คู่มือธรรมศึกษาชั้นโท ปี 2561

¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ â· (1) คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท ¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹éÑ â· ÃÇÁ ô ÇÔªÒ μÒÁËÅÑ¡ÊÙμÃʹÒÁËÅǧἹ¡¸ÃÃÁ ¨´Ñ ¾ÔÁ¾á ÅÐà¼Âá¾Ã‹â´Â ÊÒí ¹¡Ñ §Ò¹áÁ‹¡Í§¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ áÅÐ ÊíÒ¹¡Ñ §Ò¹¾Ãоط¸ÈÒʹÒáË‹§ªÒμÔ ¾Ø·¸ÈÑ¡ÃÒª òõöñ 0(1)1

(2) ¤‹ÙÁÍ× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªé¹Ñ â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ªèÍ× Ë¹§Ñ ÊÍ× : ¤ÙÁ‹ ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªé¹Ñ â· §º»ÃÐÁÒ³ : â¤Ã§¡ÒüÅμÔ Êè×Í»ÃСͺ¡ÒÃàÃÕ¹¡ÒÃÊ͹ »ÃШÒí »§‚ º»ÃÐÁÒ³ òõöñ ¨´Ñ ¾ÔÁ¾ : »‚ ¾.È. òõöñ ਌Ңͧ : ÊíÒ¹¡Ñ §Ò¹áÁ‹¡Í§¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ·Õ»è ÃÖ¡ÉÒ : ñ. ¾ÃоÃËÁÁ¹Ø Õ áÁ‹¡Í§¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ò. ¾¹Ñ μÒí ÃǨⷠ¾§È¾ à ¾ÃÒËÁ³à ʹ‹Ë ¼ŒÍÙ Òí ¹Ç¡ÒÃÊÒí ¹¡Ñ §Ò¹¾Ãоط¸ÈÒʹÒáË‹§ªÒμÔ ó. ¹Ò³ç¤ ·Ã§ÍÒÃÁ³ Ãͧ¼ÍŒÙ íҹǡÒÃÊíҹѡ§Ò¹¾Ãо·Ø ¸ÈÒʹÒáË‹§ªÒμÔ ô. ¹ÒÂÊ·Ô ¸Ò ÁÅ٠˧ɏ ¼ŒÙÍÒí ¹Ç¡Òáͧ¾Ø·¸ÈÒʹÈÖ¡ÉÒ μÃÇ¨μŒ¹©ºÑº : ñ. ¾ÃÐà·¾à¨μÔÂÒ¨ÒÏ àÅ¢Ò¹¡Ø ÒÃáÁ‹¡Í§¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ò. ¹ÒÂÊÁºÑμÔ ¾ÔÁ¾Ê͹ ¼ÙÍŒ íҹǡÒáŋÁØ ¡ÒÃÈÖ¡ÉÒ¾ÃлÃÔÂμÑ ¸Ô ÃÃÁ á¼¹¡¸ÃÃÁ-ºÒÅÕ ¾Ôʨ٠¹Í ¡Ñ Éà : ñ. ¹ÒªÂÑ àªÉ° »ÃÕ§ÒÁ ¹¡Ñ ÇªÔ Ò¡ÒÃÈÒʹһ¯ºÔ Ñμ¡Ô Òà ò. ¹Ò§ÊØÀÒ¾ ¡ŒÒ¹¨Ñ¡Ã ਌Ҿ¹¡Ñ §Ò¹¡ÒÃÈÒʹҪÒí ¹ÒÞ§Ò¹ ó. ¹Ò³ªÑ ºØÞÁÒ ¹¡Ñ ÇªÔ Ò¡ÒÃÊÒí ¹Ñ¡§Ò¹áÁ‹¡Í§¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ¨´Ñ ÃÙ»àÅÁ‹ /Í͡Ẻ»¡ : ¹Ò§ÊÒÇÁ§¤ÅÃÑμ¹ ÃμÑ ¹¾¾Ô Ñ¡μÏ ¼Œ»Ù ÃÐÊÒ¹§Ò¹Êíҹѡ§Ò¹áÁ‹¡Í§ºÒÅÊÕ ¹ÒÁËÅǧ 0(22)

¤Á‹Ù Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªéѹⷠ(3) ¤íÒ¹íÒ ¡ÒÃÈÖ¡ÉÒ¾ÃлÃÔÂÑμÔ¸ÃÃÁ á¼¹¡¸ÃÃÁ ½†Ò¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒ ¤×Í ¡ÒÃÈÖ¡ÉÒËÅÑ¡ ÇªÔ Ò¡ÒþÃо·Ø ¸ÈÒʹҷ¤èÕ ³Ðʧ¦â ´Â¡Í§¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ä´¡Œ Òí ˹´ËÅ¡Ñ Êμ٠â¹Öé ÊÒí ËÃºÑ ¼ŒÙàÃÕ¹·Õè໚¹¦ÃÒÇÒÊâ´Â੾ÒÐ à¾×èÍແ´âÍ¡ÒÊãËŒÈÖ¡ÉÒËÅÑ¡¸ÃÃÁ·èÕÊÍ´¤ÅŒÍ§¡Ñº¡Òà ´Òí à¹¹Ô ªÇÕ Ôμ»ÃШÒí Ç¹Ñ â´Â¨´Ñ ãËŒÁ¡Õ ÒÃÇ´Ñ ¼Å»ÃÐàÁ¹Ô ͧ¤¤ ÇÒÁÃÙ»Œ ÃШíÒ»´‚ ÇŒ ¢͌ Êͺ¡ÅÒ§ ·àÕè ÃÕ¡ÇÒ‹ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ હ‹ à´ÕÂÇ¡ºÑ ¡ÒÃÊͺ¹Ñ¡¸ÃÃÁ¢Í§¾ÃÐÀ¡Ô ÉÊØ ÒÁà³Ã «§èÖ ¹Í¡¨Ò¡¨ÐÁÕ¤ÇÒÁÊíÒ¤ÑÞã¹°Ò¹·Õè໚¹¡ÒèѴ¡ÒÃÈÖ¡ÉÒ·ÕèÁØ‹§ãËŒ¼ÙŒàÃÕ¹ ¤×Í ¤ÄËÑʶä´ŒÁÕ ¤ÇÒÁÌ٤ÇÒÁࢌÒã¨ã¹ËÅÑ¡¾Ãоط¸ÈÒʹÒÍ‹ҧ໚¹Ãкº à¾×èͨÐä´ŒàÅ×Í¡ÊÃùíÒä»»ÃѺ 㪌»ÃÐÂØ¡μ»ÃоÄμÔ»¯ÔºÑμÔãËŒà¡Ô´»ÃÐ⪹ä´Œ¨Ãԧ㹡ÒôíÒçªÕÇÔμ»ÃШíÒÇѹáÅŒÇ Âѧ¹Ñº ໚¹¡ÒèѴ¡ÒÃÈÖ¡ÉÒ·èÕÁÕʋǹʋ§àÊÃÔÁ¡ÒûÅÙ¡½˜§¤Ø³¸ÃÃÁáÅШÃÔ¸ÃÃÁá¡‹»ÃЪҪ¹·èÕ ÊÍ´¤ÅŒÍ§¡Ñºá¹Ç·Ò§¹âºÒ¾×é¹°Ò¹áË‹§ÃѰ㹡ÒÃʹѺʹعãËŒ¹íÒËÅÑ¡¸ÃÃÁ·Ò§ÈÒÊ¹Ò ÁÒ㪌à¾×èÍàÊÃÔÁÊÌҧ¤Ø³¸ÃÃÁáÅо²Ñ ¹Ò¤³Ø ÀÒ¾ªÕÇÔμ ã¹»‚ ¾.È. òõöñ ʹÒÁËÅǧἹ¡¸ÃÃÁ â´Â¤ÇÒÁàË¹ç ªÍº¢Í§ÁËÒà¶ÃÊÁÒ¤Á ä´áŒ º§‹ ËÅ¡Ñ Êμ٠øÃÃÁÈÖ¡ÉÒÍ͡໹š ó ªÇ‹ §ªÑé¹ ¤Í× ÃдºÑ »ÃжÁÈÖ¡ÉÒ ÁѸÂÁÈ¡Ö ÉÒ áÅÐÍØ´ÁÈÖ¡ÉÒÃÇÁ¶Ö§»ÃЪҪ¹·èÑÇä» â´Âã¹áμ‹ÅЪ‹Ç§ªÑé¹ä´Œáº‹§¡ÒÃàÃÕ¹¡ÒÃÊ͹¸ÃÃÁ ÈÖ¡ÉÒÍ͡໚¹ ó ª¹éÑ àËÁ×͹à´ÁÔ ¤×Í ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒ ª¹Ñé μÃÕ â· áÅÐàÍ¡ ·Ñ駹éÕ â´ÂÁÕ ÇÑμ¶Ø»ÃÐʧ¤à¾×èÍ»ÃѺ»Ãاà¹é×ÍËÒÊÒÃТͧËÅÑ¡ÊÙμÃãËŒàËÁÒÐÊÁ¡ÑºÇÑ¢ͧ¼ŒÙàÃÕ¹ã¹áμ‹ÅÐ ª‹Ç§ªéѹ «Öè§àÁ×èͼٌàÃÕ¹䴌ÈÖ¡ÉÒ´ÕáŌǡç¨ÐÊÒÁÒö¹íÒä»»ÃÐÂØ¡μãªŒã¹¡ÒôíÒçªÕÇÔμ䴌໚¹ Í‹ҧ´Õ áÅÐ ¨Ð¡‹ÍãËàŒ ¡´Ô »ÃÐ⪹ÊØ¢ÍÑ¹à¡´Ô ¨Ò¡¡ÒÃÈ¡Ö ÉÒ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒä´ÍŒ ‹ҧᷨŒ Ã§Ô ÊÒí ¹¡Ñ §Ò¹áÁ¡‹ ͧ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ã¹°Ò¹Ð໹š ˹Nj §ҹ¢Í§¤³Ðʧ¦· ÃèÕ ºÑ ¼´Ô ªÍº à¡ÂèÕ Ç¡ºÑ ¡ÒúÃËÔ ÒáÒÃÈ¡Ö ÉÒ¾ÃлÃÂÔ μÑ ¸Ô ÃÃÁ á¼¹¡¸ÃÃÁ â´Â੾ÒÐã¹ÊÇ‹ ¹¢Í§ËÅ¡Ñ ÊμÙ Ã ¡ÒÃàÃÕ¹¡ÒÃÊ͹ áÅÐâ´Â¡ÒÃÍØ»¶ÑÁÀ¢Í§Êíҹѡ§Ò¹¾Ãоط¸ÈÒʹÒáË‹§ªÒμÔ ¨Ö§ä´Œ ¨Ñ´¾ÔÁ¾Ë¹Ñ§Ê×Í “¤‹ÙÁ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªéѹⷔ ÊíÒËÃѺ໚¹¤‹ÙÁ×Íà¾×èÍ㪌໚¹á¹Ç·Ò§ã¹¡ÒèѴ ¡ÒÃàÃÕ¹¡ÒÃÊ͹¹¡Ñ àÃÕ¹ ¹ÔÊÔμ ¹Ñ¡ÈÖ¡ÉÒ áÅлÃЪҪ¹·ÇèÑ ä» Ê¹ÒÁËÅǧἹ¡¸ÃÃÁ Á¡ÃÒ¤Á òõöñ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 0(3)3

(4) ¤Á‹Ù Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªÑé¹â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท (4)

¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ â· (5) ขอบขา ยการเรยี นการสอน และการออกขอสอบธรรมศึกษา ธรรมศกึ ษาช้นั โท สนามหลวงแผนกธรรม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (5)

(6) ¤‹ÁÙ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ â· คมู ือธรรมศึกษา=ชน้ั โท (6)

¤‹ÁÙ ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹éÑ â· (7) คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (7)

(8) ¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท (8)

¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹â· (9) คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (9)

(10) ¤‹ÁÙ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท (10)

¤ÁÙ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ â· (11) คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (11)

(12) ¤ÙÁ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท (12)

¤‹ÙÁ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªéѹⷠ(13) ÊÒúÞÑ (ñ) (˹ŒÒ) ñ à¹×éÍËÒ ò ó ÇªÔ Ò ¸ÃÃÁ ó ó º·¹Òí ô õ ·¡Ø Ð ËÁÇ´ ò õ ¡ÁÑ Áѯ°Ò¹ ò ÷ ¡ÒÁ ò ÷ ºªÙ Ò ò ÷ »¯ÔÊ¹Ñ ¶Òà ò ø ÊØ¢ ò ù μ¡Ô Ð ËÁÇ´ ó ñð ñð - Í¡ÈØ ÅÇÔμ¡ ó ññ - ¡ØÈÅÇμÔ ¡ ó ñò - Í¤Ñ ¤Ô (ä¿) ó ñó - ͸»Ô àμÂÂÐ ó ñó - ÞÒ³ ó ñô - μ³Ñ ËÒ ó ñõ - »® ¡ ó ñõ - ¾·Ø ¸¨ÃÂÔ Ò ó ñõ - Çѯ¯Ð ó - Ê¡Ô ¢Ò ó - ÊÒÁÞÑ ÞÅ¡Ñ É³ ó ¨μØ¡¡Ð ËÁÇ´ ô - Í»˜Êàʹ¸ÃÃÁ ô - Í»Ñ »ÁÞÑ ÞÒ ô คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (13) 04

(14) ¤ÁÙ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ â· ÊÒúÞÑ (ò) - ¾ÃÐÍÃÔºؤ¤Å ô ñ÷ - ÊÑÁ»ÃÒÂÔ¡μÑ ¶»ÃÐ⪹ ô ñø - ÁÃä ô ñù - ¼Å ô òð »Þ˜ ¨¡Ð ËÁÇ´ õ òñ - ͹ػؾ¾Õ¡¶Ò õ òñ - Á¨Ñ ©ÃÂÔ Ð õ òò - ÁÒà õ òó - ¹ÇÔ Ã³ õ òô - ¢Ñ¹¸ õ òö - àÇ·¹Ò õ ò÷ ©¡Ñ ¡Ð ËÁÇ´ ö òø - ¨ÃμÔ ö òø - ¸ÃÃÁ¤Ø³ ö òù ÊμÑ μ¡Ð ËÁÇ´ ÷ óò - Í»ÃÔËÒ¹ÂÔ ¸ÃÃÁ ÷ óò Í¯Ñ °¡Ð ËÁÇ´ ø óõ - ÁÃäÁÕͧ¤ ø óõ ¹Ç¡Ð ËÁÇ´ ù óø - ¾·Ø ¸¤Ø³ ù óø - 椄 ¦¤³Ø ù ôò ·Ê¡Ð ËÁÇ´ ñð ôô - ºÒÃÁÕ ñð ôô - ºÞØ ¡ÃÔ ÂÔ ÒÇÑμ¶Ø ñð ôö คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท 05 (14)

¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé â· (15) ÊÒúÑÞ (ó) ôù õð ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ¾.È.òõõð-òõõò õö - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõò öò - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõñ öù - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõð ÷ð ÷ñ ÇÔªÒ Í¹Ø¾·Ø ¸»ÃÐÇÑμÔ ÷ñ ÷ñ º·¹íÒ ÷ó ÷õ ÇªÔ Ò Í¹Ø¾·Ø ¸»ÃÐÇμÑ Ô ÷ø ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ â· øñ ñ. ¾ÃÐÍÞÑ ÞÒ⡳±ÑÞÞÐ øó ò. ¾ÃÐÍØÃàØ ÇÅ¡ÊÑ Ê»Ð øö ó. ¾ÃÐÊÒÃÕºμØ Ã øø ô. ¾ÃÐâÁ¤¤ÑÅÅҹРøù õ. ¾ÃÐÁËÒ¡ÊÑ Ê»Ð ùð ö. ¾ÃÐÁËҡѨ¨Ò¹Рùò ÷. ¾ÃÐÍÒ¹¹· ùö ø. ¾ÃÐÍغÒÅÕ ù÷ ù. ¾ÃÐÊÇÕ ÅÕ ùù ñð. ¾ÃÐÃÒËØÅ ñðó ññ. ¾ÃÐÁËÒ»ªÒº´Õâ¤μÁÕà¶ÃÕ ñðõ ñò. ¾ÃÐà¢ÁÒà¶ÃÕ ñó. ¾ÃÐ꼯 ÅÇÃóÒà¶ÃÕ ñô. ¾Ãл¯Ò¨ÒÃÒà¶ÃÕ ñõ. ¾ÃСÕÊÒâ¤μÃÁÕà¶ÃÕ ñö. ºÑ³±μÔ ÊÒÁà³Ã คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (15) 06

(16) ¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉҪѹé â· ÊÒúÑÞ (ô) ñ÷. 椄 ¡Ô¨¨ÊÒÁà³Ã ñðø ñø. ÊØ¢ÊÒÁà³Ã ññð ñù. ǹÇÒÊÕμÊÔ ÊÊÒÁà³Ã ññó òð. ÊØÁ¹ÊÒÁà³Ã ññõ òñ. ͹Ҷº³Ô ±Ô¡àÈÃÉ°Õ ññø òò. ¨μÔ μ¤Ä˺´Õ ñòñ òó. ¸ÁÑ ÁÔ¡ÍغÒÊ¡ ñòó òô. ÇÔÊÒ¢ÒÁËÒ꼯 ÒÊÔ¡Ò ñòõ òõ. ÁÅÑ ÅÔ¡Òà·ÇÕ ñóò ñóö ÈÒʹ¾Ô¸Õ ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªéѹⷠñóö º·¹íÒ ñóø ñóø • º··èÕ ñ ñóø - ¾¸Ô ÕºíÒà¾çÞ¡ÈØ Åã¹ÇѹÊÒí ¤ÑÞ·Ò§¾Ãо·Ø ¸ÈÒÊ¹Ò ñóø - Çѹà¢ÒŒ ¾ÃÃÉÒ ñôô - ¾Ô¸ºÕ Òí à¾çÞ¾ÃÐÃÒª¡ÈØ ÅÇѹࢌҾÃÃÉÒ ñô÷ - Çѹà·âÇâÃ˳Рñõð - Çѹ¸ÃÃÁÊǹРñõð ñõö • º··Õè ò ñõö - ¾¸Ô àÕ ¨ÃÔÞ¾Ãоط¸Á¹μ ñõù - ¾Ô¸Õ·íÒºÞØ ÍÒÂØ ñöð - ¡Ò÷íÒºÞØ ÍÒÂ¤Ø ÃºÃͺãËÞ‹ ò ÍÂÒ‹ § ñöñ - ¾¸Ô àÕ ¨ÃÞÔ ¾Ãоط¸Á¹μ¹ ÇѤ¤ËÒÂØÊÁ¸ÑÁÁ - ¾¸Ô ·Õ Òí ºØÞμ‹Í¹ÒÁ - ¾Ô¸ÇÕ Ò§ÈÔÅÒġɏ คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท 07 (16)

¤ÁÙ‹ Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªÑé¹â· (17) ÊÒúÞÑ (õ) ñöó ñöó • º··Õè ó ñöõ - ¾Ô¸ÊÕ Ç´¾Ãо·Ø ¸Á¹μ ñöõ - ¾¸Ô ºÕ §Ñ ÊØ¡ÅØ »Ò¡ËºÕ ñöö - ¾¸Ô ÕÊÇ´¾ÃÐÍÀÔ¸ÃÃÁȾ ñö÷ - ¾Ô¸ÕºÒí à¾Þç ¡ØÈŤú ÷ Ç¹Ñ õð Ç¹Ñ ñðð Ç¹Ñ ñöø - ¾¸Ô ·Õ Òí ºØÞ§Ò¹¬Ò»¹¡¨Ô Ⱦ ñöù - ¾Ô¸ÕÊÇ´ÁÒμÔ¡Òº§Ñ Ê¡Ø ÅØ ñ÷ð - ¾¸Ô ÊÕ Ç´á¨§ ñ÷ñ - ¾Ô¸Õ¬Ò»¹¡Ô¨È¾áÅоÃÐÃÒª·Ò¹à¾ÅԧȾ ñ÷ò - ¾Ô¸àÕ ¡çºÍ°Ñ áÔ Åо¸Ô ÊÕ ÒÁËÒº ñ÷ò - ¾¸Ô Õ·Òí ºÞØ ©ÅÍ§Í°Ñ Ô ñ÷ó - ¾¸Ô ºÕ ÃèØȾ ñ÷ó ñ÷ó • º··èÕ ô ñ÷ô - à·È¡ÒÅÊíÒ¤ÑÞ·Ò§¾Ãо·Ø ¸ÈÒÊ¹Ò ñ÷ø - ¾¸Ô ÅÕ Í¡Ãз§μÒÁ»Ãзջ ñøù - ¾Ô¸Õ¶ÇÒ¼Ҍ »Ò† ñøù - ¾Ô¸Õ¶ÇÒ¼Ҍ ¡°¹Ô ñøù ñùò • º··èÕ õ ñùò - »ÃÐླÊÕ íÒ¤ÑÞ·Ò§¾Ãо·Ø ¸ÈÒÊ¹Ò ñùù - ¾¸Ô ÕºÃþªÒÊÒÁà³Ã òðð - ¾Ô¸ÍÕ »Ø ÊÁº·à»¹š ¾ÃÐÀÔ¡ÉØ - ¾Ô¸Õ»Å§¼ÁáÅзíÒ¢ÇÑÞ¹Ò¤ ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ¾.È.òõõð-òõõò - ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõò คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (17)

(18) ¤‹ÙÁ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹â· ÊÒúÑÞ (ö) - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõñ òðö - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõð òñò òñù ÇÔªÒ (ÇÔ¹ÑÂ) ÍâØ ºÊ¶ÈÕÅ òòð º·¹íÒ òòñ ÇÔªÒ Ç¹Ô ÂÑ (ÍØâºÊ¶ÈÅÕ ) òòñ òòò ¤ÇÒÁËÁÒ¢ͧÍØâºÊ¶ÈÅÕ òòó ÇμÑ ¶»Ø ÃÐʧ¤¢Í§¡ÒÃÃÑ¡ÉÒÍØâºÊ¶ÈÕÅ òòõ »ÃÐÇμÑ Ô¤ÇÒÁ໚¹ÁҢͧÍâØ ºÊ¶ÈÕÅ òò÷ ÍÒ¹ÊÔ §Ê¢ ͧÍâØ ºÊ¶ÈÅÕ òòø â·É¢Í§¡ÒÃäÁÁ‹ ÕÈÅÕ òóñ ¡ÒÃÃ¡Ñ ÉÒÍØâºÊ¶ÈÕŠ໚¹¢ŒÍ»¯ÔºÑμàÔ ¾×Íè ¢Á‹ ¡àÔ ÅÊ òóò ÇÃÔ ÑμÔ òóó »ÃÐàÀ·¢Í§ÍâØ ºÊ¶ÈÕÅ òóø ÍâØ ºÊ¶ÈÕÅ ÁռŹ͌  áÅÐÁÕ¼ÅÁÒ¡ òôð ¤ÇÒÁáμ¡μ‹Ò§ÃÐËÇÒ‹ §ÍâØ ºÊ¶ÈÅÕ áÅÐÈÕÅ ø òôó ÃÐàºÕº¾Ô¸ÕÊÁÒ·Ò¹ÍØâºÊ¶ÈÅÕ òôù ÍâØ ºÊ¶ÈÅÕ ¡ºÑ ¾ÃÐÃμÑ ¹μÃÑ òõð ÊóРòõò äμÃÊó¤ Á¹ òõô äμÃÊó¤ Á¹¢Ò´ òõô äμÃÊó¤ Á¹à ÈÃÒŒ ËÁͧ òõõ »ÃÐ⤢ͧ¡ÒÃÅÇ‹ §ÅÐàÁÔ´Ê¡Ô ¢Òº· òõõ â·É¢Í§¡ÒÃÅÇ‹ §ÅÐàÁ´Ô ÊÔ¡¢Òº· àÇâͧ¡ÒÃŋǧÅÐàÁÔ´ÊÔ¡¢Òº· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท (18)

¤Ù‹Á×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªé¹Ñ â· (19) ÊÒúÞÑ (÷) ÍâØ ºÊ¶ÊÙμà òõõ ÍâØ ºÊ¶ÈÅÕ Ê¡Ô ¢Òº··Õè ñ »Ò³Òμ»Ô ÒμÒ àÇÃÁ³Õ òõø ÍâØ ºÊ¶ÈÕÅÊÔ¡¢Òº··èÕ ò Í·¹Ô Ú¹Ò·Ò¹Ò àÇÃÁ³Õ òöø ÍØâºÊ¶ÈÅÕ ÊÔ¡¢Òº··èÕ ó ;ÚÃËÁ¨ÃÔÂÒ àÇÃÁ³Õ ò÷ô ÍØâºÊ¶ÈÅÕ ÊÔ¡¢Òº··èÕ ô ÁØÊÒÇÒ·Ò àÇÃÁ³Õ òøñ ÍØâºÊ¶ÈÕÅÊÔ¡¢Òº··èÕ õ ÊÃØ ÒàÁÃÂÁªªÚ »ÁÒ·¯€Ò¹Ò àÇÃÁ³Õ óðó ÍØâºÊ¶ÈÅÕ ÊÔ¡¢Òº··èÕ ö ÇÔ¡ÒÅâÀª¹Ò àÇÃÁ³Õ óñð ÍâØ ºÊ¶ÈÕÅÊ¡Ô ¢Òº··èÕ ÷ ¹¨Ú¨¤μÕ ÇÒ·μÔ ÇÊÔ ¡Ù ·ÊÚʹÁÒÅÒ¤¹¸Ú ÇÔàÅ»¹- óñó óñ÷ ¸ÒóÁ³Ú±¹ÇÔÀÙʹ¯þ°Ò¹Ò àÇÃÁ³Õ óòó ÍØâºÊ¶ÈÅÕ ÊÔ¡¢Òº··èÕ ø Í¨Ø Ú¨ÒʹÁËÒÊÂ¹Ò àÇÃÁ³Õ óòô ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ¾.È.òõõñ-òõõò óóð óó÷ - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõò óóø - ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõñ óóù óôò ÇªÔ ÒàÃÕ§¤ÇÒÁá¡Œ¡ÃзŒÙ¸ÃÃÁ óõð º·¹íÒ óõó ÇªÔ ÒàÃÂÕ §¤ÇÒÁá¡¡Œ Ãзٌ¸ÃÃÁ ªÑé¹â· óõô óõõ μÇÑ ÍÂÒ‹ § ¾Ø·¸ÈÒʹÊØÀÒÉÔμ ËÅ¡Ñ ÊÙμøÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹éÑ â· óõö μÇÑ Í‹ҧ àÃÂÕ §¤ÇÒÁá¡Œ¡Ãз¸ŒÙ ÃÃÁª¹éÑ â· óõ÷ ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ ¾.È.òõõð-òõõò - ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõò - ¢ŒÍÊͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõñ - ¢ÍŒ Êͺ¸ÃÃÁʹÒÁËÅǧ »‚ ¾.È.òõõð ºÃóҹءÃÁ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท (19) 08

(20) ¤ÁÙ‹ Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒªÑé¹â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท (20)

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 1 ÇÔªÒ ¸ÃÃÁ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 1

2 ¤Á‹Ù ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท º·¹Òí ˹Ҍ ·ÊèÕ Òí ¤ÞÑ »ÃСÒÃ˹§Öè ¢Í§¾·Ø ¸ÈÒʹ¡Ô ª¹·¾Õè §Ö »¯ºÔ μÑ ãÔ ËàŒ ¡´Ô ¢¹Öé ¤Í× ¡ÒÃÈ¡Ö ÉÒ ¾Ãоط¸ÈÒʹÒà¾è×ÍãËŒÁÕ¤ÇÒÁÃÙŒ¤ÇÒÁࢌÒã¨ã¹ËÅÑ¡¸ÃÃÁ¤íÒÊ͹ áÅйŒÍÁ¹íÒÁÒ໚¹ á¹Ç·Ò§»¯ºÔ μÑ ãÔ ¹¡ÒôÒí à¹¹Ô ªÇÕ μÔ »ÃШÒí Ç¹Ñ ¹Í¡¨Ò¡¨Ð໹š ä»à¾Íè× ¡ÒôÒí çªÇÕ μÔ ·§Õè ÒÁ à¡´Ô »ÃÐ⪹ʏ ¢Ø á¡μ‹ ¹áÅÇŒ 处 ¨Ð໹š àËμÊØ §‹ àÊÃÁÔ ãËàŒ ¡´Ô »ÃÐâª¹à ¡Íé× ¡ÅÙ á¡Ê‹ §Ñ ¤ÁáÅÐ »ÃÐà·ÈªÒμÔμ‹Íä»Í¡Õ ´ŒÇ ¸ÃÃÁÇÀÔ Ò¤ ໹š ÇªÔ Ò˹§Öè ¢Í§ËÅ¡Ñ Êμ٠øÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé â· «§Öè ¨ÐÍÒí ¹ÇÂã˹Œ ¡Ñ àÃÂÕ ¹ ¹Ñ¡ÈÖ¡ÉÒ áÅлÃЪҪ¹·Õèʹ㨠ÊÒÁÒöÈÖ¡ÉÒä´ŒÊдǡáÅЧ‹Ò¢Öé¹ à¾ÃÒз‹Ò¹ ¨´Ñ ¨íÒṡ¢ÍŒ ¸ÃÃÁÍÍ¡äÇàŒ »¹š ËÁÇ´ æ ÃÇÁ ù ËÁÇ´ à¾è×ÍãËÊŒ дǡμ‹Í¡ÒÃÈ¡Ö ÉÒ â´ÂàÃÔèÁμéѧáμ‹ ·Ø¡Ð ËÁÇ´ ò ¤×ÍËÁÇ´ËÃÍ× º···èÕ Ò‹ ¹¹Òí ËÅÑ¡¸ÃÃÁÁÒáÊ´§äÇŒ ò »ÃСÒà μ¡Ô Ð ËÁÇ´ ó ¤Í× ËÁÇ´·è·Õ ‹Ò¹¹íÒËÅ¡Ñ ¸ÃÃÁÁÒáÊ´§äÇŒ ó »ÃСÒà ໚¹μŒ¹ ÇÔªÒ¸ÃÃÁÇÔÀÒ¤¹Õé¨Ö§¹Ñºà»š¹Ë¹Ñ§Ê×Íà¾è×Í¡ÒÃÈÖ¡ÉÒËÅÑ¡¸ÃÃÁ¾×é¹°Ò¹ÊíÒ¤ÑÞ Íѹ໚¹ä» à¾×èÍ»ÃÐ⪹à¡×éÍ¡ÙÅμ‹ÍªÕÇÔμ «Ö觻˜¨¨ØºÑ¹ÁչѡàÃÕ¹ ¹Ñ¡ÈÖ¡ÉÒ áÅлÃЪҪ¹·ÕèÊ¹ã¨ È¡Ö ÉÒàÃÂÕ ¹ÃËŒÙ Å¡Ñ ¸ÃÃÁ¤Òí Ê͹¢Í§¾Ãо·Ø ¸ÈÒʹÒμÒÁËÅ¡Ñ Êμ٠áÒÃÈ¡Ö ÉÒ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒ ¨Òí ¹Ç¹ÁÒ¡ ¡Òö×Í»ÃоÄμÔ»¯ÔºÑμÔ㹸ÃÃÁŌǹ໚¹àËμØÊ‹§àÊÃÔÁãËŒà¡Ô´ºØÞ¡ØÈŤÇÒÁ´Õ §ÒÁᡪ‹ ÇÕ μÔ áμã‹ ¹¡Òû¯ºÔ μÑ ¶Ô ÒŒ ä´¼Œ Ò‹ ¹¡ÒÃÈ¡Ö ÉÒã¤Ã¤‹ ÃÇÞÍÂÒ‹ §Å¡Ö «§éÖ ´ÇŒ ¾¹é× ¤ÇÒÁÌ٠¤ÇÒÁࢌÒã¨ã¹¸ÃÃÁÐÍ‹ҧ¶Ù¡μÍŒ §¶Í‹ §á·Œ ¨ÐÍÒí ¹Ç»ÃÐâª¹à ¡éÍ× ¡ÅÙ à¾è×Í¡Òí ¨´Ñ ·¡Ø ¢ áÅкÃÃÅ¤Ø ÇÒÁʧºÊØ¢ Í¹Ñ à»¹š ·Õè¾Ö§»ÃÒö¹Òä´ÂŒ è§Ô ¢Öé¹ ´Ñ§¹¹éÑ ¡ÒÃÈ¡Ö ÉÒ¾Ãоط¸- ÈÒÊ¹Ò ¨§Ö ¹ºÑ ໹š ˹Ҍ ·ÊèÕ Òí ¤ÞÑ ¢Í§¾·Ø ¸ÈÒʹ¡Ô ª¹·§Ñé ËÅÒ»ÃСÒÃ˹§Öè à¾Í×è ãËÁŒ ¤Õ ÇÒÁÃÙŒ ¤ÇÒÁࢌÒã¨ËÅÑ¡¸ÃÃÁ¤íÒÊ͹·èÕ¶Ù¡μŒÍ§ Íѹ¨Ð໚¹àËμØÊ‹§àÊÃÔÁÈÃÑ·¸Ò㹡ÒÃàÃÕ¹Ì٠áÅСÒþ²Ñ ¹Òμ¹Ê‹¡Ù ÒôíÒçªÇÕ μÔ ·´Õè Õ§ÒÁμÒÁËÅ¡Ñ ¾Ãо·Ø ¸ÈÒʹÒμÍ‹ ä» 2

ÇªÔ Ò¸ÃÃÁ 3 ·¡Ø Ð ËÁÇ´ ò กัมมัฏฐาน ๒ ๑. สมถกัมมฏั ฐาน กมั มฏั ฐานเปนอบุ ายสงบใจ ๒. วิปสสนากมั มฏั ฐาน กัมมัฏฐานเปนอบุ ายเรอื งปญญา กัมมัฏฐาน แปลวา ที่ต้ังแหงการงาน หรือ อารมณเปนที่ตั้งแหงการงาน เรยี กอยา งหนง่ึ วา ภาวนา แปลวา ทาํ ใหมีข้ึน หรอื เจรญิ ข้ึน มคี วามหมายอยางเดียวกัน คอื การบาํ เพญ็ เพยี รทางจติ เพอ่ื ใหจ ติ สงบนงิ่ และเกดิ ปญ ญา สามารถรแู จง เหน็ จรงิ ตาม สภาวธรรม มี ๒ ประเภท คือ ๑. สมถกมั มฏั ฐาน กรรมฐานเปนอบุ ายสงบใจ หมายถงึ การปฏิบตั ิธรรม ดวยการบริกรรม เปนการบาํ เพญ็ เพียรทางจิตโดยใชสติเปน หลัก จนจิตเปน สมาธิสงบ แนว แนปลอดจากนิวรณ อารมณของสมถกัมมฏั ฐาน ที่ใชใ นการบริกรรมมี ๔๐ อยาง คือ กสิณ ๑๐ อสภุ ะ ๑๐ อนสุ สติ ๑๐ อาหาเรปฏกิ ลู สญั ญา ๑ จตธุ าตวุ วตั ถาน ๑ พรหมวหิ าร ๔ อรปู ๔ ๒. วิปสสนากัมมัฏฐาน กรรมฐานเปนอุบายเรืองปญญา หมายถึง การเจริญกัมมัฏฐานท่ีใชปญญาพิจารณาเปนหลัก โดยการพิจารณาสภาวธรรม คือ ธาตุ ๔ ขนั ธ ๕ แยกออกพิจารณาใหร ูตามสภาพความเปนจริงตามหลักไตรลักษณ คอื อนิจจงั เปน ของไมเทยี่ ง ทกุ ขัง เปน ทกุ ข และอนัตตา ไมใ ชต วั ตน เปน เพยี งธาตุ ๔ ขันธ ๕ มารวมกนั เทา นนั้ กัมมัฏฐาน ๒ อยางนี้ มีผลตางกัน คือ สมถกัมมัฏฐาน จิตสงบเปน สมาธิ ระงับนิวรณ ๕ และสามารถบรรลุผลสูงสุดคือ ไดสมาบัติ ๘ คือ รูปฌาน ๔ อรูปฌาน ๔ วิปสสนากัมมัฏฐาน ใชปญญาพิจารณาสภาวธรรมใหร แู จงเหน็ จรงิ กําจัด กเิ ลสไดห มดสน้ิ และสามารถบรรลพุ ระอรหนั ตไ ดใ นที่สดุ กาม ๒ ๑. กิเลสกาม กิเลสเปน เหตใุ คร ๒. วตั ถกุ าม พัสดุอนั นาใคร. คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 3

4 ¤ÁÙ‹ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท กาม แปลวา ความใคร ความอยาก หมายถงึ ความปรารถนาหรอื ความตอ งการ ในสงิ่ ทน่ี า ปรารถนา นา ใคร นา พอใจ อนั เปน เหตใุ หบ คุ คลหลงใหลหมกมนุ ตดิ อยใู นโลก แบงเปน ๒ อยา ง คือ ๑. กเิ ลสกาม กเิ ลสเปน เหตใุ คร ไดแ ก กเิ ลสคอื ความใครท ท่ี าํ ใหจ ติ ใจขนุ มวั เศรา หมอง และหมกมุนอยใู นสงิ่ นั้น ๆ ซ่งึ กลุม รมุ จิตใหเ กิดความเรา รอนทะยานอยาก ในอารมณ เชน ราคะ (ความกําหนัด) โลภะ (ความโลภ) อิจฉา (ความอยากได) อสิ สา (ความรษิ ยา) รติ (ความยนิ ด)ี อรติ (ความไมย นิ ด)ี อสนั ตฏุ ฐิ (ความไมส นั โดษ) เปน ตน ๒. วัตถุกาม พัสดุอันนาใคร หมายถึง ส่ิงที่ทําใหจิตใจรักใครหลงใหล ปรารถนา ไดแ ก กามคุณ ๕ คือ รูป เสียง กลน่ิ รส โผฏฐัพพะ ในสว นทเี่ ปน อฏิ ฐารมณ คอื อารมณอ นั นา ใคร นา ปรารถนา เชน รปู สวยงาม เสยี งทไี่ พเราะ หรอื กลน่ิ อนั หอมหวน เปนตน กามทั้ง ๒ อยางน้ี กิเลสกาม จัดเปน มาร เพราะเปนโทษลางผลาญ คุณความดี และ วตั ถุกาม จดั เปน บว งแหงมาร เพราะเปนส่งิ ทน่ี า ใคร นาปรารถนา นาชอบใจ สามารถผูกจิตของบุคคลผูไมรูเทาทันใหติดอยู ไมสามารถหลุดพนไป จากทกุ ขในวัฏสงสารได บูชา ๒ ๑. อามสิ บชู า บูชาดวยอามสิ (คือส่ิงของ) ๒. ปฏิปตตบิ ูชา บูชาดว ยปฏบิ ตั ติ าม บูชา แปลวา การเคารพยกยอง หมายถึง การแสดงความนอบนอม เคารพนับถือ เช่ือฟงและพรอมจะปฏิบัติตาม ดวยดวงจิตที่เทิดทูนคุณไวอยางสูงสุด มี ๒ อยาง คือ ๑. อามิสบูชา บูชาดวยอามิส คือ การบูชาดวยเครื่องสักการะที่เปน วตั ถุส่งิ ของ เชน ดอกไม ธูป เทยี น เปน ตน รวมถงึ การบูชาดว ยการถวายเครื่องอปุ โภค และบริโภค มอี าหาร เครื่องนงุ หม ยารักษาโรค หรอื การสรา งเสนาสนะ มีโบสถ วหิ าร เปน ตน ถวายไวใ นพระพุทธศาสนา ก็จดั เปนอามสิ บูชาดว ย ๒. ปฏปิ ตติบูชา บูชาดว ยการปฏบิ ัติตาม คอื การบชู าดวยการแสดงความ ยอมรับนับถือ เชอ่ื ฟง และปฏิบัตติ ามคําสงั่ สอนของทานโดยเคารพ 4

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 5 บชู าทงั้ ๒ ประการนี้ พระพุทธองคท รงสรรเสริญปฏิบัติบูชาวา เปน เลศิ กวา การบชู าอยา งอนื่ เพราะสามารถกอใหเกิดประโยชนส งู สุดแกผบู ูชาได อีกท้งั เปน ปจจัย สําคัญท่จี ะทําใหพระพุทธศาสนาเจริญมนั่ คง ปฏิสนั ถาร ๒ ๑. อามิสปฏิสนั ถาร ปฏิสนั ถารดวยอามิส (คอื สง่ิ ของ) ๒. ธัมมปฏสิ ันถาร ปฏิสันถารโดยธรรม ปฏสิ ันถาร หมายถึง การตอ นรบั แขกผมู าเยอื น เปนการสรางความสมั พนั ธ ท่ีดี และกอใหเกิดความรูสึกซาบซึ้งตรึงใจในอัธยาศัยไมตรี ของผูที่เปนเจาถิ่น มี ๒ อยาง คือ ๑. อามิสปฏิสันถาร การตอนรับดวยอามิสคือวัตถุสิ่งของ หมายถึง การตอ นรบั หรอื รบั รองแขกผมู าเยอื นดว ยเครอื่ งอปุ โภคหรอื บรโิ ภคอยา งใด อยา งหนง่ึ เชน ขา ว น้าํ ของขวญั หรือการใหทีพ่ กั อาศยั เปนตน ๒. ธมั มปฏิสันถาร การตอนรับดว ยธรรม คือ การตอนรับดวยการสนทนา โดยธรรม เหมาะสมแกฐ านะของผมู าเยอื น เชน การเชอ้ื เชญิ หรอื ตอ นรบั แขกดว ยถอ ยคาํ ท่ีไพเราะ การสนทนาในเร่ืองทเ่ี ปน ประโยชน ไมกอ ใหเกดิ ความขดั แยง และแขกผูมา เยอื นฟง แลวสบายใจ เปน ตน การทําความตอนรับทั้ง ๒ วิธี เปน การสรางมิตรภาพ ความประทับใจตอ กนั เกิดความสนิทสนมชิดเช้ือผูกมิตรไมตรีกันไวได และเปนมารยาททางสังคมที่ควร ปฏบิ ตั ติ อ กัน สขุ ๒ ๑. กายกิ สขุ สขุ ทางกาย ๒. เจตสิกสขุ สขุ ทางใจ สุข แปลวา สภาพที่ทนไดงาย หรือสภาพที่กัดกินเสียซึ่งทุกข หมายถึง ความรสู กึ สบาย ปลอดโปรง แชม ชน่ื ทัง้ กายและใจ มี ๒ อยาง คอื ๑. กายิกสุข สุขทางกาย หมายถึง ภาวะรางกายท่เี ปน ปกติ ปราศจากโรคภยั เบียดเบยี น และไมไ ดร บั อนั ตรายจากการกระทบกระท่งั ตาง ๆ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 5

6 ¤Ù‹ÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªéѹⷠคมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ๒. เจตสิกสุข สุขทางใจ หมายถึง การท่ีใจมีความสําราญสดใส แชมช่ืน ปราศจากความทุกขก ังวล ไมมัวหมองดวยอาํ นาจกเิ ลิศตาง ๆ มีความโลภ โกรธ หลง เปน ตน สขุ ๒ อยา งนี้ เจตสกิ สขุ สุขทางใจ นบั วา เปน สิ่งสาํ คญั เพราะบคุ คลแมจ ะมี ความลําบากทางกายเพยี งใดก็ตาม ถาใจเปนสุขไมขนุ มัวแลว ยอมทนตอความทุกขท ี่ เกิดขน้ึ ทางกายได 6

ÇªÔ Ò¸ÃÃÁ 7 μ¡Ô Ð ËÁÇ´ ó อกศุ ลวิตก ๓ ๑. กามวิตก ความตริในกาม ๒. พยาบาทวติ ก ความตรใิ นทางพยาบาท ๓. วหิ งิ สาวิตก ความตริในทางเบียดเบียน อกุศลวิตก แปลวา ความตริ หรือ ความตรึกในทางอกุศล หมายถึง ความนกึ คดิ ไปในทางที่ไมดี เปนบาปอกุศล มี ๓ อยาง คือ ๑. กามวิตก ความตริในกาม หมายถึง ความตริตรองนึกคิดของบุคคล ผูหนักไปในทางกาม คือความนึกคิดหมกหมุนอยูในกามคุณที่มีราคะ ความกําหนัด เปน ตัวกระตนุ ๒. พยาบาทวติ ก ความตริในทางพยาบาท หมายถงึ ความตริตรองนึกคิด ของบุคคลผูท่ีหนักไปในทางโทสะ ขาดความเมตตา เปนการครุนคิดอาฆาตมุงราย ดว ยความอาฆาตพยาบาทเพอื่ ลา งผลาญสมบตั หิ รอื ทาํ ลายชวี ติ ของผอู น่ื ดว ยความแคน ๓. วหิ งิ สาวิตก ความตรใิ นทางเบียดเบยี น หมายถงึ ความนกึ คิดของบคุ คล ผูขาดความสงสาร และขาดความพลอยยินดี มีความริษยาไมอยากเห็นใครดีกวาตน ความคิดเชนน้มี โี มหะเปน สมุฏฐาน กศุ ลวิตก ๓ ๑. เนกขัมมวิตก ความตรใิ นทางพรากจากกาม ๒. อพยาบาทวติ ก ความตรใิ นทางไมพ ยาบาท ๓. อวิหงิ สาวติ ก ความตรใิ นทางไมเ บียดเบียน กุศลวติ ก แปลวา ความตริในทางกุศล หมายถึง ความดาํ ริ ตริตรอง นึกคดิ ในทางทด่ี ีงาม มงุ หวงั เพอ่ื ประโยชนส ว นตนและสว นรวม ซ่งึ ตรงกนั ขามกันอกุศลวติ ก มี ๓ อยาง คอื ๑. เนกขมั มวิตก ความตรใิ นทางพรากจากกาม หมายถึง ความตรึกนึกคิด ของผหู วงั ความสงบในการท่จี ะพรากตนออกจากกาม ไมตกอยใู นอาํ นาจของกเิ ลสกาม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 7

8 ¤ÙÁ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé â· ทง้ั ไมป ลอ ยใจใหล มุ หลงอยใู นวตั ถกุ ามอนั เปน เครอ่ื งยว่ั ยวนจติ และมคี วามคดิ ทจ่ี ะหลดุ พนจากกิเลสท้งั หลายดวยการออกบวช เนกขมั มวิตกน้ี มอี โลภะเปน สมฏุ ฐาน ๒. อพยาบาทวิตก ความตรใิ นทางไมพ ยาบาท หมายถงึ ความตรกึ นึกคดิ ของบคุ คลผูมใี จเปยมดวยเมตตา ไมคิดอาฆาตเคียดแคนผูอื่น มแี ตค วามปรารถนาดี ดว ยความบริสทุ ธ์ิใจ อพยาบาทวติ กนี้ มอี โทสะเปน สมุฏฐาน ๓. อวิหิงสาวิตก ความตรใิ นทางไมเ บยี ดเบยี น หมายถงึ ความตรกึ นกึ คดิ ของบุคคลผูมุงใหผูอื่นมีความสบาย ไมคิดซํ้าเติมเมื่อเห็นผูอ่ืนมีทุกข คิดใสใจดวย พลงั แหง ความกรุณาปรานีบรรเทาทกุ ขแกผ ูประสบเคราะหร า ย อัคคิ (ไฟ) ๓ ๑. ราคัคคิ ไฟคอื ราคะ ๒. โทสัคคิ ไฟคอื โทสะ ๓. โมหคั คิ ไฟคือโมหะ อัคคิ แปลวา ไฟ โดยปกติไฟเปนของรอน เมื่อบุคคลไปถูกตองเขาก็จะ ทาํ ใหเจบ็ ปวด เพราะถูกพลงั แหงความรอ นแผดเผา นหี่ มายถงึ ไฟภายนอกทม่ี อี ยูตาม ธรรมชาติ แตในที่นี้หมายถึงกิเลสท่ีเปรียบเสมือนไฟ เพราะเผาลนจิตใจใหเรารอน คือกิเลสท่ีมีลักษณะรอนเหมือนไฟ ซ่ึงเมื่อเกิดข้ึนภายในจิตใจแลว ก็จะทําใหรุมรอน กระวนกระวาย ไมอาจคงอยใู นคณุ ความดไี ด มี ๓ อยาง คือ ๑. ราคัคคิ ไฟคือราคะ หมายถึง ความกําหนัดยินดีหรือทะยานอยากใน อารมณต า ง ๆ ตามทตี่ นปรารถนา ซ่ึงเกดิ จากความโลภ โดยปกตบิ คุ คลเมอื่ ถูกความ กําหนดั และความโลภครอบงําแลว จิตใจกจ็ ะเรา รอ นฟุงซา นไมส งบลงได ตองคดิ หาวธิ ี ทีจ่ ะไดม าในสง่ิ ทต่ี นปรารถนา เปน เหตุใหกระทําผดิ ศีลธรรมหรอื กฎหมายบานเมอื งได ๒. โทสัคคิ ไฟคือโทสะ หมายถึง ความขัดเคือง เรารอนใจ หรือ เดือดดาลพลุงพลานจิต ดวยอํานาจแหงความโกรธ ไฟคือโทสะน้ีเม่ือเกิดข้ึนแลว ยอมเปนเหตุใหแสดงอาการวิปริตตาง ๆ ทําใหปราศจากความเมตตากรุณา อาจ ประทุษรายผูอื่นท่ีตนโกรธไดดวยวิธีตาง ๆ ดังน้ัน โทสะจึงเปรียบเหมือนไฟ เพราะเผาลนจิตใหรอ นรมุ ดว ยการคดิ ประทุษรา ยผูอ ่ืน คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท 8

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 9 ๓. โมหัคคิ ไฟคือโมหะ หมายถึง ความหลงไมรูสภาพตามเปนจริง จิตที่ถูกโมหะครอบงํา ยอมลุมหลงมัวเมาไปตามความเชื่อของตนหรือตามคําชักนํา ของผูอ่ืน โดยไมใชป ญญาของตนพจิ ารณาหาเหตุผล ดงั นั้น โมหะจึงเปรียบเหมือนไฟ เพราะเผาลนจิตใจใหลมุ หลง ไฟท้ัง ๓ กองนี้ บุคคลควรระวังไมใหเกิดขึ้น เพราะเมื่อไฟคือราคะ โทสะ โมหะ เกิดข้ึนแลว จะเผาลนจิตใจใหเรารอนกระวนกระวาย ด้ินรนกระสับกระสาย หลงมัวเมาตกอยูในอํานาจตลอดไป ดงั น้ัน ควรระวงั ไมใ หเกดิ ขึน้ ในจติ ใจ เม่อื เกิดข้ึน แลว ควรละเสยี อธปิ เตยยะ ๓ ๑. อัตตาธิปเตยยะ ความมีตนเปนใหญ ๒. โลกาธปิ เตยยะ ความมีโลกเปนใหญ ๓. ธัมมาธิปเตยยะ ความมธี รรมเปน ใหญ อธิปเตยยะ แปลวา ความเปนใหญ หมายถึง ความเปนใหญของบุคคล ที่จะทําการอยางใดอยางหน่ึง ก็หวังผลที่จะไดเปนสําคัญ เชน ทําเพื่อตนเอง ทําเพือ่ ประเทศชาติ หรือทาํ เพอื่ ความถูกตองชอบธรรม เปน ตน มี ๓ อยา ง คอื ๑. อัตตาธิปเตยยะ ความมีตนเปนใหญ (อัตตาธิปไตย) หมายถึง บุคคล ผทู าํ สง่ิ ใดกต็ ามจะยดึ ถอื เอาประโยชนข องตนหรอื ความคดิ ของตน เปน ใหญ คอื มงุ หวงั เพอ่ื ประโยชนข องตนเองเปนทีต่ ้ัง โดยไมส นใจตอผอู ่ืน ๒. โลกาธิปเตยยะ ความมีโลกเปน ใหญ (โลกาธิไตย) โลกในทนี่ ้ี หมายถึง ประชาชนผูอยูในโลก ดังนั้น โลกาธิปเตยยะในท่ีนี้ จึงหมายถึง มีประชาชน เปนใหญ หรือเรียกกันในสมัยนี้วา ประชาธิไตย ซ่ึงนับวากอใหเกิดประโยชนดีกวา อตั ตาธปิ เตยยะ เพราะทาํ สงิ่ ใดกย็ งั ยดึ ถอื ประชาชนและมงุ หวงั ประโยชน เพอื่ ประชาชน เปน ใหญ ๓. ธมั มาธิปเตยยะ ความมธี รรมเปนใหญ (ธมั มาธิไตย) หมายถงึ การยึดถอื ความถูกตองชอบธรรมเปนท่ีตั้ง เปนการทําดีเพ่ือความดี ไมทําเพราะกลัวคนอ่ืน ติเตียนหรือเพราะหวังคําสรรเสริญของคนอื่น แตทําเพราะเปนสิ่งที่ควรทําและถูกตอ ง ชอบธรรม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 9

10 ¤‹ÙÁ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท อธิปเตยยะ ๓ อยางน้ี บุคคลควรยึดถือธัมมาธิปเตยยะ เปนหลักสําคัญ ในการดําเนินชีวิต เพราะการจะยึดเอาประโยชนของตนหรือประโยชนของสวน รวมเปนใหญจะตองคํานึงถึงความถูกตองชอบธรรม ดังน้ัน อัตตาธิปเตยยะ และ โลกาธิปเตยยะ ตอ งมธี ัมมาธิปเตยยะ เปนหลักควบคไู ปดวย ญาณ ๓ ๑. สัจจญาณ ปรชี าหยั่งรูอริยสัจ ๒. กิจจญาณ ปรีชาหยง่ั รูก จิ อนั ควรทาํ ๓. กตญาณ ปรชี าหย่งั รูกจิ อันทาํ แลว . ญาณ แปลวา ความรู หรอื ความหย่ังรู หมายถึง ปรชี าหย่ังรใู นส่ิงตาง ๆ ตามสภาพความเปนจรงิ ในท่ีน้ี ไดแ ก ความรแู จงเห็นจรงิ ในอริยสจั ๔ มี ๓ อยาง คอื ๑. สัจจญาณ ปรีชาหย่ังรูอริยสัจ หมายถึง ความรูแจงในอริยสัจ ๔ ตามความเปนจริงวา น้ีทุกข เปนธรรมชาติท่ีทนไดยาก น้ีสมุทัย คือตัณหาอันเปน สาเหตุใหเกิดทุกข นีน้ ิโรธ คือความดบั ทกุ ขไดส น้ิ เชงิ นีม้ รรคคอื ขอ ปฏบิ ัตเิ พอ่ื ใหถ ึง ความดับทุกข ๒. กิจจญาณ ปรีชาหยั่งรูกิจอันควรทํา หมายถึง ความหยั่งรูกิจท่ีจะพึง ทาํ ในอรยิ สัจ ๔ แตละอยา ง วา ทกุ ข เปน สภาพท่ีควรกาํ หนดรู สมุทยั เหตใุ หเ กดิ ทกุ ข ควรละ นิโรธ ความดับทุกข ควรทําใหแจง มรรค ขอปฏิบัติใหถึงทางดับทุกข ควรทาํ ใหเกิดขึ้น ใหเจริญขน้ึ ๓. กตญาณ ปรีชาหยงั่ รกู จิ อันทาํ แลว หมายถงึ ความหย่งั รูวา กิจทีจ่ ะพงึ ทํา ในอริยสจั ๔ แตละอยางนน้ั ไดท ําเสร็จแลว กลา วคอื ทุกข เปนสภาพที่ควรกาํ หนดรู ไดรูแลว สมุทัย เหตุใหเกิดทุกข ควรละ ไดละแลว นิโรธ ความดับทุกข ควรทําให แจง ไดท าํ ใหแจงแลว มรรค ขอ ปฏบิ ตั ิใหถ ึงทางดับทกุ ข ควรทาํ ใหเ กดิ ขน้ึ ใหเ จริญขึน้ ไดทาํ ใหเ กิดขน้ึ แลว ตณั หา ๓ ๑. กามตัณหา ตณั หาในกาม ๒. ภวตัณหา ตณั หาในภพ ๓. วภิ วตณั หา ตัณหาในการปราศจากภพ 10

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 11 ตัณหา แปลวา ความอยาก หมายถงึ ความทะยานอยาก เปน ภาวะจิตใจของ ปุถชุ นทว่ั ไปทม่ี ีความตองการและดิน้ รนไปในอารมณ มี ๓ อยาง คือ ๑. กามตัณหา ตัณหาในกาม หมายถึง ความทะยานอยากไดในวัตถุกาม มีรูป เสียง กล่ิน รส เปนตน อันเปนอิฏฐารมณคือนาใคร นาชอบใจ และเม่ือไดมา สมปรารถนาแลว กม็ ักจะหมกมนุ ลุม หลงในวตั ถุกามน้ัน ๒. ภวตัณหา ตัณหาในภพ หมายถงึ ความทะยานอยากเปนอยใู นภพทต่ี น เกิดที่ตนเปน เชน มีความหวงอาลัยในสมบัติ ลาภ ยศ เปนตน อยากเปนน่ันเปนนี่ อยากใหคงอยูตลอดไป รวมถงึ การตดิ ใจอยูใ นรปู ภพ อรปู ภพ เปน ตน ๓. วิภวตัณหา ตัณหาในการปราศจากภพ หมายถงึ ความทะยานอยากพน จากภพทเ่ี กดิ เพราะเบอ่ื หนา ย อยากดบั สญู ไปไมอ ยากเปน อยใู นภพนนั้ ๆ อกี เชน อยาก พนไปจากสิง่ ท่ไี มนาชอบใจ หรอื อยากฆา ตัวตาย อยากใหดบั สูญ รวมถงึ ท่ีเห็นวา โลก ขาดสูญ เปน ตน ปฎ ก ๓ ๑. พระวินยั ปฎ ก หมวดพระวนิ ยั ๒. พระสุตตนั ปฎ ก หมวดพระสุตตนั ตะ (หรือพระสูตร) ๓. พระอภิธรรมปฎ ก หมวดพระอภิธรรม ปฎก แปลวา กระจาดหรือตะกรา ทเ่ี ปนภาชนะสําหรับใสสิ่งของตา งๆ ในท่ีน้ี หมายถึงคัมภีรที่จารึกคําส่ังสอนของพระพุทธศาสนาไว ท่ีเรียกวา “พระไตรปฎก” โดยมี ๓ ปฎก คือ ๑. พระวินยั ปฎ ก หมวดพระวินยั คอื คาํ สั่งสอนในลักษณะทเ่ี ปน ขอบังคบั กฎหรือระเบียบสําหรับเพ่ือการอยูรวมกันอยางปกติสุขของหมูคณะ แบงเปน ๒ คือ อาคาริยวินยั วนิ ยั ของคฤหัสถ ไดแ ก ศีล ๕ ศีล ๘ ศีล ๑๐ และอนาคารยิ วินัย วินยั ของบรรพชิต ไดแก ศลี ๑๐ สําหรับสามเณร ศลี ๒๒๗ สาํ หรบั พระภกิ ษุ และศีล ๓๑๑ สาํ หรับพระภกิ ษุณี (มี ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนั ธ) ๒. พระสตุ ตนั ตปฎ ก หมวดพระสตู คอื ปฎ กทป่ี ระมวลหลกั ธรรมคาํ สอนของ พระพทุ ธศาสนาในสว นทเี่ ปน ธรรมะพนื้ ฐาน ซงึ่ พระพทุ ธองคท รงแสดงแกพ ระภกิ ษหุ รอื บุคคลตามสถานท่ีและโอกาสตางๆ โดยจะทรงยกบุคคลขึ้นแสดงเปนตัวอยางเพื่อให เขาใจไดงายขน้ึ ทเ่ี รียกวา บคุ คลาธษิ ฐาน เชน ชาดกตางๆ (มี ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนั ธ) คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 11

12 ¤Ù‹Á×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉҪѹé â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ๓. พระอภธิ รรมปฎ ก หมวดพระอภธิ รรม คอื ปฎ กท่ีบันทกึ หลักธรรมและ คําอธิบายธรรมที่เปนหลักวิชาการลวนๆ เปนขอธรรมท่ีละเอียดประณีตสูงข้ึน โดยไมเก่ียวดว ยบุคคลหรอื เหตกุ ารณ จัดเปนปรมตั ถ (มี ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนั ธ) พุทธจริยา ๓ ๑. โลกัตถจรยิ า ทรงประพฤตเิ ปน ประโยชนแ กโลก ๒. ญาตัตถจริยา ทรงประพฤติเปน ประโยชนแกพระญาติ หรือโดยฐานเปนพระญาติ ๓. พทุ ธตั ถจริยา ทรงประพฤตปิ ระโยชน โดยฐานเปน พระพุทธเจา พุทธจริยา แปลวา พระจริยาวัตรของพระพุทธเจา หมายถึง การบําเพ็ญ ประโยชนของพระพทุ ธเจา ตลอดระยะเวลา ๔๕ พรรษา มี ๓ คือ ๑. โลกัตถจริยา ทรงประพฤติเปนประโยชนแกโลก หมายถึงการที่ ทรงบําเพ็ญประโยชนแกมหาชนทั่วไป โดยถือเปนพุทธกิจ ๕ ประการ ไดแก (๑) เวลาเชาเสด็จบิณฑบาต (๒) เวลาเย็นทรงแสดงธรรม (๓) เวลาค่ําทรงแสดง โอวาทแกพ ระภกิ ษุ (๔) เวลาเทย่ี งคนื ทรงตอบปญ หาของเทวดา (๕) เวลาใกลร งุ ทรงตรวจ ดเู วไนยสตั ว จะเสดจ็ ไปทรงแสดงธรรมโปรด โดยไมเ ลอื กชนั้ วรรณะ นบั เปน พทุ ธจรยิ า ที่เปนไปเพื่อสงเคราะหอนุเคราะหตอเวไนยสัตวในฐานะท่ีเปนเพื่อนมนุษยและสัตว ทั้งปวง ๒. ญาตัตถจริยา ทรงประพฤติเปนประโยชนแกพระประยูรญาติ เชน ทรงอนเุ คราะหเ หลา พระประยรู ญาตติ ามควรแกฐ านะ เปน ตน วา ทรงอนญุ าตให พระญาติ ที่เปนเดียรถีย (นับถือลัทธิศาสนาอื่น) บวชในพระพุทธศาสนาได โดยไมตองอยู ติตถิยปริวาสเปนเวลา ๔ เดอื น ๓. พุทธัตถจริยา ทรงประพฤติเปนประโยชนในฐานเปนพระพุทธเจา เชน ทรงบัญญัติสิกขาบทพรหมจรรยและวางระเบียบปฏิบัติสําหรับพระภิกษุและ พระภกิ ษณุ อี นั เปน พน้ื ฐานแหง การประพฤตปิ ฏบิ ตั ทิ ดี่ งี าม เพอ่ื ประโยชนต อ การประกาศ เผยแผแ ละความดาํ รงมั่นคงแหงพระพุทธศาสนาตอ ไป 12

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 13 วฏั ฏะ ๓ ๑. กเิ ลสวัฏฏะ วนคอื กเิ ลส ๒. กัมมวัฏฏะ วนคือกรรม ๓. วปิ ากวัฏฏะ วนคอื วบิ าก วฏั ฏะ แปลวา วน หรอื เวยี น หมายถงึ องคป ระกอบทใี่ หเ กดิ ความหมนุ เวยี น ตอ เนอ่ื งกนั ของสงั สารจกั ร ไดแ ก การเวยี นตายเวยี นเกดิ อยใู นภพภมู ติ า งๆ มี ๓ อยา ง คอื ๑. กเิ ลสวฏั ฏะ วนคือกเิ ลส หมายถึง กเิ ลสอนั ประกอบดวยอวิชชาความไมร ู จริง ตัณหาและอุปาทาน เปนสาเหตุใหหมสู ัตวตองวนเวียนอยใู นภพชาตติ างๆ ๒. กมั มวัฏฏะ วนคอื กรรม หมายถงึ กรรมเปน เหตเุ กิดการหมุนเวยี นอยูใน ภพนน้ั ๆ ท่ีประกอบดว ยสังขารและกรรมภพ ๓. วิบากวฏั ฏะ วนคอื วิบาก หรอื วงจรวิบาก หมายถึง การใหผ ลของกรรม โดยประกอบดวยวิญญาณ นามรปู สฬายตนะ ผสั สะ เวทนา ท่แี สดงผลปรากฏเปน อุปปต ตภิ พ ชาติ ชรา มรณะ เปนตน สกิ ขา ๓ ๑. อธสิ ีลสิกขา สกิ ขาคอื ศลี ย่ิง ๒. อธจิ ติ ตสิกขา สกิ ขาคอื จิตยง่ิ ๓. อธิปญ ญาสกิ ขา สกิ ขาคอื ปญญายิ่ง สกิ ขา แปลวา การศกึ ษาหรอื ขอ ทจี่ ะตอ งศกึ ษา หมายถงึ ขอ ปฏบิ ตั ทิ เ่ี ปน หลกั สําหรับศึกษาและฝก หดั อบรมกาย วาจา ใจใหเรียบรอยดีงาม เปนแนวทางเพอ่ื พฒั นา จติ ใจใหล ะเอยี ดสงู ข้ึนตามหลกั พระพทุ ธศาสนา มี ๓ อยา ง คอื ๑. อธิสีลสิกขา สิกขาคือศีลยิ่ง หมายถึง ขอปฏิบัติสําหรับฝกอบรมตน ใหเขมแข็งและงดงามดวยศีล โดยการรักษากาย วาจาใหเรียบรอยดีงามปราศ จากโทษ โดยความมุง หมายสงู สุด ไดแ ก ปาตโิ มกขสีลสังวร ๒. อธิจิตตสิกขา สิกขาคือจิตยิ่ง หมายถึง ขอปฏิบัติสําหรับฝกอบรมจิต เพื่อใหเกดิ สมาธิชัน้ สูงหรือเพ่ือพฒั นาสคู วามมีสมาธทิ ม่ี ั่นคงยงิ่ ข้นึ ๓. อธิปญญาสิกขา สิกขาคอื ปญ ญายงิ่ หมายถงึ ขอปฏบิ ัตสิ าํ หรบั ฝก อบรม เพ่ือใหเกิดความรูในสิ่งนั้นๆ อยางแจมแจงชัดเจนดวยปญญา โดยความหมายสูงสุด ไดแก วปิ ส สนาญาณ คือปญ ญาท่รี ูอาการของไตรลกั ษณ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 13

14 ¤ÙÁ‹ ×͸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹Ñé â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท สามัญญลักษณ ๓ ๑. อนจิ จตา ความเปน ของไมเที่ยง ๒. ทุกขตา ความเปน ทุกข ๓. อนตั ตตา ความเปนของไมใ ชตน สามัญญลักษณะ แปลวา ลักษณะท่ีเสมอกันแกสังขารท้ังปวง หมายถึง ลักษณะท่ีเสมอกันแกสังขาร ที่มีวิญญาณ เชน มนุษย และสัตว เปนตน หรือ ทีไ่ มมีวิญญาณ เชน ดินสอ สมดุ เปนตน มี ๓ อยาง คือ ๑. อนิจจตา ความเปน ของไมเท่ียง หมายถงึ สังขารท้ังหลายทง้ั ปวงไมเ ทยี่ ง มีการเปลยี่ นแปลงไปเปน ธรรมดา ๒. ทกุ ขตา ความเปน ทกุ ข หมายถงึ สงั ขารทง้ั หลายทงั้ ปวง เปน สง่ิ ทที่ นไดย าก มีความบบุ สลาย มีความบบี ค้ันอยูเปนนิจ ๓. อนตั ตา ความเปน ของไมใ ชต วั ตน หมายถงึ ธรรมทงั้ หลายทง้ั ปวงมสี ภาวะ ไมใ ชต วั ตน ไมเ ปน ไปในอาํ นาจ บงั คบั ควบคมุ ไมไ ด เปน เพยี งธาตุ ๔ คอื ปฐวี (ธาตดุ นิ ) อาโป (ธาตุน้ํา) เตโช (ธาตุไฟ) วาโย (ธาตุลม) รวมกันและ ภาวะที่ปจจัยปรุงแตง ไมไ ด (นพิ พาน) สามญั ญลักษณะ ๓ นี้ เรยี กอกี อยา งหน่งึ วา ไตรลกั ษณ เมอ่ื บุคคลไดศึกษา เรยี นรแู ลว จะไดร แู ละเขา ใจถงึ ความเปน จรงิ ของสง่ิ ทง้ั หลายทงั้ ปวง ซง่ึ ลว นแตต กอยใู น ลักษณะท่ีเสมอกนั ไดแ ก ไมเท่ียง เปนทุกข เปน อนตั ตา จะเหตุสง เสรมิ ใหเ กิดปญญารู เทาทนั และคลายความยดึ ม่ันถอื มัน่ ไดตามควรแกการศกึ ษาและปฏิบตั แิ หงตนตอไป 14

ÇªÔ Ò¸ÃÃÁ 15 ¨μØ¡¡Ð ËÁÇ´ ô อปสเสนธรรม ๔ ๑. พิจารณาแลวเสพของอยา งหนงึ่ ๒. พจิ ารณาแลว อดกล้นั ของอยา งหนง่ึ ๓. พิจารณาแลว เวน ของอยา งหนึ่ง ๔. พิจารณาแลว บรรเทาของอยา งหนึ่ง. อปสเสนธรรม แปลวา ธรรมดุจพนักพิง หมายถึง ธรรมเปนท่ีพํานัก หรือธรรมที่เปนปฏิปทา เพ่ือความเจริญในกุศลธรรม เปนเหตุใหอกุศลท่ีเกิดข้ึน แลว เสอื่ มไป กศุ ลทย่ี งั ไมเ กดิ ยอ มเกดิ ขน้ึ ทเี่ กดิ ขนึ้ แลว กเ็ จรญิ ยงิ่ ๆ ขนึ้ ไป เรยี กอกี อยา ง หน่ึงวา อุปนสิ ัยธรรม มี ๔ อยา ง คอื ๑. พิจารณาแลวเสพของอยางหน่ึง หมายถึง เมื่อจําเปนตองเกี่ยวของ ใชสอย หรือบริโภค ปจจัย ๔ คือ อาหาร เครื่องนุงหม ยารักษาโรค พึงพิจารณา เสียกอ น แลวจึงเสพหรอื บรโิ ภค เพอื่ ไมใหหลงหรอื มัวเมาในปจจัย ๔ ๒. พิจารณาแลวอดกล้ันของอยางหน่ึง หมายถึง เม่ือตองประสบกับ อนฏิ ฐารมณ คอื สงิ่ ทไี่ มน า ปรารถนา เชน หนาว รอ น หวิ คาํ ดา นนิ ทา หรอื ถอ ยคาํ เสยี ดแทง เปน ตน ตอ งรจู ักพิจารณาแลวขมหรอื อดกลัน้ ไว ๓. พิจารณาแลวเวนของอยางหนึ่ง หมายถึง เมื่อรูวาสิ่งท่ีเปนโทษกอ อันตรายแกตนเอง เมื่อเขาไปใกลหรือเสพเขาไปแลว ยอมทําใหกุศลคือ ความดีงาม หมดไป และกอ ใหเ กิดอกุศล คือความชวั่ ความไมด ี จึงตองพจิ ารณาแลว หลกี เวน เสยี ๔. พจิ ารณาแลว บรรเทาของอยา งหนง่ึ หมายถงึ เมอื่ พจิ ารณาเหน็ โทษของ อกุศล เชน กามวติ ก พยาบาทวิตก และวิหิงสาวิตก วาเปนสิ่งทีก่ อใหเกิดอันตรายตอ รา งกายและจิตใจแลว พึงบรรเทาละเวนเสียดวยกุศลธรรม อปั ปมัญญา ๔ เมตตา กรณุ า มทุ ติ า อเุ บกขา อัปปมัญญา แปลวา ภาวะจิตท่ีแผไปโดยไมมีประมาณ หมายถึง การแผ คณุ ธรรม คอื เมตตา กรุณา มุทติ า อุเบกขา ไปในหมูม นษุ ย และสัตวอันหาประมาณ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 15

16 ¤‹ÁÙ ×͸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹Ñé â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท มิได คือไมไดจํากัดขอบเขต แผไปใหกับสรรพสัตวทุกทั่วหนาโดยไมเจาะจง มี ๔ อยา ง คอื ๑. เมตตา ความรัก หมายถึง ความรักใครที่ไมมีราคะความกําหนัด เปนความปรารถนาดี อยากใหผ อู ื่นสัตวอน่ื ท้งั ปวง มคี วามสุขปราศจากทุกข การเจรญิ เมตตา ใหพ จิ ารณาเหน็ โทษของโทสะและเหน็ ผลดขี องขนั ติ ทค่ี วรกระทาํ ใหเ กดิ มขี น้ึ ในตน โดยแผเมตตาแกตนเองกอน เชนวา “ขอใหขาพเจามีความสุขความเจริญ อยาไดมี เวรมีภัยแกใครๆ เลย อยาไดมีความทุกขกายทุกขใจเลย...” และพึงแผออกไปอยาง ไมเจาะจง เชนวา “ขอใหสัตวทั้งปวง จงมีความสุข อยาไดมีเวรมีภัย อยาไดมีความ พยาบาทตอกันและกันเลย อยาไดทุกขกายทุกขใจเลย จงมีความสุขกายสุขใจ รักษา ตนใหพน จากทุกขภยั ทง้ั ส้นิ เถดิ ” โดยเปรียบเทยี บตวั เราวา “ตัวเรารักสุข เกลยี ดทุกข ฉันใด ผอู น่ื สัตวอนื่ ก็ยอ มรักสขุ เกลยี ดทกุ ข ฉนั นัน้ ” การแผเ มตตาน้ี เปนคณุ ธรรมท่ี ทาํ ลายโทสะและพยาบาทได ๒. กรุณา ความสงสาร หมายถึง ปรารถนาจะชวยเหลือใหพนจากทุกข เมื่อเห็นผูอื่นสัตวอ่ืนไดรับทุกขมีความเดือดรอน ตองการจะปลดเปลื้องใหเขาพน จากทกุ ข เพอื่ ใหเ ขาไดร บั สขุ การเจรญิ กรณุ า ยอ มกาํ จดั วหิ งิ สา คอื ความคดิ เบยี ดเบยี น ตอคนหรือสตั วใหเบาบางไปจากใจได และจะไมเสียใจเมื่อเขาพน จากทุกข เพราะจติ ใจ มกี รุณาธรรมท่บี รบิ ูรณ ๓. มุทิตา ความพลอยยินดี หมายถึง เมื่อผูอื่นมีความสุขความเจริญ หรือประสบความสําเร็จในดานตางๆ เชน การศึกษา เปนตน ก็จะพลอยมีใจแชมช่ืน เบิกบานยินดีดวย ไมมีคิดริษยาอันเปนเหตุใหจิตใจเศราหมองขุนมัว การเจริญมุทิตา ยอ มสง เสรมิ ใหเ กดิ ความพลอยยนิ ดใี นสมบตั หิ รอื ความดงี ามของผอู น่ื และกาํ จดั ความ อจิ ฉาริษยาใหเ บาบางลงได ๔. อุเบกขา ความวางเฉย หมายถึง ความวางใจเปน กลาง วางจิตเรียบสงบ สมํ่าเสมอ เที่ยงตรงดุจตราชั่ง มองเหตุและผลที่คนหรือสัตวจะพึงไดรับสุขหรือทุกข ตามเหตุปจ จยั ที่กระทาํ ไมลําเอยี งเพราะอคติ ธรรมทง้ั ๔ อยา งน้ี ถา แผไ ปโดยเจาะจงผรู บั ไมท ว่ั ไปแกผ อู นื่ สตั วอ นื่ จดั เปน พรหมวิหาร ถาแผไปโดยไมเจาะจงไมม ีเขตแดน จัดเปนอัปปมัญญา 16

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 17 พระอริยบุคคล ๔ ๑. พระโสดาบัน ๒. พระสกทาคามี ๓. พระอนาคามี ๔. พระอรหนั ต อริยบุคคล แปลวา บุคคลผปู ระเสริฐ หมายถงึ ผทู ีไ่ ดบ รรลอุ รยิ ผลอนั เปน โลกุตระ โดยสามารถละสังโยชนกิเลสไดเด็ดขาดตามภูมิธรรมของตน จัดตามลําดับ แหงการบรรลธุ รรมดังนี้ ๑. พระโสดาบัน ผูแรกถึงกระแสพระนิพพาน หมายถึง ทานผูบรรลุ โสดาปตติผล เปนผูเขาถึงกระแสแหงอริยมรรคที่จะนําไปสูพระนิพพาน จัดเปน พระอริยบุคคลชัน้ แรกในพระพุทธศาสนา โดยสามารถละสังโยชนระดับตํ่าได ๓ อยาง คอื สักกายทฏิ ฐิ วจิ กิ ิจฉา และสีลัพพตปรามาส ๒. พระสกทาคามี ผูกลับมาเกิดอีกชาติเดียว หมายถึง ทานผูบรรลุ สกทาคามิผล เม่ือละโลกไปนี้ จะตองไปเกิดในเทวโลกอีกครั้งหนี่ง แลวจึงจะกลับมา เกดิ ในมนษุ ยโลก และจะไดบ รรลอุ รหตั ตผลในทสี่ ดุ พระสกทาคามสี ามารถละสงั โยชน ระดบั ตาํ่ ๓ อยา ง ไดเ ชนเดยี วกับพระโสดาบัน และทํา ราคะ โทสะ โมหะ ใหเบาบาง ลงไดอกี ดวย ๓. พระอนาคามี ผูไมกลับมาเกิดอีก หมายถึง ทานผูปฏิบัติอุโบสถศีล สํารวมอินทรีย ๖ เปนพระอริยบุคคล ที่เม่ือส้ินชีวิตแลว จะไมเกิดในมนุษยโลกอีก แตจะไปเกิดในพรหมโลกชั้นสุทธาวาส และจะนิพพานในพรหมโลกน้ัน พระอนาคามี สามารถละสังโยชนข น้ั ตาํ่ ท่ีเรียกวา โอรัมภาคยิ สังโยชน ได ๕ อยา ง คือ สักกายทฏิ ฐิ วิจิกจิ ฉา สีลัพพตปรามาส กามราคะ ปฏฆิ ะ และทาํ ราคะ โทสะ โมหะใหเบาบางลงได ๔. พระอรหันต ผูไกลจากกิเลสโดยสิ้นเชิง หมายถึง ทานผูบรรลุอรหัต ตผล สาํ เรจ็ เปน พระอรยิ บคุ คลชนั้ สงู สดุ ในพระพทุ ธศาสนา ทเ่ี รยี กวา พระอรหนั ต เปน พระอรยิ ะชนั้ อเสขบคุ คลคอื ผศู กึ ษาหรอื อยจู บพรหมจรรยแ ลว สามารถละสงั โยชนไ ดท ง้ั ๑๐ อยา ง ทัง้ โอรมั ภาคิยสังโยชน คอื สงั โยชนขั้นต่าํ ๕ อยา ง และอุทธมั ภาคิยสงั โยชน คือสงั โยชนขน้ั สงู ๕ อยา ง ไดแก รูปราคะ อรปู ราคะ มานะ อุทธจั จะ วชิ ชา และทําราคะ โทสะ โมหะใหเ หือดแหง หมดไปจากจิตใจไดโ ดยส้ินเชิง พระอรยิ บุคคล มไิ ดจํากัดอยูเฉพาะบรรพชิต (นักบวช) เทา นน้ั แมค ฤหสั ถ ชายหรือหญิงผูครองเรือนก็สามารถศึกษาและปฏิบัติบําเพ็ญเพียรจนบรรลุธรรมได คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 17

18 ¤‹ÙÁÍ× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹Ñé â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ซ่ึงในสมัยพุทธกาล มีคฤหัสถที่เปนพระโสดาบันที่มีชื่อเสียงก็มีจํานวนไมนอย เชน พระเจา พิมพสิ าร ทานอนาถบิณฑกิ เศรษฐมี หาอุบาสก นางวสิ าขามหาอุบาสิกา เปนตน พระอริยบคุ คลทั้ง ๔ ประเภทน้ี จัดเปน อรยิ สงฆใ นพระพุทธศาสนา เพราะ ละสังโยชนไดอยางเด็ดขาดเปนชั้นๆ ตามลําดับช้ันแหงการบรรลุธรรม โดยนับเปน เนอ้ื นาบญุ อันประเสรฐิ และสงั ฆานุสติของพุทธศาสนกิ ชนทั้งปวง สมั ปรายกิ ตั ถประโยชน คือประโยชนภายหนา ๔ ๑. สัทธาสมั ปทา ถึงพรอมดวยสัทธา คือเช่ือสิ่งท่ีควรเช่ือ เชน เชื่อวา ทาํ ดไี ด ทาํ ชั่วไดช ว่ั เปน ตน ๒. สลี สมปั ทา ถึงพรอมดวยศีล คือ รักษากาย วาจา เรียบรอยดี ไมม โี ทษ ๓. จาคสัมปทา ถึงพรอมดวยการบริจาคทาน เปนการเฉลี่ยสุขให แกผ อู ื่น ๔. ปญญาสมั ปทา ถึงพรอ มดว ยปญ ญา รูจักบาปบญุ คณุ โทษ ประโยชน มใิ ชประโยชน เปน ตน สัมปรายิกัตถประโยชน แปลวา ประโยชนในภายหนา หรือภพหนา ชาตหิ นา หมายถงึ คุณธรรมท่เี ปนเหตุใหมีความสุขในภพหนา มี ๔ อยา ง คือ ๑. สัทธาสัมปทา ถึงพรอมดวยศรัทธา คือความเช่ือท่ีประกอบดวยปญญา มีเหตุมีผล ไมเช่ืองาย ไมเชื่ออยางไรการไตรตรองท่ีรอบคอบ โดยมีหลักความเชื่อ ๔ อยา ง คอื (๑) กัมมสทั ธา เชอื่ กรรม ไดแก การกระทาํ ซงึ่ เปนเหตุแหงความสขุ หรือ ทุกข (๒) วิปากสทั ธา เชื่อในผลของการกระทาํ เชือ่ วา คนเกดิ มาแตกตางกันเพราะผล ของการกระทาํ ในอดตี ของตน (๓) กมั มสั สกตาสทั ธา เชอื่ วา สตั วโ ลกมกี รรมเปน ของตน เปน ตน (๔) ตถาคตโพธสิ ัทธา เช่ือพระปญญาตรัสรขู องพระพุทธเจา ๒. สีลสมั ปทา ถงึ พรอมดว ยศลี คอื การสาํ รวมกาย วาจาใหเรียบรอย ไมมี โทษ ซง่ึ คฤหสั ถ สามารถศึกษาและสมาทานถือปฏิบัตติ ามศลี ๕ หรอื ศลี ๘ สาํ หรับ บรรพชิตหรือนักบวชในพระพุทธศาสนา ตองปฏิบัติเครงครัดอยูในจตุปาริสุทธิ ๔ มีสาํ รวมในพระปาติโมกข คอื ศลี ๒๒๗ เปนตน 18

ÇªÔ Ò¸ÃÃÁ 19 ๓. จาคสัมปทา ถึงพรอมดวยการบริจาคทาน คือการแบงปนสิ่งของใหแก ผูอื่น นับเปนการเผื่อแผเก้ือกูลกันดวยนํ้าใจดีงามตามหลักพระศาสนาและวัฒนธรรม ประเพณอี นั ดงี าม เชน ใหแ กพ ระภกิ ษุ สามเณร บดิ า มารดา ครู อาจารย ผมู อี ปุ การคณุ เปนตน เพ่อื บชู าคุณหรือตอบแทนคุณทาน และท่บี ริจาคเพอื่ การสงเคราะหอนุเคราะห แกผ ูตกทุกขไดย าก หรือทไ่ี ดรบั ความเดือดรอนตา งๆ เปนตน ๔. ปญ ญาสัมปทา ถงึ พรอ มดว ยปญญา หมายถึง รูจักบาปบญุ คุณ โทษ ประโยชนมิใชประโยชน คือ ความมีปญญารูเทาทันเหตุแหงความเสื่อมและเหตุแหง ความเจรญิ แลว ไมท าํ ในเหตทุ จ่ี ะเกดิ ความเสอื่ ม แตท าํ ในเหตทุ จี่ ะเกดิ ความเจรญิ รงุ เรอื ง โดยอาศยั ความเชอ่ื ทีป่ ระกอบดว ยปญ ญา การมศี รทั ธาจะตอ งมปี ญ ญาควบคเู สมอ เพราะถา มแี ตค วามเชอื่ โดยขาดการ พจิ ารณาไตรต รองอยา งรอบคอบถว นถมี่ เี หตผุ ล อาจทาํ ใหเ ปน คนเชอื่ งา ยหรอื เชอ่ื อยา ง งมงาย ถามคี วามรู แตไ มมีความเชอื่ ใครหรอื สิง่ ใดเลย ก็อาจกลายเปนคนแข็งกระดา ง เพราะทะนงตนวาฉลาดกวาใครๆ และมักจะไมยอมรับฟงเหตุผล ขอคิดเห็นคนอ่ืน ซงึ่ อาจทาํ ใหพ ลาดโอกาสดงี ามได มรรค ๔ ๑. โสดาปต ตมิ รรค ๒. สกทาคามิมรรค ๓. อนาคามมิ รรค ๔. อรหัตตมรรค มรรค แปลวา ทาง หมายถึง ทางปฏิบัติสูความเปนพระอริยบุคคล ไดแก ญาณ คือความรูท่ีทําใหผูปฏิบัติบรรลุธรรม โดยสามารถละสังโยชนไดเด็ดขาดตาม ลาํ ดบั ชนั้ แหง ความเปนพระอรยิ บุคคล มี ๔ คือ ๑. โสดาปตติมรรค ทางปฏิบัติอันใหถึงกระแสท่ีนําสูพระนิพพานขั้นแรก หรือบรรลโุ สดาปต ติผล เปนพระโสดาบนั ซึง่ ละสงั โยชนไ ด ๓ อยา ง คอื สกั กายทฏิ ฐิ วิจิกิจฉา และสลี ัพพตปรามาส ๒. สกทาคามมิ รรค ทางปฏบิ ตั อิ นั ใหบ รรลสุ กทาคามผิ ลเปน พระสกทาคามี ซ่ึงละสังโยชนได ๓ อยางเหมือนกับช้ันโสดาปตติมรรค และทําราคะ โทสะ โมหะ ใหเบาบางลงได ๓. อนาคามมิ รรค ทางปฏิบตั อิ ันใหบ รรลอุ นาคามผิ ล เปนพระอนาคามี ซ่งึ ละสงั โยชนไ ด ๕ อยา ง คอื สกั กายทฏิ ฐิ วจิ กิ จิ ฉา สลี พั พตปรามาส กามราคะ และปฏฆิ ะ คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 19

20 ¤‹ÙÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒªÑé¹â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ๔. อรหตั ตมรรค ทางปฏบิ ตั อิ นั ใหบ รรลอุ รหตั ตผล เปน พระอรหนั ต สามารถ ละสงั โยชนข น้ั ตา่ํ ๑๐ อยา ง คอื สกั กายทฏิ ฐิ วจิ กิ จิ ฉา สลี พั พตปรามาส กามราคะ ปฏฆิ ะ และละสังโยชนข้ันสูง ๕ อยาง คือ รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ และอวิชชา ไดอยา งเดด็ ขาด มรรค ๔ นี้ เปน ปฏิปทา คอื แนวทางปฏบิ ตั ิสูการบรรลุธรรม ทเ่ี รยี กวา เปน พระอรยิ บคุ คล มี ๔ ไดแ ก โสดาบนั สกทาคามี อนาคามี และอรหนั ต ผล ๔ ๑. โสดาปต ตผิ ล ๒. สกทาคามิผล ๓. อนาคามิผล ๔. อรหตั ตผล ผล ในท่ีน้ี หมายถงึ ธรรมารมณ (ผลดีทเ่ี กิดขน้ึ กับจติ ใจ) สืบเน่อื งจากท่ไี ด ดําเนินมรรค ๔ ผลแหง การละกิเลสไดด วยมรรค เปนธรรมารมณแ หง ผไู ดบ รรลุธรรม โดยเปน ชือ่ โลกตุ รธรรมท่ีใชค กู บั มรรค มี ๔ อยา ง คอื ๑. โสดาปตติผล ผลแหงการเขาถึงกระแสธรรมแหงพระนิพพานคือ ความเปนพระโสดาบนั หรือผลอนั พระโสดาบันพงึ เสวยหรอื ไดรบั ๒. สกทาคามิผล ผลอันพระสกทาคามีพึงเสวยหรือไดรบั ๓. อนาคามิผล ผลอันพระอนาคามีพึงเสวยหรือไดร ับ ๔. อรหัตผล ผลอันพระอรหันตพ งึ เสวยหรือไดรับ ผูปฏิบัติบําเพ็ญเพียรจนสําเร็จอริยผลท้ัง ๔ น้ี จัดเปนพระอริยบุคคล ในพระพทุ ธศาสนา สมเดจ็ พระมหาสมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส ทรงแสดงอปุ มา เปรียบเทียบมรรคกับผล เพ่ือความเขาใจที่ชัดเจนข้ึนไววา สังโยชนที่มรรคกําจัดเสีย ไดน นั้ เปรยี บเหมือนโรคในรางกาย มรรคเปรยี บเหมือนยารกั ษาโรคใหหาย ผลเปรยี บ เหมือนความสุขทีเ่ กดิ แตค วามหมดโรค หรือโรคนน้ั ๆ หายขาดไปจากรา งกายฉันน้นั 20

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 21 »˜Þ¨¡Ð ËÁÇ´ õ อนปุ ุพพกี ถา ๕ ทานกถา กลาวถึงทาน สลี กถา กลาวถึงศีล สัคคกถา กลา วถงึ สวรรค กามาทนี วกถา กลา วถงึ โทษแหงกาม เนกขมั มานิสังสกถา กลา วถงึ อานิสงสแ หง ความออกจากกาม อนุปพุ พกิ ถา แปลวา ถอยคําท่พี รรณนาความไปโดยลาํ ดับ หมายถงึ เทศนา ธรรมซึ่งพระพุทธเจาทรงแสดงไปตามลําดับ เพ่ือฟอกจิตใจเวไนยสัตวผูมีอุปนิสัย สามารถจะบรรลธุ รรมพเิ ศษไดใ หห มดจดเปน ชน้ั ๆ เมอื่ ผฟู ง นน้ั ๆ มจี ติ ใจเบาสบายแลว จะทรงแสดงอริสจั ๔ ซง่ึ เปนธรรมที่ละเอยี ดสูงข้ึน ๑. ทานกถา กลาวถงึ ทาน ทรงแสดงประโยชนข องการใหทาน การเสยี สละ แบง ปน สง่ิ ของ เพอ่ื เปน เหตใุ หค ลายความตระหนี่ ความเหน็ แกต วั แลว เปน ผมู ใี จเออ้ื เฟอ ตอ ผอู น่ื ดว ยกําลงั ทรพั ยของตน ๒. สีลกถาก กลา วถึงศีล ทรงแสดงประโยชนข องศีล คอื ความเจริญรุงเรอื ง และความสงบสุขรมเย็นในชีวิต อันเกิดแตการรักษาศีล หรือการประพฤติปฏิบัติกาย วาจาใหเรยี บรอยดีงามตามขอศีล ๓. สคั คกถา กลาวถงึ สวรรค ทรงแสดงสมบตั อิ ันเปน ทพี่ ึงปรารถนา อันเกิด ขน้ึ เพราะอานสิ งสแ หง การใหท าน รกั ษาศลี โดยผใู หท าน รกั ษาศลี จะไดร บั ในมนษุ ยโ ลก รวมถงึ ความสุขในเทวโลกหรือสวรรค ๔. กามาทนี วกถา กลา วถงึ โทษแหง กาม ทรงแสดงโทษของกามวา แมจ ะเปน ความสขุ ความนา ยนิ ดี แตจ ะเปน ความสขุ เพยี งเลก็ นอ ย เปน สขุ ทเี่ จอื ดว ยทกุ ข จงึ ไมค วร เพลดิ เพลนิ ไปโดยสว นเดียว ใหพิจารณาเหน็ ถึงโทษของกาม เพอื่ ไมใหประมาทมวั เมา หลงใหลในกามคณุ เพราะความหมกมนุ ในกาม ยอ มเปนเหตตุ ัดรอนการเขา สทู างแหง การปฏิบัติเพอื่ บรรลุธรรม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 21

22 ¤‹ÙÁÍ× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉÒª¹éÑ â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ๕. เนกขัมมานิสังสกถา กลาวถึงอานิสงสแหงการออกจากกาม ทรงแสดง ประโยชน คือผลดีของการไมหมกมุนหลงใหลติดอยูในกามคุณ เพ่ือยังผูนั้นๆ ใหมี ศรัทธาและฉนั ทะในการแสวงหาความดงี ามและความสุขสงบทีป่ ระณตี ยง่ิ ขึ้น พระพุทธเจา เมื่อจะทรงแสดงธรรมแกคฤหัสถผูมีอุปนิสัยสมควรจะ บรรลุธรรม จะทรงสอนดว ยอนปุ พุ พีกถากอ น แลว จงึ ตรสั อรยิ สัจ ๔ สว นผูท ่มี ีอปุ นิสัย ในธรรมท่แี กก ลาแลว จะไมต รสั อนปุ พุ พีกถาเปน เบอื้ งตน โดยจะตรัสอรยิ สจั ๔ หรือ ทรงแสดงขอ ธรรมอน่ื ทเี่ หมาะสมแกอ ปุ นสิ ยั ของผนู น้ั ๆ เพอ่ื เปน เหตสุ ง เสรมิ และเกอ้ื กลู ตอ การบรรลธุ รรมท่สี ูงขนึ้ มจั ฉริยะ ๕ อาวาสมจั ฉรยิ ะ ตระหนีท่ ่ีอยู กุลมจั ฉริยะ ตระหน่ีสกุล ลาภมัจฉริยะ ตระหนลี่ าภ วณั ณมจั ฉริยะ ตระหนี่วรรณะ ธัมมมจั ฉริยะ ตระหน่ีธรรม มจั ฉรยิ ะ แปลวา ความตระหน่ี หมายถงึ ความหวงแหนสง่ิ ของของตน ไมอ ยาก ใหแกผูอ่ืน เปนอาการตระหน่ีหวงแหนที่เหนียวแนน โดยมีความโลภเปนสมุฏฐาน รวมถงึ ความหวงแหนกดี กันไมใ หผ อู ่นื ไดดี มี ๕ อยา ง คือ ๑. อาวาสมัจฉริยะ ตระหนี่ท่ีอยู หมายถึง ความตระหน่ีหวงแหนถ่ินที่ อยูอาศัย ไมอยากใหคนอื่น กลุมอื่นเขามาอาศัยปะปนอยูในถ่ินฐานของตน รวมถึง ไมพอใจใหค นตา งชาตติ า งถน่ิ เขา มาอยอู าศัยในบานเมอื งของตน ๒. กุลมัจฉริยะ ตระหนี่สกุล หมายถึง ความหวงแหนสกุลของตนเอง ไมอยากใหสกุลอื่นเขามาเก่ียวดองผูกพันดวย หรือความหวงสกุลอุปฏฐากของภิกษุ ไมพอใจหรอื กดี กนั ภิกษอุ ืน่ เพื่อไมใหเ ก่ียวของไดร ับการบํารงุ ดว ย ๓. ลาภมัจฉริยะ ตระหน่ีลาภ หมายถึง ความหวงแหนทรัพยสมบัติ หรือ ผลประโยชนท่ีเกิดขึ้นแกตนอยางเหนียวแนน ไมตองการแบงปนส่ิงของของตนใหกับ ผูอ่ืน เปนลกั ษณะของผูไมร ูจักแบง ปน หวงไวบริโภคผเู ดยี ว 22

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 23 ๔. วัณณมัจฉริยะ ตระหน่ีวรรณะ หมายถึง ความหวงผิวพรรณรางกาย ไมอ ยากใหใ ครสวยงามเดน กวา ตน รวมถงึ การไมอ ยากใหผ อู นื่ ไดร บั การสรรเสรญิ หรอื เทาเทยี มกบั ตนในคณุ งามความดนี ั้นๆ ๕. ธัมมมัจฉริยะ ตระหนี่ธรรม หมายถึง หวงแหนธรรม หวงวิชาความรู และคุณพิเศษที่ตนไดบรรลุ ไมตองการจะเผยแผใหผูอื่นไดรู เพราะเกรงวาเขาจะรู เทาเทยี มหรอื รกู วา ตน เปนลักษณะของคนหวงวิชาหรอื ศลิ ปะวทิ ยา มจั ฉริยะทง้ั ๕ น้ี มีอยูในผูใด จะทําใหผ นู น้ั ใจคับแคบ มักเหน็ แกตัวและ มีทิฏฐิมานะมาก ผูหวังความเจริญดวยลาภ ยศ สรรเสริญ สุข และเปนท่ีรักของคน ท้งั หลาย พึงละธรรมเหลาน้ีเสยี มาร ๕ ขันธมาร มารคือปญจขันธ กิเลสมาร มารคอื กเิ ลส อภสิ งั ขารมาร มารคอื อภสิ ังขาร มจั จมุ าร มารคอื มรณะ เทวปตุ ตมาร มารคือเทวบุตร มาร แปลวา สภาพทท่ี าํ ใหต าย หมายถงึ สง่ิ ทฆี่ า บคุ คลใหต ายจากคณุ ความดี หรอื สภาวะท่เี กิดขึน้ ขัดขวางไมใ หบรรลผุ ลสาํ เรจ็ มี ๕ อยาง คอื ๑. ขนั ธมาร มาร คือปญ จขนั ธ หมายถึงขันธ ๕ ไดแ ก รูป เวทนา สัญญา สงั ขาร วญิ ญาณ เปน สภาพอนั ปจ จยั ปรงุ แตง ไมม นั่ คงถาวร ไดช อ่ื วา มาร เพราะตดั รอน บ่ันทอนโอกาส ทําใหบุคคลไมสามารถทําหนาที่ของตนไดสําเร็จบริบูรณหรือไมอาจ ปฏบิ ัตบิ ําเพญ็ ธรรมไดบ รบิ รู ณตามท่ตี องการ ๒. กเิ ลสมาร มาร คอื กเิ ลส หมายถงึ กเิ ลสทกี่ าํ จดั และขดั ขวางการทาํ ความดี ทาํ ใหบ คุ คลประสบกบั ความพนิ าศ เพราะเมอื่ ตกอยใู นอาํ นาจของกเิ ลสแลว ยอ มถกู ผกู รัดไวใหอยูในอาํ นาจ เปน เหตใุ หท ํา พดู หรอื คดิ ในสิ่งท่ไี มส มควร อาจทําใหเสื่อมเสยี หายหรือเสยี ผเู สียคนไปในทสี่ ดุ ๓. อภสิ งั ขารมาร มาร คอื อภิสังขาร หมายถึง กรรมฝา ยอกุศลอภิสังขาร ไดช อื่ วา มาร เพราะทาํ ลายกศุ ลธรรมของบคุ คล ขดั ขวางมใิ หห ลดุ พน ไปจากสงั สารทกุ ข ชักนําสงเสรมิ ใหบ ุคคลทําบาปอกุศลกรรม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 23

24 ¤‹ÁÙ Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹éÑ â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ๔. มัจจุมาร มาร คือมรณะ หมายถงึ ความตาย ไดช อ่ื วา มาร เพราะเปน ตัวการตัดโอกาสในการทาํ คุณประโยชนห รือการบรรลุธรรมของบคุ คล ๕. เทวปตุ ตมาร มาร คอื เทวบตุ ร หมายถงึ ผคู อยขดั ขวางเหนย่ี วรงั้ ผปู ฏบิ ตั ไิ ว มใิ หล ว งพน ไปจากอาํ นาจของตน และชกั นาํ ใหห ว งพะวงตดิ อยใู นกามสขุ ทไี่ ดช อ่ื วา มาร เพราะมุงลางผลาญคณุ ความดีผอู ่ืน โดยบุคลาธษิ ฐานหมายเอาเทพบุตรผมู ุง ราย เปน เทพย่ิงใหญร ะดับสูงแหงสวรรคช ั้นกามาวจรตนหนึ่ง มชี ื่อเรียกหลายชอื่ เชน กัณหมาร วสวัตตมี าร เปน ตน มารท้งั ๕ อยางน้ี คือความเจบ็ ปวยไข ความอยากได ความไมพอใจ ความ ขดั เคืองใจ ความทอ แทหมดกาํ ลังใจในการที่จะกระทํา ความตายเสยี ในระหวา ง และ เทพบุตร ไดแก กามสขุ เปนเหตุตดั รอนการบําเพ็ญเพยี รสกู ารบรรลธุ รรมหรอื ขัดขวาง มใิ หบคุ คลสาํ เรจ็ ประโยชนตามทต่ี องการ นิวรณ ๕ ธรรมอันก้ันจติ ไมใหบ รรลุความดี เรียก นิวรณ มี ๕ อยาง ๑. กามฉนั ทะ ความพอใจรกั ใครใ นอารมณท่ชี อบใจมรี ูป เปน ตน ๒. พยาบาท ปองรา ยผูอ นื่ ๓. ถนี มทิ ธะ ความทจ่ี ิตหดหแู ละเคลบิ เคลิ้ม ๔. อทุ ธัจจกกุ กจุ จะ ฟงุ ซา นและราํ คาญ ๕. วิจิกิจฉา ลังเลไมต กลงใจได นิวรณ แปลวา เคร่ืองก้ัน คือกิเลสท่ีเกิดขึ้นท่ีครอบงําจิต ปดก้ันจิตไมให บรรลุความดหี รือพัฒนาสูการบรรลธุ รรม ความดใี นท่ีน้ี หมายถงึ สมาธิ ฌาน สมาบตั ิ เชน ในการเจริญสมถกัมมัฏฐาน หรือวิปสสนากัมมัฏฐาน หากกิเลส เหลาน้ีอยางใด อยางหนึ่งเกิดขน้ึ แลว จะไมสามารถเจรญิ กัมมฏั ฐานใหก าวหนา ได มี ๕ อยา ง คือ ๑. กามฉนั ทะ ความพอใจในกาม หมายถงึ ความตดิ ใจรกั ใครหมกมุน ใน กามคณุ ๕ คอื รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐพั พะที่ชอบใจ ผถู ูกกิเลสกามครอบงาํ จะทําให จิตใจหมนหมองขุนมัว เหมือนน้ําท่ีเจือปนดวยสีตางๆ ยอมขุนมัวไมใสสะอาด กาม ฉนั ทะนีม้ รี าคะ โลภะเปน มลู เมอื่ ถูกกามฉนั ทะครอบงาํ ควรใชอ ารมณกัมมัฏฐาน คือ 24

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 25 กายคตาสติ สติกําหนดพจิ ารณากายเปนอารมณ และอสุภกมั มัฏฐาน พิจารณาใหเ หน็ วากายเปน ของไมงาม ๒. พยาบาท ปองรายผูอ่ืน หมายถงึ ความผูกใจเกลยี ดชงั จองเวร อาฆาต มาดราย พยาบาทนี้มีโทสะเปนมูล เม่อื ถกู พยาบาทครอบงํา จิตยอมเดือดดาลงุนงา น มดื มวั มองไมเ ห็นเหตผุ ลในบาปบุญคณุ โทษ ผูถกู พยาบาทครอบงาํ ควรเจรญิ พรหม วิหารธรรมใหเกิดเมตตาสงสารตามควรแกกาละ ๓. ถีนมิทธะ ความท่ีจิตหดหูและเคลิบเคล้ิม หมายถึง ความทอแท หดหู เซื่องซึม เกียจคราน ถีนมิทธะน้ีมีโมหะเปนมูล เมื่อถูกถีนมิทธะครอบงํา ยอมทําให จิตใจออนเพลีย ซึมเศรา ไมเบิกบาน จะไมรับรูอารมณที่ผานมาทางอายตนะ ๖ แมจะรับรูบาง แตเปนเพียงเลือนลาง จิตไมเปนสมาธิ การเจริญอนุสสติกัมมัฏฐาน มีพุทธานสุ สติ เปนตน จะปองกัน และทาํ ลายถีนมิทธะไมใหเ กิดขึน้ ในจติ ใจได ๔. อุทธัจจกุกกจุ จะ ฟงุ ซานและรําคาญ หมายถงึ ความทีจ่ ิตกระสับกระสาย ทเี่ กดิ จากรสู กึ รงั เกยี จทต่ี นไดท าํ ทจุ รติ มไิ ดท าํ สจุ รติ เมอ่ื ถกู กเิ ลสนค้ี รอบงาํ จติ ยอ มไมม ี ความสงบ มักเศรา โศกถงึ สิง่ ทจุ รติ ทต่ี นไดทาํ แลว และสุจริตทีต่ นไมไดท าํ ไว เปน จิตท่ี ปนปวนซดั สายไมส งบนงิ่ ควรแกดว ยการเจริญสมาธสิ งบจิตนิ่งในดวงกสณิ คือผกู จติ ไวในอารมณ เชน เพง ดสู เี ขยี ว ใหจิตอยกู ับสีเขียว เปน ตน หรือเจริญมรณสั สติ ระลึก ถงึ ความตายเนอื งๆ ๕. วจิ ิกิจฉา ลังเลไมตกลงใจได หมายถึง ความลงั เลสงสัย ตกลงใจไมได เชน ความสงสัยในคุณพระรัตนตรัย และบาปบุญ เปนตน วิจิกิจฉานี้ มักเกิดขึ้น เพราะความทําไวในใจโดยอุบายท่ีไมถูกตอง เม่ือถูกกิเลสนี้ครอบงํา ยอมเปนเหตุให จิตวนเวียนฉงนสนเทห ลังเล ไมมั่นใจ มักสับสนสงสัยไปเสียทุกอยาง จิตมืดมัวไม ปลอดโปรง เปรยี บเหมือนกับนํ้าท่ขี นุ ยอมทําใหม องไมเห็นเงาในน้ํา แกดว ยวิจกิ จิ ฉาน้ี การเจริญธาตุกัมมัฏฐาน หรือวิปสสนากัมมัฏฐาน กําหนดรูสภาวธรรมโดยอุบายท่ี ถกู ตอ ง นิวรณธรรม ท้ัง ๕ อยางนี้ จัดเปนธรรมฝายอกุศลเจตสิก คือความไมดี ทีเ่ กดิ ขึน้ กับจติ ใจ ซึ่งจะปด กน้ั ปญ ญา ความคดิ ไมใ หดาํ เนินไปโดยสะดวกและถกู ตอง ดว ยเหตผุ ล การแกห รอื ปอ งกนั และทาํ ลายนวิ รณท งั้ ๕ หรอื อยา งใดอยา งหนงึ่ ใหบ รรเทา และเหือดหายไปจากจติ ใจ ควรเจรญิ องคธ รรมตามท่ีกลา วไวในแตละขอ ธรรมน้ีแลว คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 25

26 ¤ÙÁ‹ Í× ¸ÃÃÁÈ¡Ö ÉҪѹé â· คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท ขนั ธ ๕ รูป เวทนา สญั ญา สังขาร วญิ ญาณ ขันธ แปลวา กอง หมายถึงกองของรูปขันธ เวทนาขันธ สัญญาขันธ สังขารขนั ธ และวิญญาณขันธ โดยแบงเปน กองรูปและกองนาม ๑. รูปขันธ คือรางกายอันประกอบดวยธาตุ ๔ คือ ดิน น้ํา ลม ไฟ รวมตัวกันเขาเกิดในครรภมารดา โดยมีอวิชชา ตัณหา อุปาทาน กรรม และอาหาร เปน เหตุ จัดเปน ๑ กอง เรียกวา รปู ขันธ แปลวา กองรูป ๒. นามขันธ ในสวนของนามแบงออกเปน ๔ กอง คือกองเวทนา กองสัญญา กองสังขาร และกองวญิ ญาณ กองเวทนา เม่ืออายตนะภายในอายตนะภายนอก และวิญญาณ ๓ อยาง มากระทบกันรวมกันเกิดผัสสะขึ้น ผัสสะเปนปจจัยใหเกิดความสุขบาง ทุกขบางหรือ อาการกลางๆ คอื ไมสุขไมทกุ ขบ า ง จดั เปนเวทนาขันธ กองสญั ญา ความจาํ ไดห มายรถู งึ สง่ิ ทมี่ ากระทบทางทวารทง้ั ๖ ทลี่ ว งเลยผา น ไปนานแลวได คอื เม่ือรบั รูในรปู เสยี ง กลิน่ รส เปนตน แมจ ะผา นพน ไปแลว ทั้งเวทนา ดับไปแลว ยังจําไดห มายรูได จดั เปนสัญญาขนั ธ กองสงั ขาร อารมณท ่ีเกิดกบั ใจ ทเี่ รียกวาเจตสิก ทั้งในสว นทเ่ี ปนอิฏฐารมณ และอนิฏฐารมณ ทั้งที่เปนกุศล อกุศล หรือท่ีเปนกลางๆ กลาวคือการคิดปรุงแตงท่ี เกิดขึน้ กบั จติ ดบี า ง ชั่วบา งไมดีไมช่วั บาง จดั เปนสังขารขนั ธ กองวิญญาณ ความรูอารมณในรูปขันธหรือกองรูปท่ีกรรมตกแตงใหมี อายตนะภายใน ๖ (ตา หู จมูก ลน้ิ กาย ใจ) เมื่ออายตนะภายนอก คือรูป กระทบตา เสียงกระทบหู กลิ่นกระทบจมูก รสกระทบลิ้น โผฏฐัพพะกระทบกาย อารมณตางๆ มากระทบใจ เกดิ ความรขู น้ึ จดั เปน วญิ ญาณขันธ ขันธท้ัง ๕ อยางนี้ เปนสภาวธรรม ทีม่ ีการเกดิ ขนึ้ ตง้ั อยู ดับไป ไมค วรเขาไป ยดึ ถอื วา เปน เรา เปน ของเรา เปนตวั ตน เพราะขนั ธ ๕ ตกอยใู นไตรลักษณ คือ อนจิ จัง ไมเ ทย่ี ง ทกุ ขงั ทนไดย าก อนตั ตา ไมม ตี วั ตนไมอ ยใู นบงั คบั บญั ชาของใคร สรปุ คอื กาย และใจหรือรปู และนาม ท่ีเรยี กวา รปู นาม 26

ÇªÔ Ò¸ÃÃÁ 27 เวทนา ๕ สขุ ทุกข โสมนัส โทมนัส อเุ บกขา เวทนา แปลวา ความเสวยอารมณ หมายถึงภาวะจิตที่เกิดความรูสึก เมอ่ื รับหรอื ถูกอารมณต า งๆ มากระทบ จาํ แนกเปน ๕ อยาง คือ ๑. สุข หรือสุขเวทนา ความรูสกึ สขุ คือความสบาย ในทีน่ ี้สุขมาคกู ับโสมนัส จงึ หมายเอาเฉพาะความรูสึกสขุ ทางกาย ความสบายกายอยางเดียว ๒. ทกุ ข หรือทุกขเวทนา ความรูส กึ ทกุ ข หมายถึงความรูสึกไมสบาย ในทนี่ ้ี ทุกขมาคูกบั โทมนัส จงึ หมายเอาเฉพาะความรสู กึ ทุกขกาย หรือความรูสึกไมสบายกาย อยางเดยี ว ๓. โสมนัส หรือโสมนัสสเวทนา ความรูสึกสุขใจ หมายถึงมีความสบายใจ จิตใจสบายปลอดโปรงไมข ุนมัว ไมเ รารอนดว ยทุกข ๔. โทมนสั หรอื โทมนสั สเวทนา ความรสู กึ ทกุ ขใ จ หมายถงึ มคี วามรสู กึ เสยี ใจ จิตใจไมสบายไมปลอดโปรง เศราโศกเสยี ใจหรือเรารอ นดวยทกุ ข ๕. อุเบกขา หรืออุเบกขาเวทนา ความรูสึกเฉยๆ ไมสุขไมทุกข หมายถึง ความทจี่ ติ มีความรสู ึกเปนกลางระหวางสุขกับทกุ ข ไมด ใี จไมเ สียใจ เวทนาทั้ง ๕ ยอมเกิดมีแกปุถุชนท่ัวไป เมื่อเกิดข้ึนแลว ยอมทําใหจิตหว่ัน ไหวมาก ถาเปนสุขเวทนาก็จะตื่นเตนยินดีมาก ถาเปนทุกขเวทนาก็จะมีความทุกข ด้ินรนกระสับกระสายมาก และอุเบกขาเวทนาจะไมสามารถดํารงม่ันคงอยูในจิตได ทม่ี นั่ คงอยกู จ็ ะเปน เพยี งชวั่ ครเู ทา นนั้ ตา งจากผเู ปน พระอรยิ บคุ คล เมอื่ กระทบกบั เวทนา ก็จะไมห ว่ันไหวไปตาม เพราะจิตตงั้ ม่ันอยูในอเุ บกขาเวทนา โดยเวทนาท้ัง ๕ อยางนี้ สรุปลงเปน ๓ คือสุขเวทนา ทุกขเวทนา อุเบกขาเวทนา คือสุขกับโสมนัส จัดเปน สขุ เวทนา และทุกขกับโทมนสั จดั เปน ทุกขเวทนา สวนอุเบกขาเวทนายังคงเดิม คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 27

28 ¤ÁÙ‹ Í× ¸ÃÃÁÈÖ¡ÉÒª¹éÑ â· ©Ñ¡¡Ð ËÁÇ´ ö จริต ๖ ราคจริต มรี าคะเปนปกติ โทสจรติ มีโทสะเปนปกติ โมหจรติ มีโมหะเปนปกติ วติ กั กจริต มีวติ กเปนปกติ สทั ธาจรติ มศี รัทธาเปน ปกติ พทุ ธิจรติ มคี วามรูเปน ปกติ จริต แปลวา ความประพฤติ หมายถึง ความประพฤตทิ ี่เปน ปกตินสิ ัยประจํา อยใู นสนั ดาน โดยเปน ความประพฤตหิ รอื นสิ ยั พฤตกิ รรมทแี่ สดงออกอนั หนกั ไปทางใด ทางหนง่ึ เรยี กอกี อยา งหน่งึ วา จรยิ า มี ๖ อยา ง คอื ๑. ราคจริต มีราคะเปนปกติ หรือมีราคะเปนเจาเรือน หมายถึง ความมี ลักษณะนิสัยหนักไปทางราคะ มีปกติรักสวยรักงาม ละมุนละไม ประณีตบรรจง ชอบการแตงตัวที่สวยงาม มักติดใจพอใจอยางลึกซึ้งในสิ่งที่ตนชอบที่ตนรัก ชอบรสชาติอาหารที่กลมกลอม เปน ตน ราคจริต แกดวยการเจริญ อสภุ กัมมัฏฐาน ๑๐ และกายคตาสติ ๒. โทสจริต มีโทสะเปนปกติ หรือมีโทสะเปนเจาเรือน หมายถึง ความมี ลักษณะนิสัยหนักไปทางโทสะ มีปกติโกรธงาย มักหงุดหงิดและฉุนเฉียวรุนแรง ใจรอนวูวาม ชอบความรุนแรง ทํางานไดรวดเร็วแตไมคอยเรียบรอย มักริษยา ผูอื่น ลบหลคู ุณทา น ชอบอาหารรสจดั เปน ตน โทสจรติ แกด วยการเจรญิ กัมมัฏฐาน ประเภทวณั ณกสิน ๔ ไดแก นลี กสณิ ปตกสณิ โลหติ กสณิ โอทาตกสนิ และพรหม วิหาร ๔ คอื เมตตา กรณุ า มุทติ า อุเบกขา ๓. โมหจรติ มโี มหะเปน ปกติ หรอื มีโมหะเปนเจาเรือน หมายถงึ ความมี ลกั ษณะนสิ ยั หนักไปทางโมหะ ประพฤติหนกั ไปทางเขลา มกั เล่ือนลอยไป ตามกระแส สงั คม ขาดการไตรต รองดว ยเหตแุ ละผลทถี่ กู ตอ ง การทาํ งานไมล ะเอยี ดรอบครอบถถ่ี ว น เทา ท่คี วร มคี วามเห็นคลอ ยตามคนอื่นงายๆ ชอบลงั เลสงสยั เปนตน โมหจริต แกด วย เจรญิ อานาปานสตกิ มั มัฏฐาน คมู ือธรรมศึกษา=ช้นั โท 28

ÇÔªÒ¸ÃÃÁ 29 ๔. วติ กจรติ มวี ติ กเปน ปกติ หรอื มคี วามวติ กเปน เจา เรอื น หมายถงึ ความมี ลกั ษณะนสิ ยั หนกั ไปทางทคี่ รนุ คดิ วกวนไมเ ปน ระเบยี บ คดิ วติ กกงั วลฟงุ ซา น ขาดความ ม่ันใจในตนเอง ทําการงานเช่ืองชา บางทีก็โลเลเด๋ียวดีเดี๋ยวราย เปนตน วิตกจริต แกไดด ว ยการเจริญอานาปานสติกัมมฏั ฐาน ๕. สัทธาจริต มศี รทั ธาเปนปกติ หรอื มคี วามเชอื่ งา ยเปน เจา เรือน หมายถงึ ความมีลักษณะนิสัยประพฤติหนักไปในความเชื่อ มักเชื่อมงคลต่ืนขาว เช่ือใน ขา วเลา ลอื โดยปราศจากเหตผุ ลในเรอื่ งนน้ั ๆ มกั ไวใ จและทมุ เทเสยี สละใหก บั ผอู น่ื ไดง า ย สวนใหญจะชอบสวยงามเรียบรอย ไมฉูดฉานไมโลดโผน นิยมอาหารที่มีรสมัน เปนพ้ืน มีจิตใจเบิกบานในเร่ืองที่เปนกุศล สัทธาจริต แกดวยการเจริญกัมมัฏฐาน ประเภทอนุสสติ ๖ มีพทุ ธานสุ สติ ธมั มานสุ สติ สังฆานุสสติ สลี านุสสติ เปนตน ๖. พุทธิจริต มีความรูเปนปกติ หรือมีพุทธิปญญาเปนเจาเรือน หมายถึง ความมีลักษณะนิสัยประพฤติหนักไปทางใชความคิดพิจารณาไตรตรองดวยเหตุผล มองอะไรดวยความพินิจพิเคราะห เกดิ ศรัทธาอันประกอบดว ยปญญา มกั เปน คนสขุ ุม รอบคอบในกิจการงานท้งั ปวง ชอบอาหารทรี่ สชาติไมจัด เปนตน คนประเภทพุทธจิ รติ ควรใหเจริญกัมมัฏฐาน ๔ คือ มรณัสสติ อุปสมานุสสติ อาหาเรปฏิกูลสัญญา และ จตุธาตุววัตถาน นอกจากนี้ พึงแนะนําสงเสริมใหศึกษาและพิจารณาในสภาวธรรม และส่งิ ดีงามที่ใหเจริญปญ ญา บุคคลแมจะมีจริตหนักไปทางใดทางหน่ึง แตบางคร้ังอาจมีจริตเกิดขึ้น พรอมกนั หลายจรติ กไ็ ด เชน มที ง้ั ราคจรติ โทสจริต โมหจริตระคนกนั ธรรมคุณ ๖ สวฺ ากฺขาโต ภควตา ธมฺโม พระธรรมอันพระผมู ีพระภาคเจาตรัสดีแลว สนฺทิฏโิ ก อนั ผูไดบรรลุจะพึงเหน็ เอง อกาลโิ ก ไมประกอบดวยกาล เอหิปสสฺ ิโก ควรเรียกใหม าดู โอปนยโิ ก ควรนอมเขามา ปจจฺ ตตฺ ํ เวทติ พฺโพ วิ ฺหู ิ อนั วญิ ชู นพงึ รูเฉพาะตน คมู ือธรรมศึกษา=ชั้นโท 29