Абай жолы 2 том

Мухтар ЭУЕЗОВ АБАЙ ЖОЛЫ Екшш1 к1тап № Алматы Жазушы 2009

УДК 82i.512.t22 Б БК 84 Цаз 7-4 Э 82 \"¿Ме^мйи/7!/У( .ж'эяе%?зял;с/иян Ресиуйлмл-ясы у4/<;да/?а/и ж о м е .Му/МАЗ/И /иурлерм басьм мь/аару \" ба^арламаем ^8^5 V ___ ,. ^ , Жобаньщ жетекш!с) á ,*\"*. — -*-—\" ——ísrP Y FА академий ^ыжаали Лураа^и í ^<и-кклеь.:*ая Цг^С ! ' ^ L ^ ^ & r А т н н г ^ Сбд, } í: Редакцияльщ алца: А/ух/ий/?/(у.у-А/ухя-мж'д Fœwæy!MРаумммой Е^яйяы^умсе^бйм}мм Fg^/кЛ/йхсиос (жауапты редактор) Эуезов М. Э82 Абай жолы: Ашам-эяояея. Еюнш! К1тап. —Алматы: \"Жазушы\" 2009. — 432 бет. — \"К,азак.тьщ 100 романы\" сериясы. ISBN 978-601-200-200-3 Роман-эпопея тупнуска бойынша т у зеп л 1'п, калпына к ел п - Р'лген басылымы бойынша жарияланып отыр. Q 4702250201-033 УДК 821.512.122 402(05)09 ББК 84 Цаз 7-4 ISBN 978-601^-200-200-3 - (2-к1тап) О \"Жазушы\" баспасы, 2009 ISBN 978-601-200-198-3 - (ортак.)

ТАЙГАЦТА I Тад алдында б!р гана сагат мызгыганы болмаса, Абай бул тунд1 уйкысыз етк!ЗД!. Б!рак эл! талган жок. Эл1 де кйгап бепне ун!луде. Улкен устел устжде шалкасынан ашьмып жаткан ютап б!р емес, елденеше. Э р алуан Т!лдерде туган бул ютаптар бупн осы жерге окыс кел!П, кызык бас коскан. Абай жаксы угынатын шагатай, турк! ютаптарымен катар, *пл!н Абай киналып тус!нет!н араб, парсы жене олардан гер^ де ал! ауырырак. тиет!Н орыс пл1ндег1 к)таптар. Абайдын жайшылыктагы окуынан бупнп окуыныц максаты да басца. К<таптан алатын бШм нусканыц бупн т!рш1л1кт)н колма-кол кереп уш!Н асыгыс кажет болган б!р шагы еш. Абай сонгы кундерде, ес!ресе осы сонгы тунде, езше бурын дагдылы болмаган б1р халде. Ол б1р еск! «галымдаро ма, «рауаилар» ма, солардай б!р куйде отыр. Осы жайына ез! таныркай туй щ кызыгып та карайды. Парсы, турк1 К1таптары буны б<ресе Шираздьщ гулзарына; экетед!. Самарканньщ мазар гимараттарына кадалтады. Мэру; МешЬедт!Н мйуалы, булбулды бактарына, салкын, самал хауыздарына ун!лтед1. Улы акындар мекен еткен Гырат, Газна, Багдаттын сарайларына, медреселер{не, К1тапханаларына}, тартады. Нелер ыкылым замандар бойы асфакани кайкы, кылыштары тынымсыз тайталаспен карш урысып еткен араб^ парсы, тур1К, мунгыл тарихына да кеп-кеп к ец 4л тартады. Осылардан б{рауык орысша К1тапка тускенде, Орта Азия, Иран,, Араб жер-суы, шел-кумы, кала-сауда т4рл!Г1Н айкын тани. тускендей болады. Абайды бупн ез1не утлд!рген - жанагы елдер мен уэлаяттардыц дел бупнп кер:н!С1. Оки отырып, кей жайларды анык, айкын ет!П хатка жазып келед!. Керуен кеш епн сауда жолдары, улкен базарлар, атак- 4

ты калалар, су жолдары — барлыгы да бупн айрыкша керек болтан. Бул к!таптардан алган хабардын 6epi каз[р аттанатын жолаушы уш!н керек. Абай оки отырып, кей кездерде, бала шактан кеп еспген сонау алые мунар ¡ш!ндег! inahap, уелаятгарга беттеп, «осы сапарга ез)М журер ме ед!м^ деп, кызыгып та кояды. Кермек, б!лмекке кызыгады. Ашыктерезеден окыс соккан салкын жел келдь Улкен, жоил ак пердеж жел уйрдь Шалкыта толкытып кеп, жакын турган 6niK устелд)Ц уетшдег! «¡таптарга тенд<рд!. Перде 6ipece ойнаган баладай боп, Абай окып отырган K¡Tan 6eT¡H жасыра буркеп калады, 6ipece желпи кагып, KiianTHH жазуларын сапырып ушыруга тырыскандай болады. Абай жана байкады, артындагы улкен eciK кен ашылып, ар жагында келе жаткан 6ip сый адамды куткендей екен. Таи аткалы бул белмен[н. eciri ашылып, Kici KipreHi осы eai. Абай бурылып карай бере, келе жаткандардын. KÍMекен1н б1ЛД). Жай басып, ауыр тыные алып, демнш келе жаткан e3ÍHtn т е шееi. Бул кунде денес! ауырлап, жур1с-козгалысы улкен киындыкка айналган Улжан eciKTeH кеп кершгенде, оны eKi жагынан eKi ейел колтыктап, суйеп келед екен. Абай орнынан шапшан. турып, шешес4не керпе салды. Tyci Абайга уксаган, сэнмен кшнген ак сур сулу келшшек жастыкгарэкеп койды. Барлыктулгасы Кунанбай тектес бул жас эйел- осы уйдщ кел1н!, Абайдын апасы Мек!Ш. EKiHuui эйел — Улжаннын ауылдан ере журген жолдасы Калика. Ол бэйб!шенщ алдына жалтыраган жез шылапшын мен К,ашкардын. эсем, сопак куманын экеп, су койды. Меюш кен белменщ ортасындагы топсалы устелд[ кайырып жазды да, ашык eciKKe карай дыбыс 6epin: — Ал екел, жасай бер!— дед4. Уйге MeKimTÍH esi курбылас ак-кызыл жузд!, сунгак бойлы кел!ншек к)рд[. Ока жага салган, кара макпал камзолы бар, самай шашы майланып, жылтырай таралган келю^ кел!ншек дастаркан жайып, конактарга арналган тацертепг! асты жасауга KipicTi. LUeuieci жуынганнан кей)н кезек алып, бешпентш тастап, бет!-колын жуынабастаган Абай уйкысызтунде басыныцазырак ауырлап, 3enin калганын ещм ce3in ед!. MeKiuj буны конактутып сыйлап, коль[на су куйып турганда: — Мэк!ш, суыи жайлы тиш барады, ceprin алайын. Басыма да куйып Ж)бер!- деп, бас-мойнын тугел жуып алды. 4

CypiiHin, демнпн жана гана баскан Улжан Абай отырган 6HÍK устелге кез салып, баласынын жайын ryciHai де: — Абайжан, осы сен TyHi бойы уйыктамаганбысын?— деп, баласынын белне парады. А байды нет акшыл тартып сурланып, exi K03i кызарып тур ед{. — Жок, тун ортасында кез шырымын алдым гой!— дедi. — Соншалык сарылганда xiciHiH ойы шатаспай ма? «К,ойга каскыр шапканын негып байкамай калдын, уйыктадын-ау^ деген4мде, б!зд!н Цодыга айтып eni: «Уйыктагам жок, 6ipaKTan алдында K03iMe, TinTi туйен!н еркеии тертеу болып KopiHin отыр­ ган шак едь Дел касымнан етш, сумендеп кет)п бара жаткан каскырды ит екен деп корага Ж [берт алдым^ дейтж. Сол айткандай, туйенщ epKemi тертеу болган шакта, мен.-зен болгац баска 6miM кона коя ма екен, балам-ау?— дед!. Шешесшщ калжынына Абай да, MeKim те кулдь Абай: — К,одыган!К< рас, апа. Бфак уакыт тыгыз. Бупн журпниллер аттанады гой !—дед!. Улжан: «К1таптан жург4нш4лерд[н кай жолмен журетшщ анык б4луге бола ма екен?*> —деп сурастырып едь Абай «айкын кара жолдай болмаса да, сол атаган жерге жетюзетш кеш сок- пагын^ ангарганын айтты. Жене осы кундерде KiTan жуз!нен аса жаксы канып, танысып алган 6ip жай туралы шешес1не: — Ал анау улкен жер}жз туралы, бармасам да, барганга жуык канык болдым!— дед). Бул 6ip жана тапкан олжасы тер[зд[. Улжан жолдын узак болатынын эбден б 1лет)Н. Енд) шай устенде Абайдан осы жолдын бейнет), Kayin-KaTepi, ауыртпалыгы кандай екенж сурастырды. Уйде бетен Kici жок. Абай e3i б!лгец шындыкты шешес!нен жасыруды еш уакытта кажет, мумк1н дер б!лмейтш. MeKim те Абайдан осы жен!нен жауап ecTiMeKKe ынтык сиякты. Ол шешес!н!н сурауымен катар: — Бесе, соны айтшы, калкам А б а й !- деп кабагын туй!П, кызара Tycin, ез KOH^iHin ауыр 6ip уайымын сезд)рд[. Абай апасынын TyciHe карап аз бегел4п, ойланып калды. Онын iuiiH тус!нед1. К,алада улкен уйд!н ерке кел!н! болганмен, Мэюш туган-журагатын, ауыл-аймагын ойлаганда езгеше 6ip кимас ыстык журекпен, соншалык т^еулеспкпен теб!ренед1. Бауырмалдык MeñipiMi эке мен ана гана емес, Tinii ис! Тобыкты ел4не, бар жанына б1рдей М е ю и т н бул касиет)н калага кеп кел1Пжурепн бар керуен мактайтын. Бул сез!мде e 3ÍHÍH бала- лыгын, жастыгын, туып-ескен сахарасын, ауылын кексейт4н айыкпас зор сагыныштын айнымас оты бар. Жанкуйер жакы- 5

нынын басына тусер бейнетт) де, ец незж, ей eixip турде сезшетш жанашырдын анык 03Í де осы Меюш. Бунын дел бул халдеп кец!л-куйш жете угыну yuiiH жастай жат елге узатылган кыз болып, дуниеге сонын кеЗ!мен карау керек. Ол 6ip муны да, назы да кеп, KypciH-армаиы да кеп нез<к сыр. Уакыт кана емдейтш, узап барып айыгатын, e3ipme узишес шер. Абай MeKim xyHiH танып, шешес)не айтпак болган ашык ойларын бунын кезшше айтпай-ак кояйын деп ед!, MeKim ол ерюне койган жок: — К,азак баласы емес, Tiirri осы жакган 6ipRe-6ip жан бармаган жол дейд). Кбайта оралып, аман-есен келе ме, жок па?— дедь !ркер жайды Мек4ш e3i айтып отыр. Абай 6ipep шыны шай imii де, токтап калды. Астыцгы уйдеп бапты аспазшы nicipreH ыстык самсаны да жеген жок. Т у т бойы К)таптан жазып шыккан кагазын кайта алып, соган карап отырып, memeci мен MeKinrriH сураган сез)не енд< жауап айтгы. Мек)шке карап отырып айтты. — MeKim, 6ip Кудайга тапсырганнан баска айла жок. Ажал тагдыр адамга уйде жете ме, тузде тоса ма, KiMHtHK03i ж еппп?— деп 6ipa3 токтанкырап отырып: —Экен онай сапарга бара жаткан жок. Жасы жетп!стен асканда узак бейнет, ауыр михнат жолына барады. Жолында ен киыны — кау<п-катер де бар. Узак айлар бойында унем! тинн бммейлн жат хальжтардыц арасымен журед!. Ми кайнаган ыстык бар, жалгыз тамшы суга зар кылатын, ат туягы KyñeTiH метреу шел бар. Сондайда бас ауырып, балтыр сыздаса, дэрмен кайсы, жэрдем кэне? YMÍT кана Tiperi болат та. Экен ез) бунын 6epiH би!мей отырган жок. Шрактуыстан осы шакка дей!н тeyeкeлi таудай бйгкен белек жан еш. Б)з б1лген бул Арканын казагында осы сапарга ен алгаш кадам койып отырган осы Kici. Не керсем де арманым бардеп бара жаткан жок. Жолына уайымды жолдас eineñiK. Q3Í cepiK еткен тeyeкeлдi, yMirri cepiK етеШк, MeKim,- дед). Bip сет Абай «бул жодцан экем тн аман-есен кайтуы еюталай* деп, осыны айта жаздап та калып ед. BipaK бунын ¡ынндеп ойын айткызбай уккан Меюш yHCÍ3 жаспен жылап Ж!берд!. Курсше Tycin, аппак боп сурланып, аса жудеп жылады. Апасынын катгы киналганын Kepin, Абай ундемей, токтап калды. Улжаннындакеудес! толы уайым еш. Бупн гана емес, кептен солай. Epi осы сапарга бею н т, журер мезг)Л1Н осы кектемге байлаганнан 6epi кен курсшетш. Ауылдан езге эйелдерй ертпей, 6

Улжанныц ез1не гана суйенш, «шыгарып салуга сен жур^ деп, Семейге карай шыккалы Улжан ез< де барлыцтшек, журепмен К,унанбайдын жолында болатын. Тек кана eMipne 6ep¡K беюген мшез-сыры бунын iuiÍH бала-шаганын, жат-жаланнын кез!не кернекке шыгармайды. Кунанбай уй ¡ынне сырын сезд^рер шак болса, ауыр сыннын кез[ болса, e3ÍHÍHoMip cepiriHÍH ен ceHiwici, ен акылды, кайраттысы да деп Улжанга сенетш. Мынау жолга жылап узататын, бостыгын буркей алмайтын к!С!лер керек емес. Айтпаса да, К,унанбай ез! осыны туйед!. Ашылыспаса да, <штей Улжан e3i де осыны угады. Муцайып калган балаларын жай сабырмен алан eTKici кеп: — Тыста мырзаны коршап алган ел де кеп екен. CepiK болмас жасты тегед! 6epi де. Одан да жол журерщн алдында кещлш енжар кылмай, уйге Kipin тыныгып, ас iniin алуга ж!берсеыш солар!- дед!. Абай да осыны дурыс Kepin, экес!н уйге аска epTin юрмек боп тура бастап едь Улжан Мек!шпен екеуше: — Экен балам жасык екен деп аттанбасын!—деш. Абай ундемей тура 6epin ед4, eciK ашылды да, Тэкежан мен Fабитхан ейкке ж)П басып келе 6epin, Кунанбайдын келе жат- канын быд!рд1. Улжаннан баска жаннын 6epi де орындарынан турып, KepneHi, жастыкты улкен устел айналасына баптап сальш, эз!рленш калды. Кунанбай мен Ызгутты алда келед! екен. Артынан шубырып, коршап келе жаткан Kici кеп. BipaK калын журт алдынгы белмеде калды. Ол да жасаулы, улкен белме едь Онда да ас эзipлeнiп жаткан. Мынау уйге Кунанбаймен 4лесе осы уйдщ Heci TiHiôeK юрд!. Кунанбайдын кеп уакытган 6epri сыйлас кудасы да, досы да 63Í. Пала байы, сыпайы, таза KHiHreH. Отырыста да жайылып отырмайды. Улжанга epci KepiHreH 6ip едетпен, бала шеюртше ЖYГ^нiп отырды. «Жогары шык^ дегенге шыкпай, MeKiuiTiHraHa жогаргы жагынан кеп жайгаскан. Онда да Кунанбайдын шыны- сын e3i enepin, кызмет кып отыру уинн едей! осы араны алган екен. Имам, хаз1реттерд1 к у т т алатын, ездершше дагдьиы, тэр- биел1 отырыс, Kiiu^iK отырысы. Ишан, П1рд{н алдындагы муридтер бейнес1ндей. Кунанбай Улжан жанына отырды да, M exim пен Абайдын жуздерше карады. Уй imiHÍH кабагын эркашан сергек, таныгыш кезбен болжай карайтын едет! ед1. Бул жолы балаларын, ecipece барлагандай. 7

Кунанбайдын ез Tyci бул кезде кэрШктщ алгашкы ызгарына анык ¡л[нгендей. Кешендеп кеп агара бастаган сакал-шашы ж еттске ¡л!нш болганша бурыл гана боп келш ед{. K.a3ip агы дспдспт!. Бет, мандайында эж!м! терендеген. BipaK бойы эл! сунгак, ел! етшен арылган жок. Жур{сте, отырыста Кунанбай ел! Tin-TÎK. Ka3ipri бет ажарында кобалжу да жок. Оз ойын кинап, алан еткен Kici емес. Мэюштщ eK¡ K03¡ кызарып, oui кукыл тартканын керд{ де, жылаганын б!лд!. Бул келместен бурын осы устел айналасында отырган жакындары уайым ойласкан екен. MeKimiiH peni соны айтты. Алдынгы белмеден жан.а Kipin, 6ipT¡naen кел4п устел жанына отырып жаткан жакындар ¡ш4нде Текежан, Оспан, Жакып, Майбасар, Габитхан бар едь К.унанбай олардыи жуздер!н шолып еткенде, тагы да М еюш жузждей жасыган уайым керд4, тус4нд4. BipaK эншей<ндег! дагдысынан ез бойын тежеп, жиып алды, ашуланган жок. Bip Тобыкты емес, 6ip гана кала адамдары емес, TinTi барлык ер мен ылди дейлн сыбайлас калын елдерд!н 6ep¡HÍH де басты адамдары кеп, 6ip жумадан 6epi Кунанбаймен коштасып, он сапар плеп, камалап журген. Шендес, сырлас жакындардын, картзамандас достардын 6ip алуаны «жарыктыгым, асылым, кут берекем» деп кеп арыздасып, коштаса да сейлеген-д4. Бул жолга Кунанбай 6¡p жыл бурын бекжген болатын. Бек!нумен 6¡pre былтыргы кектемнен 6epi карай, жаз бойы, куз, согым кездер{ болсын, бэр!нде кайта-кайта мал саткызып, акша жиып эз!рлент келген. Жолына каншалык пул керепн б1лсе де, К.унанбай сол керек деген мелшерден терт-бес еседей артык пул алып барады. Барган сон, Teyip ниетпен татымды боп бармак. Bip жылдан 6epi кеп мал саткызганда, байыргы e3ÍHÍH кол малынан, ата мулк4нен едеHi ipiKTen алып, тунык судай тазасын саткызды. Кунанбай костарындагы атакты жирендер мен KHÍK куланынтоптары осы жыл едэу!р азайып, селд{реп те калып cni. Пунанбай eMip бойында сарандыктын кулы болган Kici емес. BipaK ашылып-шашылгыш та емес. Парыксыз болмайын дeйтiн. Каркаралыда казак салмаган мепмт салгызу сиякты ic болса, оган актарь[лып тусетж. Мына сапарда да сондай 6ip нэрсеге беюнген сиякты. BipaK не ¡стемепн, TinTi катын-балага да айткан жок. Барып орындап кайтса, сонда б^д)ред{. Акша-пулды шотпен кагып кеп есептеген TiHi6eK кудасы еткен тунде Кунанбайдын барлык сомасын ез колынан санап, каптап турып, ыкшамды TeMip сандыкка 6eKÍTÍn 6epin жатып: 8

— Мырза, осынша артык пулды HeciHe алдыныз?—деп кептен ойлап журген 6ip жайын сурап ед{. Кунанбай сонда да шемилген жок-ты. — Барсын, кайтес!н, бай? Мал e3ÍMÍ3 ymiH, e3¡M¡3 мал уимй тугамыз жок кой!— деп келте кайырган. Сейпп, пул — уайым емес. Киын сапар уайым болса, ол — Kep^iKTiH такаулыгы, кайрат кайткандыгы. Соны, ecipece кеп ойлап, Кунанбай осы жолга e3¡ баратын HHerri Ызгуттыга да ниет eiin, оны касына жолдас еткен. Ол кептен 6epri сен1мд! cepiri болатын. Жол KHÍMÍH осы калада MeKimKe су жана кып TÍKK¡3Ín KHÍHreH Ызгутты, каз)р де Кунанбайдын дел ез касында отырганы сол. Жасы кырыкты жартылап асып бара жаткан Ызгутты ел! кунге жиырма бестеп Ж1Г)т куй[ндей ширак, кайратты, сергек болатын. Тыстан келген сон, Кунанбай аз уакыт ундемей отырып, шай iuiin, ыстык самса жеп, тоназыган ет жеп, тойып алды. Дастаркан басына отырмаса да, бул уйге Kipin КунанбайдыИ журер алдында касында отырып калгысы келген жакындар б!рт!ндеп Kipe Tycin, Ke6eñin келе жатыр. Журер шакта уй imi, бала-шагага онашарак айтпак 6ip co3ÍH Кунанбай осы белмеде, осы устел басында айтармын деп едь Енд) аз бегелсе, журттагы кернеп KeieTÍH сиякты. MeKimKe тагы 6ip рет кез тастап, ойлана тусп де, Кунанбай ун катты: — Ей, MeHiH балаларым, дос-жарым, iHi-туганы м !- деп, ойлы, салкын кезбен айнала журтты шолып erri. Уй ¡mi жым- жырт, шай да куйылмай токтап калган едг Кунанбай кеудес!Й KOTepiHKipen, карсы алдына жалгыз кез!Н салмакпен кадай отырып, сейлеп Kerri:— Сендер мен i осы сапарга кимайтын сияктанасындар. «Картайган шагында кайда шыркап барады, кайта оралып кермейм{з-ау, кеткен!-ау)> деп ecipKen карай- сындар!—дегенде, уй ¡пинен epKiMHin кез!нен ipKe алмаган жас кердг М эюш бастап ед}, Жакып, Текежан да жасып отыр. Кунанбай буларды енд{ елеген жок — Осыларын мынау жолга MeHi кимау емес, маган осы жолды кимау болады. Bip шактар болмап па ед^ мен онда да кылшылдаган жас емес ем, осы отырган берлерщ MeHi тагы 6ip будан жат зорлык сапарга да узатарман болып ендер. Ол корлык, намыс болатын ектемг куш т4н айдауы ед!. Сонда мен айдалып кетсем не болар eдi? Айдауда жур4п каза тапсам киын ба ед!? Бупн ол емес, ез:м п л е­ тен муратка барам. От басында немереге, ас басында келшге, 9

мал басында малшыга <сей, ей)> деп отырып елепн бай-бай шал боп етсем, мен сендерге лайык еке, лайык ага-бауыр болганым KaHi? Прл1Ктабыспен гана Terri ме? Табыска жетпей тургандагы талап пен мурат одан да Terri деп б!лем. Ендеше, бул сапар менщ енд4п калган прл{пмн1п мураты. BepiKe айтар 6ip eTÍHimÍM - осы жолда ак буйрыкты ажал сауатым жетш, каза тапканым ест^ер болса, сол шакта да 6¡pAe-6ipiH мен! аяп, муйркеп: «Оттеи, eKÍHtn eJiRi-ay, арманда Kerri-ay^ деп еске алма. Оларын маган достык емес. Сендер узак жасар жастыкты мен армансыз жалын кушып, жасап еткем. Эл! сендер алда татар балды да, зерд! де татып еткем. Аз ба, кеп пе, буйрыкты KYHдepд^ туыс боп, бауырлас боп 6ipre к е и т к . Сол маган канагат. Уб{рл1-шуб1рл) боп TipuMiK Kemin жургенмен, эркайсымыздыц ел1м-казамыз ез бепмен, окшау келед!. Тобыннан, шогырыннан айыра келед!. Ол келген сон, кай жерде келгетнде, кай сетте келген1нде не тандау бар? Кезек менен eiTi, сендершн жастык деуренщ келедЬ Соларында касиеттабындар. Мен сендердщ т!рл1Г!не, бэйгене жол берген жанмын. К,уыс шатты ен сонгы мекен) еткен Kepi аркардын келте сокпагындай аз Т!рл{г:м калды. MeHtH ендМ кыска жолыма сендер де emu KemipiM ет!ндер. Жыламастан- сыктамастан аттандырындар! Жене кундел!к Т1рл!ПН, кызыгын, сауыгын, мурат-талабьщнын барлыгын еркщмен мейл1нше, кызык епндер. MeHi ойлаган енжар кен<л болмасын, ду базардай дэурен!не бас. Сендер сондай кайратпен, кызыл-жасыл кызыкпен амандыкта, шаттыкта ем!Н-ерк!Н кун кеннп жатыр дегенд[ ойлап журсем, ол, TinTi сонау мен!Н бейнет кешкен жолымды да жещлейт)П отырмак. Айтпагым осы. Ал енд1, б1зд: аттандырудын камына Kipicinnep!— дед1. Ызгуттыга карап, «камына Kipic» дегендей белп erri. Ол ор- нынан тура бергенде, Тэкежан, Fабитхан, Оспан сиякты жастьщ 6epi ¡лесе турды. Абай да еке касынан туруга ьщгайланып ед!, Кунанбай буны T¡3eciHeH алаканымен акырын басты да: - Же, тапканын мен таныганынды сен мэл4м етпн, балам!— дед. Абай калтасынан сиямен жазылган б:рталай мол кагазды шыгарып, Ызгуттыга кез салып: — Менщ тапканым 6epí осы кагазда. Ызгутты ага, осыны жанында сактагайсьщ!—дед[. Ж1пт кен!Л1Нде eKecin¡H жацагы улкен сез!не, ем!рде кептен 6epi терен ашылып айткан сырына лайык бундагы ерен-жаран кетл[нен б:раз сез айтсам деген ойы бар ед!. №

— Эке, бауырьщызда есш , б!рге жасасып келгенмен, жа- кынга жакыннын касиет, сипаты б!рден танылмайды. Б!рт!Н- б!рт!Н ашылады гой. Бур]С)п турган бурден б)р сет жалт ет1П жайнаган гул туады, б!р т а к майыса толыксып миуа п!сед!. Жанагы айткан есиет сеэ:ц!3 сол эсер дуниеге берген батаиыз гой. Алгыс айтып, кабыл туттык. Аталык ецбег!Ц!Зд: актай есу б<здщ де муратымыз болар,— дед!. Экес!н!н ез1 гана тус)- нет<ндей айтып, келте кайырды. Осылай айтканын Кунанбай да макул керген едь Абай Ызгуттыга осы кагазын берш жатканда, К,унанбай жолдагы улкен шаИарлардын атын тагы бф рет кайта сурады. Абай казак даласындагы кум, шелд[ К,аркаралыдан косылатын Онд)рбай калпенщ ез! б!лед! деп, жолдын бер жагын сез кылган жок. Тэш кенге шейш казак ¡Ш!мен барысады. Одан аргы калалардан аныктап атап, кеп кайырып айтып берген! Самаркан, М эру, МешЬед, АсфаИан, Абадан ед!. Осыдан ары жол не Арабстаннын сахарасымен етпек. Болмаса, тшт! жайлысы, кемемен айналып жур[П отырып, Меккен!ц ез тусынан апарып тус!рмек. К,ыскасы, бул жерден ецтетеын атаганда, кеп К1тап- тан Абай байлаган жол сорабы осы ед!. Экесш е кунбе-кун окып б!лген дерег!Н бупн гана емес, будан бурын да айткан- ды. Жолдагы елдердщ езгеше прл!ктер)н, географиялык жаг- дайларын, кэсш, шаруа салттарын кеп-кеп энпмелеген бо- латын. Кунанбай онын бер!н тындай отырып, Абайга ¡штей ырза боп ед!. Талай уакыттар угыспай, кец!л кырбайлыгымен тон- торыстау журсе де, осы шакта б)р улкен жубаныш тапкандай боп бара жатыр. Буны Улжанга айткан б1р сез!нде: — Артымда к!м калды дер болсам, тиянак-суйен!Ш1М жок емес. Жолы мен!нжолымнан баска болса да, сенщ балан.Т)репм! Алдынан жарылгасын. Енд) ез дегенш епп-ак керс!Н. Тарпан акыл айтып, шаужайламандар!— деген болатын. Осымен эке-бала екеу1 енд!г! т!рш!л)к узакка ма, мецпге ме айыратын кезенге жеткенде арыздасып айрылысты. Кдрцаралыдан Кунанбайды осы сапарына б!рге ермекке серт еткен Ощирбай калпе косылмакеш. К,аз1р журпннылер Ерпстен шалкайып, казак сахарасыныц кальщ ортасына карай тарт- пакшы. Keйiнгi жолда булар М!непн кел1к неше алуан боп ауы- са берер, 61рак дел Семейден Кдркаралыга шей!н арбамен жайлырак боп жур!п баруды Т:н1бек, ес1ресе катты мэслихат еткен. и

Кунанбай мен Ызгутты MÍHeTtH кен куйме Т)Н)бект1Ц улкен корасында жегул1 тур. Кыстан сулымен шыккан, Ka3ip im¡H тартып ток жараган, калын сауырлы, кан жирен аттын тройкасы доганы ciüKiiin, yHi мелд{р жез конырауды шылдырата Tycin, ауыздыгын шайнап, ж инж т пыскырып кояды. Азыктар, керпе-жастыктар, елденеше кабат жазгы, кыскы ки!мдер болсын, барлыгы да куймеге тугел салынып болган-ды. Каркаралыга шей!Н Кунанбайды осы куймемен шыгарып салатын Мырзахан кеилр орнына отыргалы б!рталай уакыт болды. Сонымен кектем KYHiHÍHTycKe жакындаган шагында, ею кабат уйдн барлык астынгы, ycTiHri белмелер!нен калын журт акта- рылып шыга бастады. Кепш!л[п к ы р к тм ж киген ел адамдары. BipaK солармен катар, каланын саудагер, m e K ip r r e p , калпе- x a 3¡p e T ie p сиякты конактары да кеп. Буларга Кунанбай TiH¡6eKTÍH колымен садака 6e p r¡3in, 6ep¡HÍH Teric фатикасын алган. Бул pettai конактар аска тойып, калтасына да ырза болып, жымия t^ ic in , кешлдене шыгып едь Енд4осы топтын алдында Кунанбай e3i боп арбага карай келе жатканда, бул мшет!н куймен!н келенкес{нде отырган 6 ip-eKi адам орнынан турып, Кунанбайга карсы журд!. Алыстан селем 6epin, Кунанбайдын алдына такап келген бул екеудщ 6 ip ey j — сакалына бурыл юрген Деркембай. Касындагысы — жыртык шапанды, жудеу жузд!, жалан аяк, аягын калын кус баскан 10- П жасар бала ед!. Деркембай такап келш, Кунанбайга «жол болсын» айтып, соган ¡лес жылдам сейлеп K erri: - Кунеке, алые сапарга бет алып, Кудай жолына KeTin барады екес)з. О да мусэп!рл4к сапар дейд! гой. Кетер!нде бундагы 6ip шын мycenip^H арызын тындап кетсен деп тосып отыр ек. Мына баланын арызы бар. «Кудай уиин айтып бер^> деп MeHi epTin экелд]! - дед!. Кунанбай кабагын туй[п, TÍKciHe карады да, журмпнен бегел)п калды. - Мен дуние сез!нен аулак кепп бара жаткан жанмын. Арызын болса, менен езгеге айтпаушы ма ен? — деген ед]. - Эзгеге емес, ез!не айтылатын арыз ед1, Кунеке. - Менщ басымда сез) бар негылган бала бул? - Ce3i ез басында болган сон кел!п турмыз. Кунанбай айналадагы топтан, ecipece каланьщ саудагерлер), молдасы, калпес!нен кымсынып калды. Кезж 6ip рет кырын тастап ед1, журт Teric ацырып, дагдарып калыпты. Майбасар 12

Деркембайды енд) танып, оны Кунанбайдын жолынан какпалап екетпек болды. —Деркембаймысын?! «Арызым»деп, аттангалытурган к!с!ге не деп оралып турсын сен? Турсаншы былай!— дед}. Сонлл сездер[н куб)рлеп айтса да, з!лмен тастады. Б4рац Д эркем бай одан ыгыскан ж оц. Енд) ун!н, катайтынкырап, мына топтан Кунанбай мен Майбасардыц кысылып турганын байкап, эдей! даурыга сейлед!: — Бул баланын арызы — мын да б!р карш-касерд!н арасында ез4н кулак салатын сез. Кудай жолына барарда эдей) кулак салатын сез. — Бу не кылган бала? Арызы не? Айтшы шапшан?— деп, Кунанбай эл4де туй)лген кабакпен, енд! ызалы ун катты. — Бала— баягы Борсак Кодардын немере ¡н!с). Бул - Кегадайдьщ баласы. Сонада, Кодар елгенде жалгыз ¡н!С^ Кегадай Сыбанда жалда жур)п, жыракта калган. Эз! ем!р бойы шалажансар, ауру адам еД1. Алты жыл болды. Кегадай да елдь Сонымен Кодардан жалгыз калган урпак осы мынау жет1Мбала Дэрмен!— деп, Деркембай баланы танытты. Бет:не бозгылданып туг! шыккан, жуз! жудеу, шекес)нде кек тамыры б!л!нген, суйектер1 адырайган бала тур. Б{р кез1Н к!р шуберекпен танып апты. Дермен кез!Н)Ц жасын зорга тыйып, иег! д[р!лдей тус!п, Кунанбайдын жузже жана карады. Кунанбай буны да октай атып тур екен. — Нес! бар ед) бул баланын менде? — Нес! жок ед{, Кунеке?— деп, Деркембай Кунанбай кез!не етюр кез!Н кадап, сыншыдай бакты. — Айт, ендеше, бунын мендеп сезш. Ж ур былай!— дед! Кунанбай. Ол Дэркембайдын сез!н1 нарты ауыр болатынын тез болжады. Топ алдында сол сезд! тугел айткызса, ез!не ез1 соккы типзгендей болатынын сез4п, Дэркембай мен баланы ыксыра, кальщ топтан шет бел1н!п шыкты. Коранын ¡ш:нде Кунанбайды коршаган кер!-ж ас Ыргызбайлардын ки<м сэн1 белек-т! жене каладагы саудагер, имам, калпелердщ селдел), шапанды, кундыз бер!кт1, байлык* барлык кер)н!стер) де баска. Олар ез орталарынан Дэркембай мен Дермещц аластап шыгаргандай. Бул корада, Кунанбай коршауында, ол екеу) кажып талган турлерщен, ашан, жудеу жуздер[мен езгеше суп-сур. Кенетоз, жыртык ки!мдер:мен ерек- ше б!р азап дуниес)нен келгендей. Жокшылык, ауыр мукгаждык туткындары. Кунанбайлар топтан б е л ш т шыга бергенде, 13

Майбасар, Текежан арттарынан ерд!. Абай да буларга ¿лесе, алдынгы топка такады. Дэркембай сейлеп отыр екен. —Кодардынжазыгы жокболсада, «кун»деген ун болмады. Ун шыгармады заманыннын талкысы!—дед). «Заманыннын» деген сез Кунанбайдыц дел ез<не кадалып тур. Содан ширыккан Кунанбай енд< зеки сейлеп, ашу шакырды: — Не деп тантып отырсьщ, Дэркембай? К,одардыц кунын сура деп ceHi маган ж!берген кандай гана Бекенш! мен Борсак!? Аташы солардын аттарын!- деп керленгенде, Кунанбайдын багана танертеннен берп мулэй!м сопы, момын жуз! мулде жогалып KeiTi. Бурынгы жаулык, шабуылдар уст)нде Kerepin, туй)лет!н катты ашуын кайта тапты. Бул кезде ол жырткыш тагылардын Ticii, тырнактылары болса, солардын гуршдеп шапкалы турган, ipen сойгалы турган катал тагылык к есю тн е келдь Дэркембай ол nimiHHeH де сескенген жок: — Кун сура де Ж1берген Борсак жок, Борсакта ондай кун де жок. Кунын айтпаймын. EipaK Кзрашокыны кдйтес!Ц?! Ол мына баланын сыбагасы емес пе ед{?! Сол Карашокыда 6yriH улкен ауылын, KyHKeHiH ауылы ман.гыстап мал ecipin, мынгырып жаткан жок па? Кудай yñiHe барасын... Осындай жалгыз жет!мн!н акысын мойныца аркалап кетесщ бе? Кунанбай акырып ж{беред!: — Токтат, Дэркембай! — Мен айтарымды айтып болдым. — Ом!рде менен аяган кастыгы болмаган кырсык жауым, Кызыл кез пэлем сен бе едщ сонымда сугын кадап журген? — Кунеке! Мен пэле басы болган емен. Пэледен бас коргаушы гана болгамын. — Баягыда маган мылтык кезеген де сен емес пе ен? — Мен кезесем де аткан жок ем. Жазыксыз мойныма аркан салып дарга аскан да Tipi жур гой !—деп, Дэркембай катты дем:пп ап, Кунанбайдан ani де eTKip кез!н тайдырган жок. Кунанбай канша кэpлi, зэрл! болса да, мынадай юнэдан катты сасып, куп-ку болып, д{р!лдеп кетт:. — Онда атпасан, бупн аттын гой. Мынау MeH¡n KepiMe атып отырган огыц гой. Алды гой мынау мен!Н жагамнан!—деп, e 3¡HÍH амалсыздыгын шаккандай боп, Майбасарга жалт карады. «Не гып шыдап Tipi отырсын?» дегендей. Майбасар осы кезде Кунанбай мен Дэркембайдыц арасына катты алкынып кеп, зыгыры кайнап кил!ге берд!. Топтан тасалана отырып, 14

Деркембайды катгы боктап Ж1бер!П, кеудеден жудырыкпен нукыгг калды. — Жап аузынды!- деп, сыбыр аралас тыйым салып:— Енд! ун)нд! шытрсац, сакалыцнан алып турып, лацша бауыздаймын!— Дед. Кунанбай орнынан тура берд). Тэкежан мен Майбасар Деркембайды ек! етепнен басып отырып калды. Дермен ун салып жылап Ж!берд!. — Карызым Kerri мойнында... Карызым!.. деп жылап ед1. Деркембай eKi мыкты мырзанын сыгымында отырса да Кунанбайдын сыртынан сонгы ce3ÍH катты айтып калды: — Кеше к уд 1р ет^ ^ ага султан боп ж урп зш ен. Енд{ Кунанбай кажы боп алып журпзем деп барады екес)ц. Бшд!м, Кудай жолы емес... тагыда Кунанбайлык жолынды жокгап бара№1 екенс!Ц гой. Элт1рт, талат мына белт!р!ктер)не!— дед). Майбасар мен Текежан Деркембайдьщ eK¡ жагынан алкына сыбырлап: — Omip yH iM i, к ак бас!— деп, сол арада 6ypin, TyTin ж!бергендей болып ед4. Осы сетте Абай жонын журтка 6epin отыра берш де, Май­ басар мен Текежаннын Деркембайдын жагасына жабысып отырган колдарын катты жулып-жулып алып, cepnin жйердь — Кудай аткыр, арсыздар! Тарт былай!— деп калды. Деркембайдын кез[ Абайга тускенде, онын ЖYзi боп-боз боп, eK¡ кез: канталап, М айбасар мен Текежанды жарып еткендей, от шашып тур екен. — Кил^пендер, арсыздар! Бунын ce3i — екемнщ Кудай алдында жауап берепн ce3i. HeHi угып, HeHi ойлаушы ендер сендер! Кер кеуде, арсыздар! Мекеге бара жатканда да экем осындай кунем бар деп бара жаткан жок па?—деп, Майбасар мен Текежанды ауыз аштырмады. Сол сетте Деркембайга 6eT¡H бурып : — Деркембай! Айтпасына болмаган шыгар. Орайлы аразын болган сон, кысылшанжерде айтсанда айыптай алмаймын. Мен карыздармын екем ymiH. Каргамай, с!лемей, кайта бер, жаркыным. Сез:н жетт: маган. Ет!М тупл, суйепмнен erri. Бар, Ka3ip журе бер!ндер!- дедi. Деркембайды суйеп тургызды да, Дерменге калтасынан жуз сом шыгарып ôepin, ол екеуш женел^п салды. Кунанбай кепке шейш ун ката алмай, ¡пмнен куб4рлеп теубе кылган KicwH юлейш турып капты. Енд! касына Ызгутты мен 15

Улжан кел)п, журуд!н мезг)Л1 болганын айтты. Корадагы кала адамдарына Кунанбай енд! гана асыгып, тез-тез коштасты да, арбага м)нд{. Куймеге Кунанбай касына Ызгутгыдан баска Улжан кеп отырды. Барлык агайын тобымен бipre о да куйеуш б1рталай жерге шыгарып салмак. Уш жирен атты сэщм куйме бай уйд4н кен какпасынан дур!лдей шыддырап, агындап шыкканда, арба мен салт атка мшш, шыгарып салуга ¡лескен журт саны калын ед!. Кунанбай куймес1нщ артынан тагы ек! куйме шыкты. Онын б!рше Мэк!ш пен Абай м!нген. Екшииде — Т!н!бек пен бэйб<шес!. Осындай мол журпнш! бар кошен! ездер! алып, даурыга сейлеп, шандата тартып бара жатканда, к!шкене каланын еркек-эйел), бала- шагасы тугел!мен какпа алдына, терезе тубже жуг)ре анталап, кадала карап, кепке шейш тарамастан, шыгарып салыскан. К)М кет)п бара жатканын, кайда бара жатканын бул калада бупнп кун бЬмеген б!р жан жок едь Салкар узак топтын ен алдында катты кет!п бара жаткан Кунанбай куймес! аз уакытта каладан шеттеп шыгып, батыска карай е т с к е тартатын кара жолга туст!. Салт аттынын бер) де желе жортып, б1р топталып, б!р шубырып ¡леей] келед!. Кунанбай артына айналып караган жок. Кем койса, б1р бекеттей жерге бар агайыннын шыгарып салып кайтатынын б!ЛеД!. Дэркембайдан айрылган сон, Кунанбай кепке шейш ун ката алмай, томырыла, туйШп калган-ды. «Туныгымды лайлады, туныгымды лайлады-ау, елг[ деген б!р сездерд! ез ¡ш[нен неше кайырып айтты. Кейде кез алдында тып-тыныш турган апан суга кесек атып толкыткан ерекет елестейдь Журер!не ерте ойлап эзфлеген м(нездер{, сездер) баганагы танертенг) ед1. Артындагы журтгы езЫ н жолына ллеу пле^п калдырмак болган сопияна сездер, мжездер болатын. Дэркембай болса, сонын бер!н куйынша ушырып кеткендей. Сонымен катар Кунанбайды бул ем!рден тыксыра серп<п, шетке кагып тастагандай. Осыдан зыгыры кайнаган калпында, кеп ундемей отырып, зорга бойын жиды. Енд!, тым курыса, Улжанмен арыздасып, кен!л жазып кетпек. Мырзаханга аттарды осындай катан жур!стен баяулатпай журпз!п отыруды тапсырды да, ез! Улжанга бурылды. Кабак таныгыш, сез1мтал Ызгутты, осы кезде кош)рге карай сырги берш, Кунанбай мен Улжанды сонгы айтысар сэздср[не бетпе- 16

бет, онашарак калдырды. Эз) Мырзаханмен т!л катыса 6epin^ жолдын барысын, бурылыстарын болжап отыр. Кектемн!Н ерте кез! еш. Эл! бул ец)рде кектщ шабан теб)ндеп келе жатканын, кыс ызгырынын ел i тугел айыгып болмаганын 3HriMe кылады. Кунанбай Улжанга карай бар дене<лмен бурыла Tyctn, бет 6epin сейлед!: — Бэйб)ше, уй cepiriM гана емес, eMip cepirÍM ед!Н. Узак кешкен т!рл!кте кай белдщ астында журсем де, артымда отырган 6ip бел 03ÍH ед[ц. Эз)ме тагдыр бак берген жанмын деуш! ем. Айтыспасак та, жер танытып отыратын кабак пен журек бар ед!, соган сенуш! ем де, кейде шэлкес, кейде кия да басып кете, ôepymi ем. Багыма масайып еркелеген!м болса керек. Енд! кай. деннщ басында калармыз, юм б!лед!. Сен<н айтар юнец болса, да, мен)н саган артар 6ip туй!рдей назым жок. Адал журек, aKt бейш н ymiH балаларыннын багы ашылсын. Мен айтарды езш айтыпсын. MeHÍH арманымды ез арманын eiinciH,— дед!. У лж анны н нурлы б!ткен акш ы л-кы згы лт жуз< imiH тоназыткан сез)мнен кекш)Л тартып, катты езгерш. Б)рак кепке шей)н ундемей отырып, журек токтатты: — Мырза, аталык арманынды актар балан болсын. Сен. ymiH ¿te, e3ÍM yuiiH де Т!лер бар TijreriM осы гана! Мынадай^ сапарына KÍHB тупл, наз ертсем, оным б!лмест!к болареш. MeHi дардай eTin KeTepin айттын. BipaK мен ондай емеспш гой. Эр кездеп ¡с!мд! ойласам, 03ÍMHÍHде KÍH9M кеп. Ж ен бе, Tepic ne, бьлмеймш, мырза,— деп KyñeyiHiH 6eTÍHe салмакпен карады. Улжан енд[ тен адаммен мейл!нше ерюн сейлескен ойшыл тус- ке ауысты. Бул уакытта онын ею кайтадан ез ажарын тауып, б)ртурл< нурга балкып тур ед4. Кесек 6¡TKeH сулу, кек, дана niuHH. Ce3ÍH дамыта берд!: — Жастыкта адамга тесек те, уй де, TinTi дуние де тар екен. Ал егде тартып, зауал шагына бей!мдеген сайын, дуние кенейе беред! екен. Эзщ болсан, Kimipeñe 6epin, айналанда куыс дуниен! кеп тауып, езгеге орын босата берпн келед). Юнен азайып, KemipiMiH кебейш, суына бастайды екесщ. Осы кен!Л мен! женген!не кеп болган!— деп, 6ipa3 толас етп. Кунанбай аса катты ден койып, уйып тындап калган ед[. Улжаннын жуз!не ойлы K03i «айта тус^ тагы да дегендей телм)ре кадалып калыпты. Эйел1нщ айтып отырганы Кунанбайдын дел ез imi сиякты. Улжан кабагын KOTepiHKipen, eK¡ K03ÍHкысынкырап тагы да толганумен нурлана тустм 17

- Сонгы шактагы осы жайды айтпасам, мен де кеп катыннын 6ipiMÍH. Мен де солар шеккен алай-тулей, кикы-шойцьшын 6epiH ¡штей кеш<п еткемш. Жалгыз-ак, эйел еркекке ене бауырындагы кулындай жанасып жур)П те, не шеттеп тайталасып жур!П те суйетп есед). Ерден ейел жамандык та алады, касиет те алады. MeHiH жаксылыгым болса, сол сен!Н де жатын емес, ез тэн!н бе деп б!лем. Сен - сен болмасан, мен — мен болмасам керек. MÍHÍM болсын, езгем болсын, 6ip жагы ез)ннен ед). Узак деурен Kemin келш, 6yr¡H ырзалык айтып аттансан болады. Мен сен)мен etíaj кеп К1нэласам ба, мырза!-дед<. Узакем!рдекуйеу:нен кешкенкеп peHÍuii ес!нде турса да ашпады. Оны ipKin калды. EKeyi де талай жылдардан бер< дел осы арыздасу устжде барынша ашылысты. Bip-6ipiHe imepÎHeH алгыс айтып угысты. Осы жайы ездер!Н куанткан да едь Осы сезден сон Кунанбай езге жен1л!рек, жайлырак тиет!Н енпмеге тусп.Бул сезге eKeyi Ызгуттыны да коскан едь К,у- нанбаймен осы жолы Меккеге 6ipre баратын Эщнрбай калпе. Ол бунын кеп заманнан кад!рлейт!Н адамы екен. K,a3ip ещц бар туыстан жакын боп, 6ip сапар кешпек. Осы Онд}рбайдын К ун ан б ай га айткан Т1лег1 бар. «Не кыз алып, не кыз 6epin куда болсам» дегенд1 арман ете 6epymi ед[. Кунанбай осы жолы сол сез кайта шыкса, кел^с1п аттанбак. Мырзаханнан хат жазады. Онд1рбайдын жас кызы бар. Соны Улжан ез колына кел!н eTin алса, лайык болады. Кунанбайдын кенжес), эл4де таусогар, соткар Оспан уйленгел) 2-3 жыл болды. BipaK онын 63Í ойламаганмен, еке-шешен!н кенжес!нен немере суйе алмай келе жатканы мунга айналып барады. Сейпп, осы жолы Оспанга тагы 6ip кыз айттыру орайы бар. Улжан соган e3¡p болсын. Е н д т жол бойынша бул куймен:н ¡иинде KeTin бара жаткан enrÍMe осы едь Уш кула жеккен eKiHuii куймедеп - Абай мен Мэюш. Бул eKeyi кепке шей!н уназ келе жатты. Эркайсысынын ез кещл! толган ой. Онаша шыккан сон, MeKim мунды куйж ойынын ауыр агымына бер!лд< де, бойын тежеген жок, жи! жылап отырды, Абай оган 6ip-eKi рет: «Койсаншы, Мек1ш!» —деп токтау айтып ед!, апасы тындаган жок. Сонан сон Абай унс^з, жалгыз ез ойына кетт!. Казфде Абай ойынан да улкен орын алып отырган —жана- гы Деркембай сездер!, соньщ мшез!. Ол, Абай угымынша, Кунанбайдын ещм алдына койып imeñiH деп отырган демд! асын 18

теуш, тенкерш кеткен тер!зденд1. К.одар... Крдар... Одан калган сорлы жепм... панасыз бала Дермен. Абайдын кез алдынан жудеу бала кетпейД1. Онын басындагы юр шуберек гар!пт!кт1Ц сор курсауындай сез)лед[. Бала бар т!рл!пмен, бишаралыгымен жене Деркембайдын айткан ед1Л дауларымен Кунанбайга айтьшган ем1р еюм! сиякты. Бул—дуга, намаз, ораза, кажы жене алмайтын еюм. «Сондай куне сумдыгым бар ед[>>деп, еюнш бара жаткан К,унанбай болса да б)р сер! ед{. Жок, екесж щ шын еюнген жуз)Н Абай кермедь Онын баягы катал ызасын гана керд!. Ек[ арасы бтм с!3 . Жырткыштык пен жазыксыздыкара- сындай керегар. Ендеше... екесж)Н бул сапары, бул барысы не? Тагы Деркембайд!к! рас болганы гой! К,удайшылык емес; Кунанбайшылыкты жоктап бара жаткан барыс болганы да!.. Абай аса б!р ащы мыскыл, ызамен кабак туй)п жымиды да, Кунанбай жайын ойлаудан, онынсапарынан кенш1н б!р-аккес4п тыйып, баска куйге ауысып кетт!. Бул шакта катты журген куйме жана гана кылтанактап келе жаткан, жол жагалаган тыкыр кект!н арасымен келе жатыр едь Кептен каладан шыкпаган Абайга жана кектем енд! гана ез!Н!Н келе жатканын баян етлть Сол жакта, алые кекжиекте, кекш!л мунар ¡Ш)нде Семейтау кершд). Кардан о да арылыпты. Кесек, жумыр б<р гана катты толкын буктет!Л!П, туй)Л1П кеп, менпге мелши!П, катып турып калганга уксайды. Айнала, сар дала ортасында окшау б т п , окыс турып калган б1р уз1К тау, М ен п-баки жым-жырт боп, жай созылган сахаранын б1р заманда, елденеден булыгып, лыксып шыккан ереу]л толкыны ма? Аш у кажыры ма? Сол бейнел! белек тау. Абай тау ажарынан осындай окшау бф б т м керш, кадала карап отырып, тымагын алды. Пысынаган басына, бет!не Семейтаудан ескен коныр жел леп-леп тиед!. Денес! серги б1р, суйсше б!р курешгенде, сергек, сез!мтал кен<л де ерби тускендей болды. Ой тубшде жаткан, екес<Н1Ц бупн арыздасып айткан сез< Абайдын ем!рде ез екесшен ест!- меген ун!, ацгармаган б1р тукп1р1. Узак тфл1К бойында езгеше м!незбен келген екес1 осы соцгы сагатта ерекше б!р толкып шыккан жана сырмен шеш!ЛД1. Ещц айрылар кезенде н ш т н б)р улкен бейнемн танытып, К!мге де болса кеиир!м етюзер ар, шер даусымен сейлед!. Содан бер< Абай екес1н узатып бара жаткан К)С1 сиякты емес. Окесшщ елер, уз)лер сагатында жанында, бас жагында ен акыргы сездермен, жан сездер1мен Т1лдесш отырган К1С! секщщ 19

MexiujTiH тагы да ыстык жасын сурткен козгалысын байкап едь Абай ез iciH ез< толык ангармаган ккш ей тауга караган бойында ыныранып отырып эндет!П кетт[. MeKim бунын дел осы арадагы eHiH орынсыз Kepin, жалт карап бу- рыла бердь Абайга кадалып, тацыркай карап калды. Эн емес, ÍHÍCÍHÍH айтканы ерекше 6ip мун. толкыны басым саналы сарын тер4зд!. Азырак ce3ci3 6ip ыргактарды толгана кун)рент<п кеп, 6ip кезде Абай Мэк)шке бурылды. Салмакпен тастаган кез киыгында, сурланып шабыттанган нурлы жуз!нде «тындап кер» деген буйрык белг! бар. Энге сез косылды. Басын MeKim тугел ангара алмады. Не жайлы екен<н б{лген жок ед!. Аздан сон барып кулак койганда, ¡HiciHin айтканы: Мал тупл, жанга мырза екен, Жат киынга cepMemi. Эд!л мырза, ар болып Элемге жаймак ернекл. Казактын улы каналап, 1здеген жуз)Н кермектг Эшпейпн шырак калдырмак Дуниеге кенш) белмепт),- деп кел!П, сурланган ж узж ж огары KeTepinxipen, ек) к е з 1 жасаурап, тагы да шабыттана туст). Енд! кеудес)Н Kepin, eHÍHÍH аягын шыркай 6epin, зор 6ip саналы кайрат унше басып кеп: Жарлыгына Алланын Ерте ойлаган кенбект{. Ойласан, Маюш болмас па Т)рл1К арты елмектП Жарылкасын алдынан, Сабырлык кылсан керек Ti!..— деп токтап, 6eT¡H Мэюшке бурды. Бул кунге шей{н сыгы- рая, жумыла караган K03ÍH енд! жарк eTKÍ3¡n ашып ап ед!. Мэк!ш суйс{не жымиды. Бунын Ka3ip eKi KQ3Í кургап, жасы тыйылган ед!. Абайга «тагы айтшы» деп, кайта айткызды. ÏHici осы арада туган, алгаш айткан елен!н тугел ол куйде кайырган жок. BiDaK

апасынын осымен уанатынын танып, бегелмедь Тагы 6ipa3 айтыц шыкты. Кунанбай жайындагы ауыр ойлары осымен кеп 03ipme 6ipr саябыр тапкандай ед). Толас алган кен'лмен exeyi де 6ipa3 yHC¡3 отырды. Абай жер керюн, ез кен!л!н epxiH елен eTin Kerri... Мынау салкын леб! айыкпай ескен куншуакты кектем кунше Абай журеп езгеше 6ip eMipeHin келедь Кеудеде талай ыстык толкын сез!мдер сыя алмай сыгылыскандай... Элененге оралып? еркелен)п келед!... Ysi.ie алмай ыргалады. Абай байкамапты. Бунын бар еленш Maxim тындап отыр екен. Бетен бipeyдiн елещ емес, ¡HiciHin ез елею екенш де б!л1П отырыпты. —Абай, осы сен акынсын-ау!—дед! де, кул<п Ж!берд). Абай MeKiurri умытып кеткен екен. Эуел! ypxin калгандай, кысылып: — Е, оны кайдан б!л д!н ?- дед[. —EciTin келем гой... Жасырайын деп пе ен?—деп MeKim кулд{ де: —Жене Ербол бар, барлык жас курбын да кеп айтады гой «Жарыска lycnereHi болмаса, анык акын» дейд), рас па сол? - дед). Абай енд4 кулш ж!берд[: — Сонысы рас! Акынмын! — К.андай елен айтасын? — Эй, Меюш-ай, ележм MeHiH желге кепп жур гой. — (3 калай? — Мен суйген мен куйгенш айтам. Суйген1М оралмастай алыста. Ал айнымастан касымда, жадымда калар жалгыз KyñiriM гана, соны айткан сон, желге кеткенмен 6ip емей, немене? —KyrnriH не? О не деген ce3¡H? Сенде кандай куй1к болушы ед!?—деп, MeKiui Абайга к[нелай да, сынай да карады. ÍH¡ciHÍH кабагы шытынды да, eni тагы куан тартты. Толыкша б^ткен ден- гелек жуз!нде ел! 6ipae-6ip еж1М жок. Кесек сулу 6iTÍM¡He бул кунде узарынкырап шыккан киык мурты да жаксы жарасады. Седшр кара сакалы да 6eTÍH¡H келем!н бузбай, сел узарып кана барып токтапты. K.a3ip Mexim барлап караган такта, Абайдын мурын мен бет)нде азырак жылтырап б)л!нген, майда жумсак 6ip нур б!л!нед!. Жана гана толып жеткен Ж1Г)ТТ!КТ!Нанык сулу ажары. Отты, саналы кездер!н1н ак, карасы айкын. Ажары таза, кездер! epi KopiKTi, api ыстык тиед). Bip караган KiciHi кайта тартыщ 2^

epiKC¡3 караткандай, алмасы бардай, эсерл) кез. Ж !п-ж щ ш ке боп, узын сызылган кап-кара касы да ж<пт жуз!Н)ц жаксы ажарын аша тускендей. Мэк!Ш ез туысына, ¡HiciHe ¡штей мактаныш ете карады. «Куйген[м бар» деген!не сенген жок. Сонда да айткыза Tycin, таныгысы келд!. - Ал куйпцщ не деп айттын, сонынды айтшы!—деп сурады. Абай кен<л!нде ерте к у н тн айыкпас сагымдай сулу киял ecrerici отыр ед[. Сол кунде журек толкынын осы 6ip энмен айткан. Бул да жанылмас cepiri содан 6epi. Ecierici — Ж етбекте еткен жайлау TyHi болатын. С у й тд ж аулындагы алтыбакан. Элпеншект! Тогжанмен 6ipre теу:п турып, осы енге сыр белеп ед: екеу). Журт кезшше б:р енде, 6ip журекпен табыскан-ды. Сол «Топайкек» эн)н бастады. Мынау кектем кун1 Тогжанды тагы да аса 6ip сагындырып, катты кексетш келе жатыр. Апасынын айт деген) бунын 03iHÍH де журек, киял *плеп болатын. «TonañKeKii» бул жолы шыркау унмен айтпай, коныр, баяу ыргакпен бастаганда, езгеше 6ip нэзж шерд!н ce3i Kerri. Меюш елен сез<н, ecipece кулак койып тындап капты. Мунга толган жас жмггг айтып келед{. Жарк етпес кара кец!л{м не кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да. Дуниеде, cipa, сендей маган жар жок, Саган жар менен артык табылса да... ... Сорлы асык сагьшса да, саргайса да Жар тайып, жаксы сезден жанылса да, Шыдайды риза болып жар iciHe, К.орлык пен мазагына табылса да, — деп барып, катгы сурланып кеп токтады. 03ÍHде, оны да айтканы. EKÍ ынтык. EKeyiH де жалын ертейд!. BipaK шарасыздык катал тагдырдай. Сонын сонгы кездерде кен)лге кеп оралып журген 6ip ТЫНЫСЫ ОСЫ T9pÍ3AÍ. BipaK MoKitu буны уккан жок. Ол бурын ез1 eciïin кермеген, жанагыдай тосын сездерден 6ip гана «жаро дегещц ангарып, токтап калды да, Абайдан сурады: — Укпадым. Бундагы зжар» дегенщ Kinin ез1? Абай апасына оншалык шеиилмек емес: — «Жар» дегетм куй:к салган 6ip жан да! «Жар» дегенд! ôMMeymi ме ен? 22

— Б1лсем, «жар» деп Kici уй жолдасын айтатта! Абай селт eïin, жалт парады: — Д!лдэ демекс1ц бе? — Ие! Д1лде болса кайтуый ед[? Жас Ж!г:т бул жерге жеткенде айтканына ек!нгендей боп, шугыл айналып бурылып калды. Куй<п, киналып Keiin: — Ойбай жараткан, Меюш-ай, Д1лдэн не? Не деп кегли? Мэюш 03ÍHÍHАбайга катты баткан сез!нен кысылып калды. Ынгайсызданып кулд4де: — Япырай, CB3ÍM саган турпшей тиднау, Абай. Д!лде байгустын не жазыгы бар ед4? — Рас, Дшденщ жазыгы жок BipaK оган ынтыккан арман ележн айтар менщ де жазыгым жок Терт бала тапкан Д1лден! айтканын не? — Е, бала тауып бергетне жазыкты ма саган? — Жазыгы жок. Кайта балалары жаксы. Ол — балаларым- нын анасы. Ата мен ана коскан жолдасым. Бар болганы сол гана. Ал журек — жалын, ынтык — достык десен, ондай оттын 6epi де ол кеудеде ешкен. Болган шагында да, соншалык маздаган шырак жок ед). Кен!Л! ертерек б<теу тартып, ерте суынган жан гой ол!— дед! де, Абай енд! будан ары сейлепс! келмей, токтап калды. Осыдан кей!н бул куйме, алгаш каладан шыккандагы калпьша кайтып, enriMeci3 кетш бара жатты. Узак, салкар калыи кештей боп, шандата шубалган салт аттылар арбаларга таяу келе жаткан. Уштен, терттен, бес- алтыдан шогырланган ел к!с!лер[, кала халкы. Осы аттылар тобынын орта тусында Тэкежан да келедь Онын касындагы терт Kici: Fабитхан молда, Жумагул, Ербод жене Доскан деген косшы жiriттiн 6ipi. Текежан еке жайын калада да, жол бойында да iuiieA б:рталай уайым етш келгенмен, енд! жас кещлд!Ц умптшл, сенпш препн тапты. Ден4cay, ел1 кайраты мол еке аман кайтадц деген наным бар. Абай айткан жол киындыгын Тэкежан он- шалык тес1ле ойлаган жок-ты. К.аладан шыккан сон, Fабит- ханнан 6ipa3 куд4к eTin сураганда, eMipre кебшше сенпшпкпен карайтын, аккещл Fабитхан etn6ip уайым ойлаткан жок. Bepri жол шел болса да, казак 1инмен кетед!, аргы жагы болса — шын мусылман, Д!н кандастардын елдер!. Олар ездер! де кажылык жолына кеп журед1, кемепн аямайды деген. Осы сездер Текежанды ебден жубатты. 23

Бул кезде толыкша тартып, сем4ре бастаган, Ж[ггг агасы боп калган Тэкежан калжынкой, кулегеш болатын. Эс!ресе, 61реуд{ колга алып кагытып, мыскыл эжуа кып отырмаса, бойына ас батпайтын. Кездес<п б!рге журе калган шак болса, унем! кулк! ететш!, ойнайтыны осы Габитхан молданын ез!. И л4 кызык, анкаулыгы Кожанасырдай Габитхан туралы Тэкежан ел ортасына талай кулк! енпмелер тараткан. Ол энпмелер1 кеб[нше Габитханнын казак т!л!н ез т!л!не косып, тер!с, огаш колданатын ерескелд)пне де арналады. Жакында Тэкежан аузына Габитхан туралы шыккан ен жана энпме мынадай: Габитханнын уйне осы кыстыгун) Тэкежан кеп тустснт отырса, б!р уакытта даладан Габитханнын к[шкентай кызы жупр{п кеп к!ред!. Кыздын кейлег! былганган, бет[ жуылмаган, юр екен. Соган Габитхан ренжт, куй!тп кет<п, ез!н!н к!шкентай кызына карап: - А, Кулайым, Фатима балам, не болган бу сана, бет!не айгыр шауып кеткен бе, а, Фатима кызым,— деп айтат дейдь Калага Кунанбайга ере келген жастардын аузында Тэкежаннын осы енпмес! кепке шей!н журщ ед:. Кейде Тэкежан молданын анкаулыгын ез)н!н болымсыз усак керег!не де жаратып журедь Осыдан ек! кун бурын Т!н!бект!н конак учШнде жаткан калын елд!н арасында Тэкежаннын камшысы жогалып кетт!. Содан кей!н Даркан мен Жумагулга уй онашада тагы б!р рет камшысын каратып- каратып, табылмаган сон, акырында Тэкежан бар конактын камшысын жигызып, алдына салып койып карап отырса, б!р тамаша сулу, сарыала камшы бар екен. Сурасты рса, бул Габитханд!ю боп шыгады. Тег!нде, Габитхан камшы, белдж, кын, пышак деген сиякты усак буйымдарга аса укыпты жэне кайдагы б!р кер!кт1, сулуына кызыккыш болатын. Кайдан да болса сондайды таппай коймайды. Тэкежан езге камшыларды ¡ргеге лактырып тастап, сарыала камшыны колына алып, мырс бер!п кулд! де: - Мешн камшым мынау болат!— дед). Жумагул куд!к е^п: — Ойбай, Тэкежан, Габитхан бермейдь Кызарганга кыздай кумар, эсте берс!н бе!— дед!. Тэкежан оган караган жок. —Ундеме, сурап алам деп отырдеймющ? Урлап алам! —дед!. Ушеу! б!рдей угысты да, кул!с!п калды. Сол арада Жумагул Тэкежаннын буйрыгы бойынша Га­ битхан камшысынын булд!ргес)н езгер^п, жылтыр кайыс 24

булд!рге такты да, камшыны баска уйге апарып тыгып кой- ды. Узак жолга журет!н кундерде Тэкежан ôip-ак устап шыкпак. Габитхан содан 6ep¡ exi кундей камшысын жоктап, бар конактыи мазасын алып, эбден сарп урса да, дерек таппай, илес[ курып койган-ды. Бул мазасызданып, камшысын ¡здеп? тапырлап капаланып жургенде Тэкежан MÍ3 бакпай, ун катпай отыра 6epeT¡H. Сол камшыны Тэкежаннын ен алгаш устап шыкканы бупн. Жол бойында кепке шей)н Тэкежан Габитханмен 6ipre келе жатканмен, эдей! молданын он жагынан жур)П отырып; камшысын байкатпай келген. Габитхан атка мшерде камшы таба алмай келе жаткан. Bip уакытта Тэкежаннын камшысын кез) шалып кап, Габитхан атынын басын окыс ipKin, токырай 6epin: — Эй, Тэкежан, м и тм камшымны син алгасын ба? Бул н& хиянат?!— деп, сумдык кергендей карады. Тэкеж ан тук UHMipiKKeH жок: — Койыныз, молда. Камшы ез!мд!к!, байкап айтыныз!— деп, эдей! сыпайы сейлеп, тангалган к!С!дей карап тур. Камшыны енд! кернекке шыгарып, атынын жалында келденен устап тур. F абитхан 6ipece Тэкежанга аныра карап., 6ipece камшыга карайды. QpiMt, сабы, сары басы... Сапка ораган жез! — 6epi де дэл ез камшысы. Кумэн жок. Енд} Тэкеж анга ызаланып, урсып ж<бермек болды. Бунын жасы улкен. Ж эне кылжакбас Тэкеж анга бул кейде катты сейлейт!н. — У й , ахмак. Кара MHHÍM камшымны урлап турганын!— деп, камшыга кол соза берд!. Тэкежан карсыласкан жок. Камшыны молдага ез< де созып колына 6epin жатып: — Молда, ашуланбай турып, эуел) ангарып альщыз. Кам­ шы M¡Hi, аныктап карап шыгыныз. Бар белпс! ез камшыныз- дай болса, «кезш жетт!, иманым кем!л» дещз де, алыныз. Ал e 3¡HÍ3AÍK¡ болмаса, онда K¡cÍH¡ мына кауым алдында иянатта- маныз!..— дед!. Габитхан камшыга жабысып, бар жер!н и!скеленгендей устап карап кеп, акырында булд!ргеге карады. Карады да, кабагын Tyñin ж!бердь Bip жакындап ущл!п, 6ip алыстай карап, акырында тандайын кагып, басын шайкады. Жумагул, Даркан, Тэкежан ymeyi де кез алмай молданын бар кимылын багып тур. Габитхан камшыдан тущлген екен: 25

- Айхай, болмас, болмас... Иеммес) менщ камшым. Бел­ ки, шу, хайуан булд1ргес! мин!к! туг!л... Ухшауын ухшайды, б!рак камшы мин!к! емес. Текежан, хафа болма!—деп кайырып берд!. .. Текежан бастапкы М13 бакпаган салмакты гчшжмен камшыны алып жатып: - Е, молдеке, бесе!—дед) де, Жумагулга карап кез кысып, б!р жак танауын тыржитып койды. Еабитханды кейде ¡лгер[ Ж1бер)П, Даркан, Жумагул ушеу! кул!п-кул!п алады. Булар осымен Пунанбайга кош айтысатын б!р бекет жерге калай жеткендерш байкамай да калып ед<. Алдагы куймелер токтаган екен. Арбалардан журпнынлер, улкендер тег1с тус!пт). 1лгер<леп барып жет!п калган салт аттылар да тус!П жатыр. Т}Н!бек куймес!Н1Н артында ем!з1ктеген кара саба келе жатыр ед1. Барлык узатушылар жиылып болган сон, сол кымыз екел!нд) Журт жагалай К,унанбай мен Ызгуттыны ортага алып отырып, сонгы рет б)рге дем татысты. Кунанбай енд1 бегелмей, жур!П кетуге асыккан. Ызгутты соны сезд!рш, кымызды шапшан )шуге журтты асыктырып отырды. Акыры Кунанбай орнынан турды. Барлык жнын да дурк турган ед). Бул жерде Пунанбай кеп сейлеп созган жок: - Ал жарандар, шыгарып салу уш1Н осы кел1стерщ де жетерл!К. Ел!ме, жер!ме селем жетк!з1ндер. К.ош, агайын! Дем, ырзык буйырса, амандык, шаттыкпен кайта к ер 1суге жазсын!—дед!. Т1Н)бек бастап барлык улкендер: - Еншалла, еншалла, емин, емин!— десть Содан кейш Пунанбай Улжаннан бастап барлык журтпен кушактасып амандасып шыкты. Жакып, Майбасар сиякты ¡Н!лерд!н бер1н!н аузынан: - К.ош, агатай, кош, кад[рл1М, кош, берекем,— деген кыска- кыска жалынды сездер шыкты. Абай мен К,унанбай ен сонгы сетте унс13 коштасты. Экес! узак кушып, ел) аса кайратты колымен кысып турып, Абай- дын бет<нен И!скеп, демш узак тартып алгандай болды. Азгантай ж ш м гет болмаса, ел! тер шыкпаган, сулымен жараган уш жирен ат унд! конырауды шылдырата тусш, тартып кетть К,атты кеткен куймен!н шубыра буралган шаны 1Ш[нен шылдыраган конырау кепке шей1Н ойнай, сейлей бара жатыр. Б!рак барган сайын туншыга бердь Унс)з катып, кадалып турып 26

калган бар жиынга ен сонгы рет ôip-ак баяу шынгыр erri де, коцырау emin Kerri. Куйме алыстап барып, cap кедел! белден аса бердЬЕщи 6ip сегге узак сапар жолаушылары узатушы кездерден таса болды Эл! де унс!3 турган журт енд1 гана кайтуды ойга алды. Э р кещлде кимаган ой ж удеул т бар. Эрк1Мез ¿ннмен ез! болгы с^ келгендей, ун де, сез де аз. Улжанды Абай мен MeKiui суйеп кеп, ез куймелерше мшпзии Ол М!нген сон, куймеде орын тар ед1, Абай арбага мшбей, meuieciH¡ ¡лгер! женеллп, ез: салт атка MÍHAi. Касына Ерболды гана алып^ топтан окшау калып, асыкпай, аянмен гана кайтты. Элденедеи ойында бурын болмаган узак, ауыр жалгыздык сезд!. Карсыласпай, жубаныш та ¡здемей, соган гана бой 6epin, yHci3, окшау кайтты. 2 Т!н:бек уМн кептен баскан калыц конак Кунанбай жур- геннен кей!н тез тарады. BipaK Улжан куйеуж узаткан сон да елге тез кайткан жок. К,алага кептен 6epi келген! осы едм Жене* ел:н, ауылын унем1 сагынумен журе^н, М ею ш те шешес)н Ж[бермей. TiH¡6eK кудасы да, MeKimTÍH кецШ экес! уш1Н улкен уайымда е к е т н керген сон Улжанга: «К,айтпацыз, асыкпацыз. мына Мэюш балам жудеп кете^н сынайы бар. Kyñeyi болса, саудаменен алые сапарда жур. Осыныц eKciri басылган сон кайтарсыз^, — деп йлек еткен. TiHi6eK yñiHÍH enairi аз конагы, 6ipaK аса сыйлап, баппен куткен конагы Улжан мен Абай, Текежан жене солар касында калган уш-терт кана Ж[г4ттер. Бул уакытта TiHÍ6eKTÍHасты-устш1 улкен агаш уй)н:н бар белмес! кайтадан кеп жасаумен кулпыргандай. Кшем, алаша, оюлы сырмак, туски!здер тег!с кайта тазартылып, кайта жайылган. Ел б1разда жайлауга шыгады. Каладан узап кетед4. Бала- шаганын, кел!н-кепш!кпн жаз киепн KHÍMÍ бар, ауылга керек, конак-копсыга керек кант, шай сиякты алатын зат мол. Кеп уйл!, кеп ауыл-аймактын анасы есепт) болган Улжаннан базарлык деметет!Н жандар да аз емес. Кдлада eHRiri жаТкан кундер!нде Улжан Абай мен Текежанга, Fабитхан, Ерболга кун сайын eciHe тускен нерселер!н тапсырып, базардан алгызып отырды. Абай шешес: кайтар шак таянган сайын, ер кун кешке, езге заттармен кабат, топ-топ KiTaniap да е к е л т косады. Осы еткен 27

кыста, алты ай бойында, eKeciH женелту камымен каладан кайтпай жатып, Абай орысша т!лге тагы да кеп зер салды. Ырчеше жылдан 6epi тутас 6epiJiin, узак отырмаса да, Т!ЛД1 б!лу жен!нде, сол т1лдеп енер-б1л!м булагынан нер алу жешнде талпыну, тырбануын узбеген. Biрак жете бшуге киын лл екен!н Абай барган сайын байкай тусш, yHeMi ойлайды. «Эттен, бала шагымда уысымнан шыгарып алыппын. Сонда куатын жогым ед!н!»-деп талай айтып ед4. Калада осы кундерде, ecipece осы сонгы кыстын узак Ty4jcpinjeri онаша пмтшудщ сонында Абай орысша жазылган жен)л т!лд! Kiian, энпмен!н кеп жерлерш езд{г!мен угатын боп алган. 93¡pme ауыр угатыны - орыстын акындары. Б)рак енд!, не де болса, орыс к4табы досы болды. Осы кундерде шешеамен 6ipre елге ж!бермек боп жинап журген! де сондыктан. Енд! елдег[ бос уакытын ютапка бермек. Терт-бес жылдан 6epri ¡зденуЫ н енд) байкалган 6ip кемш{л<п — Абай бул окуды калада турганда гана окып, елге кайтканда кол узш кете беруш) ед4. Енд< тотыкпас ушш жел4с<н узбеу кажет деп байлаган. Улжан асыкпай жатса да, акыры елге кайтатын мезгш жетп. Касына Тэкежан, Габитхан, Даркан, Жумагул ерд). Куймеге MiHeTÍH Улжан мен Калика гана. Kemip — жас ж!пт, асау уйретк!Ш Масакбай. Абайга шешеи 6ipre кайтайык деп едь Б<рак баласынын эл[ б^пейлн, бегейтш шаруалары бар екен. Кунанбай тапсырып кеткен aлыc-бep^c сиякты ¡стер. Енд< жайлауга шыга берер кезде куып жетпек боп, Ербол eKeyi калып коятын болды. Куймен!н артына узынша 6ip сандыкты лык толтырган ютаптарын тиеп 6epin, Абай memeciH ез колымен колтыктап арбага мшг!зген жерде, Улжан баласынын колын устап отырып, сонгы 6ip акылын айтты: - Алты ай кыс ауылды кермей, узак жолаушыдай шыркап кетт)Н- Уйде жар-жолдасын саргаяды, балам. К!шкентай балапанша былдыр кагып, шунандаган балаларын тосады. «Агам, агам келед1» деп, олар куткел! кашан. Эб)Ш)м мен Магашым кандай десенш] м етн , епз козыдай! Соларды ойлап сагынганда, мен)н де уйкым шайдай ашылады. CeHÍH кайпп дэпн шыдайды? — Оларды мен де ойлаймын... Мен де сагынамын гой, апа. Жанагы айткан eni немерен e3ÍMHÍH де ы сты к керет!н 28

балаларым. Экелжке MeHi мойындаткан да солар гой. Bipax? бегет)мд! Kepin отырсыз гой. — Б!лмейм!н. Сылтауга сылтау косыла бергенге KOHAirin ап, осы каланын шацын жута бергенге дагдыланып кеткенб)с!н деймш. Буйте берсен, уй де 6ip, туз де 6ip боп, жатагынан тужлген жас куландай боп кетерс)н. Тез кайт, балам, Абайжан!- дедй- Сонгы сездер[нде Абай кешл!н<н 6ip жарыкшагын сезгендей кудж, кобалжу да байкалды. Шешес4н!н сез!мтал, жуйр!к кещлп кыс бойы елге кайтпаган баласынын кабагын ангарып, калага келгеннен 6epi акырын багып жур ед!. Уй ¡uiiH сагынып сураган ашык-жаркын ажарын кере алмаган. Будан б!рнеше жыл бурынгы Абай булай болмаушы ед!. Элде Мэк)шпен онаша сейлескен кездершде баласынын Д)лдэ туралы тущлгендей, суыктау сейлейт!н!н ecirn ме? Улжаннын сездер) кабак болжаскандай боп сыпайы, майда айтылган болса да, ар жагында сыр, салмак жаткан сез. BipaK бул орын, бул кез оны ашысып айтыскан шак емес. Шеше ойында куд)к калдырганын бшсе де, Абай ундемед!. Тек кана: — К.удай буйырса, ел жайлауга Keuiin, ездер)Н!3 Шынгыс аса берген шакта 6¡3 де жетем!з. Бала-шагага сэлем айтыныз. Ал енд! жолыныз болсын! Шаршамай-шалдыкпай, жайлы жур!П, жаксы жет!жз!— деп т<лек айтты да, анасынын журш кеткенж макул керд!. Текежандар аттарына MiHin, М эюш пен, Т!И!бектермен коштасып болып, ашык, кен какпанын алдына барып топтанып тур ед!. Масакбай да ат айдады. Уш кула ат жеккен кен куйме сыкырлай, шылдырай Tycin козгалып алып, дур<лдей тартып, жур!п Kerri. Осыдан он бес-жиырма Кун KeñiH Абай мен Ербол да елге карай келе жатты. К.аладан кун шыга атка М!нген журпнш!лер кектемн!Н узак куншде жолды енд!р)П ж!берд). Абай мен Ербол екеу: де катты жур!ске шыдамды, 6ep¡K болатын. К.ыс пен жаз- дын кандай узак, кнын жолы болса да, 6ipiHe 6ipi «шаршадым, кажыдым» дегенд! айта коймайтын. К.айта нелер жур4с1 катты аттармен кунузын дамыл алмай суыт жур!с!п кеп, кешк4коналкага жеткен жерде дененщ ауырганын, киналганын айтыспауга тырысатын. 1штей eKeyiHin шыдамдылыкка байласкан cepTi, 6eceKeci бардай. Дел бупн п жур!стер! ерекше 6ip айта калгандай жур!с болды. Булардын ездер! гана емес, Tinri ат ycri суыт жур)ске oMip 29

бойгы Kocin аркылы б!ржолата nicin-катып кеткен Карабас, Жумагулдай атшабарлар да, Елеус13, Бесбайлардай Олжай ¡пнищ барымташы, жортуылшылары да некен-саяк журет<н жол ед). EKi ж)пт Семейден шыгып, кун бата бергенде Орда тауынын ШЫкт1 кезен деген тумсыгына кеп ¡л!нд{. Ел атаулы жайлауга карай тартып, жолда конатын ауылдар сиреп калган. Bip коналка жер болса, Орданын осы тусында болмак. Дел Ш!Л)кт! кезенде Орданы кыстайтьш Мамай руынын кедейлеу Байшорадеген атасы бар. Булар сыртка кешендеп шыгушы ед). Журпнш^лер сол ауылдардыц 6¡pÍHe жете конамыз деп ектеген. Абайдын ез кыстауларынын успмен журмей, Орданы басканы — Улжан ауылы биыл да Бекенш! жайлайтын Келдененд) басып, Бака- нас езенш жайламак-ты. Соган карай тартатын тете жол — Орданын ycTi. Кала мен Орданын осы кезещнщ eK¡ арасы жуз отыз ша- кырымдай жер. Абайдын астындагы Курентебел ат - узак жор- туылдын аса сетмд! аты. Бурын MtHreu Ызгутты бул аттын жур!ске 6epiK, унем созарлыгын тулпармен тенейт!Н. Ерболдын жетек аты бар ды. Оз аты ток, жарау кара шубар, Курентебелдщ TÍ3eciHe шыдамады. Намаздыгер шагында камшы салдырып, бел! босанси берген. Сонан кейш Абай оган: «Жетектег) 6ecTi айгыр Тенб1лкект1 М1Н<>,- дед). Буны Абай MyciHiHe, тенб!Л!не кызыгып, «yñipre салам» - деп, осы аз кун 1Ш!Нде базардан сатып алган-ды. Ербол ат ауыстырып мшсе де, Куреитебелд1Ц екп!Н1 эл{ басым. Кун енкейш келген кезде Ордадан булт шыкты. Жолау- шылар алдынан каткыл жел согып, кун KypKipen, недэу)р калын жауын келе жатыр еш. Осыны ангарган сон, Абай «кез байланбай елге ж етт керей<к)>деп, жур!ст1 тагы катайта туст!. Курентебедшн cap жел:с! бар еш. Омыраудан соккан салкын жел Куреннщ 6eniH кетерш, желтн арттыра тусп. Шалдыкканы 6miHep ме екен деген куд1к кезде Курентебел, Tinii егесе тускендей. Ауыздыгын шайнай бер<п, басты да шулгып, пыскыра жер сузш те кояды. Абай басын катты тартып тежеп отырмаса, ершелене Tycin, шаба женелг[С1 кеп, оттай жанып келед). Ербол Куренш кептен багьш келе жатыр еш. Абайдьщ жур1С1 катайып кеткен сон, Тенбйкекпен кеЙ1ндеп калып койып, 6ip кезде шауып отырып, куып жетп. Аздап киыстап, Куреннен оза 6epin, кырындай карап алды да: — Туу, мына сарамаска дауа болмас, Абай! Омырауыныц тер<н кургатып апты еуел[. Япырай, бу каншага шыдамак?—дед). 30

Абай да Курещц аса б)р сетм д^ берж дос танып, суйс1н4п келе жатыред!. — Т)пт), бшмейм!н, Ербол. Кайран боп келем. Бел1н!н бер1К11п сонау Ин!бек какпасынан шыккандагы каз-калпы. Теп, адам шыдаса, ат журет!н жерде туп жок екен-ау!—дедь Катты жел тездеткен жауын Абайлар Ш!лжт1кезенге такай бергенде жауып та кетп. Жылы жауын. Жел басылган. Орданыц етбектер] алкурен бетеге жусанмен кулпырып тур екен. Жас кектщ жауын )Ш!Нде кулпыра тускен шат селж журпнш!лер такыр жолмен жарып ет!п келе жатканда, айналасынан жас жусан т с ! уз!лмей толкып келш отырды. Б)рак жауын катайып, булт тутасты. Кун кай мезплге жеткенш б!Л!п болмайды. Батые жакты жауын курсап, кун кез!н толык жасырган. Енд! ымырт такау сиякты. Сам жамырай бастаганы ма, жок батар куннщ жауын булты аркылы себездегет ме, эйтеу)р, батыс жакта, кекжиек успнде саргыш мунар сэуле бар. Сенер умп\\ уз!лер т!рл!ктей жудеп, талмаурап бара жаткан сонгы сэуле. Аздан сон ол да сулдер} азайып барып, бэсендей берд4. Саргыш сэуле сургылт тартты. Тагы б4р сэттен сон кунг1рттене барып, каракош кы л кызгылт ренте к<рд!. Кег!лд)рлен1п барып, мунды, коныр аспаннын тун мунарына жол берд!. Кез байланып калган ед[. Осы шакта рана Абайлар тасырлата баскан катты жур[спен юшкене тастак тебеге шыга бергенде, алдарынан ит урд{. Жауынды, бейуак ¡ыннде елп еткен ум!ттей боп, кешю оттар жылт-жылт кер:нд1. Жакын жерде, жолдын сол жагында, кегалды булак басында жет)-сег4з уйл! коныркай ауыл отыр екен. Кедейлеу ауылдын аз гана койы коралапты. Саны аз гана сиыр, туйе де жауыннан ыктай-ыктай, тыным алыпты. Ешк) атаулы уйд1-уйлердщ ыгына жабысып, жауын жакка артын берш, Yнciз сшейш турып калысыпты. Ауыл сыртында арканда журген, тусаумен жайылган бес-алты ат бар. Абайлар катты жур!сп ауыл ¡ргесше такай бере бесендет!п, енд1 тусер уй ц болжасып келе жатыр. Алдарынан элдекашан ур1П шыккан кеп иттер ауыл уели беймаза кып, тау жацгырта шабаланып келед!. Ауылга аттылар такалган сайын, сандары молайьш, ершелене шулайды. Ол! жун) туспеген кайкы куйрыкканшыктар. Арты кушык, кулагы салпац, бойы шардак тебеггер Ун1 жаман б[Т1МС!з, туыссыз, катпалау, сумелек ала куш!ктер. 11

Bepi де кансылауык каншык пен быжгыл коркак, елс!з тебеттерд!и урпагы, кадф б^мейт)Н есуасы сондыктан. Ур- гендерж Абай мыскыл eiin , ез ¡иинде плге салды. Иттер Абайларга: «Аулак! К.онбайсын! Е, тенлреген ж ур п н ш {т асырайык деп отырмыз ба? Сендерге бере берсек, шаш та жетпес. Жауын болса, кайтей4н. Бар! Бар! Тарта бер. Атыи- нып бауырына тыгыл жауыннан. Маган десе, токымыцды жамыл. (1) Heci, ел де маган! Бар... бар... бар!& деп куып жаткандай. Ербол тусеин уйд< сырт нобайынан барлап келед) екен. Осы cer¡3 уй ¡Ш!ндеп ен 6yT!H¡ жене улкендеу! ортада турган жал- пактау бес канат уй екен. Соган карай Абайдан озынкырап барып бет бурды. Абай такап келгенде, уй иес< шыккан ед!. Иыгына шекпен жамылган сакалды 6ipey. Bip аягын сылти басатын сиякты. Ербол бурын сейлес)П, «конакпыз» деп, ездер!н)н KÍM екен!н айтып ед[. Уй иес): - Е, ж{пттер, тус!ндер. Дем айдап келген екенс!ндер! Барымыз e3ip!.. К энН - деп кеп, Абайдын атын ез) байлады. Ербол бул KiciMeH туе таные екен. Абайга тыста келе жатып, акырын куб{рлеп: - Бекей-Шекей дей^н eKi агайынды Байшора бар еш гой, осы Ордада. Сонын Бекей! осы,—деген. Ж1г!ттер бул ауылда бурын болып кермеген-д!. Уйде от маздап жанып тур. Конактар Kipin, амандасып, болжап отыр. Уй itui кеп жан емес екен. Он жакта, жер тесектщ уелнде терт-бес жасар HeMepeciH кушактап, кызыл сары KeMnip отыр. Узын бойлы, ашан жузд4, аккуба эйел бар. К.ырык шамасына жаца ¡л4нген кара кез эйел. Кезжде сунгак, сулу болганга уксайды. Бекейд4ц 63ÍHeH баска e3ipre кезге ¡Л!нген жандар осы. Уй neciH Абай жаца аныктап керд]. Буйралау, узын, сары сакалы бар, кызыл жуздi, кек кезд{, кесек мурынды, сулу адам екен. Ол ж4г!ттерден жен сурады. Барыс-келк жайы ед1. У Hi каткыл, даусы зор екен. Абайлар KipreHHeH 6epi маздап жанып турган кургактезеклн оты эл¡ де кещлД1 кызу сэуле 6epin, уй imiH мей4рл) конагуар, жайлы уядай етеш. От уетшде, узын аяк мосыда улкен кара шэупм асулы тур. Бекей tuemeci жактан отырып eAi. Абайлардын жай- жапсарын б!л!п алган сон, шешесже бурылып, акырын кунк<лге KipicTi. Булардын онаша Keneci узакка созылган жок. Бекей турегел4п, тыска шыгуга камдана 6epin, эйел[нж 32

— Тезепши шактап жак. Кургак отыныи жетпей калар. Казан кетеруге суын жетуш! ме eRi?.. Мен елг! 6ip баланы алып, мал камдап келей!н. Казан суынды камдай бер, жылдам !— деп буйрык берд!. Эйел! ундеген жок, бар айтканын кабылдап, макулдаган сиякты. Аздан сон, тыстагы Бекейд4н каткыл зор даусы шыкты. — Наймантай! Уай, Наймантай! Уа, бер келш!, балам!—деп б!реуд< шакырып жур. Шапшан кайнаган шай Абайлардын алдына жасалган кезде, KHÍ3 eciK шалкасынан ашылып ед1. Ашып турган Бекейд!н e 3i екен. K ip r¡36eK болганы — соятын мал. Уй imíHAeri лапылдаган оттан урк<п, тыпырлай тырыскан кызыл Ke6eHi келденендет!п Miepin, бала ж[г{т Наймантай к!рд!. Кыс ортасына жетпестен арамза боп туган кызыл кебе ceMÍ3 кер!НД1. Абайлар шай ímin жатыр. Кызыл шыт кейлепн ышкырына кыстыра, TypíHKipen алган ак катын, бул уакытта от ycTÍHe ошак курып, казан асып, суын ысыта бастаган. Бекей ендм уйд!н екшш! жагына шыгып алып, конактардын шайын ез) куйып отыр. Ke6eHi Наймантай тез сойды. Бас у й т л е бастады. Абайлар шайга канып болып ед!. — Элг! Шук!ман кайда? Саган келш болыспайды-ау,—деп, Бекей мал сойыла бастаганда 6ip-eKi рет б!реуд4атап ед). — KañTeciH Шук!манды? Ана уйде куйеу балалардын касындаотыр. Q3ÍMÍ3 де жайлаймыз гой! Ойнай берсш !— деп, ейел) ол аталган Kicirn шакыртпады. Ербол Шук!ман деген атты ест4гел:: «Бул кыздын аты-ау! Элде осы yRA¡H бой ж ет1п калган кызы да бар болар ма екен?»— деп ойлана Tycin, айналага аныктай караган ед{. Сол жактагы Бекейд[н агаш TecertHÍH бас жагында тагы 6ip жер тесек бар екен. Корпе-жастыгы кызыл-жасылды, жана тесек тэр]зд). Егер бул уйдщ кызы болса, ол сол Шук1ман да, мынау сонын Teceri болмакка керек. Уй ¡ш)не ундемей кез тастап отырган Ербол осындай жайларды топшылаумен болды. Бекей ейел! ет сала бастаганда: «Сал! Оны да сал!» — дей туседь «Болды гой, ¡piKneñMiciH» дегендей боп бет!не караган ейелше: — Эл4куйеулер де ас таткан жок кой бул уйден. Шуюман соны айтып кынкылдап жур ед!. Конак аз жене ездерж ш курбылары гой. ByriH асты осыннан ¡шер олар да кеп. Ш екейд!к4ндег1кел!нге хабар айтып кой, катын!— дед!. ЦАЗАЦСТАН АСЫНЫ^ УЛТТЫК АКАДЕМИЙЛЫЦ КМАПХА)4ДСЬ* зз à ж ft л- а с ,1 **7 г?

- Ендеше, ас тскенде Шуюман конактарын осында ерт)П келс!Н. Сен барып, соны айтып кой ! - деп аккуба эйел Наймантайга тапсырды. Казан асылган сон, тезек мол жагылып, от кызуы уй iuiiH ысыта бастады. Кунн!н жауыны да басылыпты. Далада жел жок, жылы тун ед!. Тынысы ауыр, капырык, карангы тун. YHCÍ3 отырган Абайдын басы зетп , пысынай Tycin, уйкысы келд). Сонымен, ас П1скенше мызгып алмак болып, жантайып жатып калды. Ербол да уйкыга кеткен ед!. Абай 03ÍHÍH канша уйыктаганын бтмейд4. BipaK селт ет)п оянып, басын жастыктан жулып алганда, анык ангарганы — сейлеп, уйкысырап оянса керек. Ен сонгы co3¡ ел! кекей!нде, ел1 тугел айтылып та жетпегендей. - Кел! Келий 6ip, сэулем !- дегенд! анык айткан тэр!зд{. Дауыстап айтты ма? Уй imi естцц ме? Оны б1ле алмады. Бул оянганда Ербол да басын кетерш алып едь Абайдын ек) коз) кып-кызыл екен, iciHKipen тур. Бастыгырылып уйыктаган ба? EipaK enriMe онда емес. Абай кетерШп отыра бере, елен епп, сыртка кулагын салып, кадала тындап капты. Ербол енд! ангарды. Керим уйден жалгыз ейел айткан аса 6ip едем) незж ен кел in тур. Соны тындай отыра, А бай бар д ен ес1мен козгалактап, д)р!лдей Tycin, сабыры кеткендей болды. Ербол байкаса, жолдасы уйкысыраган адамдай, аткып турып, жур!п кетет!Н тер^зд!. О т н е карап ед!, куп-ку боп, peni кашыпты. Exi K63i жасаурап, дем! дфьпдеп, кол, иыгь! да калтырай тусед!. Ерекше кубылып, бузылгандай. EKÍ кез! канталаган калпында жогарылап, шалкалай карайды. Гажап сырлы сеуле кергендей, бул дуниеж умытып кеткен тер{зд1. Ерболды асыга козгап, катты TypTin: - Тур, тур! Туршы, Ербол!— дей берД1. Ербол: - О не немене, Абай?— деп сескене карады. YpKin калды. Ойында: «Bip нерсе шалып кетер ме екен, eut калай жат ejii. Ауырып турды ма?!» деген неше алуан коркыныш куд!к бар. Абай бунын ойын угынып ангарар емес. Тымагын KHin, шапанын жамылды да, Ерболга: - Тыска шыгайык, жур!— дедi. Уй iuii булардын окыс жайларын байкаган жок екен. Кем- nip уйыктап капты. Бекей конактарга сыртын 6epin, от басында калгып отыр. Олардын сезбеген! жаксы болды. Катгы 83repin, жат толкынга тускен Абай эл4оналган жок Кулагы мен ынта- 34

бей!Л! тыста. Жалгыз 6ip унде. Энде ме, елде? Алгаш шапшан турегелген жерде буын-буыны калтырап, жыгылып кала жаздады. Ербол гана суйеп калып, зорга дегенде буынын 6eKÍT- Ti. BipaK сонда да e3ÍH e3i ангарып журген жок. Bip туман, туе ¡илнде, алдагы 6ip гана сэулеге асыгып, калтырап, умтылып ба­ ра жаткандай. Окшау, сулу ен узшген жок. Содан кулагын алмайды. Кен!л ден{ соган ауып, уйып капты. EciKTí калай та- уып, уйден калай шыкканын да б^мейдь Тыска шыга сала, Абай тымагын жулып алып, ен шыккан жакка бар сулдер!мен умсына Tycin, катып, жабысып тындап калды. Эн — «Топайкек». Енд) гана нез!К ыргак соншалык 6ip сулу сенмен еркележп, толкып кеп, баяулай басылды. Эн 6¡TT¡. Абай Ерболга карай умтылып кап: —Тогжан! Япырау, мынау Тогжан, Тогжаным гой мынау!Дел 03ÍHÍHYHÍ. Айнымаган ез ыргагы. Эз накысы гой. Ербол-ау, мен кайда турмын осы? Мынау уйде MeHi шакырып отырган Тогжаным гой!— деп, бар сабырдан айрылып, тагы да езгеше бузылып кетт1. Абайдын кубылысы орасан болганмен, енд! Ербол буны TyciHe бастады. Шынында, e3i де кайран боп тур. Жанагы ун буган да алгаш уйде есплген кез!нде-ак 6ip таные дауыстай тиген. «Осы юмнщдаусы» деген ой буган да кел!П e¿ú. BipaK Абай дегб!р[ кашып, ес токтатпаган жас баладай боп, аласурып, умтылып барады. Ерболды суйрей жетектеп, елг! ен шыккан уйге карай ентелеп, eci-дерт! ауып кетшт). Тогжанга деген Абайдын ынтыктыгы, ауыр арманы узак жылдар бойында айыкпаган калын шер екен)н жолдасы жаксы б!лет!н. BipaK сонда да, дел осы каз4рпдей боп Абайдын такаты KeTin, жан ушырган Ke3ÍH Ербол керген емес. Мына тур4нде келденен, жат журттын K03ÍHe ерескел болатын 6ip ¡стер ¡степ, огаш сездер сейлеп Ж!беретш сиякты. Соны ойлаган дос ж т т Абайды катты тартып, токтатып ап: — Эй, Абай, токта! By не? О ткаTyceMÍ3 бе? Эуел! ес жияйык. М е т щ н айтшы е з !н !- деп epiKci3 KeHiH бурып алды. — Жок, осы уйде Тогжаннын 03i отыр. 0 3 Í емес пе? Тым курыса, соны гана 6^in берш! !—деп, Абай ел! де ырыкка кенбей жур emi. — Жарайды, Абай, азгантай сабыр етш!, еуель EKeyiMÍ3 б!рдей бармаймыз ол уйге. Мен барам да, бШп шыгам. — Бар, бар, ендеше. Басын сук та, кайта шык. Дел осында Тогжан отыр. 35

- Ойбай, Абай, уйкысырап турсын. Кайдагы Тогжан. Ол жок... Абай сейлетпей, тыю салды. - Кой, Ербол... Айтпа оны. Жана гана ез1 кел!П аян бердИ- дедь Ерболга мынау сез, ecipece жат сез!лд!, шалык сездей. Б<рак Абайды жамандыкка кимаган дос кен'л4аяп кет-ri. Оны Kiuii ¡н!с!ндей eiin еркелеткендей боп, шын KemipiMMeH Kynin ж<берд{. Он колымен капсыра кушактап алды да, Бекей уЙ!Н1Н сыртына карай алып журд!. - Ол eHHiH айтушысы Ka3ip касымызга келед!. Азгантай такат кылайык та, уйден тосып алайык. BipaK «аян берд4» дегетн не? 0 3 ÍHHÍH осынша, балаша катты e6irepre тускен!н не? Сонын маган мен)н айт!— дед1. Буйыра сейледь Абай ез M!He3ÍH¡H Ерболга соншалык ерескел, окшау THreHiH енд! ангарды. - Мен мен!мд[ тугел айтайын. Ka3ip «бала» де, «есалан.» де, «шалык» де... 0 3 ÍMде бшмеймж. EipaK ем!рде басымнан кеш- пеген гажап жумбак 6¡p халде турмын. Тек осыны айтпас бурын, сенен серт алам. KiM келед), кашан келед!, жумысым жок, тосар такатым жок. Ka3ip MeHiHMaHiMai ecTHciHде, мынау уйге барып, барлык жанын аныктап Kepin кел[п, маган хабар етесщ. Осыган уэде бермесен, жен!мд{ айтпаймын,— дед1. Ерболдын exi иыгына кос колын артып 6ip кушактай Tycin, 6ip с4лкт койып, асыктырып жауап кутш тур ед4. Ербол бе- гелген жок, барайын деп уэде бердь Содан кей!н Абай бегел- местен, дем! д!р!лдеп, асыгып сейлеп, ез басынан жана гана кешкен, сыры жат 6ip жайды жолдасына баян етт<: - Бул туе емес! Дел анык, айкын eniM. Ощм болмаса, тан- гажайып 5¡p хал, Ербол. Басында сол кэмшат 6epKi. Шолпысы, кара макпал камзолы да баягыша. Сонау Жен!бек езешндеп тун екен. Эм<рде, аз керген сагаттарымда еш уакытта бундай умтыла жакындап, бундай еркж, ашык кел in керген жок едь Bip сыпайы уяндык тарта беруш1 ед! гой! Мынада соншалык жалын атып кеп, ынтызардын yHiMeH: «Ансадым гой, зарыктым гой!» —дед!. — «Оз1Н уйреткен «Топайкегщ» бар ед!. Соны мен кундЬ де, тунде де айтам. Тында мен!»,—деп турып, эсем унмен 6ip ауыз айтты да, «Енд[ кел, келш! жакын. Мен, MÍHÍ, касын- дамын, бегет жок, касында жалгыз турмын гой!» — дедi. Мен де кушагым жая умтылып: «Кел, келш< — сэулем!» —деп барып, оянып кетт!м. 36

— Рас, сен суйдедщ. Соны айтып ояндын!—дей берд1 Ербол. -Т ур а тур. Тажап... Кез)мд[ашыпалсам,тусекен. Б!ракен, «Топайкек» дел Тогжаннын e3¡, сонын алдында rana айткан калпында, дел Тогжаннын ез ужмен айтылып, уз[лмей шыркап тур. Эзге туе болсын, осы не? Туимде анау! Ал ен'мде, em6ip баска KicíHÍH yHi емес, шын жарымнын ез yHi, как касымнан шыгып турган Heci? — деп тагы да тан болган куйде такатынан айрылды. К,озгалактап жур1п кетш, Шекей уй[не карай тагы да жалт ет)п шугыл бурылды. Абай осы кеште болган ез хал:н бул тунде де, ертен!нде де TyciHe алмай KeTTi. Аныгында, Ербол eKeyi ойлагандай «га- жайып^ еш нерсе жок ед!. Онын кергенш щ басы туе болатын. Тогжанды тус)нде Kepin жатып, тынышсыз уйкыдан шала ояна бергенде, анау уйдеп ен естШ п, ол TyciHe араласып кеткен. Сондай уйкы мен ояудын, туе пен OHHiH арасында, ecipece шаршаган KyHri уйкыда болатын кызык 6ip аралык хал tmi. Ерболдын жана берген уедес! бар. Ол Абайга енд1 eKi айткызбай, e3i женелдь Кетер!нде жолдасына: — Же, тура тур ешм, мен барып шыгайын. Сен MeHi тыстан тос, тез шыгам! — деп Kerri. Айтканындай, аздан сон Ербол Абайга карай асыга басып, тез оралып келдь BipaK Ka3ipri Ербол ез) де жанагы Абайдан да бетер ан-тан. Келе бере, жагасын устап, даусы катты шыгып, аптыга сейлед!: — К,удай-ау, ceHin KepreHiH туе емес, Абай. 03 Í, дел 03¡ отыр. — Не дейсщ, жаным-ау! Тогжан ба, e3i ме? Бесе! Бесе!— деп, Абай уйге карай жулкына бердь — Токта!— деп Ербол катты буйырды.— Тогжан емес. Эз) емес! Абай окыс бурылып, кинала тунш п: — Ой, не деп турсын! Не деп KerriH?—дед1. Ерболга ыза бола бастады. — Оз) емес. BipaK дел e 3iHiH eri3ÍHÍH сыцары. Айналайын К,удай-ау, айнымаган Тогжан жене сол Жэшбекте керген калпы. Уылжыган жас к у т . Тогжаннан айырса таныгысыз 6ip кыз отыр — Рас па, ей! Бу не гажап! Эн салган да сол ма екен? —Энд1KÍMсалганын бмгем жок. Аты-жен<н де сурамадым. Тек керд1м де, eciM шыгып калды. — Уксаганы шын болса, эн де соньпа. Басканык: болу мумюн емес. 37

— Соныю, мен де солай ойлаймын. JyciH Kepin турып, Tinii сурауды да керек емес деп б1лд!м. Ал енш бул не сикыр, Абай- ау! Шырт уйкыда жатып, сен калай сезд!н? Teri, 6ip кержпелщ бар ма, жаным-ау? Туе демеймш, бул сэуегейлж кой 6ip. Элде, Tínii eKey¡M¡3 де 6ipirin уйкыдан шатасып турмыз ба?—деп Ербол 03i де, шалык шалган т а д е й бола бастады. «Айнымаган Тогжан)> дегеннен 6epi Абай осы гана 6ip сезд! кайта-кайта куб!рлеп айтып тур. Журеп атгай тулайды. Кещл!НДе куаныш та бар. BipaK уксамай шыгып, осынын 6epi туе, сандырак кана болып, айыккан сагымдай жок боп кете ме деген коркыныш та бар. Енд1, не де болса, 6ip сэулеге асыга умтьтып, умсынып тур. Ортеп кетер) от болса да, сол умсынган бойында талпынбак та куламак Екеу: де уйге карай басты. Сол кезде Шекей y^ÎHia eciri ашылып, далага кызгылт сеуле туст). Куле сейлес1П, тыска шыгып келе жаткан еркек-ейел дауыстары б{л!ндь —Эне, солар да шыкгы. Ka3ip ас ¿шуге бэр: тепе Бекей уй)не К!ред!!—деп, Ербол Абайды ез уйлерше карай тартгы. Олардан бурын юрмек. Ек< ж т т уйге кел!П, бурынгы орындарына, торге отырысты. Ербол отка жакындай Tycin, тезекпн отын кесеп, кагыстырып жатып: — Жарыгырак босын, осы отка юшкене кол типзей4нш!!— деп жатыр. Абай асыгып KyTin отыр. Жастар онша тез юрген жок. Тыста да ез!л-сынкыл дауыстары шыгып, 6ipa3 бегел!П калды. Уйдеп Бекей мен Наймантай су, шылапшын камдай бастады. Аккуба ейел енес[н оятып, туткыш алып, казанга жакындап кел!п едь Осы кезде ки13eciK шалкасынан ашылып, келуны конактарга жол берш. Эуел4уйге eKi Ж1пт iKipni. Тымак, шапандары жупыны. Саптама eTÍKTepi бар, жуздер! теменш!К, уяндау. Селем 6epin, иба кып к)рген куйеулер екен. Соларга ¿лесе усак кыздар Kipin жатыр. Bip-eKi кeлiншeк юрд1. Жиыны жет<-сег!з Kici. Абай K93ÍH алмай, сабыры калмай кадалып отыр. Enai аз беге^пеген сон басына сургылт шапан жамылган, 6eTÍHÍH жарымын буркенк!рей тускен, орта бойлы 6ip кыз Kipm. Мурны конкактау, кара торы Kopinai. Шекей кызы - калындык осы болу керек. Дэл осынын артынан, шолпысы акырын сылдырап, ак жуз!не 38

жукалау кызылы нурдай жараскан анык Тогжан o3i келед: екен. Сыпайы жымиып, кул{нюреп К[рд). MiHC¡3 annaKTicTepi подмен койгандай. EKi óeiinneri H03¡K жарастык кызылы асыгып куткен Кызыл арай тан сершдей. Эл! де айыкпаган уян сыпайылыкпен конактарга карап акырын амандасканда, режне шугыл толкын юрдь Бет ушындагы жукалан кызыл тутасып, бар жуз!не ду eiin тарады. Улб!реген, бала жастыктын аса катты кысылган, кымсынган белпс1 б1л!нш. Оны уялткан Абай ед1. Орта бойлы, дел Тогжаннын ез бойындай. Бар MyciHÍ кел!П тур. Бет 6ÍTÍMÍ, ак-кызылы, жана Ербол айткандай, айнымаган Тогжан. Бунын да Ж!бек талды, колан кара шашы бар. Мурын- аузы да, 6ip караганга ма, дел сол сагынышты гашыгынын Абайга ерекше ыстык KepiHeiiH аса сулу, суйюмд! ауыз, мурнындай. Аз KOTepiHKi кырлы мурны уш ж агы на келген де ж ум ы р- ланынкырап, езгеше кел!ст) б1ткен. Жукалан Кызыл ер[ндер!не балалык, к!несЬд4к лебшдей ыстык есердем: бар. Айналасын куантып, суйс)нд1ргендей, жазыксыз, HB3ÍK кулк) куаныш бар. Анык Тогжан жары осы. BipaK жана тус)нде керген сиякты, ертерек кундег) улб)реп турган жас Тогжан. Ен алгаш сет сагатта Суй)нд!К уй!ндё, кектем кеш!нде, Туйееркеште керген сол сулуы. К,айран, гажап хал устжде жана туган ай керд!. Бурынгы суЙ!КТ! айдын, кайта жангырып, айнымаган тулгасымен кайта айналып келш , ^ р л 4к аспанынан, ез!не сай окшау орнын алганындай. Акыл-сез!М осы сетте, кыз кел!п орнына отырып болганша, жумбак туман мунарга батты. Абай e3ÍH де, айнала журтты да Teric умытыпты. Тек кана туе артынан болган журек куйынын ангарады. Енд1 соган косылган бар сыры жат KepiHic, кел!с мынау. «Пасындамын. MiHe, келд!м!» деп ejii гой. Деген! рас, жалганы, жансагы жок. 03i, ез) кедш. Уыздай таза боп, улб4реген сез!мтал куйде, нез:к журек толкынымен, д!р)л!мен келд!. Жас кыз юрген кезде катып карап калган Абайдын peni, TinTi жатед). EKi K03¡ шарасынан шыгып тес1ле кадалып капты. К.аны кашкан жуз!нде аспаннан тагдыр жуддь!зын куткендей жат ажар бар. Анырган, ан-тан дагдырыс бар да, ерш куб!рлей тускен, унсЬ сыйыну бар. Y йге KipreH журт амандасып жатыр еш. Абай оны сезген жок. Ешк1МД! кермей отыр. Жалгыз гана 6ip жанга ынта. бей:л) ауган да кулаган. 39

Сез!мтал сулу ез!не кадалган кезд) кергеннен-ак ангарып ед). Кысылып турып, амандаскан да болатын. Б)рак кез айырмай, eci аугандай кадалган Ж1г!т кыздын амандасканына жауап та катпады. Кур болымсыз гана epui жыбыр етп. Сулу жас осыдан кымсынып, кып-кызыл боп кеткен. Ербол Абайдын селекет M¡He3ÍHÍH6ep¡H багып, танып отырып, уй ¡ш!мен, жана конактармен ашык-жаркын сейлес<п жатыр. Куйеулер осы Мамай руынын ¿Ш1ндег[ Еламан екен. Олардын ауылын, аксакалдарын Ербол б!лед{. Ka3ip енд] булардын ауылдары кайда? Сыртка, жайлауга к а н т ме? Шынгыс асты ма? Сондай дагдылы хабарларды сурап отыр. Кыз жен!нде Абайдын жалгыз абайлаганы - ол осы уйд!н баласы екен. Конактар жайгасып отырган сон, Бекей оган карап: - Шуюман, карагым, ана жактан апана болысып, орамал эпер, дастаркан жайып ж!берсенш! !—деген. Сонымен Шук<ман отырган журттын алдына жалгыз жур!п, 6ip-eKi сыпайы жай козгалыс жасап, бой K epcerri. Камзолы, ак кейлег{ бунын да барлык бой тулгасына жара- сып тур. Тек басындагы 6epK¡ гана келмейд:. Кенелеу, саргыш кундыз екен. Абай imiHCH: «Алып тастар ма едЬ, - деп, ¡штеп киял KepiK- penÍH бузгандай Kepin отырды. «Шук{ман'> деген атын да жактырмады. Ас успнде куйеу жолдасы—шокша сакал кара жшт пен Ербол enrÍMec¡ уз).чген жок Шук)ман Абайды сыртынан б)лет4н. Э й т к е т осыдан 6ipep жыл бурын осы елдщ Коныркекше деген болысына Кунанбай баласы жас ж4г!т Абай болыс болды дегенд! естпген болатын. Осы кыста сол болыстыктан ез ыктиярымен тускен1н де ecTÍreH. Б)рак еньщ 6epiHe Шук1ман бага öepin, ой токтаткан емес-Ti. Абай туралы жаксы сезд4 де, жаман сезд! де кеп е с т п бмген жок. Алые, бмк сыкылды каткыл, суык ызгары сез1лет!Н Ку­ нанбай деген мырза бар. Сонын болыс болып журген 6а- ласында бул кйшкене, момын ауылдын не акысы бар? Мырза атансын, болыс атансын —бундагы журттын жумысы жок Сонын ¡шшде енге жаны кумар, тфл)ктен бала кызыгын еркелеп ерк4н алып журген Шуюманнын. ecicece жумысы жок

Багана Шекей уй!нде де Абай келгежн eciiin ед). BipaK керуге асыкпаган. Жана кел!п e3i амандасканда, Абайдын ун катпай, жауап бермей калганын ол жаманга жорыды. Аскак, жуан ауылдын мырзасы амандыкты да кимайтын шыгар деп, ыза бола, peHim ала бой тежеген. Абайга енд[ айналып кез салган жок. Ас артынан улкен кара шеупм кайта асылды. Тагы да маздап, жайнап кежлд! от жанды. Наймантай анау уйден коныр домбыраны алып кеп, куйеу жолдасына берд). Бекей бул Ж1Г!Тке карап: —Балалар, ана уйде эн салып, даурыгып отыр ендер гой. Бунда да кымсынатын жер емес. Ойнап, ермек eiin отырындар, шырактарым!— дедi. Бекей Абайга бурын да жагып отыр ед4. Мынасы, Tinii тапкан акыл болды. Онын ce3¡H костап, енш гана т!л катып, шырай 6epin бул да: — Рас, курбылар. Мунда кел!п, 6¡3re косылып, ойындарыц шыркы бузылмасын. Жаца 6ip эсем эн де ест!л{п ед!. Тосыркап, жатыркаманыздар!— дедi. Ербол да «сол 6ip ено деп кадай сейлеп, Т[лек erin отыр. «Айтушысы e3ÍHC)K гой^ дегендей, Шуюманга карап сейлейд). Шук:ман кысылып, кызгылттартып жымисада, жауабынан тартынган жок. Мелд{р, нэзж унменен акырын кулд! де: — Эн б!зде гана ма екен? Кеп eciiin, кепке канып журс!здер. Оздер{Ц!зде гой. Крнаккэдеа тагы бар гой!—деп, Абайдын e3iне карап, тагы кулд). К у л к ^ н 4н YHi соншалык сынгырлаган, сонша 6ip мелд)р, нэз!К ед:. Бунын кулген уж Тогжан даусынан да эсерл!рек. Кулактан кетпестей эн тэр]зд[ кулк[ екен. Абай ¡ртлген жок. — Жол, жора м е т тапса, мен жаман да болса, 6ip эн тауып кереМн!— деп, уй ¡Ш1Нырза кып кулд!рд! де, домбырасын ширак тарть!П, куйлеп алды. Сеюмге толы коныр энде Шук!ман eciTin бшмеген мундысулу сез бар едй Жарк етпес кара кещл)м не кьмса да, Аспацда ай менен кун шагылса да. Дуниеде, cipe, сендей маган жар жок, Саган жар менен артык табылса да!.. 4!

Бупн бул сездерде дагдылы арман емес, жалын, сен1м TepÍ3A¡ жарык соуле елее! бар. HeciH тауып, соган гана арналгандай. Y н толгауы, эн ыргагы сондайлык YMÍTжагасына карай умсына созылып, бой урды. Абай уй imiHiH суйс!нш тындатанын байкап, осы ЭН1Н уш кайырып айтты. Содан кей[Н Шуюманга карап, ез< тш ек ет<п: - Шуюман, ерул1ге карулы бар ед1 гой. Жаца ана уйде айтылган «ТопайкектЬ мына Ербол eKeyiM)3 умытцамыз жок. Оны KÍM айтып ед деп сурамаймыз да. Айтушы ci3 дегенде KYM3HÍMÍ3 жок. Соны тек 6ip кайырып айтсаныз екен!— дед!. Шуюман к{шкене эз!л катып, тагы да сэнмен кулш: - Кап, ол энд! айткан ана уйде калган б:здщ 6ip Kepi жен.гем!з ед! гой, шакыратын екен!— деп, жШттщ ез-ез)не ceHÍMA^iriH азырак эжуа кып отырды. Касындагы усак кыздар мен калындык та кул1п, алдаусыратпак болып ед1, Абай мен Ербол кенген жок, иланбады. «Q3inciK», «e3in айт^ деп ынтыга сурады. Осыдан сон Ш уцм ан «Топайкекке» шыркап кетт<. Сейлегендеп керкем yHi энд! epiKCÍ3 уйытып барады. Ж)бек талдай Ж!щшке буралган, белек саз тапты. Абайга эн жер ун! емес, ем!рде, cip9, есплмеген сымбат пен сыр леб!зшдей. Ж:г!ттерд!н езже таные болганмен, «Топайкек» бурын мундай унде, дэл осындай жан 6iiin, iuiiH ашкан емес-Ti. Абай табынып, уйып тындады. Bip гана сэтте Ш ук4ман жуз!не кез1 Tycin ед!. Сулу жас кыз енд! кымсынбайды. Барлык сез!мтал журек, тал бойымен куй ыргагына бершген екен. Ж4щшке касы кейде аз шытынап, кейде кетер!ле Kep^in, ¡ш толкынынан леп-леп елее беред). K.a3ipri Шук!ман нэз!к ыргак мелд!р саздын тусында бар KacHeTiH аша TycTi. бзгеше енер нурымен балкыган, ерекше сулу ед). Эн!нде ашык, айкын 6ip келкт! сарыннан баска, уз!лмей ¡лескен майда, ракат саз, 6ip кум!с леб!3 толкын бар. Ж!Г1т журепне, ecipece сол шее ун езгеше ыстык эсер етеш. Кез алдынан нелер сулу KepiHïCTep oTin жатыр. А й сеулес1 сылдырап аккан Ж1щшке булак жузже Tycin, жаркырай куана ма? Тун yHÍHe с у й м т п кеп, нур сеулес!н теккендей бола ма! Сондай 6ip сурет, ecipece кеп елестейд!. Шук!ман тагы да баяу толкытып, салмакпен еркелен!п кеп, ацырындатып барып токтады. Журт Teric жым-жырт cyñciHin, багынатыцдап калган екен. 42

Абай деьмн ¡пине тартып, узшпп калыпты. К.уаныш, бакыт араласкан жаркын жузбен катты KypciHni. Шук!манга карап, ундемей басын иш. —Айтушысына кездеспей журекен гой, сорлы! Мынандай боп айтылган «Топайкекте^ арман жоц!—деп Ербол тамашалап отыр. Бул Абайдын да ойы ед1. Б)рак ол iurreri ракат куй)Н бул арада сезбен айтып жетк!зе алар емес. К е т л толы нур сеуле тур, кернеп толкыжандай... Tiл катып, сейлеп керсе, сол шекс[3 ракатын 03i бузып, кугандай болар ед1. Жалгыз угып-бш гет — ¡Ш)нде кун тугандай. Анык бакыт сезед!. Кудер узд)рген, жогалткан бакыт оралып e3i кел4п, еркелеп аяп, кайта тапкандай. Осы сэтте Абай ойында кайтпас 6epiK байлау туды. Bip кезде жастык, амалсыздык, елс!ЗД!Кпен айрылып ед!. Кеш!рместей KiHani ед! e3¡ сол yrniH. ЕнД! мынау жулдызынан кез жазбак емес, айрылмакемес... Дуние ойран болсын. Ата-ана, агайын-туган жат KepciH. Барлык элем огатдесж, безс1Нбунан... Сонда да мынау KepiKTeH Абай безбек емес, айрылмак емес. Айрылар болса, *прлж те керек емес. Бар мурат-арманы енд! кайтып бурылмастай боп, осы киял, осы байлауга 6eKin отыр. Жастар жиыны таркаганда, Абай Шуюманга кайта-кайта 6ip сезбен алгыс айта бердь Дем1 д4р:лдеп, жуз1 e3repin, ж!птт[Н аузына баска сез туспей тур. Шуюманнын кещл! жуйрж, ce3ÍM- тал ед). Ол сыпайы сызылып, кызара кул!п турып, Абайга сонгы рет K03ÍHсалды. К.аз!р ол баганагы )KÍr¡T емес. Алгаш кергендей паи, суык танылган Абай емес. Жуз) жылы, M¡He3Í майда жан сетл дь Барын ¡р1кпей, жабыса тартар жаксы адамдай сез!лд!. Шуюманнын кермеген, кутпеген жаксысы сиякты. К,ыз оны туы- сындай керд!. Жакын шырай 6epin, узак карап коштасты... Жатарманга келгецде, Шук1ман 6ip жакын женгесшщ уй!не кетп. Эуел! куйеу конактарын eprin шыкты да, содан ез уйше оралган жок... Ертен!нде Абай мен Ербол ГШл1кт) кезеннен аттанып шыгысымен, Шуюман жайын ауызга алысты... —KepiM... KepiM... HeciH айтасьщ!—дед) Абай. —Эй, кер!м! .. Эй, KepiM!— деп Ербол да суктаньш, тамсанудьщ успндеед!. Абай, «калай айггыц, калай айттыц?)> — деп, жолдасынын жанагы айтысын кайта-кайта кайыртты да: —Ал мен 6¡p нерсе айтайын ба? Бунын Шуюман деген аты сулу емес. Сай емес?.. Жана ат коямыз. Оны дел осы арада сен 43

таптын. Шуюман аты калсын, шын аты «Эйгер1М! Эйгер1м^ болады!—jeni. Булар eHriMeci тагы да тундег! тустен басталып, гажап, кайран шындыкпен аяктаган тан-тамаша сыргаоралып кеп eni. Exeyi де узак сейлегенмен, не сыр барын, нендей халден осынын 6epi туганын бше, уга алмайды. Дагдара бередь Ен аягында, Абай e3i 6ip туспал, болжам жасады: - Ербол, акылга сыймаса да, мен 6ip сез айтайын ба? Дэл осындай боп, тус[нде алдын керу - не соган салынган сеуегейд<н, кершкел, бацсы-балшынын, ici. Немесе ютаптар айтатын еулие, П!рд!н ici. Мен мунын 6ipi де емен. Калайша кершм? Mep3ÍM алып, болжал eiin журген жайым емес. BipaK акыл-санамен журепн кептен баска, осындай сез!мтал сергектж тагы 6ip жандарда болады. Ол — акындар. Осы мен, Teri, акын болсам керек!—дедi. Ербол Абайдын акындыгына ден коюшы едь BipaK мынау женд! тугел угынган жок, ундемед). Жат, жумбак деп санаган куйде кала берд1. Абай да, ол да тундеп туе жайын дурыс lyciHe алмай, тек бал ашкандай боп, булдыр болжал жасады. BipaK «акын болсам керек» деген сезд! Абай каз[рде 6ip айкын сез<Л1п келе жаткан шын шабыт успнде айткан ед{. Жол Ш[л!кт) кезе- HÍHeH асып ап, тура тартып, Орданьщ TepicKeñ ToeiHe карай сулады. Жург4нш)лерд4ц карсы алдынан Шынгыстьщ жел! e c ii. Алыста, сахаранын гажайып ертепешдей боп, сулу сагым толкынданады. Неше алуан бейнелер, елестер шыгып, бадырая Tycin, ереу!лдеп кояды. Кейде олар кекмунар 1Ш1Нде калкып, KOTep^in, жерден узШп, аспандап кетед!. Кейде тау, кейде кыстау, мола, кейде тогай сейтед). Осы сагым ар жагында, кекымл мунар арасында Шьщгыстын. калын катпар, каракек ÔHtKTepi кер!нед!. Айнала, бар дуниеш алкаракек бетеге мен шашактанган алкурец кеде басыпты. Анда-санда жол жагасында туп-туп ши кездеседь Teн.ceлiп, ыргалып, тобыменен 6ip гана нэз!К, ызын ун салады. Эз хорымен 03i боп, бар тобы 6ip ынтымак KyñiH тартып шайкала ма? Валапан KeriH бауырына алып, ó да жана жастык, жана кектемд! мед!ктай ма? Куаныш, бакыт сезд!к турган ымдап... Сырымды сейлеп келем сезбен сындап. Ессе 6ip суыл кагып, жел сырласып, Изейд) шилер басын: «Шын, шын, шындай!..* — 44

деп, Абай 6ip кулак куй ¡здегендей болды. Бул кунге дей4н арылмай келген кен!л Kip6eni туннен 6epi, дел осы сэтте, ез- ез!нен кезел!п, жадырап кеткендей. Киял, шабыт жолы да сол кеудеде саигырап ашылгандай. Олен асыгып, кыстыгып шыккандай, неше алуан буралып, тез-тез оралып келед!. Ж у- ректе уйткытып асыккан куаныш бар. Орныккан, турактаган ой жок. Кы зу ж асты к, кейде тентек, ш элкес соткарлы к т!легендей де боп кетед1. K,a3¡pri термелеп келе жаткан елендер) де дел осы журек куй!не сай, уз1к-уз1к шыгады. Д!р1лдеген ш олак таны стай боп, ж и4-жи! ауы сы п, сан буралады. Сан рет ыргагынан жанылып, кубыла ryciii, лыксып-лыксып шыгады. Эншей!нде ез елей! жен!нде Абай ез! ¡здей^н 6ip калыпты айнымас ыргак, аумас «ye3¡H» жою Bip кезде ол: CenciH жан лэззэт!, Сенс1Нтэн шербэп...— деп Шыгыс акындарынша, сулдер тауыса термелейд!. Оган орай езшше эн-эуен ¡лест!рмек болады. Куй т<Л!Н де ез!нен таппак. K ici айтканды айтса, ез ce3ÍM¡ емес, оган сай емес, жалган жыр айтып коятындай KepiHeAi. Тагы 6ip толкыган сетте Тогжан, Эйгер!М екеу!Н1и де кастарын кез алдына келт)р4п, MÍHCÍ3 ыстык, сулу KepiKTi тамашалап KeTin: ... Ж!Н)шке кара цасы сызып койган Bip жана уксатамын туган айды...— дейд4. Сол айы бурынгыдай аспанда емес, алые емес, буны тандап, танып келш, енд{ касына жакындап тенгендей. Осыны сезген сайын, Абай токтаусыз жыр тередь Журекте бала KyHi, жас бозбала куш кайтадан куанып оянып, кайтадан сабырсыз шаттыкпен ойнакшыгандай. Ka3ip карсы алдында буландаган сагымдай боп, е н д т Т!рш)Л1К те epieri киял ракатына карай дулатып тартады. Жастыгын, шекс)з шат жастыгын кайта тапты. Сагынып, cyñciHin тапты. Соны табумен 6ipre e3ÍH¡H ¡ш!нде кыстыгып, буйыгы тартып, бой тежеп журген акындыктын. да ентелей тулап канат какканын кердь Олен<нде ушы-киыр жок. Бакыттапкан, азаттыкалган тор кусындай елб{реп, ойнаксалып келе жаткан, еркелеген сез бар. Онай ойнап куралган ыргактар мен уйкастар бар. К езек-кезек ауы скан, шапшан, 45

ауыскан жешлдтне карай, соган уйлесе кететж эндер де ойына элдекайдан тусе-тусе кетеш. «Осы мен акын болармын!<> деген Ерболга айткан сез! каз}р узак, сулу, елс!з тыныштык жол бойында ез ¡ш!нен уэд!КС13куй тауып келед!. Абай Ордадан шыгып, дел Карауылга жеткенше, тустж жерге барганша айыкпай, айнымай жыр шертт), елен.те- б!рентт4... Кай жерде, калай келе жатканын мулде умытып кеткендей. Тек Карауыл суынын бойына ^¡нген кезде гана тус- киялдан аз оянып, селт еткендей болды. Бул ояну да ракат ед!. Елд{, жерд! кыс бойы катты сагынып калган екен. Оз!н{цтугаи коныс, елкелер!. Эс!ресе, ез!н:н ен ыстык керген е з е т — Карауыл. Кез алдынан п збек -Т 1збек елее суреттер ет!п келед!. Ен алгаш Тогжанды кергенде, осы езеннщ бас жагындагы, анау алыста кекммл тарткан Туйееркеште керген. Осы Карауыл суы тасып жаткан. Ашулы агыс тулап ет!п жаткан шакта Абай Тогжанды ен алгаш рет, жазыксыз бала тазалыгымен ынтык, ыстык кушагына алган. Сол Тогжан, куйд!рген, ар­ манды еткен Тогжан — бупн, мже, жылдар, зарлар, мундар барж сагым ет)П ушырды. «Ол жок, ол бекер. Мен ел! сол гана уыз жас калпымдамын. Сондай-ак, к<рш!кс4з кен!лмен сен! кайта таба алам. Суйш , суйс)нд{р1П, бакытты ете алам* деп кел{п тур. Элен, киял серп4н) енлм анык ойга экеп сокты. Абай енд!Г! сырына Ерболды ерекше сен!ммен тартты. Туннен бер! кен)Л1не келген байлауын айтгы. Бунысы кешеден берп алай-тулей куйын сез1мнщ сабыр б)лмес, шолак, бер:к байлауы. Сырын <р{кпес досына туннен бастап, бупн танертеннен берп жене жол бойындагы киял, сез!м куйынын айтып кеп, ен аягында: — Ербол, кшэлама, ук мен)!— деп алды. Эр ке?де окыс ¡ске бекшее, Ерболга алдымен тусш!кт1 болгысы кеп, осыпай бастайтын. Ербол элденен! сезгендей сыксня карал, жымнып куле тусп. Досын угып та, танып та келе жаткан сиякты. Абай оныц пМнш баккан жок ед!. Айта берд:: —Мен! енд!П т^риплж бурын баспаган б!р жагага тартты. Мен татпаган, маган буйырмаган б)р дэуренге мегзеп кетт!. Барым, т)лег!м осыган ауды. Мен Эйгер^мд! жар етемж, аяамын!—дет. 46

Жолдасынын Эйгер!мге кумар болып аттанганы Ерболга айцын ед). Дел 6ipaK «аламын^ дегежн кутпеген-д)... Анырып карап, тез жауап бермей, ойланып калды. EKeyiHiH eHairi жолдагы enr¡Mec¡ осы болган. Шынгыс асып, кун бата Шалкарда отырган Улжан ауылына жеткенде ею Ж[Г[т Абайдын осы байлауына б!ржолата турактап, кел!скен ед!. Шалкар деген кен тескей, мол жайлау кулпырып тур екен. G3eHi тунык, булагы тастай суык, кегалы ушан-тежз, узыны мен келденен! б!рдей, кунан шаптырымдай. Шалкар десе, Шалкар еш. Кунд)з-тун айыкпай, самал боп есет)н Арканын майда коныр жел< Шалкарда, ecipece ракатлеб!ндей майысып, желпипн. Тершде бетегел! белестер! бар — жасыл ж!бек толкынындай. Осы Шалкарда биыл конган ауылдар кеп екен. Абайлар ез ауылын тапканша талай калын ауылдарды аралап еткен. Бунда осы коныстын иелер! Бекенш!, Борсак руларынан баска, биыл кешл жарастыгымен кеп конган Ж!птек ауылдары да бар. Улжан аулын коршай кешкен Ыргызбай, Жуантаяк, Карабатырлар бар. EipeH- саран Кекше де келш коныпты. Cbi6afa экелген кад!рлес абысын-ажын, бэйб!ше-кел!н Улжан ауылын басып жаткан болу керек. Абайлар такай бергенде, б1рнеше арбаларга тиелген 6¡p топ катындар шыгыс жактагы Суй1нд!к конысына карай тартты. Тагы 6ip калын топ — салт атгы эйелдер батыска карай тартып барады. Сарыкел жактан, Ж!птек ауылдарынан келген конактар сиякты. Абай мен Ербол осы топтардын айыгар кез)не жеткендер)н Tepic KepicKeH жок. К,онактарын e3¡ тыска шыгып аттандырткан Улжан эл! уйге KipreH жок екен. Абайларды улкен уйдщ сыртында кеп катындар, жас ж ттте р , балалар тобымен карсы алысты. Журт жана. Майыскан, балауса кек эл! жапырылмаган. Ауыл-уй маны тап-таза. Сол сиякты, Улжаннын езшен бастап, айналасында турган кел)Н, абысындар мен балалардын усп-басы да тап-таза, еншен жана кюмдер кижген. Жаулыктар аппак, кос етек шубалан кейлектер, кынай бел камзолдар, неше алуан бояумен ак уйдщ сыртын, кегал дуниес)н езшше шубарта сенденд!р!п, накыстап тур. Шетю уйлердег! KH¡M¡ жыртык, еш жадау сауыншы, тезекш!, койшы-колан эйелдер!, балалары бул топка жолай алмай, жырактан карап, шеттеп жур. Куншзден ерулжип конак эйелдер келгеннен бастап, Айгыз бен Калика оларды бул уйлер жакка 47

бастырмаган. Осындайдагы эдеттер! бойынша exeyi мыскылдап: «Ускыныа кургыр, туге, журтты шошытып, тус)не KipeñiH деп KepiHeMiciH? Ана жакка кет!» - деп, кара лашыктарга карай, сауындарга карай айдап салатын. Туыстары Абайды жаркын жузбен, куанып карсы алды. Ол бейлд! алдымен ó ^ ip in , баласыныцбетжен HicKen, кулш карсы алган Улжан 63Í. Абайдын алдына ен Kimi немерес! —eKi-уш жасар Магашты келденентартты. Суйеп усак, бет) жукалан, аппак сур, касы, K63Í сонша сулу киылган Магаш аса 6ip суйюмд!, биязы козгалыс жасап, Абайга карай жакындады да, енкейе берген eneciHÍH мойнынан кушактап, бе*пне бепн басты. Абай мейрленш кетер!л!п алып, «Магашым» деп суйгенде, ол уялып кысылган жок. Кептен кермесе де, жатыркамапты. Улкен uiemeciHe карап, маржандай усак аппак TiciepiH акситып кул!П койды. Экесжм1 бепн он. колымен аймалай 6epin, кулдырай жабысып, кулана кул!п: - Ага, сен м ет Магаш neñMiciH?.. Бэлi, умытып капсынгой. Мен Магаш емес, 9 6 imniH гой!— дед{. KiM уй р еткет белг!С!3. BipaK мелд!реген моншактай, соншалык таза, сондай суйк!мд! жене ен ыстык, ен суй1кт) баласынын аузынан шыккан мына сиякты аныккекес[н Абайга аса ауыр тид!. Барлык ауыл журтымен кен!лдене амандасып турып, Абай жанагы Магаш сез)не кайтаоралды. Буны уйреткен Улжан емес, оган Абайдьщ кен.Ш кемы. Магаш жанагыны айткан жерде Улжан Абайдын сэтте шытына калган кабагын байкады. Магашты аркага кагып, байсалды, эсерл! унмен сейлеп: - Ой, ацылсыз балам. О не дегенщ? Kici алыстан сагынып келген агасын суйдеп карсы ала ма екен?- деген. Бфак шешес! солай десе де, Абай тыныштана алган жок. Ойдагысын ipiKneñ, шешес!не елдеюмд! шагып сейлед!: - Апа-ай, мына балан не дед<? KÍM де болса, осы сезд! уйреткен Kicíae ес ж ок-ау!— деп, кынжыла сейлеп, уйге ю рдь К,алын шубар топ кулк!-куб!р1, оз[Л) аралас, улкен уйге тепе беттед). Елд[ц сурасканы - Пунанбай жайы. «Дерек бар ма?», «Хабар келд4ме?», «Ден1 cay бар ма екен?!» дескен сураулар болатын. Абай алган хабар да шолак едь Тек К,аркаралыга, Ошйрбай калпеге аман-есен жетт!к деген аз гана селем болатын. Соны жеттздь Абайды тыста турып карсы алган топтын 1Ш!нде Д!лдэ да бар-ды. Улкен уйге де 6ipre KipreH. Магашка жанагы сезд! уй- 48

реткен o3¡. Абайдын киналганын Д!лде сезд4, б[рактук ек)нген жок. Кайта ¡имнен «шок» дегендей боп, кекес!нмен кулген-дь Алть! ай кыс бойында ауылга 6ip кун кайтпай журген KyHeyiw Д!лде осы кыста талай ызаланып жамандап, каргаган да болатын. «Сол жакта б!реумен ¡Л!П бар гой. Жады болган гой... Бар баласын, уй!н умытканда тапканы KÍMекен? Жолын болмас, Абай, тартарсын содан. Келмесен, одан ермен!» — деп, кейде аса 6ip кыныр жуандыкка басып, Улжанга да ecTipTin, тулап сейлейтш. Ер жет)п, оннан асып калган Акылбай деген баласы Нурганым колында есед1. Одан KeñiHri сепз жасар кызы Кулбадан жене алты жасар суйк!мд! улы Эбд!рахман, ен ыстык, ен Terri кенжес! Магаш — 6epi де Д4лдэ)пн ез бауырында eceTiH. Ауыл-аймак пен Улжан, Айгыздай енелер болсын— 6epi де Д)лден4KyTin турады. Балалары — барлык улкен ага, женге мен кайын, абысыннын шын суйелн ыстык epMeri. Ондайлык кеп ул тапкан жене елге ыстык, жаксы балалар тапкан, жуан ауылдын кызы ерке болмай турмайды. Т 4лге де, ашу-ез]лге де токтамсыз, томырык келед!. Д)лде Абайга ыза болу аркылы осындай каткыл, пан, суык боп бара жатыр ед{. Абайдын мынау кайткан сапарында Д)лде екеу)н, ecipece угыстырмайтын осындай 6ip салкын жаткан. Ол кептен жешшкелеп б!л!не жур!П кеп, ещц айкындап, сыртка шыгып келе жаткан шалгайлык. Бупнг! кеш бойында, уй imi кеп журттан арылган кезде де Абай мен Дшде оншалык жылы ушырыскан жок. Б:рак ейел!не не курым елеус)з салкын караса, сол курым Абай балаларына аса мейр)мд!, сагынышы куши еке боп келдь OMipiHAe ен алгаш рет Улжан алдында Кулбадан, Эб<ш, Магаш ymeyiH де алдына алып, кушагынан шыгармай, жабыса cyHreHi осы. Абай ез ¡иинде 6yriH жол бойы ойлаган ойларынан кайтпаса да, балаларына осы бупнп бейш шыраймен ердайым мей[рбан, камкор эке болуга серт етш отыргандай. Сол кеште Улжан мен Айгызды тангалдырып, ерекше 6ip байлауын айтты. KeHecc¡3, даусыз, 03i шешкен ic екен. Онысы — Кулбадан, 0 6 im eKeyiH кейн калага апарып, орыс окуына беру жайы. Улжан Эб!шт!н ел) к4шкенел!пн айтып жене денсаулыгы мыкты емес, жукаландыгын ecKepTin бул HeMepeciH è3ipuie ауылда, ез колында устауды макул Kepin ед). Абай уакытына таласкан жок. — BipaK, ana, осы ею баланды адам етем. В!Л)М, тербиен) ерте 6epin, жаксы адам етем. Екеуше де ел! ертерек е к е т рас. Тек, 49