Işık Doğudan gelir-Cemil MERİÇ

civarındaki araştırmalarda buluyoruz. Eski Ahidkitapları JPentatök ve Nebiler dahil- İ.ö. IV.asırda Hacıyograflann büyük bir bölümünü deiçine alarak standartlaşmalardır. Bununla beraberHacıyograflann bazıları (Daniel de bunlardandır)Jamina toplantısına kadar hâlâ münakaşakonusuydu.Kudüs düştükten (İ.S. 70), hırıstiyanhk hareketigeliştikten sonra Yahudi camiası Bible'lerininhudutlarını daha kesin olarak saptamakihtiyacını duymuşlardı. Böylece Bible'e girenbazı kitaplar Bible'in dışına çıkarılmıştır(Apokrifler). Buna mukabil daha önce itirazauğrayan bazı eserler de Bible'e alınmıştır.b — Hıristiyan Kanon'uİsa'nın ve ilk hırıstiyanlarm Bfble'i Eski Ahid'di.Ama Bible'in kucakladığı kitapların bir fihristiyoktu. Kitabın hacmini tâyin etmek için YeniAhid'de karşımıza çıkan eski Ahid'den yapılanalıntılara ve Eski Ahid'e yapılan atıflaraeğilmekten başka çare yok. Bu araştırmalarBible üzerinde çalışan bilginlerin yıllarını almış.

Alıntıların ve atıfların çoğunun Eski Ahid'inhangi parçalarına ait olduğu aydınlatılmıştır.Yeni Ahd'in zikrettiği kitaplar içinde eskiAhid'in deuterocanonical kitaplardan(Apokrifler) bir çoğu, ve Enoch'un kitabı gibihiçbir Kanon'da yer almamış risaleler de var.Hattâ bazı bilginler Eski Ahid'in iki ayrı Kanon'ubulunduğunu ileri sürmüşlerdir. Onlara, göreYahudilere Mektuplar'da kullanılan Eski AhidSeptant Kanon'u idi. Oysa Yeni Ahid'in ötekibölümlerinde başvurulan eski Filistin'de geçerliolan daha dar bir Kanon'du. Bununla beraber buteşebbüsler. Bible tarihicilerinin büyük birçoğunluğu tarafından şüpheyle karşılanmıştır.Demek ki Yeni Ahidde geçen bu alıntılar ozamanki Eski Ahid Kanon'u araştırmalargösterdi ki harakeler asıl metinden 1000 yılsonra konmuştur.2J YENİ AHDİN KANON1JBir zamanlar Hıristiyan Bible'inde ne Eski Ahidvardı ne Yeni Ahid. Yeni Alıd'in hükümleri(mesela II. Tim)

«Her kelamı Tanrı ilham etmiştir,» dahasonraları Eski Ahid diye adlandırılacak olankitaptan çıkarılmıştır. İlk babalar dönemindeki«kutsal metinlerde yapılan imaların çoğu bumahiyettedir. Hıristiyanlar ancak zaman zamanEski Ahd'in yanına bir «yeni» kutsal kitapeklemek lüzumunu duymuşlardır. Biz Yeni AhidKanon'una daha genişbir yer ayırdık ama bu Kanon Eski AhidKanon'undan daha aydınlık değildi. Sadeceeldeki kanıtlar daha çoktu.Kanon ve GelenekYeni Ahid Kanon'u herhangi bir eserde tespitedilmemişken Hıristiyan kilisesi kendi Bible'iolarak Eski Ahd'i kullanmaktaydı. Ama İsa ileilgili birtakım gelenekleri de vardır. Aziz Pauldirilişden söz ederken Eski Ahd'e başvuruyordu.Mektuplarında İsa ile ilgili pek az bilgiverilmektedir.Bunun sebebi şu olsa gerek: Kilise, daha ozamandan, bu konuyu kendi geleneği olarak

benimsiyordu.Kilisenin dersleri de, vaizleri de, ibadetleri de bugeleneği yansıtıyordu. Eski Ahd'in yorumu dageleneğin bir bölümü idi. Yeni Ahid içinde veilk kilise babalarının vaizlerinde yer alması daöyle. Yeni Ahid Kanon'unun nasıl geliştiğinianlamak için geleneği bilmek şarttır. Niçin bellikitapların kutsal metin diye seçildiğini başkatürlü anlayamayız.Gerçekten de Yeni Ahid Kanon'ununoluşmasında bir çok faktörler rol oynamıştır.Bununla beraber kilise tarihçileri her esere aynıağırlığı vermezler. Kilisenin tercihlerini tâyineden bir başka faktör de zamamn geçişiolmuştur.Kilise, mazideki köklerini ortaya çıkarmak veistikba lini sağlamlaştırmak ihtiyacıhdaydı.«Havarilerin hatıraları» bu kaynaklardan biri idi. Kanon'lannoluşmasında etkisi olan başka bir faktör dahavardı: havarilerin vaizlerinde bulunmayan fakat

havarilere atfedilen yazıların tedavül etmesi.Herhangi bir tahrifi önlemenin biricik yolu,havarilerin eseri olan yazılan sınırlandırmaktı.Rafızi Marcion, Yeni Ahd'in bir Kanon'unuderleyince böyle bir sınırlama kaçınılmaz oldu.Marcion'a göre tek gerçek İncil vardıi Paul'unmektuplarıyla, Luther'in İncili, Gerçi Marcion,kilisenin bir Kanon yayımlamasını istemiyorama böyle bir Kanon'un vücuda getirilmesindehizmeti olmuştur. Kanon'un yapılmasını hızlandıran başka birheretik akım daha var: «Montanizm».Montenistler Ruh-ul Ku düs'e dayanarakkonuştuklarını söylüyorlardı. Onları susturmakiçin Yeni Ahid yazılarının canlı şahitleri olanhavarileri konuşturmak kaçınılmazdı. îlkkilisenin yazılarını elemek ve havarilerinşahadetini tespit etmek 4. asır hırıstiyanlarınınbaşlıca işi oldu. Eusebius'e göre kiliseninyazılarını üç bölümde incelemek lazımdı: 1)Yeni Ahd'in bölümleri diye dünyaca kabuledilmişyazılar.

2) Bazıları tartışılmış fakat sonunda kabuledilmişyazılar.3) Bazıları ise şüpheli görülerek şimdilikreddedilmişyazılar.Kabul edilen KitaplarÖyle görülüyor ki hınstiyan edebiyatınındevşirmesi gereken en eski yazıları, Paul'unmektuplarıdır. Şurasını da unutmamak lazım ki omektuplar, hiç değilse başlangıçta,«Kutsal metinler» arasına girmemekteydi. Romakilisesinin inancına göre Eski Ahd'itamamlayacak olan kitaplar İncillerdir. Bu iş de2. asrın ortalarında gerçekleşmiştir.Yeni Ahid kitaplarının en eski fihristi 2. asırdaRoma'da yapıldı.

Bunlara Muratori parçaları da denir, çünküfihristi yayımlayanın adı Ludvico Muratori'dir.Fihrist Latince yazılmıştır.Roma kilisesinde, İsa'dan sonra 200 yılındaokunan kitapları içerir. O zamana kadar(İrenaeus ve Tertullian'a göre) hem Lyon hemKartaca kutsal kitap olarak încilleri, Paul'unMektuplarını ve daha bazı mektuplarıokuyorlardı. Birkaç yıl sonra ise İskenderiye'deOrigen eserleri onun da, aşağı yukarı, böyle birderlemeden faydalandığını gösterir. Bütün kilisebabalarının benimse, diği kitapları şu 4 şehirdebuluruz: Roma, Lyon, Kartaca ve İskenderiye.Bu kitapları Yeni Ahid fihristinden çıkarabiliriz: Mathieu, Marc, Luke, Jean, Havarilerin işleri.Romalılar, 1 ve 2. Körentliler, Galatlılar,Efesliler, Filipyenler, Kolozolılar, 1 ve 2.Te'selyalılar, 1 ve 2. Timoti Titus, Philemon ve1. John.Tartışılan Kitaplar

Gerek Eusebius'dan gerek Eusebius'unyararlandığı kilise babalarından edindiğimizbilgilere göre geçici olarak Yeni AhidKanon'una giren fakat şu veya bu kesimdetartışma konusu olan kitapları şöylesıralayabiliriz: Yahudi, lere mektup. Doğukilisesinde kabul edilmiş, batıda tartışma konusuçünkü Muratori Kanon'unda yer almış, başkabirçok yazarlarca da şüpheli bulunmuş. James'inmektupları nerdeyse bütün yazarlar tarafındaneleştirilmiş.»(Encylopedia Britannica, «Bible» ve «Evangel»maddeleri) EK I: KİTABJ MUKADDESKANON'U«Kanon, kilisenin Bible'deki kitaplara tanıdığıotorite demektir. Hıristiyan kilisesi, ilkgünlerinden itibaren, yahudilerin dini yazılarınıyani Eski Ahd'in kitaplarını meşru olarak kabuleder. Apokrifler bu eserlerin dışındadır.Çünkü Jamina (î. S. 90) Yahudi Meclis-iRuhanisi, bunla nn «insan eli tarafındankirletildiğini» kararlaştırmıştır.

Bugünkü şekliyle Yeni Ahd'e giren kitaplar 4.asrın sonundan itibaren Batı Kilisesiace meşruolarak kabul edilmiştir.Oysa Doğu Kilisesince bazı kitapların meselaApokalips'in benimsenişi ancak birkaç asır sonraumumileşmiştir.Bununla beraber hem eski hem yeni Ahidkonusunda Kanon uzun bir gelişmenin sonundaoluşmuştur.Eski Ahid geleneksel olarak üç bölüme ayrılır •.Kanun, Nebiler, Yazılar. Bu üç bölüm, EskiAhd'in derlenişinde ve meşru olarak kabuledilişinde birbirini izleyen üç merhaledir.Kanun, Bible'in ilk beş kitabını teşkil eder(Pentatök).Uzun bir derleme sonunda, eski zamanlardankalma hikâyeler ile hukuk mecellelerindenoluşmuştur. Büyük bir ihtimalle son biçiminiİ.Ö. 400 yıllarında almıştır.

Nebiler, iki bölümdür-, (a) önceki nebiler(Joshua'nm, Samuel ve Kralların tarihî kitapları),(b) sonraki nebiler (İsaiah, Jeremiah, Ezechiel veküçük nebiler) Bu kitaplar, elimizdekibiçimleriyle, İ.Ö. 3. asır sonlarında tamamlanmışve meşru oldukları kabul edilmiştir. Ketubinlerveya Hacıyografyalar, eski Ahd'in geriye kalankitapları. Bunlar 4 esas grupta toplanır.- Şairaneeserler (mezmurlar, meseller, Eyyüb); beşMegilloth (tomarlar) bazı âyinlerde okunmakiçin yazılan Megillothlar şu başlıkları taşır:Neşideler Neşidesi, Ruth, Mersiyeler,Eklesiyastlar(vâiz), Esther:, Daniel'in apokaliptikkitabi; ve tarihler (Ezra, Nehemiah, kronikler).Bu kitapların kabulü, yavaş yavaş olmuştur (Î.S.birinci asır). Ferdi kitaplar için tartışma, Jami.na toplantısından sonra da devam etmiş,(bilhassa Esther, Eklesiyastlar, NeşidelerNeşidesi) ve aşağı yukarı İS. 120yılında sona ermiştir.Apokrifler, yahudi kökenlidir, çoğu Septant

tercümesine alınmıştır, bununla beraber hiçbirzaman Filistin yahudileri arasında geçerlilikkazanmamıştır. Eski Ahd'in Septant tercümesinikullanan hırıstiyanlara gelince: onlar Apokrif lerieski Ahd'in diğer kısımlarıyla aynı değerdekabul etmişlerdir. Hıristiyan ilimleri geliştikçe,bilhassa Doğu Kilisesinde Apokrif'ler'ınmeşruiyeti hakkın da şüpheler belirmeğebaşlamıştır. Ve tartışma uzun za man sürmüştür.İngiltere'de Reform hareketi başlayınca,İslahatçılar Apokrifleri meşru olarak kabuletmemişler.Ama Roma Katolik Kilisesi Trent Konsilinde, 11Esdas ve Manasses duası hariç Apokrifleri EskiAhd'in parçası ola rak kabul etmiştir.İlk hırıstiyanlarm Yahudi kitapları dışındamukaddes kitapları yoktu. Yeni Ahd'e girenkitaplar (45'le 2. asır arasında yazılmış) ancakyavaş yavaş Eski Ahd'in itibarını kazanmışlardır.Heretik cereyanlar arttıkça kilise, dualarına çekidüzen vermek ihtiyacını duydu. 2. asırsonlarında Ronıa'da Muratori'nin Kanon'u

yayımlandı. Muratori Kanonu, dört İncil'i,havarilerin işleri, Aziz Paul'un 13 mektubunu,Aziz Jean'un 2 mektubunu, Aziz Jean'mVahiy'ini, Pier'in Apokalipsi'ni kabul ediyordu.Bible'deki Kitaplar1 — Tekvin: Dünyanın yaradılışı. Ademoğlununilk tarihi. İbrahim'in peygamberliği. Yusuf unölümüyle kapanan patriyarkal çağ.2 — Çıkış: Yusuf un ölümünden sonra İsrailOğullarına Mısır'da yapılan zulüm. Mısır'danSina'ya yolculuk.Sina'da nazil olan kanunlar.3 — Levitler: Sina'da nazil olan kanunlar.Kurban kanunu. Rahiplik müessesesininkuruluşu. Taharet ve necaset.Kutsiyet.4 — Sayılar: Sina'da konaklayış. İsrailoğullarının Moab ovalarına kadar sahralarda

dolaşması.5 — Deuterenomy: Musa'nın ölümünden önceson sözleri.İsrail oğulları sahrada nasıl yaşadılar. Musa'nınöğütleri, ve bazı kanunlar.Bu ilk beş kitap, Yahudi Canon'unda Tora adınıtaşır.6 — Joshua (İ.Ö. 400) : Musa'nın ölümündenFilistin'in fethi sonuna kadar İsrail'in başına gelenler.Toprağın kabileler arasında bölüştürülmesi.7 — Hâkimler (î.ö. 500 - 450) : Fetihle monarşiarasında yaşamış İsrail kahramanları Gideon veSamson.8 —• Ruth: Hâkimler zamanındaki pastoralyaşayışı anlatır. Eski İsrail'in evlenme âdetlerineörnekler verir.

Ama çok daha sonra yazılmış.9 — ıo — 1 ve 2 Samuel • önceleri Samuel'indoğuşundan Davud saltanatının sonlarına kadarİsrail'in yaşayışını anlatan tek cildlik bir kitaptı.İbranice metin bir çok tahriflere uğramış. Çokdefa Yunanca tercümeye bakarak düzeltilir.11 — 12 — 1 ve 2 Krallar: (Î.Ö. 500-400) :Önceleri Davud'un ölümünden Kudüs'ündüşmesine kadar İsrail tarini anlatan tek cildlikbir eserdi. Geniş ölçüde folklora yer veren esertarih bakımından da değerlidir. Bu da Samuelgibi gelecek nesillerin istifade etmesi için bazıtahrifata uğramıştır.13 — 14 — 1 ve 2 Kronikler: YahudiCanon'unda son kitap olup tek cild halindedir.Adem'den başlar, Yahudilerin Hüsrevzamanındaki restorasyon kalkınmalarına kadargelir. Yazar, bir çok kaynaklardanfaydalanmıştır, fakat çok kere tarihî hakikati diniahlak uğruna feda eder..15 — 16 — Azra, Nehemiah: Tek cild, İ.Ö. 300.

yüzyıl: Sürgünden sonra Yahudi kalkınmasının enönemli olaylarından bir kısmını anlatır. Belki deKronikler yazarı tarafından kaleme alınmıştır.Tarih karışık. Gerçi kullanılan kaynaklardanbirtakımı anlatılan olaylarla çağdaşama belli başlı olayların geçiş tarihleri tartışmakonusu.17 — Esther (İ.Ö. 150) : Yahudilerin İranlıdüşmanlarına karşı zaferlerini anlatır.Ahasuerus'un krallık dönemi.Kitabın kazandığı itibar daha çok millîduygulara tercüman oluşundandır. Kitapta Rabkelimesi bile geçmez.18 — Eyüb Cİ.Ö. 500-300) : Mensur bir girişlebir bitişten ibaret. Arada, salihlerin çektiği çilelermeselesi İle ilgili bir konuşma.19 — Mezmuıiar: İbadette okunmak içinyazılmış bir neşideler ve ilahiler kitabı.

Mezmurlann bir takımı Davud tarafından kalemealınmış olabilir. Ama kitap asırlara 82 — Jonah:33 — Micah: İsaiah'ın çağdaşı. Sosyaladaletsizlikler karşısında kehanette bulunur.Kudüs, büyük bir felaketin arif esindedir.34 — Nahum:35 — Habakkuk: (l.ö. 620)36 — Zephaniah:37 — Haggai: Cİ.Ö. 520) Mabedin yeni baştankurulması için İsrail oğullarına çağın.38 — Zechriah:39 — Malachi:ApokriflerÇeşitli tarihlerde, çeşitli yazarlarca kalemealınmış 15risale. Konusu: halk hikâyeleri, tarih, ahlak ve

din. Çoğu İbranice yazılmış ve Septanttercümesine alındıkları için kutsi sayılmış.Yeni AhidYeni Ahd'in Kanon değeri taşıyan kitapları da,bunlara risale demek daha doğru olur, 27 tane.Başlıcaları şunlar: 1 — Aziz Mata'ya göre încll.Geleneğe göre havarinin eseri ise de bugüngenel olarak meçhul bir yazar tarafından kalemealınmış olduğuna inanılıyor. 1. asrın sonlarınadoğru yazılmış. Kaynakları arasında: AzizMarkos ile Yunanca yazılmış Hz. İsa'nın öğütleride var. Lukas da aynı kaynaktan yararlanmış.înciller içinde en yaygını.2 — Aziz Markos İncil'i. Genel olarak JohnMarkos'a atfedilir. Markos, Aziz Petrus'unyorumcusu. Bu İncil, ötekilere kıyasla İsa'nınderslerine daha az yer vermiştir. Bununlaberaber İncil'lerin en eskisi olduğu ve Aziz Mataile Aziz Lukas'm kaynağı olarak kabul edildiğiiçin büyük bir tarihî değer taşır. Ne zamanyazıldığı kesin olarak bilinmemektedir.

Ama bir çok âlimlere göre 65 yıllarındaftoma'da kaleme alınmıştır.3 — Aziz Lukas'a göre İncil. Yahudi olmayanhınstiyanlar için Suriyeli Aziz Lukas tarafından70 yıllarında Yunanistan'da yazılmış. AzizMarkos'un incil'inden ve İsa'nın öğütlerini ihtiva eden Yunanca belgelerdenfaydalan, mıştır. Aziz Mata gibi.4 — Aziz Yuhanna'ya göre İncii. Hemen hemenbütün hınstiyanlara göre son yazılan İncil'dir.Efes civarında 1.asır sonunda kaleme alınmıştır. Bazı bilginler buİncil'i havari Yuhanna'nın yazdığın ileri sürerler.Başka âlimler ise bu Yuhanna'nın İncil'in sadecebazı bölümlerini kaleme aldığım, bütünününbaşka biri tarafından yazıldığını ileri sürerler. Buİncil'le diğer İncil'ler arasındaki en çarpıcı fark:İsa'nın sözlerine daha geniş bir yer vermesindeve öğretileri bambaşka bir biçimde sunmuşolmasındadır.

5 — Havarilerin İşleri. Hıristiyan kilisesinintarihini (İsa'nın miracından Aziz Pavlos'unRoma'ya gelişine kadar) devam ettirir. Kiliseningenişlemesi ve Aziz Petrus'la Aziz Pavlos'unyaptıkları üzerinde durulur. Lukas İncil'inin ikinci cildi olarak 70 ile 90 yılları arasındayazılmıştır.6 — Aziz Pavlos'un Romalılara Risalesi; 56yıllarında Korent'den yazılmış. Pavlos'un enderin düşüncelerinden bazılarını ihtiva eder(İsa'nın kurtarıcılığı).7 — Birinci Korentliler. 54 yıllarında Efes'deyazıldığı söylenir. Konu: Korent kilisesindeortaya çıkan karışıldıktır.8 — İkinci Korentliler. Birinci Korentlilerden biriki yıl sonra kaleme alınmış, Makedonya'da. Sondört bölümün daha önceki bir mektuptanalındığı söylenir.9 — Galattılar. Birçoklarına göre Aziz Pavlos'unen eski mektuplarından biri, Kudüs ruhani

Meclisinden az önce yazılmış.10 — Efesliler. Genel olarak Pavlos'un kalemealdığı söylenirse de Aziz Pavlos'un bir hayranıtarafından da yazılmışolabilir. Şayet Pavlos tarafından kalemealınmamışsa kesin olarak 1. asrın son yıllarındanönce yazılmıştır.Hem dil hem de konu bakımından «Kolos'hılaraMektup» a çok benzer.11 — FÜipyenlere mektup -. Yeni Ahd'inonbirinci kitabı.Aziz Pavlos'ün Efes veya Roma'da hapisteykenyazdığı şükran veya uyarı mektubu.12'den 20'ye kadar Aziz Pavlos'a ait olduğusöylenen fakat kesin olarak bilinmeyen çeşitlirisaleler.

20 — Aziz James'e atfedilen risale.21 — Aziz Piyer'e atfedilen bu mektup da hâlâbir çok kiliseler tarafından O'na atfedilir. KuzeyAnadolu kiliselerine gündelik talimat verir.22 — Piyer'in ikinci mektubu-. Bugün Piyer*ineseri olmadığı iddia ediliyor. İkinci asırdayazılmış olabilir.23, 24, 25 — Yühanna'ya atfedilir.26 — Kime ait olduğu kesin olarak bilinmeyeniki mektup daha: 26 - 27'nci kitaplar.Bible'e Alınmayan Değerli KitaplarBirinci Enoch: Çeşitli kaynaklardan devşirilmişapokalips'ler.Çoğu hınstiyanlık öncesinden. Kitabın asılönemi İsa devrindeki Yahudilerin apokaliptikdüşüncelerini aydınlatması.12 Patriark'm vasiyetnamesi, İ.Ö. yüz yılında

yazılmışfakat hırıstiyanların yaptığı eklerle tahrif edilmiş.Eserin önemi ahlakî niteliğinde ve cihanşümulifadesinde. Üstelik çarpıca, apokaliptik görüşlerde içerir.Süleyman'ın mezmurlari: î.ö. 1. asırda yazılmış18 mezmur.İsa döneminde yaşayan Farizi'lerin inançlarını veMesih'i bekleyişlerini aydınlatır.Bunlar Eski Ahd'e ait kitaplar. Bir de Yeni Ahd'egirmemişolan hıristiyani eserler var: Clement'in ilkmektubu.12 havarinin öğretileri. Hermas çobanı.Kitab-ı Mukaddes CemiyetleriXVIII. asır, Kitab-ı Mukaddes tercümelerinin(bütün olarak veya kısmen) misyoner

faaliyetlerinde kullanılmak üzere geliştiğine şahitoldu. Almanya'da 1710'da kurulan CansteinBible İnstitute, İngiltere'de 1698'de kurulanHıristiyanlık Bilgisini Geliştirme Cemiyetitercüme faaliyetlerine gerekli zemini hazırladı.1804'de kurulan İngiliz ve Yabancı KitabaMukaddes Cemiyeti, benzeri birçok derneklereön ayak oldu ve 770 çeşitli dilde Kitab-ıMukaddes'den parçalar bastı ve dağıttı. 1946'da BibleSociety'lerin faaliyetleri United Bible Society'leritarafından düzenlendik 1)EK II: KİTAB-I MUKADDES, KURAN VEBİLİMDilimizde Kitab-ı Mukaddesle ilgili en ciddi eserProf.Bucaille'dan çevrilen «Kitab-ı Mukaddes, Kur'anve bilim».Üniversitede yıllarca hocalık yapan Bucaille,ilmî araştırmaları sonunda müslüman olmuş.

Kur'an'ı metninden okumak için Arapçaöğrenmiş bir cerrah. Eseriyle hınstiyan dünyanınasırlık vehimlerini alt üst eden bu ilim adamınınbizim için hiç de meçhul olmayan ifşalarınıilimperest gençlerimize hararetle tavsiye ederiz.Biz kitaptan yazımızı tamamlayacak bazıalıntılar yapmakla yetineceğiz.Yazar, Prof. Edmond Jacob'a dayanarak şöylediyor:«İ Ö. 3. yüzyıla doğru, en azından üç türlüİbranice Kitab-ı Mukaddes vardı. Masoretikmetin, bundan kısmen tercüme edilen Yunancametin ve Samiriye Tevrat'ı... Kitab-ı Mukaddesmetninin nihaî olarak tespiti için birinci asrıbeklemek gerekecektir... Kitab-ı Mukaddesinbilinen en eski İbranice metni İ.S. 9. asraçıkmaktadır... Septant tercümesi İ.S. 7. yüzyılagelinceye dek otorite sayılacak.(1) Bu bilgileri daha önce verdiğimiz izahlarıtamamlamak için Cambridge Üniversitesindeteoloji hocalığı yapan Heard RichardGrenville'in Bible başlıklı incelemesinden

aktardık.(Bkz. Cassell's Encyclopaedia of Literatüre,1953, cilt 1, s. 45-52). ݧİtır... Hıristiyan âleminde genel olarak kullanılantemel Yunanca metinler, Vatikan'da CodexVaticanus ve Londra British Museum'da CodexSinaiticus adları altında muhafaza edilenyazmalar olup her ikisi de İ.S. 4. asırdankalmadır...»Bütün hırıstiyan kiliselerince muteber kabuledilen herhangi bir Kitab-ı Mukaddes yoktur.«Bir çok Katolik ve Protestan uzmanlarınıngerçekleştirdiği ve tamamlanmak üzere olanökümenik tercüme muhtemelen ortak bir metingetirecektir.»(Kitabı Mukaddesin çeşitli tercümeleri için Bkz.Maurice Bucaille, Kitab-ı Mukaddes, Kur'an veBilim, Türkçesi Doç Dr. Suat Yıldırım, s. 20 -

22)Bucaille, bu bilgilere kendinden bir şeyeklememiş.Vardığı netice şu: Eski Ahid'de şüphesiz kivahiy de vardır.Fakat bu vahiy, çeşitli insanların çıkarlarına,peşin hükümlerine ve zevklerine göre elealınmış, bir kelimeyle tahrife uğramıştır.Yazar, kitabının daha sonraki sayfalarındaKudüs Kitah-ı Mukaddes müdürü olup 1962'de yaptığı Tevrattercümesine bir genel giriş kaleme alan DeVaux'nun bu çalışmasını kaynak olarak kullanır.De Vaux'ya göre de Tevrat metnininhazırlanması en azından üç asırhk bir zamanbölümüne yayılmaktadır. (Bkz. a.g.e. s. 32).«Kanon, Yunanca «bozulmazlık, ruahfuziyet»demek.

İnciller için bir ayıklama yapıldı fakat EskiAhd'e hiç dokunulmadı.Bunun için çağdaş metin tenkidiyle uğraşanlarınvardığı hüküm şu: «Metni, harfiyen kabuletmemek gerekir.» (De Vaux) Nitekim Tekvinbir çok çelişkilerle doludur. Mesela, birbiriniizleyen iki yaratılış hikâyesi vardır. Yahuditakvimine göre dünya, İ.Ö. 37. asırda yaratılmış.Oysa çağdaş ilime göre güneş sistemizamanımızdan dört buçuk milyar yıl önceteşekkül etmiştir. İbrahim, Adem'den sonra1948'de dünyaya gelmiş. İbrahim, İsa'dan 18asır önce yaşamış. Demek ki Adem İsa'dan 38asır önce yaratılmış.Bu çok değerli kitabı bütün okuyucularımızahararetle tavsiye ettikten sonra alıntılarımızadevam ediyoruz: Kitab-ı Mukaddes, yazıyageçmeden önce kulaktan kulağa dolaşan halkrivayetlerinden ibarettir. İsrail'de de nesirdenönce nazım vardı. Hayatın büyük olayları, acılar,sevinçler birer teganni konusuydu. MeselaDeborah'ın Neşidesi.. Rivayetler, zamanla masal

kılığına bürünür.Sonra râviler, bu masallar arasında bir mantıkbağı kurmağa çalışırlar. Yazı, İ.Ö. 13. asırdakullanılmağa başlar.Toplanan çeşitli malzeme az çok kaynaştırılır.Tarihle masal, vahiy'le hayâl, insanuydurmasıyla Tanrı kelâmı iç içedir. ÖnceYahveci metinler yazıya geçirilir. 9. asırdansonra Elohacı metinler oluşmağa başlar. Tevrat'ımeydana getiren iki metnin arasına bir üçüncümetin daha eklenir.Din adamlarının eseri olan bir metin.. Cyrus'unemri üzerine, Î.Ö. 538'de BaJbil sürgünü sonaerer. Yahudiler Fi listin'e dönerler ve Kudüsmabedi yeniden inşa edilir. Bir nübüvvet dalgasıyeniden yayılmağa başlar. Haggay, Zekarya,üçüncü İşaya, Malaki, Daniel ve Baruch'unkitapları, bu dönemin mahsulüdür. Sonra«Hikmet» kitapları yazılmağa başlar...Eski Ahid, başlangıçtan Hıristiyanlığın doğuşunakadar Yahudi milletinin edebî anıtı olarak

karşımıza çıkar.Bütün bu bilgilerin kaynağı: EncyclopediaUniversalis için, Sandroz'un yazdığı Biblemakalesidir.» (Buccaille, a.g.e.) NOTLARD Kitab-ı MukaddesKitab-ı Mukaddes, (fiible'in türkçesi) : dilimizeilk defa 1666'da çevrilmiş. Mütercimi Ali Bey,Sultan IV. Mehmed'in baş tercümanıymış. XIX.asrın başlarında basılmışkitap. Sonra çeşitli tashihlere uğrayarakdefalarca tabedilmiş.Üzerinde Tevrat, Zebur, İncil diye bir ikincibaşlık.Kitab-ı Mukaddes'in içindekileri sahih olarakbelirtmeyen bu başlık, İslamiyete bir nevi tavizolsa gerek Filhakika Kur'an'da adı geçen kutsalkitaplar: Tevrat, Zebur ve İncil'den ibaret. Kaldıki Kitab-ı Mukaddes tabiri de îslami bir tabirolmaktan uzak. Kime göre mukaddes? Bible'in

kucakladığı kitaplar ancak bazı hırıstiyankiliseleri için kutsal. İslamiyete göre hepsi deKur'anı Kerim'in nüzulundan sonra itibarlarınıkaybetmiş ve tarihî birer vesika haline gelmişrisaleler mecmuası.Bible denince ilk akla gelen Eski Ahid'le YeniAhid*dir. İsrail kavmi için Rab'la kendi aralarında biranlaşma vardır. (İbranice: Berth, Yunancası:Diathehe, Latincesi •Testemantum, Arapçasi: Ahid). İsa'dan sonraikinci asar*dan itibaren hınstiyanlar da kendi«yazı»larına anlaşma adım verdiler. Böylece ikianlaşma çıktı ortaya: Eski ve Yeni Anlaşmalar.Eski Anlaşmaya giren kitapların çoğu ibraniceyahut Aramice. Yeni Anlaşmaya giren kitaplarınçoğu ise Yunanca yazılmıştır.Eski Anlaşmanın içinde şu kitaplar var j 1 —Kanun (Tora) beş kitap (Tekvin, Çıkış, Leviler,Sayılar, Tesniye),

2 — Eski Nebiler (Yeşu. Hâkimler, 1. Samuel, 2,Samuel, 1. Krallar, 2. Krallar. Sonraki Nebiler:İşaya, Ye remya, Hezekiel, Hoşça, Yoel, Amos,Abodya, Yunus, Mi ka, Nahum, Habakkuk,îsefanya, Haggay, Zekarya, Malaki.3 — Ketubinler: mezmurlar, meseller, Eyyub,Neşideler Neşidesi, Rut, Yeremya'nınmersiyeleri, vaiz. Ester, Daniel, Esdras,Nehemya, tarih 1 ve 2.tik hırıstiyanların îbranice metinler dışındakendilerine mahsus mukaddes kitapları yoktu.Hıristiyanların kitabı, 45 yıllarıyla 2. asrınbaşlarında yazılmış olan «Yeni Anlaşma» dır.Daha sonra havarilere ait sayılan yazılar da eskiAhid'in itibarını kazanmış, havarilerin şifahivaizleri de bunlara eklenmiştir.2. asırda rafizi cereyanları artmış, havarilereatfedilen bir çok yazılar görülmeye başlamıştır.Kilise, ibadetlerde okunacak duaları seçerkendaha büyük bir titizlik göstermek zorundakalmıştır. O sıralarda yayımlanan bir esere göremuteber kitaplar şöyle sıralanmıştır: 4 tacil,

havarilerin yazıları, Aziz Paul'un 13 mektubu,Aziz Jean'ın 2mektubu, Aziz Jean'a gelen vahiy, Petros'unApokalips'i.2) Biblein ÇevirileriTürk okuyucusu için biraz fazla bilgince olan buyazıyı bazı temel bilgilerle aydınlatalım.Yunanca çeviri yahut SeptantBible'in bu tercümesine İskenderiye metinleri dedenir, îbranilerin yaptığı ilk Yunanca tercüme.Mısır kiralı Batlamyus'un hassa alayımuhafızlarından Arste, bu çevirinin hikâyesinişöyle anlatır:«İskenderiye'de kurduğu kütüphaneyizenginleştirmek isteyen Batlamyus,kütüphanecisi Demetrius'u Musevilerin Kitab-ıMukaddesi'ni elde etmekle görevlendirir. Filistin'deki Hahambaşı'ndan Ahd-i Atik'in bir

nüshasıyla eseri Yunancaya çevirecekmütercimler istenir. Hahambaşı, Mu.sa'nın altın harflerle yazılmış kitabından birnüshasını gönderilen adamlara teslim eder. Eseriçevirecek olan 72haham da onlara katılır. Batlamyus, hahamlarıîskenderi ye yakınındaki Faros adasınayerleştirir. Herbirine ayrr bir hücre verilir. Oradaçalışarak İskenderiye nüshasını hazırlarlar. 72mütercimin ortak eseri olan bu çeviriye Septantadı verilir. Hıristiyanların inanana göre,birbirinden ayrı çalışan mütercimlerin Ahd-i Atiktercümesi kelimesi kelimesine aynıdır.»Latince tercüme yahut VulgatBible, Latince'ye ne zaman çevrilmiş?Bilmiyoruz.. Elimizdeki ilk Latince çeviri,Vulgat adını taşıyor. Aziz Jerome tarafından382'de başlanan tercüme diğer bilginlercetamamlanmış. Reform'a kadar Batı dünyasınaegemen olan Vulgat, Bible'in ilk Fransızca,Almanca ve İngilizce tercümelerinin de

kaynağıdır. 1592'de basılan elementine VuLgate, Roma kilisesinin resmi kitabıdır hâlâ.Vulgat, 1384'de Wyclif tarafından İngilizceyeçevrilmiş.1396'da bu tercümenin John Purvey tarafındandüzeltilen bir nüshası basılır. 1944, 1947 - 50Ronald Knox'un yeni Vulgat tercümesi.İbranice'den yapılan tercümeler (1524-1611)İbranice ilk Bible, 1488'de bütün olarakSonccino'da basılır. İlk basılacak olan YunancaAhd (1516, Basle) Erasmus tarafındanhazırlanmıştır. Bu tercümenin tashih edilmişbaskıları Luther'in 1522'deki Ahd-ı Cedid ve1522-34Ahd-ı Atik tercümelerinde kullanılmıştır.Luther'in çevirileri de ilk İngiliz mütercimleritarafından kaynak olarak ele alınmıştır.Hollanda, İstfveç ve Danimarka dillerine yapılançevirilerde de aynı kaynaklardan

faydalanılmıştır.Yalnız Protestanların Fransızcaya yaptıkları ilkBible çevirisi Luther'den faydalanmamıştır. Buçeviri Olivetan*ın~dır. (1535).3) İbrani EdebiyataBible, geniş ve asırları kucaklayan bir edebiyatınen büyük şaheseri, daha doğrusu, bir neviantolojidir. Önce bu edebiyatı ana-hatlarıylatanımak konuya bir çeşit hazırlık olacaktır.Sunacağımız yazı Londra Üniversitesindeİbranice hocası olan Haezrahi Yehuda'nm biredebiyat ansiklopedisi (Cassell's Encyclopaediaof Literatüre) için yazdığı«İbrani Edebiyatı» başlıklı makalenintercümesidir.«3.000 yıla uzanan organik bir gelişmekarşısındayız.

Bir edebiyat ki Bible'in yazıya geçişiyle başlar,son ifadesi ise bugün İsrail'de kaleme alman düzyazılar ve şiirler.Kaldı ki, Bible de uzun bir edebî faaliyetzincirinin son halkasıdır. Ve İbrani edebiyatınınbelli başlı türlerinden örnekler sunar • tarih, din,meseller, hukuk, hikâyeler, parabollar, masallarve şiirler.Bible ile yeni İsrail'in şiirleri arasında Yahudikavmi iki sürgün dönemi yaşamış ve bütündünya üzerine dağılmıştır.Yahudiler yayıldıkları ülkelerin dilleri vekültürleriyle etkilenmişlerdir. Manevî faaliyetleriiçerik ve amaç bakımından yüzde yüz yahudi deolsa bulundukları ülkelerin dili ile ifade edilmiş.Kadim çağlarda Yahudi eserleri ya Aramca, yaYunanca yazılmış; orta çağlarda ise Arapça veLatince; zamanımızda Yahudi yazarlar Avrupa'nm bütün dillerini kullanmaktadır. Doğu veOrta-Avrupa'

da yaşayan Yahudiler asırlar boyu ifade vasıtasıolarak eski cermenceyi kullandılar. Bu dileçeşitli lisanlardan-daha da çok Yidişçe adı verilen îbraniceden-alınmış bir çok kelimeler karıştırdılar. Bu aradaİbranice de kullanılıyordu çünkü kutsalkitapların dili idi; Yahudi teolojisi, felsefe ve dinîşiirler İbranice yazılıyordu hep. Bu dil ibadet diliolduğu için kavmin ümit ve özlemlerini en iyiifade eden dildi. Necat ümitleri, Mesih'in dönüşüve İsrail milletinin kurtuluş ümitleri.. İbranice,Yahudi eğitiminin temel taşı olarak kaldı;İbranice bilmek münevverlerin ayırıcı vasfı oldu.îlmî bilgiye ve liberal kültüre ihtiyaç duyulduğuzaman îbraniceden faydanüdı. Eski Ahid, kanunkoyucular, din adamları, kâtipler, şairler venebilerin ortak eseridir. Bir çok bilginlere göreî.ö. birinci asırda Kanonlaştinlmış (2. asırdiyenler de var). Eski Ahd'î oluşturan kitaplar,Yahudi kavminin edebî eserleri arasındanseçilmişlerdi. Bununla beraber bir çok eserler deresmî derlemenin dışında bırakılmıştır (meselaapokrifler).

Apokriflerin tbranice metinleri kaybolmuştur. Bukitapların yalnız çevirileri (bilhassa Yunancaçevirileri) elimizdedir.Apokriflerin bazıları Î.S. birinci asrınnihayetinde kaleme alınmış. Son zamanlardabulunan tbranice tomarlar, Bible'in ruh veüslubunun uzun bir zaman yaşadığımgöstermiştir. Bible'in tamamlanışından 5.yüzyılın (Î.S.) sonlarına kadar İbranî yazarlardinî (ve dünyevî) kanunları geliştirmekleuğraşmış. İsrail bilginleri ve hahamları Mişnakanunlarını önermiş, tartışmış ve kabul etmişler.Bu kanunlar 2. asrın sonunda Prens Rabbi Judahtarafından toplanmış ve tamamlanmış. Talmudkitapları ve Mişna kanunları ile ilgili şerhler aynızamanda hem Filistin', de hem de Babil'dehazırlandı. Kudüs Talmud'u ve Ba.bil Talmud'u adıyla iki baskısı yapıldı bukitapların. Babil\"baskısı 5. asrın sonunda Ashi ve Aabinatarafından basıldı. Mişna saf îbranice yazılmış

olup Yahudi hayatının kanunlarını tespit amacınıgüder. Talmud ise İbranice ile (İbraniceninhemşiresi sayılan) Aramice kaleme alınmıştır.Ve Mişna'nın önerdiği kanunların sınırlarını,geçerliliğini, gelişmesini, saiklerini tartışır. GerekMişna gerekse Talmud birbirini izleyenkuşakların eseridir. Hukukî belgelerin arasınaefsaneler, parabollar, masallar, ve mesellerserpiştirilmiş. Bu gibi malzemeyi kucaklayanözel derlemeler de vardır •. Midrash.Talmud, Î.S. 6. asrın başlarından zamanımızakadar, haham ve bilgin nesilleri için tefsir, şerhve münakaşa alanlarında başlıca temel olmuştur.Son 14 yüzyılda bir çok ekler yayımlanmış, yeniyeni kanunlar ortaya çıkmışve eski kanunlar günün şartlarınauydurulmuştur. Ne var ki. bu yeni hukukkitapları tazeliklerinin büyük bir kısmınıçabucak kaybetmiş, oysa Talmud hâlâ tazedir.Teklif edilen yeni kanunlar nice tartışmalara yolaçmaktadır. Hukuk, kavmin başlıca kaygısı..Dünyanın dört bucağına yayılan Yahudileri

birleştiren, onlara millî bir şuur kazandıran hepbu uğraşı. Yahudi edebiyatında yeni yeni temayüllerin de belirdiğini unutmayalım. Eskidenolmayan yeni bir dinî şiir biçimi görülmüştür:Piyyut. Bu şiir biçimi artan bir coşkuyla Filistin,Babil, Mısır ve ispanya'da yayılmaktadır.Çoğu da Yahudilerin dua kitaplarına girmiştir.Çünkü Piyyut'un dile getirdiği konulardan biride Tanrıya bağlılık ve necat arzusu. KişilerAllah'ın inayetiyle necata kavuşacak; milletinnecatı ise Mesih'in himmetiyle gerçekleşecektir.Yahudi şairi, 10. asra kadar İspanya'da dünyevîkonulara dokunmağa cesaret edememiştir. İbranîedebiyatının altm-çağı olan bu dönem, 13. asrınsonlarına kadar devam eder. İbranî edebiyatı buzaman içinde Arab edebiyatının nazımşekillerinden ve işlediği konulardan geniş ölçüdeetkilenmiştir. Yahudi şairleri sevdayı, kini vedostluğun nazlarını dile getirirken Arabşairleriyle yarışmıştır.Bu dönemin bütün Yahudi şairleri, bilhassa enbüyükleri olan Judah Halevi, dünya görüşleri

bakımından dinlerine ve milliyetlerine bağlıkalmışlardır.Sonraki asırlarda tarihî ve siyasî sebebleryüzünden Yahudi şiiri zevale yüztutmuş.Düzyazı itibar kazanmıştır.Bilhassa teolojik konular üzerinde durulmuş,Talmud tefsiri ve şerhleri ele alınmış, Kabal'mmistik felsefesi derinleştirilmiştir.Her asır, kendi şairleriyle övünür. Amabu şairlerden hiçbiri İspanya dönemindekilerleboy ölcüşemez.18. yüzyılın sonunda dünyevi Yahudi edebiyatıcanlanır ve modern İbranî edebiyatı başlar.Kısaca, bu tarihten itibaren İbranî edebiyatıkurtuluş ve aydınlanma hareketleriyle içiçedir.Yahudi aydınlanma çağının babası olan MosesMendelssohn. Ona göre: aydınlanmaamaçlarının gerçekleşmesi, Yahudi kavmininmaddî ve manevî getosundan kurtarılması,Yahudi çocuklarına liberal ve dünyevî bir eğitim

verilmesi isteniyorsa İbranice benimsenmeli.İbranice, Yahudi halkına seslenebilecek,yığınları harekete geçirebilecek tek dil.Nitekim, Yahudi kavmini orta-çağm düşüncezincirlerinden kurtarmağa çalışan 19. asrınyazarları, denemeci leri, düşünürleri, ve şairleriister istemez İbraniceyi kullanmışve Yahudi milliyetçiliğini canlandırmışlardır.Yahudi devletinin kuruluşu ile doruğa varanmillî uyanış İbrani diline ve edebiyatına yeni bircanlılık kazandırmıştır.Bu sayede îbranice daha çok din adamlarınınkullandığı bir yazı dili olmaktan çıkmış vegündelik hayatın ifade vasıtası olan bir konuşmadili olmuştur. İbranî edebiyatı da hazır birokuyucu kitlesi bulmuştur. En ucuzheyecanlarından en yüce duygularına kadar herihtiyacının İbranice ile karşılandığını gören bukitle anlamıştır ki İbranice anadilidir. Yahudimillî rönesansının belki de en büyük şairi olanChaim Nachman Bialik, 1920*

lerde Avrupa'yı bırakıp İsrail'e yerleşti. Şairin budönüşü, İbrani edebiyatının kendi vatanındayeniden otağ kurması demekti. XX. yüzyılınbaşlarından bu yana İbranı edebiyatı İsrail'degelişmiş ve milletin hayatıyla kaynaşmıştır;karşılaştığı problemleri, 'başarılarını ve ümitlerinidile getiren bir parça olmuştur bu edebiyat.»4) Hıristiyanlığın MenşeleriHavet'ye göre, hıristiyanhk bir hamledegerçekleşmemiş.Başka bir deyişle hıristiyanlıkla helenizmarasında bir uçurum yok. «Hıristiyanlık veMenşeleri» bu davayı ispat etmek için yazılmış.0) Eserin konusu: hıristiyanlığın Yunaniköklerini araştırmak ve ortaya çıkarmaktır.Birinci cilt, Yunan düşüncesini ele alıyor.Yazara göre, hıristiyanhk Judaizm'den çokHelenizm'e dayanmaktadır. Evet...

Hıristiyan devrimi Jude'den ve Galile'den geldi.Devrimi yapanlar ve devrimin bayrağınıtaşıyanlar Yahudilerdir.«Christ» adı bile İbranice bir sözünYunancasıdır. Bununla beraber, hıristiyanlık birinanç olarak ele alınırsa Yunan düşüncesinin birdevamıdır. Klâsik çağdaki inançların birgelişmesi... Başlangıçta hâkim olan Yahudi dü(1) Bkz.Le Christianisme et ses origines, par ErnestHavet, Paris, 1880.EX ORİENTE LUXBible, Yunanca bibliyon'dan alınmış Latince birkelime.Bibliyon, ağaç kabuğu demek. O daFenikeceden geliyor.Yazılar önceleri ağaç kabuğuna yazılırmış.Sonra papirüs bulunmuş Mısır'da. Bible, öncekitap mânâsına kullanılmış.

Milâdın 4. asrında hıristiyan papazları Kitab-ıMukaddesi bu kelimeyle karşılamışlar. Fakatkelime orta çağa kadar genel olarak kitapanlamını korumuş. Daha çok da hiciveserlerinde Bible denmiş.19. yüzyıl insan ufkunun alabildiğine genişlediğive tecessüsün Eski Ahid, Yeni Ahid gibi bellisınırlar içine sığmamağa başladığı bir devir.Tecessüsü kamçılayan âmillerden ilkioryantalizmlerin aydınlattığı yeni medeniyetler.Entelektüel gelişmemde yol gösterici olmuş ikihocadan minnetle söz etmek istiyorum: Ouinet,Michelet... Tarihe şiiri getiren, şiiri tarihinifşalarıyla zenginleştiren bu iki usta yalnız benimdeğil, düşünen Avrupa'nın da irfan yolundakılavuzu olmuştur ve olacaktır. Bence Fransademek Quinet ve Michelet demektir. Hind'iyazıncaya kadar Quinet'yi pek az tanırdım. Obüyük zekâ; Herder'i okuyarak tarihin sırlarınaâşinâ olmuş. En sevdiğim kitabi: «DinlerinRuhu» (Le genie des Religions). Quinet'ye göresanat, felsefe, ve din bölünmez bir bütündür. Birülkeyi tanımak için önce tanrılarını

tanıyacaksınız. Hind edebiyatına vecd ileeğilirken VirjiTim Quinet olmuştu. Eserdekipırıltı: «Dinlerin Ruhu»ndaki ihtişamlı şafaktangeür. Michelet de aşağı yukarı aynı konuyu«İnsanlığın Kitab-ı Mukaddes»!(Bible de L'Humanite) adlı büyük eserde işlemiş.Her iki kitap da pencerelerini bütün inanç vedüşünce dünyasına açmış, her lürlü yobazlıktanuzak birer irfan abidesi. Mic helet'y© bu eseriilham eden bir parça da Hind. TarihçiRamayana'yı okuduğu 1863 yıhnı ömrünün enmutlu yılı olarak vasıflandırır. Bu iki üstadıntalihsiz bir yönleri vardır-.İslâmı tanımamak. Gönül isterdi ki, hidayet-iilâhiyeye mazhar olmuş İslâm yazarları da o ikişaheserin noksan kalan kısımlarını aynı vecid,aynı üslub ve aynı irfan zenginliği iletamamlamağa çalışsın.I — İNSANLIĞIN KİTAB-I MUKADDESİ«İnsanlık, ruhunu aarlıksız bir Kitab-ıMukaddese tevdi eder. Her büyük millet bu

ortak kitaba kendi ayetini yazar.Çok aydınlıktır bu âyetler ama çeşitlibiçimlerdedir.Üslupta da tam bir serazatlık-kâh büyük birpoem kâh tarihî bir hikâye. Bir ülkede heykeldir,öbüründe piramit.Bazan bir Tanrı, bir site, kitaplardan çok dahabeliğdir, cümleye baş vurmaz, ruhu dile getirir.Herakles bir âyettir.Atina bir âyet. Yunanın yüce dehası — İlyadakadar, hatta ondan daha çok Pallas Athene'dedir.Çok defa, bakarsınız, en derin yanlarunutulmuş... yaşadığımız hayat, canlılığımızıyapan hayat, teneffüs ettiğimiz hayatyazılmamış. «Kalbim bugün çarptı» demekkimin aklına gelir? Bu kahramanlar yaşamışlaroysa... Davranışlarını dile getirmek, bütünzamanlara ilham verecek ruhlarını keşfetmek,yiğitliklerini anlatmak bize düşer.

Bahtiyar bir çağda yaşıyoruz. Dünya parça parçadeğil artık ve biz elektrik teli sayesinde cihanınruhunu düzenliyebiliyoruz.Tarih teli sayesinde de dünyayı kardeşçe birmaziye bağlıyabiliyor ve çağlar boyu aynı ruhlayaşadığını idrak etmenin sevincini tadabiliyoruz.Çok yeni bir olay bu. Asrımıza mahsus bir olay.Bugüne kadar araçlar yoktu elimizde. Gecikenbu araçlar (ilimler, diller, yolculuklar, her çeşitkeşifler) hep birden geldiler. İmkânsız olan,kolaylaşıverdi birden. Uzay ve zamanuçurumlarını aşabildik. Göklerin arkasındagökler, yıldızların arkasında yıldızlar gelirdi.Çağdan çağa geri gidildikçe hanedanlarıylaMısır, tannlarıyla Hind, kadim.liğini kaybetti.Ufuk genişledikçe anlaşmazlıklar artacaksanıyorduk, oysa ahenk beliriyordu git gide.Güneş tayfı, bize yıldızların hangi madenlerdenoluştuğunu öğretti. Anladık ki, o yıldızlarınterkibi ile dünyamızınki arasında pek fark yok.

Lengüistik yardımı ile inceleyebildiğimiz çağlarda büyük ahlâk değerleri bakımındanyaşadığımız zamandan pek farklı değü. Heleodak... hep bir, gönül hep aynı gönül.Çalışmayla, hukukla, adaletle ilgili anadüşünceler hiç değişmemiş.Eski çağlar dediğimiz biziz. Dünyanın fecridiyorduk, Veda'lann ilkel Hind'i ile Avesta'nınİran'ına; ama onlar aile, yaratıcı emek gibikonularda orta çağın kısırlığına ve çilekeşliğinekıyasla bize çok daha yakın.Yazdığımız, dinler tarihi değildir. Bu tarih artıktarihin bütününden ayrılıp tek başına yazılamaz.Her tasnifin dışındayız. Tarih, cedlerimizinkafaları ve gönülleri ile ördükleri cihanşümul birdoku. Biz de farkında olmadan aynı dokuyuörüyoruz. Çocuklarımız da bu işe devamedecek.İplikler öylesine kaynaşmış ki birbiriyle,koparmadıkça ayırmak kabil değil. Din ipliği,aşk ipliği, aile ipliği, hukuk ipliği, sanat ipliği,sanayi ipliği birbirine karışıyor boyuna. Din,

moral faaliyetin içindedir ama moral faaliyetinbütünü dinin içine girmez. Din illettir. Amailletten çok bir netice. Çok kere gerçek hayatıniçinde oluştuğu bir çerçeve. Çok kere doğuştangelen güçlerin bir taşıyıcısı, bir aracı. Gönlü inşâeden inançtır. Ama inancı yaratan da gönül değilmi? maiKitabım güneş ışığında doğuyor: cedlerimiz olangüneşçocuklarının Aryaların ülkesinde... Hindliler,İranlılar ve Yunanlılar. Romalılar, seltler,germenler o gövdenin alt dalları...İnsanlık için temel ve hayati olan nesnelerinörneklerini yaratmış olmak Aryalann imtiyazı.Vedalar Hindi, bize tabii saflığı ve eşsiz asaletiile aileyi tanıtıyor.iran'dan, yiğitçe çalışmayı öğreniyoruz. Bütüngücü, bütün büyüklüğü, bütün yaratıcılığı ileçalışmayı...