batının bu konuda hazırladığı son büyükeser. Hakimler, Krallar devrini o eserin ikincicildinden aktardık. Okuyucu, Davud veSüleyman'ın krallığı ile Nebiler hakkındakibilgileri Dupont-Sommer'in incelemesindebulacaklar. Biz, Pantatök için sunduğumuzmalumatı Britannica Ansiklopedisi'nin Pentatökmaddesiyle tamamlıyoruz:1) PENTAKÖKj«Yunanoasi Penteuchos biblos'dan: 5 cildlikkitap.Eski Ahd'in 5 kitabına verilen isim-. Tekvin,Çıkış, Leviler, Sayılar, Tesniye. Musa'nınkanununu içeren bu 5 kitaba Tora da denilir.

Pentatök, hikâyelerden oluşur. Bu hikâyeleriniçine hukuk derlemeleri de katılmıştır. Hikayelerdünyanın yaratılışı ile başlar; İsrail'in Kenandiyarına girişinden önce Musa'nın ölümüylebiter. İnsanoğlunun iük tarihini, Patriyarklannyaşayışını, İsrail'in Mısır'dan çıkışını ve Kenaneline gelişini, İsrail cemaatinin müesseselerini veSina'da bahşedilen kanunları nakleder.PENTATÖK ELEŞTİRİLERİNİN GELİŞMESİMusevî ve İsevî gelenek 19. asra kadar, birkaçistisna bir yana, Pentakök'ü Musa'nın eseriolarak kabul eder.Fransız doktoru Jean Astruc 1753'de Musa'nın,Tekvini iki kaynaktan derlediğini ileri sürmüştür:Bunlardan birinde Tanrı'nın adı Yahve'dir,ötekinde Elohim. Astruc, Musa*nın yazarlığı meselesine dokunmaz. Ne var kikaynak eserlerin kıstası olarak Rabbin isimlerinizikredişi Pentatök'ün edebî eleştirilerinihızlandırır, ve 19. asır bilginlerini bu konuyaçeker.

Pentatök metninde karışık kaynaklardanderlenmiş olduğunu gösteren özellikler vardır.Mesela Nuh Tufanı., aynı eserin iki ayrı rivayetedayandığını gösterir (gemiye alınan hayvanlarınsayısı, tufanın süresi, Nuh'un gemiye iki kapıdangirişi.. ) İbrahim'in Hacer'i boşaması, Musa'nınçağırışı, bıldırcın ve kudret helvası gibimucizeler iki defa anlatılmıştır. Hatta bazan üçayrı rivayetle karşılaşırız.Her bîrinin kendine göre kelime hazineleri veüslupları vardır. Rab için ayrı kelimelerinkullanılışı da bu farklardan sadece bir tanesidir.Nitekim J. G.Eichborn (1781) bu bilgiyedayanarak Tekvin'de 3 ayrı kaynak ortayaçıkarmış.K. D. İlgen de (1798) şöyle ibir iddia ilerisürmüş: Elohacı denilen belge tek kaynakolamaz. O da iki rivayete dayanmaktadır.Geddes (1792), Vater (1802-05) ve VVette(1805) ise parçalar teorisinden yanadırlar.Kısaca, onlara göre, Pentatök'de tek belgeyoktur, çeşitli rivayetlerden parçalar vardır.

De VVette Tesniye'yi de ayrı bir kaynak sayar.Ama kaynakların birliği tartışılamayacak kadaraçıktı. Bu yüzden VVette (1840) ile Ewald(1823) «•tamamlayıcı Nazariye»yi de benimsediler. Evet. elde ortak bir metinvardı; sonra gelenler bu metni çeşitli parçalarlazenginleştirmişlerdi.Bu ortak metnin adir-Elohacı itli. Daha sonra H.Hupfeld (1853) İngens'in iki Elohacı belgenazariyesini geliştirdi.Bu iki belgeden biri ilk Elohacı metin idi veeskiydi.Bunu Yahveci metin izledi. Daha sonra yazılanElohacı metin ise en yeni kaynakdı.Konuya en büyük katkıyı Graf yapmıştır (1865).Bu zata göre ilk Elohacı metin elimizdekimetinlerin en yenisidir.Sürgün sonrasında kaleme alınmıştır- Kudüsruhanilerinin eseridir. Wellhausen (1876-1901Î

bir dizi kitapta parlak ve inandırıcı bir üsluplaGraf'm faraziyesini hem bilginlere hem de.kamuoyuna açıkladı. 1900'lerden sonraWellhausen'm teorisi herkes tarafından kabuledilmiş bulunuyordu.Bu teoriye göre İsrail'in ve İsrail dininin tarihigelişmesi tek çizgi istikametinde olmuş ve İsraililkel çoktanrıcılıktan nebilerin ahlakî tek-tanrıcılığına yükselmiştir.Nebiler, israil'in en büyük düşünce adamlarıdır.Nebiler döneminden sonra İsrail, sürgün sonrasıdönemin şekilci şeriatçılığına ve rahiplerinnüfuzu altına geçmiştir.Bugün İsrail'in gelişmesini açıklayan bunazariye terk edilmiştir.Wellhausen, yakın doğu hakkındaki »büyükbuluş.ların ortaya çıktığı dönemin başlarındayazıyordu. Bu keşifler üstadın teorisini kabuledilmez hâle getirdi. 20. yüzyılın başlarından

itibaren İsrail'in dinî gelişmesiyle ilgili teorilerPentatök'ün edebi menşelerinden aynlamıyordupek. Bunun için de bütün kiliselerin tutucuİlâhiyatçıları, Wellhausen'ın görüşlerini vahiy'edayanan dine bir hücum saydılar.BELGELER TEORİSİ.Klasik biçimiyle belgeler teorisine göre Pentatök4 belgeden oluşmuştur.- Yahveci belge İ.ö. 9.yüzyılda oluşmuş; Elohacı belge İ.ö. 8. yüzyılda;Tesniye'ye dayanan belge-Î.Ö. 7. yüzyılda yazılmış; din adamlarınınbelgesi ise İ.ö. 5.yüzyılda. Yahveci belge menşece Jahuda'yadayanır, Elohist belge ise Efraim'cİdir. İsrail'inilk geleneklerinden kalan bu iki metin İsrail'inçöküşünden sonra (İ.Ö. 721) tek belgedekaynaştı. Tesniye, sürgünden sonra bunaeklendi.Bütün bunlar, elimizdeki Pantatök'de rahiplerinyazdığı belgelerle kaynaştı (İ.ö. 400).

Bu nazariye, ayrıntılarla ilgili bütün soruları izahet mez. Daha sonraki eleştiriciler (bilhassaİskandinavya mektebi) bu belgeler teorisininbaştan başa yanlış oldu ğunu ileri sürdülerçünkü eski yazış tarzlarını da, aktarışyollarını da dikkate almıyordu. Mühim olanşifahi gele nekti.«Belgeler» modern tarihi görüşleriaksettiriyordu. Şifahi gelenekler birtakımsembollerle belirtilmiş olabilirdi: J(Jahvist-Yehovacı), E(Elohacı) metin demekti. Busemboller şifahî geleneklere dayanan birer cycle(sikle) sayılmıştı.Çok sonraları kaleme alınmıştı (en azındansürgün sonrasında).Çağdaş eleştiricilerden bir çoğu İskandinavyamektebinin şifahî geleneği abarttığını söylerler.Eski Yakm-Doğu kültürü, geleneklerin yazıyageçişini gösteren nice örneklerle doludur. Büyükbir ihtimalle Pentatök'deki geleneklerin bir çoğuilk gelişme dönemlerinde şifahî olarak tertip

edilmiş ve ağızdan ağıza aktarılmıştır.Daha sonra eleştiriciler, edebî şekillerin ve«yaşayışdurumları»nın önemini abartırlar. Noth von Radve başkaları bu gelenekleri yalnız halk veyakabile rivayetleri olarak değil ibadet esnasındaokunan birer şiir olarak da gördü. Fısıh bayramı(Passover) gibi şenliklerde Yahve'nin İsrail kavminin necatı için giriştiğiteşebbüslere de şükredilir. Bu dualar ayn ayrıibadet merkezlerinde çeşitli şekiller alırdı.Mesela Kuzey İsrail Yakub'u tebcil ederdi.Juda geleneği ise daha çok İbrahim'i överdi.Bütün gelenekler aynı inançda birleşirdi: İsrail'inkurtuluş inancı.Yazıh kaynakları aktaranlar, bunların yaratıcılarıdeğildi.İyi tertip edilmiş şifahî gelenekleri yeni bir edebîbirlik içinde ifadeye çalıştılar.

YAHVECt GELENEKYahveci rivayetin edebi ifadesi Davud veyaSüleyman devrine rastlayabilir; İsrail'in monarşidönemindeki yeni birliğinin ve refahının dilegetirilişi., rivayet, Adem'in yaratılışıyla başlar.Adem'in cennet'den kovuluşu, ilkel insan, Tufanile Babil Kulesi'ne ait hikâyeler içerir. Yahvecigeleneğin patriyarkal hikâyelerinde baş rolüGüneyde oturan İbrahim oynar. Yakup ve Yusufhakkındaki rivayetler ise Kuzey «cycle»indendevşirilmiş malzemelere dayanır.Bilhassa Yaküb'un evlenişi, ve kabileye isminiveren ataların dünyaya gelişi,.. Yusuf kıssasındaYahveciler, Yahuda'yı kardeşlerin öncüsü olaraktanıtırlar. Çıkış veya Sayılar'daki kaynaklarıntahlili ise daha güçtür.Yahveci metinlere İsrail'in millî destanı adıverilmiştir.Bible hikâyeleri arasında en çok tanınmışolanları bunlardır.

Somut, canlı ve heyecan vericidirler. Tannanlayışları bütün kaynaklar içinde enantropomorfik olanlarıdır. Karakter olarak dainsana benzetilen Tanrı gerçekçi bir açıdananlatılmıştır. Hikâyeler çocukçadır ve ilkeldir.Bible'deki teolojik fikirlerden bazıları kıssalarlaanlatılmıştır: cennetten kovulma. Tufan, ilkinsan, Sodom'un yakıhşı gibi...Rab, İbrahim'i ve onun soyundan gelenleribağışlamıştır.İsrail de böylece insan olarak uğradığı lanettenkurtulur.Ve Davud'un kıralhğı döneminde yaşadığı barışve refah da bunun ispatıdır.ELOHACI GELENEKYahveci gelenekle karşılaştırılırsa Elohacıgelenek bir çeşit gövdeye benzetilebilir. Şüpheyok ki, bu kaynak Yahveci belgelerle

kaynaştırılarak Judahis derleyiciler tarafındanyayınlanmıştır. Elohacı gelenek İbrahim'lebaşlar. Kuzey kabilelerin kahramanı olanYakub'la Yusuf'u uzun uzadıya anlatır. Çıkışhikâyesi, Sina cemaati üzerinde toplanmıştır.Elohacı metinlerde Yahveci metinlerin canlılığıyoktur. Tanrı anlayışı kaba saba birantropomorfizm'den uzaktır. Yahveci'lerinki gibikrallık döneminden kalma geleneklerin birifadesidir bunlar. Bu gelenekde kuzey unsurlarıüzerinde daha çok durulur.DİN ADAMLARININ GELENEĞİBu kaynağa daha çok tarihî yazılar adı verilir.Kâinatın yaratılışını tasvir ile başlar. Suni birkronoloji şeması çizer. Üslubu kuru, sıkıcı amakolay anlaşılır. Tarih, şeriat kanunlarına çerçeveolsun diye düzenlenmiştir.HUKUK VE TARÎHDin adamlarının hukuk derlemeleri dışındaçeşitli tarihlerde ve çeşitli kaynaklardan gelen

hukuk derlemeleri de vardır. Kadim Yakın-Doğu'nun hukuk derlemelerinin başındaumumiyetle tarihi bir prolog yer alır. Pentatök'ündüzenlenişine hâkim olan anlayışın ifadesinibuluruz bu prolog'da. İsrail hukuku, İsrailtarihinden doğar ama bu, dünyamızdaki tarihdeğildir. Huücuk, Yahve'nin vahyi ile iç içedir.Yahve, İsrail'i kendi kavmi olarak seçmiş veİsrail'in riayet etmesi gereken kanunları tebliğetmiştir.İsrail'in tarihnde Pentatök'ün (diğer ismi de Tora:Musa'nın kanunu) çok büyük bir etkisi olmuştur.Tora, haham mekteplerinde okutulan veyorumlanan biricik eserdir. Bu yorumlarTalmud'da toplanmıştır. Eklesiastikus'un girişinde Pentatök kanun olarakvasıflandırılır, Yeni Ahîd'de de sık sık öyle..Pentatök'de İsrail'in Yahudiler tarafından nasılgörüldüğü belirir: İsrail, Rabbin seçtiği kavimdir;onun mağfireti sayesinde kurtulmuş ve onuntarafından bir cemaat haline getirilmiş ve onunvahy ettiği kanunlara itaat ederek yaşayan birtopluluktur. İsrail'i Rabbin kavmi sayan bu

anlayış ilk hınstiyanlığm vaizlerine girmiş vekilisede uygulanmıştır.» (EncyclopediaBritannica) 2) NEBİLER:«Nebilerin eseri olduğu rivayet edilen kitablar dalüzumundan fazla karışık. Kehanetlerinhangileri' kime ait?Bilemiyoruz... Bütün nebileri bir bir ele almakfazla yer alır. En ünlüleri Amos'la Osee. Vlil.asrın ortalarına doğru, bu iki nebinin kehanetleriKuzey hükümdarlığında büyük akisleruyandırmış. Bugün tanıdığımız nebi yazarlarınbirincileri Amos'la Osee. Bunlar, Kitab-ıMukaddes'de kendilerine az yer ayrıldığı için, küçüknebiler adını almış; fakat mesajları ve etkileridikkate alınırsa, büyük Nebilerle (İsaie, Jeremie,Ezechiel) boy ölçüşebilirler.Amos, profesyonel bir nebî değil, Yahudaçölünün çobanMrından biri. Şöyle diyor:«Koyunlarla keçilerin arkasmdaydım.

Yahve bana, git kavmim İsrail'e kehanetlerdebulun diye emretti.» Ve Amos çölü bırakıpinsanların arasına girmiş.«Arslan kükreyince, herkes dehşet içinde kalır.Rab, Yahve dile gelince, kehanette bulunurherkes...»Amos, Samari'dedir. Samari, Kuzeyhükümdarlığının başkenti. Zenginler yoksullarısömürerek refah içinde yaşamaktadı» Nebîköpürür ve Yahve'nin gazabına tercüman olur:«Yakub'un kibrinden iğrenirim. Saraylarıtiksindirir beni... Şehri de, insanları da düşmanateslim edeceğim.» Zira Yahve, şatafattan hoşlanmaz. Kurbanmerasimlerinden, Harp namelerinden, tantanalıâyinlerden nefret eder. O'nun için mühim olan:hayır işlemek, adalete saygı göstermek, şefkat vemerhamettir. İsrail, ben, Yahve'nin kavmiyimdiye çalım satar. Fakat içine düştüğü sapıklıkyüzünden büyük bir cezaya çarptırılacaktır.Hakikatte Yahve bütün kavimlerin Rabbidir.

Yahuda'lı çoban, felaketler habercisidir: sürgün,kılıçtan geçirilme, yok edilme... Bethel'e gidiphükümdar aleyhinde vaizler döşenir. Haham, buküstahlıkların sona erdirilmesi için hükümdarıuyarır. Ve Amos'a «defol buradan, diyehaykırır... Yahuda'ya dön. Kehanetlerini orayasakla. Burası hükümdarın mabedidir.» Amos,gururla cevap verir: «Benim işim nebîlikdeğildir, beni bu ülkeye Yahve gönderdi» vetehditlerini sürdürür. Güçlü bir hatiptir Amos.»(Dupont-Sommer, a.g.e.).Kenan'ı dinliyelim...«ödün vermez bir gazetecinin ilk makalesinitsa'dan sekiz asır önce Amos kaleme almış.Filhakika Amos, radikal gazetecilerin atasıdır.Amos konuşurken, dünyanın işittiği ilk halkhatibinin sesini duyuyoruz. Asurilerin,Mısırlıların, Çinlilerin yazdıkları bütünüyleyalan, bütünü ile pohpohlayıcı. İlk defa olarak,tedirgin bir vicdan sesini yükseltti:Nebi, yöneticilerin mutluluğunu, halktan yanabir adalet tanrısına şikâyet etmek cesaretini

gösteriyor. «Karanlık günlerde yaşıyoruz. Aklıolanlar, böyle zamanlarda susar.» Amos konuşuyor. Çünkü Rabbin buyruğunabaş eğmek zorundadır. Ş&ğAmos'un garib bir üslubu var. Arada birEyüb'ünkini Hatırlatan özenli bir üslub. Oldukçasınırlı bir dünyaya seslenmektedir. Şam'la lyr\"!aşmayan bir dünya. Bakışlarının kucakladığı buminnacık bölgede, geniş bir korsanlık hükümsürüyor; herkesin herkesle savaşı, bir çeşit beyazesir ticareti. Savaşçı kabileler, tarımla uğraşankabilelere saldırıp erkek, kadın ne bulurlarsatutsak ediyor, sonra da Yunanlılara satıyorlar.Medeniyetin Akdeniz kıyılarında doğduğu birdönem. Kölelerin çoğu İsrail'densağlanmaktadır.Amos'un çığlıkları giderek sertleşiyor:Yahve, Sion'da kükrüyor,Kudüs'den duyuluyor sesi,

Ağıllar gözyaşı içinde,Carmel doruğu kurudu.Yahve, Cenab-ı Hakkı andıran bir Tanrı. Dağlano yarattı. Soluğumuz O'nun armağanı. Amos'agöre gerçek din: serden kaçmak, hayr'ısevmektir. Amel-i salih, hayatın koruyucusudur.Şer işleyen kendini helak eder. Kafir, çılgındır,kördür, kendini beğenmiştir. Azgın bir muhalifve aşırı bir karamsardır Amos. Her şeyi kötügörür». (Bkz.Renan, Histoire du Peuple d'Israel, İsrailKavminin Tarihi, cilt 1.) yAâğ«Os6e de Amos kadar tehditkâr. O da kavminyakında helak olacağına habeı verir. Çünkü«Yahve'nin karısı olan îsrael, ihanet etmiştirkocasına. Zina ve fuhuşa dalmıştır.Suçlu karısını boşamıştır Yahve. Artık îsraelYahve'nin kavmi değildir. Sürgün edilecektir. Ne var

ki, Yahve kabahatli eşini gönlünden silememiştirbir türlü. Pişmanlık gösterirse af edecektir onu.Eski ikbaline yeniden kavuşacaktır îsrael.Osee, gönül dininin münâdisi. Mistikmuhabbetlerin nebisi. En çok tekrarladığı söz:Hezed, yani sevgi, vefa, aşk. Amos, adaletiyüceltmişti. Osee, daha çok aşkı terennüm eder.O'na göre hakiki din: Aşk-ı ilahîdir. Âyinler,kurbanlar, merasimler hiçbir değe rtaşımaz.Mühim olan: gönülden bağlılık.Biraz da büyük nebilerden söz edelim. İsaî de,öse'den çok Amos'a yakın. Yalnız onun gibi çobandeğil, yüksek bir aileden geliyor. O da Amosgibi, adalet ve merhamet peşindedir. İbranilerin,hatta bütün eski şarkın en büyük şairi (Somer'egöre).Aşağı yukarı bir asır sonra Jeremie çıkar ortaya.Jeremie de çok büyük bir şair. Hayatı çileleriçinde geçmiş.

Buhtınnasır, Kudüs'ü yakıp yıkmış. Yahudilerinkılıçtan kurtulanları Mısır'a kaçmış. Jeremie dekaçanlar arasında. Ve yad ellerde can vermiş.Tanrısına olan imanını hiç bir zamankaybetmemiş. Ümidini kesmemiş.Ezechiel, Jeremie yaşarken va'za başlamış (593).Ezechiel, bir din adamı ve bir kanun koyucu.3) ŞAİRANE VE HAKİMANE YAZILAREski Ahdin son bölümü: yazılar (ketubin). Bumüphem adı taşıyan koleksiyon, kanunlara venebilere eklenecek değerde bulunmuş. Buparçaların bütününe haciyografya da deniliyor.Hacitografya'yı oluşturan risaleleri şöylesıarlayabiliriz: Mezamir (mezmurlar), Eyyup,Meseller. Sonra bunlara beş tomar daha eklenir:Neşideler Neşidesi, Ruth, Yanıp yakılmalar,Esdras, Nehemie, Kronikler.Bu risalelerin en mühimi: Mezamir. Hemhavralarda, hem kiliselerde okunur. Bazılarımünacat, bazıları dua, bazıları neşide:

Akar sular peşinde bir ceylan gibiSenin özlemini çekiyorum, Rab.Ruhum Rabbe susuz,Ne zaman Allanın cemâlini temaşaedebileceğim?Meseller, eski Doğu'da, bilhassa Mısır'daüzerinde çok uğraşılmış bir türün örnekleriyledolu. Sözde Süleyman'ın kaleminden çıkmış.Hakikat şu ki asırlar boyunca düşünülüpyazılmış. Şüphesiz dine de yer veriliyor buhikmetlerde.Ama daha çok dünyevî bir ahlâk sözkonusudur.Eski İsrael'de en derin ve en yüce ahlâkdüşüncesini Eyyup'ta buluyoruz. Eyyup, adaletve imanı temsil eder.Vaiz, Eyyub'ün zıddı olan bir düşünceyi sergiler.«Her şey boş, her adımın sonunda: inkisar.Hayvandan farkımız yok. Ölümle her şey biter.

Yaşarken kâm almağa bakmalıyız».Neşideler Neşidesi de dini bir kitaptan çok,dünyevî bir aşkın hikâyesi.Danyal kitabında, karanlığın içinden dörthayvan zuhur eder: arslan, ayı, panter, dragon.En korkuncu dragon.Arslan: Babil'dir. Ayı: Medler. Panter: İran.Dragon'a gelince... İskender'den AntiochusEpiphane'e kadar Yunanlılar.Fakat birdenbire Gökkübbe'de tahtlar kurulur.Kıyamet günü gelmiştir. Hesaplar görülecektir.Kitabın ikinci bölümü remizlerle anlatılan birdünya tarihidir. Ezra, İbranilerin Babilesaretinden dönüşlerini ve Mabedin yeniden inşâedilmesini nakleder.4) APOKRÎFLERKitab-ı Mukaddes'den söz ederken Apokrif'leri

de unutmamalıyız.Protestanlar, Yunanca Eski Ahid tercümesinde(Septant) bulunan fakat İbranice metindeolmayan 7 risaleyi bu isimle anarlar. Bunlar-.Tobias, Judith, Süleyman'in bilgeliği, Ecclesasticus, Baruch, Maccabees'ler(1, 2) dir.Tobias, Tobias ile Sarah'm serüvenlerini anlatır.Her ikisi de büyük çileler çektikten sonra ilahîgufrana mazhar olurlar. Melek Refail'inyardımıyla Tobias'la Sarah evlenirler.Judith kitabı, dilber Yahudi dulu Judith'in Asurikumandanını nasıl kandırdığını ve İsrail'indüşmanlanna nasıl üstün geldiğini anlatır.Süleyman'm bilgeliği kitabı da Meseller kitabıgibi hem yöneticiler hem de uyruklar içinöğütlerle doludur.Ecclesiasticus'un bir adı da Sirach'm oğluYesünun hikmetidir.

Baruch'da bir çok konular biraraya toplanmış-,günah çıkarmalar, ilahi hikmetin yüceltilmesi vebir sürü şiir.Maccabee'ler Eski Ahid'le Yeni Ahid arasındayer alır.Birinci kitab daha çok tarihîdir. İkinci iseteolojik.Judaizm, helenistik ve Romalı dönemleriboyunca, miladın birinci asrının, sonlarınakadar, gerek Filistin'de gerekse dağınık camialariçinde geniş bir edebi faaliyet göstermiştir.Ne var ki, bu kitaplardan çok azı İbranikanununda yer almıştır. Bereket, ya erkendenYunancaya çevrilen veya aslında Yunancayazılmış olan bazı öteki yazılar da,İskenderiye'nin güçlü Yahudi kolonisinin kutsalkitapları arasına sızmış. Kilise, İskenderiye'deyapılan Yunanca tercümeyi yani Septant'ıbenimser. Bu sayede eski İbranice metindemevcud bir çok eserler Apokrif adıyla bugünekadar gelmiştir.

Bir çok Apokrîfler hayâl mahsulüdür. Tarihtençok dinî veya hamasî birer roman. Süleyman'mHikmeti ise hıristiyan ahlâkına daha yakın birkitap olup bütün bu apokrif edebiyatın incisidir.Yazar İsa'dan bir asır önce İskenderiye'deyaşamış bir Yahudi. Kitap hem yenifisagorcüların, hem eflatunculann, hem destoacıların ilham aldığı felsefî' bir ğnose'ladoludur. Açıktan açığa ruhun ölümsüzlüğünü,dünya hayatının hiçliğini ileri sürer.Bu çok mistik esercik, İskenderiyeli Philon'unmüjdecisidir.Philon, eserlerini İncil'in vaz' edildiği yıllardaYunanca olarak kaleme almıştır. Philonmukaddes metinleri mecazi olarak tefsir eder veonlardan, Tanrı, Kelam, İlahi güçler ve dünyayıyöneten İlahi kanun hakkında yüce bir takımdüşünceler çıkarır. Bu güçlü düşünceninyankılarını, Maccabee'lerin dördüncü kitabındabuluruz. Antiochus Epiphane zamanındakiYahudi şehitleri, gerçek felsefenin temsilcileriolarak tanıtılır. Stoacılar, akıl; tutkuların mutlakhâkimidir, derler ya, bu şehitler de bu stoacı

iddianın yaşamış örnekleridir.Yine Miladın birinci asrında yaşayan FlaviusJoseph İbranî kavminin tarihini anlatan kitaplaryazdı.Joseph'le Philon'un yanında Kilise, dahadoğrusu bazı Doğu kiliseleri, bize apokaliptik vemistik mahiyette bir çok eser aktarmıştır.Macchabee'lerde Adrien devrindeki Yahudiisyanı arasmda geçen üç asırlık zaman içindekaleme alman bu eserlere Eski Ahd'inpseudepigraph'ları adı verilir. Eski kilisetarafından ibüyük bir itibar gören bu kitapçıklardaha sonra gözden düşmüştür.Henoch kitabı da öyle. Yeni Ahd'mkitaplarından biri• olan Jude'ün mektubu kıyamet gününe ait birkehaneti muhtevidir. Henoch kitabı önceleriİbranice veya Aramice yazılmış. Ama bize kadargelen metin Habeşçe, kısmen de Yunanca. Eser,ermişler tarafından okunsun diye yazılmış.

Yahudilerin uzun zamandır beklediği «Mesih»imüjdeliyor.Habeşçe Henoch'un yanında, biraz daha sonrayazıldığı anlaşılan Slavca bir risale daha var:Henoch'un Esrarı kitabı. Bu da maveraya karşısonsuz bir tecessüs belirtmektedir.Yakub evlâtlarına atfedilen Oniki HavarininVasiyetnamesi de aynı ilhamı dile getirir. Bütünbu vaizlerden ortaya çıkan ahlâki ideal: iffet,mahviyet, hakaretlerin affı, aşk ve merhamet,sabır, yoksulluk. Kenan'ın dediği gibi, «bir çeşitHristiyanhğm müjdecisi.»Levi'nin Vasiyetnamesi, mesiyanik imajlarladolu bir ilahî. Günahı ortadan kaldıracak vekâfirleri hidayete erdirecek bir peygamberinzuhur edeceğini müjdeler.II — YENİ AHİDBibiler, bütün olarak ele alınırsa iki bölümeayrılabilir.

Birçok yazıları kucaklayan ve daha çokMusevilerin kitab-ı mukaddesi olarak bilinenEski Ahid'le îsevilerin Mtab-ı mukaddesi olarak bilinen Yeni Ahid. KısacaBible, Eski Ahid'le Yeni Ahid'in birarayagetirilmesinden ibarettir.Britannica Ansiklopedisine göre «Yeni Ahid,hıristiyan Bible'inin oldukça kısa bir bölümüdür.Mezmurlar'la Büyük Peygamberlerden dahaküçük bir yer tutar. Bununla beraber,hırıstiyanlığm yayılışında Yeni Ahd'in etkisimütevazi hacmiyle ölçülemeyecek kadar büyükolmuştur. Hıristiyanlar, Eski Ahid'den daha iyitanırlar Yeni Ahid'LYeni Ahid üzerine yazılanlar, hacimleri dedikkate alınırsa.Eski Ahid üzerine yazılanlardan daha büyük biryekûn tutar.Yeni Ahid de eskisi gibi bir kitaplarmecmuasıdır. Bu kitapların başlıcalan 1 :—

înciller, 2 — Havarilerin işleri, 3 -r- Resullerinmektupları, 4 — Vahiy kitabıdır.1) ÎNCİLLEREski Ahid için Pentatök ne ise Yeni Ahid için deînciller odur. İnananlar topluluğunu kaynaştıranolaylarda imân söz konusudur. Pentatök İçin butemel olaylar «çıkış»ı kuşatan olaylardır. încilleriçin ise İsa'yı kuşatan olaylar.. İncil'lerlePentatök'ün ortak bir yönleri de şu • İkisi deedebî tenkidin üzerlerinde en çok yoğunlaştığıbölümleridir kutsal kitapların. Gerçi încillerbirbirine bağlıdır ama ilk üç İncil gerek amaçlangerek yapılan bakımından ayn ayn kitaplardır.Dördüncü İncil ise -menşei ne olursa olsun-ötekilerden çok daha ferdîdir. Karma eserlerebenzeseler de, dört İncil Yeni Ahid'in ötekibölümleri için birer temel sayılırlar, ötekibölümler daha eski olabilir, teolojik bakımdandaha derin olduklan da söylenebilir. Bununlaberaber Bible'in içinde özel bir yer tutarlar. Dahasonraki tarih de, dini talimat da onlara dayanır.

Mathieu (Mata) İncili, İsa'nın şeceresi ile başlar.Arkadan doğuşu ve çocukluğu anlatılır. İsa'nınrisalet hayatı, vaftiz oluşuyla ve çölde şeytantarafından baştan çıkarılma teşebbüsüyle devameder. İncil'in bundan sonraki önemli kısmında«Dağdaki Vaaz» gibi parçalar yer alır.Bunları, bir sürü mucize ve oniki havariningönderilmesi izler. İsa'yla düşmanları arasındakiçekişme, İsa'nın Nazareth'e sürülüşü.. İncil'inikinci bölümüne geçişi hazırlar.İkinci bölümde İsa'yı müridleriyle Kudüs'egiderken görüyoruz.Onları kendi çekeceği çileye hazırlamaktadır.Düşmanlarıyla çekişmeleri daha da yoğunlaşır.Ve İncil, İsa'nın çilesi ve ölümü sahnesinihazırlar. Burada anlatılan bazı teferruat ötekiİnciller'de yoktur. Mathieu İncili İsa'nındirilişinden sonra vukulbulan bazı tecellilerinakleder. Ve her bölümde Eski Ahd'e bir çokimâlar, atıflar görülür. Birçok bilginlere göre buimâlar hınstiyan olan Yahudilere hitapetmektedir.

Marc (Markos) İncili dört İncil'in en kısası vebirçok bilgine göre en esMsidir. İsa'nın ortayaçıkışı hakkında hiçbir bilgi vermez. BirdenMedias res'e dalar. İsa, vaf tizci Jean tarafındanvaftiz edilir. Mucizeler ve vaazlar faslı başlar.Marc İncili'nin ilk bölümlerinde beslenme,tedavi, ve tabiat güçlerine boyun eğdirmemucizeleri vardır.- Marc da Mathieu gibi, İncil'inorta bölümlerini çarmıha gerilişin hazırlığınaayırır. Son bölüm, İsa'nın son günlerini,yakalanışını ve çarmıha gerilişini ve dirilişten,sonra ortaya çıkışını anlatır. Mathieu İsa'yı EskiAhid'deki kehanetlerin gerçekleştiricisi olaraktanıtır. Marc'da ise İsa, büyük işlerin ya-pıcısıdır.Luke (Luka) İncili'ne gelince., bu kitaptaMarc'da da Mathieu'de de bulunmayan malzemevardır. Kitap, İsa'nın doğuşu ve hayatının ilkyıllarıyla başlar. Luke'ün İncil'i Yahudi olmayanhınstiyanlar için yazılmıştır.Jean (Yuhanna) İncili ile diğer inciller arasındaortak bir yan yoktur.

2) HAVARİLERİN İŞLERİLuke İncili'nin devamı olarak yazılmış. Aynızamanda İncillerle Resullerin mektuplarıarasında bir köprüdür.İsa'nın urucu ve Ruh-ul Kudüs'ün gelişihırıstiyanlığm hikâyesini'başlatır. Kitabın ilk bölümlerinde hâkim olançehre Aziz Pierre'dir: kilisenin sözcüsü ve 12havarinin başı.Kudüs'teki hırıstiyan cemaatin tasviri, Stephan'mvaazı ve şehadeti ile kapanır. Ve havarilerkitabının esâs bölümüne geçişi sağlar. Aziz Paul,putperestler (gentile) nezdinde resuldür. Paul,ilahî bir tecelliye mazhar olarak hidayete ulaşır.Diğer bir tecelli ise, Pierre'i İncil'in hemputperestlere hem de Yahudilere hitap ettiğineinandırır. Kitabın diğer bölümleri, Paul'ün vemüritlerinin Anadolu'da ve Avrupa'nın bazıülkelerindeki misyonerlik seyahatlerini anlatır.Bu faaliyetler şurasında, mühtedi putperestlere

resullerin nizamları nasıl uygulanacaktırmeselesi ortaya çıkar.Meselenin halli Kudüs'te toplanacak bir meclisehavale edilir. Bunun üzerine Kudüs'e gidilir.Orada Paul'ün adı bir isyana karıştırılır. Paul,Roma vatandaşı olduğunu ileri sürer. Bir çokRomalı memurun huzuruna çıkar. Gemi kazasıda dahil, hayli gecikmeden sonra Roma'ya ayakbasar. «Havarilerin İşleri» Kitab-ı Mukaddesüzerinde çalışanlarca zaman zaman ihmaledilmiş ama «Tarihî Kitaplar» Eski Ahid için ne kadar önemli ise,«Havariler» de yeni Ahid için o kadar önemlidir,o olmasa Resullerin mektupları»m okuyanlar sık sık istikametlerini şaşırırlardı.3) RESULLERİN MEKTUPLARIYeni Ahid'de en hacimli bolüm: mektuplar (21tane).Çoğu, I. asır hırıstiyan toplulukların herhangi

birinde ortaya çıkan bir meseleyi çözmek içinkaleme alınmış. Ama aralarında bir çokcemaatlere yollanmış bildiriler de var.Romalılara mektup, Paul'ün vaazlarına, başkamektuplardan daha geniş yer ayırır. İnsanlardagünahın kaçınılmaz olduğu gösterildikten sonraİbrahim'in imanında sergile nen mazeretlerdoktrinine geçilir. Bunu, yeni hayatla ilgilitartışmalar izler. Sonra havari, imanı uğrunagiriştiği mücadeleleri anlatır. İsrail'in ve ilahîtercihin sırları aydınlatılmağa çalışılır. Mektubunikinci bölümü, yeni hayatı dile getiren bazıkişileri ve sosyal durumları sıralar.Rorentlilere birinci mektup: İlk hırıstiyancemaatini etkileyen meselelerden bir kısmını elealır. Hizipleşme, bazı vaizlerin belagat gücünüabartma, cinsi ahlâksızlık, putlara ikram edilenetleri yemek, dil yüzünden ortaya çıkankarışıklıklar, ölümden sonra dirilişin inkârı gibi.Korentlilere 2. mektup: Cemaatler meselesini elealır ama teferruata inmez. Konusu, daha çok,risaletini tanımayanlara karşı Paul'ün müdaf

aasıdır. Ayrıca Korent'deki hırıstiyancemaatlerine âlicenaplık tavsiye edilir.Galatlara mektup: Başlıca konusu da Paul'ünmüdafaasıdır.İncil'le Musevi kanununun arasındaki ayrılığıRomalılara mektuptan daha keskin olarakbelirtir. Böylece hırıstiyanlığın hürriyet anlayışıyüceltilir.Efeslilere mektup: Musevi - hırıstiyan meselesiiçin yazılmış.Temel konu i İsa'nın başında bulunduğu tekkilisede putperestlerle Yahudilerin birleşmesi.Mektup, bu birliği, hırıstiyanlarm ahlaki hayatınauygular; özellikle izdivaç ve aile hayatına.Korozyalılara mektup: Efeslilere mektupla birçok benzerlikleri var. Korozyahlar da Efeslilergibi kiliseye büyük önem verirler. Ama kiliseninİsa hakkındaki görüşlerini bölüşmezler. Buvesileyle İsa ile kilise arasındaki sıkı münasebetdaha da güçlenir.

KANON VE METİNLERSöylediklerimizden de anlaşılıyor ki, Bible birtasvirler albümüdür. Bunlardan bazıları sadecebirer portredir, bazıları ise ayrıntılı birer iskeç,diğerleri de soyut birer sembol Bu sebebleBible'in içindeki kitaplardan hangileri gerçektenBible'e aittir, hangileri bu mecmuanın içinetesadüfen girmiştir? Kestirmek zor.. Kaldı (ki,çeşitli dillere çev rilen, çeşitli edebiyatlartarafından benimsenen bu metinlerin hangileriesas olarak ele alınacak? Bu da ayrı bir mesele..Bir Protestan, Bible'in Katolikler için yayımlanannüshasını inceleyince görür ki kendi nüshasındabulunmayan bir sürü risale var. Nasıl olmuş dabu risaleler Bible'e katılmış, der kendi kendine.Kitab-ı Mukaddes Kanon'u üzerindekiçalışmaların amacı bu soruya cevap vermektir.Dahası da var., herhangi bir okuyucu Bible'inyeni bir ter-.cümesini karıştırınca çok iyi bildiği bir parçanınatlanmış

olduğunu farkeder. Allah, Allah! Bu parçalarneden çıkarılmış? Bu ikinci sorunun cevabını daBible metinleri üzerindeki çalışmalardabulacağız. Gerçekte cevaplandı, rüması gerekensoru tektir: Kitab-ı Mukaddese neler girebilir?Neler giremez? Yeni Ahid, Eski Ahid'e kıyasladaha az güçlük arzeder. (Tamamlayıcı bilgi içinbkz. EK I i«Kitab-ı Mukaddes Kanon'u»)1) ESKİ AHİD'DE KANON«Kanon» kelimesi, kutsal kitapların geçerli birlistesini belirtmekle kalmaz, uzun bir gelişmesonunda kararlaştırılan kesin bir kitaplar listesinide belirtir.a — Yahudi Kanon'uİbranice ilk kutsal kitaplar mecmuası ne zamanve nasıl meydana çıktı? Bilmiyoruz. 2. Krallarkitabında rastlanılan bir kayıt, benzerderlemelerin mevcud olduğunu var sayıyor.

Ama bu kaydın da, derlemelerin de tarihlerinitespit etmek imkânsız. Aşikâr olan şu ki,Pentatök (hiç değilse Pentatök'ün ilk dört kitabı)Kudüs'de bu tarihten daha önce bir arayagetirilmiş bulunuyordu.Eski Ahid'in Kanun, Nebiler ve Hacıyografyadiye bö lünmesi Eski Ahid'in tedvini(canonisation) tarihindeki merhaleleri yansıtır.Demek ki, ilk kanunlaştınlan bölüm Kanun (law)olmuş, bunu Nebiler ve Hacıyografya izlemiştir. Daha sonraki bir Yahudi geleneğine göreEzra ve Nehemiah zamanında «Büyük birSinagog» Bible'in kanunlarını tespit etmeğekalkmış. Hem Yahudiler hem hırıstiyanlararasında geniş bir kabule mazhar olan bugelenek bir çok tarihçiler tarafından şüpheylekarşılanır. Çünkü daha güvenilir kaynaklardananlaşıldığına göre, Eski Ahid, Ezra veNehemiah'dan çok sonra Yahudiler vehırıstiyanlarca bir sorun olarak kalmakta devametmiştir.Genel bir yargıya varmak caiz ise şöyle derdik s

«bir çok kutsal yazı derlemeleri İsrail'in tarihindeçok eski zamanlardan beri bir araya getirilmişfakat ancak çok daha sonra bu yazılar bir(kanon) hüviyeti kazanmışlardır.Ne kadar sonra? Bunu kestirmek Eski Ahid'inYunanca tercümesinde toplanan kitaplarlistesinin tefsirine bağlıdır.Bu tercümelerde Kanun, Nebiler, Hacıyografyave Eski Ahd'in Apokrifleri vardır; ama bu düzeniçinde yer almamışlardır kitapta. ApokriflerinSeptant'da yer alışı, birçok bilginleri, iki YahudiKanon'u olduğu inancına götürmüştür.Bunlardan biri daha dar bir kanon, Filistin'degeçerlidir. Biri ise daha geniş olup Yunancakonuşulan ülkelerde muteberdir. Bununlaberaber bilginlerin çoğuna göre Kutsal kitaplarınYahudi koleksiyonu, İsa'dan önce ikinci asrakadar kesin bir hüviyet taşımıyordu henüz.Gerek Apokriflere gerekse Hacıyografyalaragiren bazı kitapların statüleri şüpheliydi. Buşartlar içinde Septant'a sokulmuşlardı. Fakat bu

dönemde herhangi bir Kanon'dan söz etmekzamansızdı. «Kanon» ismi, Jamina'da, İ.S. 90veya 100 yıllarında, Haham Akiba'nınbaşkanlığında toplanan hahamlar meclisincekabul edilmiş kitaplar için kullanılabilir.O zamana kadar Süleyman'ın Neşideleri veEcclesiastes'in durumu şüpheli kalmıştır.Jamina'da ise kesin olarak Kanon'ageçirilmişlerdir. Buna mukabil Kanon'a Esther,Jeremiah ve Daniel ekleri -Septant'da olmalarınarağmen- ithal edilmemişlerdir. Tobit, Judith,Hikmet, Ecc lesiasticus, Baruch, Maccabeeskitapları da öyle. Resmi olarak Yahudi Kanon'uPentatök'ü, Nebiler'i, Hacıyografyalan içine alır.Ne var ki bu Kanon'da Pentatök'e ayn bir yerverilir. Bu kitap «kanunların kanunu»dur. YeniAhid'deki kullanılışda, eski hırıstiyanlar arasında hattaçok daha eskiden, Pentatök'e böyle bir statüverildiğini anlıyoruz.Eski Ahd'in Yahudi Kanon'u nasıl kurulmuş? Bukonuda aydınlatıcı bilgileri Ölü Deniz