милади) жылы болған оқиға еді. сол жерде өмір кешсін”, - дейді. Әкем Мұхаммед Үсейін көрегенн Даналар Бадахшанды таңдайды. сол күндері он екі жаста екен. Жүніс Содан соң “Дәстүр әл-амал” (“Бас хан Мұхаммед айдар мырзамен қару ережесі”) жазылды. Ол бойын Ақсуға кеткен соң, менің әкемді ша ешкім бұл уәлаятқа дауласа Жүніс ханның ұлы Сұлтан Маһмұд алмайды. Ескендір заманынан Шаһ хан өзімен бірге Моғолстанға алып Сұлтан Мұхаммед заманына дейін кетеді. Сол жерде екеуі айырылмас ешкім Бадахшанға тиіскен жоқ, дос болды және Сұлтан Маһмұд өле- сөйтіп ұрпақтан-ұрпаққа [Ескендір өлгенше әкемді “Адаш” деп атайтын ұрпақтары] мемлекетті басқарып “Адаш” моғол тілінде /145/“дос” тұрды. деген мағына беріледі. Шаһ Сұлтан Мұхаммед Бадахша 56 – ӘҢГІМЕ. нид ің басқару кезегі жеткенде ол Ескендірдің “Дәстүр әл-амалын” Жүніс хан баласы Сұлтан басшылыққа алмады. Ол өте Маһмұд ханның өмірінің қабілетті, ақылды жан болатын. Оның өте бір әдемі өлең жинағы бар бастапқы кезеңі еді. Ол өзіне лақап есім етіп “Лағли” атаған. Оның жырларына нәзіктік, Бұдан кейінгі әңгіме Сұлтан тапқырлық тән еді. Ол “Дәстүр әл- Маһмұд хан туралы болатындықтан, амалды” өз талғамына қарай өзгертті. оның өмірін басынан бастап баяндаған жөн. Жүніс хан екінші рет Хорасаннан Оның алты қызы бар еді. Ең келген кезінде Әмір Сейіт Әлі қайтыс ұлкенін Әмір Темір ұрпағы Сұлтан болып, Сансыз мырза Жүніс ханды Мәсуд Қабулиға ұзатты. Екіншісі паналаған еді, ол жөнінде айтылқан. Сұлтан Әбусаид мырзаға берді, Жүніс хан сол күндері Қашғарға Одан/146/ Әбубәкір мырза деген ұл жиі барып-келіп тұратын-ды. Сол туған, ең соңында Мырза Сұлтан кездері хан Бадахшанға Шаһ Сұлтан Әбусаидтен кейін ол Сұлтан Үсейін Маһмұдке оның инабатты қызына мырзамен күресіп, оның мемлекетіне өзіне құда түсуге, Қашғарды беделді бірталай зиянын тигізді. Бұл жайлы сейіттерінің бірі Әмір Зиааддинді Мирханд және Хандмир Һерәви жіберді. Шаһ Сұлтан Маһмұд тарихтарында айтылады. Үшінші Бадахши Файлакус Румиден тараған қызын Ибраһим берласқа берген. Ескендір Зұлқарнайынның ұрпағы Одан Жаһангер берлас туған, ол кейін еді. Ескендір бұл әлемді алған шағатай үкіметінің басшыларының соң әмірлерімен кеңесіп: “Әлем бірі болған. Төртінші қызы Шаһ сұлтандарының қол жетпейтін бір бегімді Сейіт Зиааддан Қашғаридің мекен табыңыздар, менің ұрпақтарым құда түсуімен Жүніс ханға жіберген. Бесінші қызын Сейіт Шаһ Әмір Бозург Арһәнгиге берген, ол жөнінде кейін айтылады. Алтыншы кенже қызын ол Шейх Абдолла барласқа берді. Одан Сұлтан Уәйіс берлас, Мизраб берлас және Сұлтан Санжар туған. Бұлар жайлы өз кезегінде алда айтыла жатады. Алайда олардың өмірі туралы Мирханд және Хандмир Һерәви тарихтарында баяндалады. Қорытып айтқанда, Сейіт Зиааддин 101
Шаһ бегімді Қашғарға алып келіп, Екі қорғаны бар. Оның бірінде өзі, ханға тапсырды. Шаһ бегімнен Жүніс екіншісінде Мұхаммед Қайдар мырза ханның екі ұл және екі қызы болды. тұрған. Сол қыс тыныш өтті. Көктем Үлкен ұлы Сұлтан Маһмұд хан 868 келгесін Жүніс хан Моғолстанға һижри қәмәри(1463 милади) жылы баруға ниет етіп Мұхаммед Қайдар дүниеге келді. Бір жылдан соң Сұлтан мырзаға айтты: “Қазір ерте көктем, Аһмет хан туылды. Ол туралы бөлек мен Моғолстанға бармақпын, сен айтылады. Екі қызы – Сұлтан Нигар осы жерде қалып, еліңмен бірге ханым мен Дулат Сұлтан ханым егін салғын және Ақсу уәлаятын жайында да кейін айтыла жатады. саған бердім. Егін пісетін уақыт жақындағанда, Моғолстанға мал Сұлтан Маһмұд хан есейгенше жайлауға шығатын уақыт болады, моғол әмірлері, бұрын айтылғандай, жылқылар семіреді, сол кезде біз Жүніс ханға өте жөнсіз ерсі әрекет сенімен Қашғарға бет түзейміз де, жасаған. Сұлтан Маһмұд хан ер Әбубәкірдің ісімен айналысамыз. жеткенде әлгі моғол әмірлерінің Мен Қашғарға сол жақтан, сен осы көбісі дүние салған еді. Қалғандарын жақтан шығып, сол Қашғарда маған Жүніс хан баласы Сұлтан Маһмұдтың қосыласың”. Олар осылай бәтуаласты. күшімен өзіне толық бағындырды. Моғолстанға кету үшін хан сол арада мал-жанды жинап дайындықты аяқ Жүніс хан жеңіліп, Жаркенттен тасын деп адам жіберді. Бірақ бір Қашғарға келгенде Сұлтан Маһмұд топ Құндыз тұрғындары Мұхаммед хан/147/ Моғолстанда елді басқарып Қайдар мырзаға хан Моғолстанға қалғандықтан, оның әскерінің келгенде сенің барлық еліңді тонап қатарында бола алмады. Жүніс хан алып кетейін деп жатыр деген қаңқу Мұхаммед Қайдар мырзаның көңілі көтеру үшін әрі өзі де алансыз таратты.Олар әлденеден осындай тыныстау үшін сол қыста Ақсуға қаңқу сөз таратып, Мұхаммед Қай кетті. Мұхаммед Қайдар мырзаның дар мырзаны осы жалған өтірікке ұлы Мұхаммед Үсейін мырза сол иландыруға мәжбүр етті, /148/бұл уақытта он екі жаста болатын. Жүніс ойдан шығарылған қып-қызыл өтірік хан оны Сұлтан Маһмұд ханның болатын. жанына жіберді. Сұлтан Маһмұд хан Мұхаммед Үсейін мырзаның Ал Мұхаммед Хайдар мырза келгеніне қатты риза болып, онымен аңғалдықпен өсек сөзге имандай дос болды. Олар бір-бірін “адаш” деп нанып, оның алдын алу шарасын атайтын. Мұхаммед Үсейін мырза қарастырды. Азғырушылар айтты: Моғолстанда Сұлтан Маһмұд ханның “Хан көшетін уақытта оның қасын жанында құрмет пен сыйға бөленіп дағы кенже ұлы Аһмет ханды алып тіршілік кешті. қалып, қорғанды тарс жауып, Жүніс 57 – ӘҢГІМЕ. Жүніс хан мен Мұхаммед Хайдар мырза арасындағы Ақсуда болған соғыс және қатты қақтығыстар жайында әңгіме. Қыс түскенде хан Ақсуға кетті. Ақсу сай жағасында орналасқан. 102
ханға қарсы шығамыз. Хан көшетін қалмақпын?” – деді. Хан оған үш жүз уақытта еш нәрсеге мұрша болмай, ат беріп: “Менімен бірге Моғолстанға Моғолстанға кетеді. Біз Ақсуда жүр. Бұрын келісілгендей, егін піскен қаламыз”. Бұл ақылға симайтын кезде Қашғарға барып,оны алып, негізсіз іс Мұхаммед Қайдар мырза саған беру үшін бір амалын істермін”, тарапынан да мақұлданып. Ханның - деді. көшетін уақыты болғанда Ақсу қақпасы жабылды. Сұлтан Аһмет хан Патшалық пен ұлылыққа тән қашып, Мұхаммед Хайдар мырзаның нағыз хандар кінәлілердің кінәсін жанына барды. Сонымен сөйтіп осылайша кешіретін. Олар туыста бүлікшілік басталады. рына деген құрметтеу мен жиендерінің абыройын егерде олар Жүніс хан Мұхаммед Қайдар шалыс басып немесе қате қылық мырзаға елші жіберді. Қанша үгіттесе жасайтын болса оны олар сол сәтте- де еш пайда болмады. Ең ақырында ақ беттерінің арын төкпей кешіріп, Жүніс хан көшуін тоқтатты да, басқа мейірімділік көрсететін. Олар осын бір қорғанға кіріп, есігін бекітіп, дай ағайындыққа арқа сүйеп, асаулық Сұлтан Маһмұд ханға хабаршы танытатын болады. Егер біз олардың жіберді. Ол он екі күннен кейін қылықтарына туыстық ілтипатымыз отыз мың әскерімен келді. Үзіліссіз ды жасай алмасақ, ондай ағайындық қырық күн шайқас болды. Мұхаммед тың құны қанша, туыс пен жаттың не Қайдар мырзаның қорғанында айырмашылығы болғаны. Ал қазіргі аштық басталды. Бүлікшілер түнгі патшалар болса ешқандай күнәсі уақытта қамалдан қаша бастады. болмағанның өзінде оны күнәлі деп Сұлтан Аһмет хан өзінің перзенттік мойындатады. Әрине, сұлтандардың парызын есіне алып, ата-анасының зұлымдығын жат адамдар да істмейді. алдына ағаттығына кешірім сұрап Сондықтан қазіргі патшалар мұндай барды. Мұхаммед Қайдар мырза жағдайда туыстық жақындығы Жүніс қорғанда қалды. Сол кезде қорғанға хан мен Мұхаммед Қайдар мырзадай шабуыл бастады. Хан қорған ішін болса да кінәлілерді аямай, дұш дегі тонаушылықтың алдын алу паннан да жаман қатал жауыздықпен үшін өз әмірлерін алға жіберді. Бірақ көзін жояр еді. Ал, егер кінәлі адам әмірлері топырлаған адамдарды тоқ Алланың шапағаты тиіп, жазасынан тата алмады және Мұхаммед Қайдар құтылып, <болған іс болды, енді> мырзаны қиындықпен қолға түсірді деп /150/достық және туыстықтың де, хан алдына алып келді. Оның жібін үзбейтін деп елшілер жіберіп қолын байламақ болып еді хан хат жолдайтын болса, олар жауап та ұрысып, байлатқызбады. Хан оны жаза қоймас. Осындай патшаларды өзіне шақырып алып: “Неге бұлай әлгі сұлтандардың ұрпақтары деп істедің?” /149/- деп ұрысты. “Тағдыр айтуға бола ма? Бәйіт: сені бүлікшілік жасауға жазса мен кеткен соң да үлгеретін едің ғой. Ал Үлгі алмаса әкеден арғы ата-тегінен, бұның қалай?” – деді. Мұхаммед Хайдар мырза жөнсіз әрекетіне өкі Нәсілім деп, ұлым деп айта алмаймын ніп, басын төменсалбыратып тұра берді. Хан: “Хош, солай-ақ болсын, оны мен. енді Ақсуды саған-ақ бердім, сол жерде бол!” – деді. Мұхаммед Хай Алла тағала мейірімділерге жа дар мырза: “Ақсудағы елдің бәрі саған ілтипатына орай рахметін тоналған кезде онда кәзір қалай жаудырсын! Рақымд ылығы рақым болатынына сенеміз. Өйткені ‘рақым еткенге рақым етіледі” дегендей олар қылмыскерлерге рықым етті. 103
есітіп жорықтан бас тартты. Сөйтіп Омар Шейх мырзаға ағасы жағынан қауіп сейілді. Қыс біткен соң, хан қайта Мо ғолстанға жүрер алдында Мұхам мед Қайдар мырзаға: “Өткен жылы Моғолстанда тынышсыздықпен өмір сүрдің, енді саған Ош уәлаятын бердім, сен осында бол. Келесі қыста тағы келемін. Сол уақытқа Алла тағала да олардың күнәсін солай дейін осы уәлаятты менің атымнан етсін. “Аумин-я-рәббол-аләмин”. <Инш алла Алла Тағала> сұлтандар басқар.”, - деді. Хан Моғолстанға дың жадынан мейірімділік самұрық құсындай ұшып шығып кеткен. кетті. Мұхаммед Қайдар мырза Ошта Оларға Алла рақымдылық берсін. Пайғамбарға һәм оның ұрпақтарына қалды. Мұхаммед Қайдар мырза Алланың шапағаты тисін> ұлын – Мұхаммед Үсейін мырзаны Қысқаша айтқанда, Мұхаммед Қайдар мырза Жүніс ханмен бірге ханнан жалынып-жалбарынып алып Моғолстанға жүріп кетті. Көктемнің аяғында хан Қашғарға әскер жасақ қалды. тауға кірісті. Осы аралықта Сұлтан Аһмет мырза Самарқаннан өз бауыры 58 – әңгіме. Омар Шейх мырзаны Ферғана уәлаятынан қууды мақсат етті. Бұл Мұхаммед Хайдар хабар Шейх Омардың құлағына мырзаның Қашғарға Мырза тиісімен ол тез арадаЖүніс ханды пана тұтып, ханды шақыртты. Әбубәкірге жорығы және Өйткені ұдайы үлкен ағасы Сұлтан оған тұтқынға түсуі Аһмет мырзаның қаһарына ұшырап, жорығына ілінер кезде осы тәсіл Сұлтан Жүніс хан Моғолстанға арқылы құтылып отырытын. Бұл кеткенде, Омар Шейх мырза Ошқа жайында бұрын қысқаша айтыл ақсақал жіберіп, Мұхаммед Қайдар ғандай Осы хабарды аласымен хан мырзадан кешірім сұрады. Мұхаммед Әндіжанға бет алды, себебі екі күйеу Хайдар мырзаның іле-шала Моғол баласы арасында жанжал болмасын станға баруға жағдайыда жоқ еді деп, екі күйеу баласын татуластырып әрі осы жерде қалуғада болмайтын. отыратын. Сондықтан ұлы Мұхаммед Үсейін мырзаны және Сейіт Мұхаммед Хан Әндіжанға келісімен Омар мырзаны Омар Шейх мырзаның Шейх мырза қарсы алып, әр түрлі қолына тапсырып, өзі Қашғарға бет сый құрмет көрсетті. Әрі оған Ош алды. Өйткені мырза Әбубәкір әрі уәлаятын берді. Сол қысты хан бауыры, әрі немере ағасының баласы, Ошта өткізді. Басқа Моғолдарды хан әрі өгей баласы болғандықтан Сұлтан Маһмұд ханға тапсырып, оған бейбіт жолмен маған арнап, Моғолстанға /151/ жіберді. Сонымен бір аймақты беретін шығар деген өзі Ошта қыстады. Хан Ош уәлаятын дәмемен барды. Мырза Әбубәкір Мұхаммед Хайдар мырзаға берді. оны бірден тұтқындады. Ол бір жыл Сұлтан Аһмет мырза ханның келгенін түрмеде отырды. Бір жылдан соң оны Бадахшан жаққа жібереді. Мұхаммед 104 Хайдар мырза Бадахшанға кетті. Бадахшан ол кезде мырза Сұлтан Әбусаидтің ұлы Сұлтан Маһмұдтың қолында еді. Әмір Абдолқұдыс
Мұхамм ед Қайдар мырзаның Күйеу оның мына “Тарихқа” (“Тарих-и баласы, бұрын айтылғандай, Мырза Рашидиге”) қатысы жоқ. Бірақ Сұлтан маһмұдтың жанында бола айтып өтетін жәйт – Шейх Жамал тын. Біршама уақыт Мұхаммед Хай хәрден кейін Ташкентті Омар Шейх дар мырза мұнда бір шама уақыт мырзаға беру жөнінде үкім шықты қонақ болып, онан соң Самарқанға һәм Шаһрохия деген берік қорған да кетті. Ол жерде Қожа Насыреддин мырза Омар Шейхтың қол астында Ұбайдолланың құзырында болды. берілді. Мырза Сұлтан Аһмет осы <Алла тағала оның кабірін жарық екі уәлаят үшін Мырза Омар Шейхқа қылсын>. қарсы шығып, қатты ұрыс-керістерге жол ашып берді. Сұлтан Аһмет Онда Мырза Сұлтан Аһметпен мырза Ташкентке шабуыл жасаған де кездесті./152/ Ол оны жылы қа кезді Омар Шейх мырза Жүніс ханды былдады. Мұхаммед Хайдар мырза Ташкентке келуге үгіттеді. оған жылына екі рет екі мейрамда келіп тұратын болсын деп бекітті. Сол жылы хан Оштан кеткен Сұлтан Аһмет мырзаның үш бауыры кезде Ошты Мұхаммед Хайдар болатын: Осман мырза, Сұлтан Уә мырзаға берген еді. Хан кеткен ләд мырза, Мәлік Мұхаммед мыр соң Омар Шейх мырза Мұхаммед за. Сұлтан Аһметтің жарлығы бо Қайдар мырзадан кешірім сұрады. йынш а Мұхаммед Қайдар мырза Мұхаммед Қайдар мырза Қашғарға мәжілістерде Осман мырзадан тө кетіп, сонда тұтқынға түсті, хан бұл мен, бірақ Сұлтан Уәләд мырза кезде Моғолстанда еді. Күз айы туып, мен Мәлік Мұхаммедтен жоғары мырза Сұлтан Аһмет Ташкентке отыратын болды, әрі қонақ ретінде шабуыл жасаған кезде, Омар Шейх келіп тұратын болды. Сол кезде мырза ханды Ташкентке келуін Жүніс хан тарапынан Мұхаммед дәріптеп, Сайрамды ханға берді. Хайдар мырзаның артынан бір кісі келді. Сұлтан Аһмет мырзаның сый- Әндіжаннан Ошты бергендей құрметті енді оны ұстап тұра алмады. Ташкенттен Сайрамды берді. Хан Сөйтіп Мұхаммед Қайдар мырза Сайрамға бет алған кезде, ешқандай Жүніс ханның жанында жүріп кетті. қалада тұруды қажет етпейтін Ол туралы ханның Ташкентке келген моғолдар Сұлтан Аһмет ханның кезіндегі оқиғаларды баяндағанда кенже ұлын азғырып, онымен бірге айта жатармыз. Моғолстанға қашқан еді. Хан оларға шара қолданып, кедергі жасамады. 59 – әңгіме. Өйткені сол кезде Моғолстанда онымен хандықта таласатындай Жүніс ханның және Моғол моғол хандарының ұрпағынан ешкім ұлысының Ташкентке келуі. де қалмаған еді. Сонымен хан оларды Моғолстанға жіберіп, өзі Сайрамға Сұлтан Аһмет мырза, Омар бет алды. Сол қыста Сайрамда болды. Шейх мырза және Сұлтан Маһмұд хан арасындағы Хан өзінің үлкен ұлы Сұлтан Маһмұд ханды отыз мың қолмен келісім Сұлтан Аһмет мырзаға қарсы жіберді. Ферғана жағынан он бес мың Екі ағайынды – Омар Шейх адаммен Омар Шейх мырза келді. мырза мен Сұлтан Аһмет мырзаның Бұл үш қол бір-бірімен жақындасып арасында болған тартыс-керістер, үлкен соғысқа кірісе бастады. қарсылық әрекеттері Мирханд тарихында жазылған. Және Бұл хабар Самарқандағы әзірет Насыреддин Ұбайдоллаға жеткенде 105
<Алла оның қабірін нұрландырсын> түрткі болған еді деп жазады. ол кісі жағдайды аңғарып, өзінің келе Тоқ етерін айтқанда, Сұлтан жатқанын хабарлап, адам жіберді. Хабарды естіген үш сұлтан өздерінің Аһмет мырза – Самарқанға, Омар тұрған жерінде аялдап тоқтап қалды. Шейх мырза – Ферғанаға, Сұлтан Маһмұд хан – Ташкентке кетті. Жүніс Әзірет ишан жеткенде мырза хан да Ташкентке келді. Әзірет ишан Сұлтан Аһметтің ордасына түсті. Хан олардың артынан Ташкентке келіп, мен Омар Шейх мырзаға адам жіберді. Жүніс ханмен тағы да жүсдесті. Мен Әзірет ишанның бейбіт келісімге оны өз немере ағамнан естігенмін, келуге шақырған ұсынысына ешкім ол былай деген: “Бір күні әзірет қарсы шықпайды, себебі Аллаға ишанда болған мәжілісте Сұлтан имандылықпен берілгендер өз-өзін Маһмұд туралы сөз болады. Қатысып ұмытып бар болмыстың шынайы отырған кісілердің бірі айтты: “Осы жаратушысы Хақ Сұбһан Тағала Сұлтан Маһмұд хан өте тәкаппар деп білетін. Қысқасы бұл патша және ұлық патшазада”. Әзірет ишан әрқайсысы өз мақсат-мұратына орай айтты: ”Мұндай патшаның етегін әскерін жасақтап келген еді, бірақ құммен толтыру керек. Тәкаппарлық олардың бәрін жұбатып, үш патшаны пен ұлылық тек Аллаға ғана тән, ал бір кілемге отырғызып, Әзірет Ишан Сұлтан Маһмұд хан тәкаппарлық ортаға жайғасты. Үш патшаның жасайтындай кім болыпты?”. әрқайсысының алдына шарт пен міндет қойды. Олар оны қабылдады: Сұлтан Маһмұд хан кездей келісіп Ташкент үшін тартысқан соқ сол сәтте әзірет ишанның екі ағайынның таласын тоқтатып, қызметіне, намаз уақытында келіп Ташкентті ханға берді./154/ еді. Әзірет ишан намазға тұрды. Жайнамаздың алдыңғы жағында Әзірет Маулана Сейіт тегі ошақта от жанып тұр еді. Әзірет Мұхаммед Қазы оғын <Алланың ишан: /155/ “Жайнамаздың алдында мейірі мен шапағаты жаусын> ошақта от жанып тұру мәкру. Оның “Селселатәл-арефин”де(сопылардың бетіне құм сеуіп тастау керек”, - ұрпақтары) бұл оқиғаны әзірет деп бұйырды. Сол жерде көптеген Ишанның кереметтері жайында жамағат болса да хан орнынан еске алғанда сипаттап жазған. Онда тұрып, етегіне құм толтырып алып, былай: “Мәжілістің барысы соншама оттың үстіне төкті. От өшкенше қаһарлы болғандықтан мен қатты бірнеше рет бұл істі қайталады. Сол абыржып, дастарқанды қайырып мәжіліске қатысушылар ханның тастаппын»»,- деп жазылған. Мәжіліс топырақ тасуын тоқтатуын, бұл аяқталған соң әзірет ишан: “Жақсы қызметті өздеріне тапыруын сұрады. болды, әбден тойдық, тұру керек, бұл Мәжіліске қатысып отырғандардан ретте осындай шамада ғана көтеруге ол бұл қызметті жалғыз өзі атқаруын болады”, - деді. өтінді. Хан кеткен соң қатысып отырғандардың бәрі таң қалды”. Үш патша өз әскерлеріне кетті. Бұл хандардың бейбіт жиылысына Әзірет ишан Хожәнд өзеніне қарай Ташкентте 890 һижри қәмәри барды, өзен жағасында дәретін (1485милади) жылы болды. Әзірет жаңартты. Мен пақырға көңіл бөліп: ишан біраз уақыт Ташкентте болып, “Маулана Мұхаммед, біздің іс туралы Самарқанға оралды. өзіміз жазу керек” – деп айтты. Сол дәуірдегі патшалардың әдеті Әзірет Маулана Мұхаммед мынандай болған еді – әр бірі өзінің Қазы әзірет ишанның сол әңгімесі істерінің өтінішін әзірет ишанның “Селселат әл-арефин” кітабын жазуға 106
мүридтерінің біріне арқа сүйеп, оған салынған. Қазір де бұл кесене жұртқа жеткізуге дәнекерші ететін. Сұлтан белгілі. Маһмұд ханның әзірет ишанмен арадағы қатынастың дәнекершісі Хан сырқаттанып жатып Мұхам Маулана Мұхаммед Қази болатын. мед Қайдар мырзаның Бадахшаннан Хан өзінің өтініші мауланаға айтатын. Самарқанға келгенін естіп, оны шықыртады. Ол Самарқаннан шығып Бұл жөнінде мен әзірет мауланадан ханға келіп, ханның сырқатанып [Мұхаммед Қазидан] талай хикая жатқан күндері оған қызмет етеді. естіген едім. Иншалла оны, <Алла Мұхаммед Қайдар мырза хирургия Тағала бұйырса> өз ретіне қарай саласынан толық хабардар, сондай- келтіре жатармыз. ақ дәрігерлік тәжрибесі мол болатын. Төсек Тартып жатқан хан оны өз жанынан бір сағатқа болса да шығармайтын һәм оған туған баласындай ілтипат көрсететін. Мұхаммед Қайдардың ұлы Мұхаммед Үсейін мырза Әндіжанға Омар Шейх мырзаның қасында болатын. Әкесінің Ташкентке келер алдында Әндіжанға Сұлтан Маһмұд ханның жанына Ташкентке кеткен- ді, олар әрқашан ханмен бір үйде, бір бөлмеде тұратын еді. Ол жайында алда айтамыз. 60 – әңгіме. 61 – ӘҢГІМЕ. Жүніс ханның істерінің Сұлтан Аһмет мырза мен аяқталуы. Сұлтан Маһмұд ханның арасында жәрде болған Хан Ташкентте қоныстанған соң, ұлы Сұлтан Маһмұд ханға шайқас Сұлтан Аһмет мырзаның қызы Қаракөз бегімге құда түсті. Қаракөз 892 һижри қәмәри (1487милади) бегімнің келін болып түсуі жайында жылы Сұлтан Жүніс хан қайтыс болан кейінірек айтылады. Сұлтан Жүніс соң, сол жылы кеңесте моғолдардың хан сол арада сал болып, содан екі салтымен Сұлтан Маһмұд хан таққа жылға жуық төсек тартып жатып отырды. Ханның қайтыс болған қалды. Сол сырқаттан ол ақыры бұл туралы хабар тарасымен, Мырза дүниеден өтті. Оның жасы жетпіс Омар Шейх пен Мырза Сұлтан Аһмет төртте еді. Моғол хақандарының әр тараптан Сұлтан Маһмұд ханға ішінде мұндай жасқа ешкім жеткен қарсылық әрекеттер жасауға кірісті. жоқ. Олардың көпшілігі қырыққа Омар Шейх мырза оның сенімді жетпеген. Хан 818 һижри қәмәри арнайы нөкерлерінің үлкен тобын (1415милади) жылы туып, 892 һижри Ташкенттің ең мықты қамалдарының қәмәри (1487милади) жылы дүние бірі-Оштор қорғанына жіберіп, салды./156/ Оны Ташкентте Шейх орналастырды. Хавәнд Тәһур мазарының жанында жерлеген. Ол жерде сәулетті ғимарат Сұлтан Маһмұд хан қорғанда қорғануға келіп, кескілескен қырғын соғыс болды. Моғолдар күні бүгінге 107
дейін ол шайқас туралы көп айтады. жеңістен соң үлкен күш жинады, Қорғанды әрең дегенде жаулап алды. есесіне Мырза Омар Шейхта Омар Шейхтың сенімді адамдары қарсылық білдіретіндей шамасы/157/ тегіс қаза тапты. Олардың бірден қалмаған-ды. бірі адамы кетпей, тегіс қырылып кеткенше бәрі шайқасты. Хан осы Келесі жылы әмірлер Сұлтан Аһмет мырзаны азғырып: “Сіз 108
Ташкентті Сұлтан Маһмұд ханға Әмір Абдоләлі қанатына күш салды. ешбір себепсіз бере салдыңыз. Олар Осы арада Шаһибек хан үш жүз сол жерде ұзақ тұрған сайын бізге адамымен қаша бастады. Онысымен қиын бола түседі”, - деді. Әзірет ишан қоймай Сұлтан Аһметтің әскери «Алла оның қаібірін нұрландырсын», азық қоймасын тонап, моғол әскеріне Сұлтан Аһмет мырзаға адам жіберіп: қосылды. Осы жағдайда пайдаланған “Бұлай істеу болмас. Сұлтан Маһмұд бейбастақ бұзақылар да азық- ханмен татуласқан жөн. Олардан түлік қоймасына шабуыл жасады. сіздерге ешбір қауіп төнбейді. Сіздер Содан аяқ астынан мырза Сұлтан неге оны алаңдатасыңдар?” – деді. Аһметтің әскері бытырай бастады. Жәр өзенін Ташкент тұрғындары Сонда да Сұлтан Аһмет мырза “Аб-е Пәрәк” деп атайды. Бұл өзен оған құлақ аспай, жүз елу мың атты Мырза әскерлерінің алдында болды. әскерді жасақтап Ташкентке келді. Содан әскерлерінің көбі сол өзенге Оларға қарсы тұрды. Арада бір арық батып кетті. Қалған қолы қатты болды. Жардан өту мүмкін еместі. жеңіліске ұшырады. Мырза әбден Сонда екі жақ үш күн аялдады. шаршап-шалдығып, жеңіліс тауып, Самарқанға қашты.Содан кейін Сұлтан Аһмет мырзаның әзірет ишанның Ұбайдолла Әһрарға әскерінде Шаһибек хан болды. Осы себеп-сілтау айтып, барынша кешірім Шаһибек хан Шаһ Бұдағ оғланның сұрады. Әзірет ишан тағы да: хан баласы еді, ал оның әкесі Әбілқайыр мен Сұлтан Аһмет мырза арасында хан болатын. Бұрын айтылғандай бейбітшілік орнасын деп бұйырды. Буруж оғлан өлген соң, Шаһибек хан Ишан Сұлтан Аһмет мырза Қаракөз жас шағында еді. Басқа да сұлтандар бегімнің ұзату жұмысын қолға алсын қатарында жан-жаққа тарап кеткенді. деді,ол әр түрлі ырым-салттарды Шаһибек хан көп тауқымет тартқан, орындап, оны Сұлтан Маһмұд ханға бұл тарихи кітапта жызылған. Ең алып келді. аяғында шөл даладағы сергелдеңге шыдай алмай Мауараннәһрда Сұлтан Осы жеңістен соң маңайдағы Аһмет мырзаға нөкер болды, дәлірек сұлтандар Сұлтан Маһмұд ханмен айтқанда Сұлтан Аһмет мырзаның қатты санасатын болды. Ханның әмірлерінің бірі- Абдоләлі дегенге айбарынан қорқу сұлтандардың нөкер болды. Шаһибек хан осы жүрегінде орын тепті. Олар ханды әскерде үш жүз нөкерімен болды. толық мойындады. Сұлтан Аһмет үш күн аялдағанда, Шаһибек хан күнде Сұлтан Маһмұд 62 – әңгіме. ханға кездесу үшін жаушы жіберді. Сол түні екеуі екі жақтан келіп Сұлтан Маһмұд хан мен уәделескен орында кездеседі. Олар әкем Мұхаммед Үсейін ақылдаса келе былай келісті: ертең көрегеннің < Алла қабірін Сұлтан Маһмұд хан Әмір Абдоләліге нұрандырғай> туыстығы. шабуылға шыққан кезде әмір Абдоләлідің нөкері Шаһибек әскер Әкем Мұхаммед Үсейін көреген тәртібін бұзып, қашатын болды. <Алла оны тозақ отынан құтқарғай > бұрын айтылғандай, Қашғардан Келесі күні моғол әскері сап келгеннен кейін қазіргі кезге дейін түзеп, екі жақ қосындарын ұрысқа Сұлтан Мәхтұм ханның қызметінде дайындады. Моғолдың жаяу әскері болып келді. Тек арада екі жыл ғана жардан өтті, аттылар да жар ішіне Омар Шейх мырзаның жанында енді. Қарсы жақтың жаяу әскері де шайқасқа кірісті. Моғол әскері /158/ 109
болған, бұл туралы бұрын баяндалды. менің шешем болады. Олар туралы Хан мен әкем, Мұхаммед Үсейін да екінші кітапта баяндалады. мырзаның, танысқан күнінен бастап, Сұлтан Жүніс ханның тағы да достығының беріктігі соншалықты, Шаһ бегім Бадахшидан екі қызы олар қашанда бір үйде, бір бөлмеде болатын. Олардың үлкені – Сұлтан бірге тұрды. Хан үйінің оң жағындағы Нигар ханымды Сұлтан Маһмұд бөлігі әкеме тиісті еді. Олар үй мырзаға ұзатып, Хисарға жіберген. шаруасын ортақтасып істейтін-ді. Одан Мырза хан дүниеге келген, ол Ханның алдына не әкелінсе, әкеме де жайында екінші кітапта айтылады. сол нәрсе әкелінетін. /159/ Хан атқа Кенже қызы Дәулет Сұлтан ханым мінерде оған екі ат әкелінетін. Оның еді. Оның өмірбаяны да екінші біреуін әкем мінетін. Ханға жаңа киім кітапта жазылған. әкелінсе, дәл сондай киімді әкемеде кигізетін. Жалпы екеуі бір-бірімен Қысқасы, хан әкемнен екі жыл ажыратындай еместі. Хан Қаракөз бойы кешірім сұрап жүрді, себебі бегімге күйеу болған соң әкем күндіз ол әйелінің жанына кетіп қалғанда уақытының көп бөлігін Маһмұдтың «сенің үйде жатыс /160/қалатының бөлмесінде онымен бірге болатын. достыққа лайық емес»,- дейтін. Түн болғанда хан келіншегінің Сондықтан әкеме ұлан-асыр той жанына баратын. Әкем ханмен сол жасап Хуб Нигар ханымды алып бөлмеде бірге отырғанда тақтың беру үшін екі жыл бойы әр түрлі жанына кілемше төселіп, әкем соған дайындықтар жүргізуге әмір етті. Бұл жайғасып, таққа сүйеніп отыратын. кезде Мырза Аһмет Сұлтан, Омар Қашанда бір-бірімен әңгіме-дүкен Шейх мырза және Сұлтан Маһмұд құрып жататын. Хан бірнеше рет мырза қайтыс болды, ол жөнінде әкеме: мен күйеу болғандықтан алда айтылатын боламыз. шаңыраққа кетуіме тура келеді. Сен болсаң бөлмеде қаласың. Бұл жатыс Өретөбе хан иелігінде болатын, достық пен адаштыққа сай емес»,- енді ол жерді әкемнің иелігіне берді. деп айтып,кешірім сұрайтын. Әкем Өретөбеге қоныс тепті және сол атыраптағы көптеген жерді Осылайша бір жыл өтті. Хуб өзіне қосып алды. Мұның бәрі Нигар ханымды әкеме тұрмысқа осы “Тарихтың” екінші кітабында берді және оны көреген деп атады. жазылады.. Хуб Нигар ханым Сұлтан Маһмұд ханнан бір жас үлкен еді. Ол Сұлтан 63 – ӘҢГІМЕ. Жүніс ханның Исан Дәулет бегімнен туған үшінші қызы болатын. Сұлтан Маһмұд ханның Ташкентті билеп тұрған Исан Дулат бегімнің үлкен қызы уақытындағы оқиғалар Меһр Нигар ханымды Сұлтан Аһмет және оның күйреуі мен мырзаға берген еді. Ол туралы өмірінің соңғы күндері. жоғарыда айтылған. Өзге жағдайы екінші кітапта айтылады. Одан Сұлтан Аһмет мырзамен кіші Құтлық Нигар хынымды Омар татуласқанға шейін және Қаракөз Шейх мырзаға беген болатын. Одан бегімге үйленгенге дейін Сұлтан Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр патша Махмұд хан Түркістанды басып және Ханзада бегім дүниеге келді, алды. Түркістанды Сұлтан Аһмет бұлар жөнінде айтыла жатады. мырзаның атынан билеп тұрған Жүніс ханның үшінші қызы Хуб Түркістан әмірі Мұхаммед Мәзид Нигар ханымды әкеме берді, ол тарханды ұстап алып тұтқындады. 110
Бейбітшілік, татулық орнатудың әмірдің игі істерімен шартараптағы басты себепкері осы Мұхаммед сұлтандардың жүректерінде орын Мәзид тархан болатын. Себебі ол алған сән-салтанат пен айбынынан мырза Сұлтан Аһметтің нағашы түк қалмады. ағасы еді. Хан Түркістанды алғанда Шаһибек хан оның қызметінде Осы аралықта Омар Шейх мырза болатын. Бұдан бұрын айтылғандай, үйінің шатырынан құлап дүние салды. Жәр соғысында көрсеткен қызметі Бұл оқиға 899 һижри қәмәри(1494 үшін хан оған Түркістанды билеуді милади) жылы болды. Бұл хабар берген еді. Сұлтан Аһмет мырзаға жеткенде ол Әндіжан моғолдарының қолына өтіп Қазақ хандары – Керей хан мен кетер деген қауіппен әскер шығарады. Жәнібек хан балалары бір жағынан, Омар Шейх мырзаның әмірлері Сұлтан Маһмұд хан екінші жағынан ерлік жасап, мырзаның он екі жасар арасында ежелден келе жатқан достық ұлы Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр осының салдарынан дау-дамайға патшаны таққа отырғызып, Сұлтан айналды. Себебі олар: “Шаһирбек Маһмұд ханның көмек сұрады. ханның біздің жауымыз екенін біле тұра оны Түркістанға неге әмір етіп Сұлтан Аһмет мырза Марғинан тағайындайсың?” – деп наразылық маңына жетіп, сонда сарқыттанып білдірді. Сөйтіп осы керістің қалды. Ол бейбіт жолмен татуласып салдарынан Сұлтан Маһмұд хан мен қайта оралды, алайда хан орта өзбек-қазақ арасында екі рет шайқас жолда қайтыс болды. Бұл оқиға болды. Екеуінде де Сұлтан Маһмұд Омар Шейх мырза дүние салғаннан хан жеңіліске ұшырады. Жеңіліске қырық күннен соң болған еді. Сұлтан ұшырауына мына нәрсе себеп болды. Маһмұд мырза Хисардан келіп, Жүніс ханның әрі беделді, әрі сенімді Самарқанда ағасының орнына таққа әмірлерге деген құрмет қалған еді. отырды. Ол алты ай патша болып, өз Ал Сұлтан Маһмұд да таққа дәулетті ажалынан фәни дүниеден өтті, оның мұрагерлер тәрізді “жақсыны қолда орнына баласы Мырза Байсұңқар барда қадірін білмей, кез келген патша болды. біреуді тәрбиелесек, жақсы адам болып кетер” деп/161/ ойлайтын. Сұлтан Маһмұд хан Самарқан Бұл мүмкін еместі. Осындай пасық тағынан дәмеленіп, Самарқанға қағидамен хан кейбір бұзақы беттеді. Байсұңқар мырза оған адамдарды тәрбиеледі. Камиай деген жерде қарсы тұрды. Сұлтан Маһмұд хан сол баяғы арамза Ал бұл арамзалар бұрынғы мәр әмірлерінің кесірінен маңызды еш бір тебелі әмірлерге қашанда жамандық шаруа тындыр алмай жеңіліс тапты. істеуге тырысатын. Осынддай зиян Бұл шайқас әйгілі соғыстарлың бірі ды әрекеттер салдарынан хан болып,моғол/162/ мен Самарқан мәртебелі әмірлердің ең таңдау тұрғындары арасында әжіптәуір лыларынан бесеуін өлтіріп, үй ішін тарихи әңгіме болып қалды. түгел құртып жібереді. Олардың Хан Ташкентке қайтып оралды. орнына бес арамзаны алып тәрби Жанындағы арамза әмірлері ханға: еледі. Сұлтан Маһмұд хан мен өзбек- “Самарқан мен Бұхараны Шаһибек қазақ арасында Шаһибек ханға ханға жаулап алуға көмектесіп, байланысты керіс басталып, ақыры соңынан оны онда патша етіп, өзіміз соғыс болғанда осы бесеуі сардар Ташкентте тыныш отырайық”, - деп болатын. Солардың кесірінен жеңі кеңес берді. Хан оны құп алды. Әкем ліске ұшырады. Ханның сол бес бұл пікірдің қате екенін қанша рет ескертсе де, хан оған құлақ аспады. 111
Бұл ұзақ әңгіме. Ол екінші кітапта 64 – әңгіме. Бабыр Падишаһ туралы айтылғанда баяндалады. Сұлтан Аһмет хан жайында. Сонымен, Шаһибек хан олардың Жүніс ханның баласы Сұлтан көмегімен Самарқанды алып, толық Аһмет бұрын айтылғандай, Жүніс хан өз билігін орнатты және әскер санын Ташкентке келген кезде, ол қаланы елу мыңға жеткізді, әрі қай жерде жек көретін бір топ моғолдармен өзбек болса, оған келіп қосылып бірге әкесінен қашып, Моғолстанда жатты. Ол енді ханды қудалауға қалған еді. Оның Моғолстандағы тырысты. Хан өкініп, бармағын тіршілік жағдайы және билік жүр тістегенімен кеш еді. Себебі ханның гізуі ұзақ әңгіме. Қысқасы, оған арамзалары оған опа қылмады. Моғолстанда қалған моғолдарды тұт ас билеу үшін он жылдай уақыт Бұл кезде Сұлтан Аһмет хан, керек еді. Себебі ол жерде бірнеше бұрын айтылғандай, Моғолстанда тайпаның әмірлері бар-тын. Оның еді. Ханның үрейін естіп, оған ішінде арлаттың ұлы әмірлері ағасына көмекке шықты. Екі хан оған қарсы шықты. Ақырында Шаһибек ханмен соғысып, жеңіліп, араларында соғыс болып, арлаттың екеуіде тұтқынға түсті. Дегенмен, тұқымын құртты. Әмір Сұлтан Әлі Шаһибек хан екі ханға құрмет Жұрас (Жарас) әмір Есенбұға ханға көрсетіп, Моғолстанға аттандырды қарсылық көрсеткеннен кейін еш бір да жанындағы моғолдарды алып ханнан қолдау таппаған болатын. Хан қалды, бұл оқиға екінші кітапта оны да өлтірді. сипатталады. Сұлтан Маһмұд хан мен Сұлтан Аһмет хан ағайынды екеуі Осы кезде саны жағынан Моғолстанға келді. Сұлтан Аһмет Моғолстандағы ең көп тайпа хан қайтыс болды, мұны Сұлтан калушы тайпасы-тын. Олардың бір Аһмет хан хақында әңгімелеген кезде топ сардары бірігіп, бір түнде ханға айтамыз. шабуыл жасап маңайындағыларды өлтіріп, хан шатырынан оқ атқан. Ал Сұлтан Маһмұд хан Хан бірнеше жерден жарақаттанды. Моғолстанға келді. Онда бірнеше Ақырындап олардың бірі шатырдың жыл қиыншылықпен өмір сүрді. ішіне кіріп,ханды өлтірмек болды. Ең ақырында ол Шаһибек ханға Алайда хан қылышын қолға ала, жасаған бұрынғы жақсылықтарына оған қарсы шықты. Бірін-бірі арқаланып, одан өзіне жақсы қызмет жарақаттады, ол кісі қашып құтылды. дәметіп барды. Бірақ Шаһибек ханға былай: “Мен саған бір рет /163/ мәрттік жасадым. Енді екінші рет мәрттік жасасам, оным патшалықтың жойылуына себеп болады»,-деп айтты. Содан ол Сұлтан Маһмұд хандыүлкенді-кішілібала-шағасымен Хожәнд өзенінің жағасында шәһид етті. “Ләб-и дариаи Хожәнд” – “Хожәнд өзенінің жағасы” сөзі 914 һижри қәмәри (1508 милади)олардың өлген жылының хронограммасын білдіреді. Бұл жөнінде екінші кітапта толық баяндалатын болғасын, қысқа ғана айтып өттік. 112
Екінші рет тағы да бірнеше адам талқандады. Олар мұның ағасы бірге аттан түсіп, хан шатырына Сұлтан Маһмұд ханға не істесе, бұл кірмек болды. Осы сәтте ханның да солай өшін алды. сенімді сардарларының бірі Сүтемген баһадүр /164/келіп қалды. Әлгі топ Моғолстанды /165/өзіне толық оны көріп, қайта атқа қонып, алдынан қаратқандығы соншалық, оның шықты. Ол жалғыз еді. Сондықтан шекарасынан қашықтығы жеті- олар қашпай, соғыса бастады. Біраз сегіз айлық жолдардан қалмақ, уақыт шайқасып, Сүтемген баһадүрді өзбек өтпейтін еді. Сұлтан Аһмет өлтірді. Олар қайтадан хан шатырына хан Моғолстан ісін тындырған соң, келгенде, айқай-шу көбейіп, әр мырза Әбубәкірге назары ауып, тараптан аттылы кісілер ханға қарай Қашғарға бет алды. Бұл 905 һижри бет алды. Содан қалушылардың қәмәри(1499 милади) жыл – мен бұдан әрі қарсы тұруға шамасы пықырдың дүниеге келген кезі келмей, қаша бастайды. Бұлардың болатын. Ол Қашғарға келген кезде бәрі ханның жақындары-тын. Сондықтан бұған дейін ешкім оларға мырза Әбубәкір Қашғар және Ианги шүбә келтірмейтін. Олар ақырында Хисарды әскермен нығайтып әрі қалмақтарға қашып кетті. Хан азық-түлікпен қамтамасыз етіп, өзі жарақатынан жазылған соң, оларды Жаркентке кетті. Мырза Әбубәкірдің қайдан болса да іздестіріп тауып, екі әмірлері Қашғар қорғаны мен Ианги жыл мерзім ішінде көздерін құртты. Хисарда ханмен бірнеше дүркін Содан соң ғана ханның жұмыстары соғысты. Бұл ұзақ әңгіме, тоқ етері толық өз қалпына түсті. Моғолстанда Сұлтан Аһмет хан Ианги Хисар оған ешкім қарсы тұра алған жоқ. қамалын үлкен қиындықпен алады. Бірнеше рет қалмақтарға жеңісті жо Қыс мерзімі сол жерде өткізді. рық жасап, олардың көбісіне ажал Отбасын Моғолстаннан сонда тапқызды. Екі рет Исан Тайшымен алдырады, көшті Моғолстаннан соғысып, екеуінде де жеңіске жетті. Қашғарға бұрады. Қыстың аяғында Бұдан былай қалмақтар одан қатты Жаркентке мырза Әбубәкірді іздеп сескеніп, онымен есептесетін болды. барды. Алайда мырза Әбубәкір Олар оны “Алашы хан” деп атады. Ал моғолша “алашы” – “өлтіруші”, 113 яғни “өлтіруші хан” деген сөз. Хан ды осы лақап атпен атай бастады. Қазіргі кезде моғолдар оны Сұлтан Аһмет хан десе, басқа тайпалар оны “Алашы” хан дейді. Мирханд пен Хандмир Һәрәви тарихында және басқа кітаптарда да “Алашы хан” деп жазылған. Осы оқиғадан кейін ол өзбек- қазақтарға қарсы ұрыс салды. Оған мына нәрсе себеп болды. Сұлтан Маһмұд хан екі рет өзбек- қазақтарымен соғысып, жеңілгенін еске алғанбыз. Осы себептен Сұлтан Аһмет хан өзбек-қазақтарға үш рет шабуыл жасап, үш рет оларды
қамалдан сырқа шықпады. Сұлтан болған.Сондықтан оның көптеген Аһмет хан қамал ішіне кіруді жөн істері шариғат жолымен өз шешімін көрмей, Жаркент тауларынан олжа табатын еді. Әрі ол шариғат жолына алауға барып, мал мен олжасын кір келтірмеуді көздейтін. Сонымен алғасын, Жаркент пен Қашғарға бет қатар Сұлтан Аһмет хан қайратты, алды. батыл әрі нағыз ер жүрек, ақылды, парасатты, сондай-ақ кішіпейіл кісі Мырза Әбубәкір қалың қолмен еді. Жаркенттен шығып тауда ханның жолын кесті. Кескілескен ұрыс Дәруіш, ғалым, қайраткерлерге болып, хан әскері жеңіліп қалды. жан дүниесі жақын болатын. Жеңілген хан Қашғарға келді. Ол Көп уақытын дін жолын ұстауға жерде де қала алмай, одан әрі қашып, жұмсайтын, бес уақыт намазын Моғолстанға тартты. адамдардың арасында оқитын. Өте бауырмал болатын, мінез-құлық, Осылай бір жыл өтті. Ол Шаһибек жүріс-тұрс, әділеттілігі жағынан өз ханның Сұлтан Маһмұд ханға қарсы заманында оған тең келер жан жоқ шыққанын есітіп, бауырлық көңілмен еді. Отыз тоғыз жасқа келгенде дүние ағасына қолдау көрсету үшін жолға салды, ол туралы толығырақ екінші қамданды. Үлкен ұлы Мансұр ханға кітапта айтылады. өзін ханмын деп атау хұқын беріп, өз орнына отырғызды. Екі ұлын: Сұлтан 65 – әңгіме. Саид мен Бабажақ сұлтанды өзімен бірге Ташкентке ала кетті. Мансұр хан жайында <Алла оның күнәларын Екі хан яғни Сұлтан Маһмұд хан мен Сұлтан Аһмет хан Ташкентте кешірсін>. кездесті. Осы уақыттағы оқиғалар жөнінде пікір алысты, бұл туралы Мансұр хан – Сұлтан Аһмет екінші кітапта морылақ баяндалады. ханның үлкен ұлы. Сұлтан Аһмет Оның ішінде Шаһибек ханға қарсы хан Ташкентке ағасы Сұлтан Маһмұд қалай күресу жайын ойласқан ханның қызметіне жүріп кеткенде, болатын. /166/Ақырында хандар мен оны өз жұртына хан ретінде орнына Шаһибек хан арасында Ахсида ұрыс отырғызып кетті. Бұл 909 һижри болып, хандар жеңіліске ұшырады. қәмәри (4503 милади) жылы Екеуіде тұтқынға түсті. Шаһибек болатын, онда ол он алты жаста еді. хан бұрын өзіне көрсеткен қызметі Әкесі Сұлтан Аһмет хан осы кезде үшін екі ханға Моғолстанға кетуге қайтыс болды. Сұлтан Маһмұд хан рұқсат етті. Сол жерде моғол ұлысы Ақсуды тастап. Моғолстанға кетті. адамдарының көбісі жібермей алып Мансұр хан Ақсуға қоныстанды. қалды.Екі хан да Ақсуға кетті. Олар Әмір Жаппарберді екеуінің арасында қысты Ақсуда өткізді. Сұлтан Аһмет дағдыға айналған мұрагерлік ұрыс- хан бірнеше созылмалы қатты тартыс басталды. Сондықтан ауыруға дұшар болды. Дәрігерлер Мансұр хан Әмір Жаппарбердіні оны емдеуде дәрменсіздік танытты. өлтіру жолдарын ойластырды. Әмір Қыстың соңына қарай 909һижри Жаппарберді жанын құтқару үшін қәмәри (1503 милади) жылы қайтыс мырза Әбубәкірге кісі жіберуді жөн болды. <Алла жанын жаннаты көрді. Мырза Әбубәкірдің көптен қылсын!>. бері құдайдан тілегені осы еді./167/ Ол отыз мың әскермен Ақсуға бет Сұлтан Аһмет хан өте діндар, мұсылман пейілді, шариғатшыл кісі 114
алды. Әмір Жаппарберді мырза Әбубәкірдің алданып әрі адасып Әбубәкірдің алдынан қарсы алуға қалған әскері дағдарып Қашғарға шықты. Мырза Әбубәкірдің алғы қайтып кетті. Әмір Жаппарберді шептегі әскері соғысқа сақадай сай Ақсу маңында қалды. тұр еді. Бұл жағдайды есітіп Мансұр хан Мансұр хан хабар жеткеннен қатты әбігерленді. Өзін дәрменсіз кейін әскерін Ақсу қамалына сезініп, әмір Жаппарбердіге қарсы бекініске қойып, өзі Бай және шығу туралы ойына өкінді. Өйткені Құсан (кұсен)жаққа бет түзеді. Әмір әмір Жаппарберді Мансұр ханның Жаппарберді Әбубәкірді риза ету нағашысы еді. Оның әпкесі Саһиб үшін өзінің қоныстанған уәлаяты Дәулет бегімнен Мансұр хан туған. Үш қамалын берді, өзі Ақсуға Сол уақытта Әмір Жаппарберді келе онымен бірге кетті. Соғыспен жатыр деген хабар жетті. Мансұр хан Ақсу қамалын алды, Сұлтан Аһмет оған кісі жіберіп, /168/кешірім сұрап, ханның, оның елінің жиырма бес уәделер беріп оған әкесі Сұлтан жыл бойы тірнеткеп жинаған тығулы Аһмет ханға көрсетілген құрметтен қазынасы мен байлығына ие болды. де артық құрмет көрсетті. Кейін Ақсу тұрғындарынан моғолдар мен Әмір Жаппарберді Мансұр ханның қара тобырларына қосып, барлығын қызметіне кіріскен соң оның ісі Қашғарға жіберді. Әмір Жаппарберді өрістей түсті. алдымен өз көшін (отбасыларын) жолға салды. Ол мырза Әбубәкірдің Сол кезде ел ішінде тайпалар сеніміне кіру үшін, екіншіден, өзін арасында әр тұстан жауластық бұрқ құтқару жолы деп ойлап осылай ете түсетін. Ол мүмкіндігінше оларды істеді. Мырза Әбубәкір оған: “Сенің татуластырып отырды. Ол оқиғалар көшің кейінірек жолға шықсын”- айтарлықтай есте қалмағандықтан деп айтқанда, ол: “Көш ең соңында егжей-тегжейлі айтып жатпаймыз. қалып қойса, қиындыққа тап болар, Сол ұзақ хикаяның қысқасы, осындай мен көшті жіберем де, өзім біраз жағдайда Моғолстанда Сұлтан осында болып, істерді реттеймін. Маһмұд хан, Сұлтан Саид хан және Әрі шеткері аймақты жақсылап Сұлтан Халел сұлтан араларында тонап, әскеріңізді олжамен түгелдей қайшылық туды деген хабар жетті. қамтамасыз етемін. Сонан соң өзім Мансұр хан Моғолстанға барды. әскермен бірге сізге қызмет етуге Онда немере ағасы Сұлтан Маһмұд Қашғарға барамын”, - деді. Әмір ханмен жүздесті. Ал ағасының Жаппарбердінің бұл айласына мәжілісінде інілері Сұлтан Саид хан, Мырза Әбубәкір иланып, оның көшін Сұлтан Халел сұлтанды кездестірді. Ақсудан Қашғарға алып келді. Он Олар Мансұр ханның інілері еді. мың әскерін әмір Жаппарбердімен Олар кеткен соң Сұлтан Маһмұд қалдырды.Сол аймақтағы қалған елді хан Моғолстанда қала алмай, тонап, өздерімен алып келсін деп осындағы шаруасын да бітіре алмай тапсырып, өзі Қашғарға кетті. Мауараннәһрге бет түзеді, бұрын айтылып өткендей, сонда шәһид Әмір Жаппарберді Мырза Әбу болды. Бәкірдің әскерін Бай-и Құсанға алып барып, сол аймақта бірнеше жорық Сұлтан Маһмұд ханның уәлаятына жасап, бір үйір жылқыны алып қайтып кеткенін естіген Мансұр Мырза Әбубәкір Қашғарға жетті-ау хан Моғолстандағы бауырларына дегенде әскерден қашып кетті. Мырза келді. Ол келген кезде әлгі екі сұлтан қырғыздар және қалған 115
моғолдармен Моғолстанда екен. қарсы шықты. Алдымен ол келіп Мансұр хан жеткенде Шарын мен татуласуға шақырды. Бабажақ Шелек (Бүгінгі Қазақстан жерінің сұлтан оған сене алмайтынын, Алматы обылысында орналасқан өйткені туысы Имин Қожа сұлтанды мекендер-ауд) деген жерде қатты дұшпанындай өлтіргеннен кейін соғыс болды. Соғыс Мансұр ханның сенімін жоғалтқанын айтты. Мансұр жеңісімен аяқталды. Ағайынды хан үнсіз қалды. Ол Имин Қожаны екеуі уәлаятқа қашып кетті. Олар өлім жазасына кескен үкіміне өкінді. Әндіжанға жеткенде Әндіжан әкімі, Сол сәтте Йарке Атеке өзінің үкімді Сұлтан Халелді өлтірді. Сұлтан Саид жүзеге асырмағанын мойындады. хан Кабулға қашты. Мұны екінші Мансұр хан оған қайта-қайта алғыс кітапта баяндаймыз және Сұлтан айтып, оның мәртебесін жоғары Саид хан туралы еске алған кезде де көтерді. Имин Қожа сұлтанды тоқталатын боласыз. Бабажақ сұлтанға жіберді. Бабажақ Мансұр ханға бас иді, сөйтіп олардың Мансұр хан Моғолстанда болған арасында татулық орнады. қырғыз және тағы басқа елді түгел Чалыш (бүгінгі Қара шаһар-ауд) пен Дәл осы кезде Сұлтан Саид Тұрфан жаққа көшірді. Қырғыздар ханның Мырза Әбубәкірді жеңгені, Моғолстандағы барлық бүліншілікті Қашғардың азат етілгені туралы ушықтырушы болғандықтан Мансұр хабар келіп жетті. Бабажақ сұлтан хан ретін тауып, айламен олардың Имин Қожа сұлтанды Саид ханға көбін өлтірді. Қырғыздың қалған аз жіберді. Бабажақ сұлтан мен Мансұр ғана тобы Моғолстанға қашты./169/ хан бір шешеден туған еді. Сұлтан Бұдан кейін қалмақтарға шабуыл Саид хан Имин қожаның келгеніне жасап, көбіне жеңіске жетіп жүрді. қатты қуанды, бұл оқиға туралы /170/ Сөйтіп ханның істері толық өз екінші кітапта баяндалады. қалпына түсіп, дегені орындалып тұрды. Алайда кейде бауырлары бас Мансұр хан Сұлтан Саид ханнан көтеріп, қарсылық көрсетіп тұратын. қатты қауіптенетін еді. Себебі оның Солардың ішінде Имин Қожа сұлтан өзі Сұлтан Халелдің өліміне себепші қарсы шықты. Екі рет Мансұр хан болды. Ал Сұлтан Халел болса Саид оның бүлігін кешіріп, оған ештеме хан екеуі бір шешеден туған бауыр. демеді. Үшінші рет тағы да көтерілген Содан Сұлтан Саид хан мен Мансұр кезде оны ұстап алып, Йарке Атакеге хан арасында бетіспес араздық туған тапсырып, өлім жазасына кесті. болатын. Мансұр хан сол үшін де Ол Имин Қожа сұлтанды бір жерге Саид хан өздерінің араларындағы жасырып, ханға істі орындадым деп ескі өшін алмай қоймас деп жүретін. айтты.. Бірақ Сұлтан Саид хан ағасы Мансұр ханның мұндай пиғылына қарамастан Бұл оқиғадан бір жыл өткен соң оған кісілер, елші жіберіп кездесуді Бабажақ сұлтан да, Мансұр ханның талап етті. Бұл кезде 912 һижри бауырыболатұра,оданқашыпБай мен қәмәри (1506 милади) жылы Ақсу Құсанға келді. Бай мен Құсан Мырза мен Құсан арасында өтті. Сұлтан Әбубәкір және Әмір Жаппарберді Саид хан ағасына мойынсұнып, оның ойранынан әлі де күйреген күйінде атына хұтпа оқыды. Сонымен бұл екі қалпына келтірілмеген еді. Бабажақ ағайын арасында шын таза туыстық сұлтан осында келіп, егін салып, қатынас орнықты. Соның арқасында қирап қалған қамалды тұтас қалпына екі ел арасында жиырма жыл берекелі келтірді. тыныштық орнады. Осының дәлелі ретінде айтсақ, мысалы, бір кісі Мансұр хан Бабажақ сұлтанға 116
қытайдың Қамуласынан (Құмылдан) қасиетті кісілер ортасынан орын Әндіжанға дейін жылғыз өзі беріп, жанын жәннатта қылсын! жүріп өтсе, жол азығы мен көлікке мұқтаждықты сезінбес еді, өйткені Аллаға сиынып Мұхаммед және әр күні бір үйде түнеп қадірлі майман оның даңқты ұрпақтары жолында бола алатын. Құдіретті хақ тағала бұл шаһид болуға бел буып, Мансұр екі жақсы ағайындыны о дүниеде хан осы жиырма жыл ішінде бірнеше рет қалмақтар мен Қытайға 117
ғазауат соғысын жүргізді. Бәрінде соғыстардың бірінде Мансұр ханның де жеңіспен оралды. Осындай көз алдында дін үшін азап шегуші ғазауат соғыстардың бірінде Әмір ретінде шейіт болған. <Алланың Жаппарберді және Қожа Тәжедин рахметі жаусын оған>. Мұхаммед тә шәһид болды. Қожа Тәжеддин Құсан қожаларынан Қорытып айтқанда, Мансұр маулана Әршәдеддин ұрпағынан еді. хан Қытайдағы ғазауат соғысынан Моғолдар Маулана Әршәдеддиннің босаған соң, өзбек-қазақпен Моғол арқасында ислам дінін қабылдады. станның Арыс деген жерінде Бұл жайында бұрын айтылды. соғысып, жеңіліп қалды. Сопы мырза Қожа Тәжеддин Маулана Әрі бекжек – Мансұр хан мемлекетінің Әрран Тусиден <Алланың рахметі тізгінін ұстаушылардың бірі қаза жаусын оған> оқыды һәм әзірет тапты. Сол шайқастан кейін хан Қожа Насыреддин Ұбайдолла Чалыш пен Тұрфаннан көп шыға құзырында көп болған. Әрі оның қойған жоқ. Кейінірек Сұлтан Саид ілтипатына көп бөленгенін мен хан қайтыс болғаннан соң Ақсуға екі Қожа Тәжеддиннің өз ауызынан/171/ рет жорық жасап екеуінде де жаулай естігем. Ол айтатын: “Бір күні әзірет алмай кері /172/қайтты. Бұл кезде ишанның алдында болғанымда оның жасы 60-қа таяған еді. 950 ол күмәнді тамақ жеуден сақтану һижри қәмәри (1543 милади) жылы керек деді. Мәжілісте отырғандарға қайтыс болды. <Алла оны тозақ қарасам, барлығыда тақуа кісілер. отынан құтқарғай>. Менен басқа сақ болардай ешкім жоқ еді. Сол күннен бастап мен Шағатай ұрпағынан шыққан халал тағам екендігіне сенбесем хандардан Жүніс ханнан басқа дәм татпаймын деп ниеттендім. Мен ешкімде бұл жасқа жепеген. 907 сіздің дастарқаныңыздан тамақ жей һижри қәмәри(1501 милади) жылы алмағаныма кешірім сұраймын”. 16 жасында ол патша болды. Содан қырық үш жыл патшалық етті. Бұдан Қожа Тәжединнің тақуа Шағатай хандарының ішінде ешкім және ұстамды адам екені көрінеді. бұлай ұзақ билік жүргізген жоқ. Елу жыл бойы ол Сұлтан Аһмет Мұндай ұзақ ғұмыр мен мықты ханның және Мансұр ханның үкімет ешбір моғол хандарында қызметінде болған. Ханның барлығы кздескен емес. Оның өмірі басынан оған құрмет көрсететін. Ол ешкімнен бастап, ақырына шейін берекеле – хандар, сұлтандар, әскерлер мен болды. Әрі ол діни парызын әмірлер, тобырлар, саудагерлерден уақытылы орындап отырды. Діни садақа мен сый-сияпат қабылда парызын орындап болған соң, ол майтын. Қожа Тәжеддин сауда және барлық уақытын Құран оқумен егін шаруашылығымен айналысатын. өткізетін. Мен оның бір туыстарынан Осы жолда Сұбһан Алла Тағала оған естігем: “Барлық уақытының бестен береке беріп, көп дүние жинаған. бір бөлігін патшалық істеріне Тобырлар, диқандар, саудагерлер мен жұмсайтын, қалғанын құран оқып, кәсіпкерлер барлығы оның пайдасын намазға тұрып, Аллаға дұға етіп, көретін. Сол себептен ешкім оны Алланы зікер етуге жұмсайтын”. жоққа шығара алмайтын. Мемлекет Уақытты ұтымды пайдалану пат тің барлық істері оның хұзырында шалар арасында да, тариқат жолын шешімін табатын. Шынынд а да ол ұстанушылар арасында да некен- ұлы, ғалым, жомарт, төзімді кісі еді. саяқ, осының арқасында ол ұзақ ғұмыр кешті, өзі тұрпаттас адамдар Ол Қытаймен болған ғазауат бұған дейін ала алмаған дүние 118
дәулетін тапты. Алла Тағала оның о 66 – әңгіме. дүниедегі тіршілігін де бұл дүние дегіндей гүлдендірер деп үміт етеміз. Мансұр ханның ұлы Шаһ Әумин, екі әлемнің Рәббісі. хан жайында. Тіршілік парқын білген, ақы Мансұр хан <Алла оның қабірін лы, парасаты мол кісі болды, жарық қылсын> өмірінің соңғы мемлекетті басқару өнерін, әскерді күндері үлкен ұлы Шаһ ханды ұйымдастыру, оған қолбасшылық патшалық таққа отырғызды да өзі жасау әдіс-тәсілдерін жақсы игерген- оңаша ғұмыр кешуді қалады. Мансұр ді. Оның бойында патшалық сән- хан өлген соң, Шаһ хан толық салтанатқа, хандық ұлықтыққа де дербестік алды. Бүгіндері 952 һижри ген іңгәрлік жоқтұғын. Керісінше, қәмәри (1545 милади) жылы әкесінің кішіпейіл, сән-салтанаттан аулақ, орнына Тұрфан мен Чалышта хан өзін басқа елден артық санамайтын. болып отыр. Ол мемлекет басында Сол уақытта құранды жақсы оқитын отырып, әкесінің нөкерлеріне қиянат хафиз (Құранды жатқа білуші – ауд.) жасады, хандық істер мен ел басқару және керемет кари (Құранды әр түрлі әдістерінде қисық жолды ұстанып, уәндік ережеге сай өте жағымды олқылық мінез көрсетті. Ол өзінің оқу, “қырат ету” – ауд.) болған. Сол теріс мінез-құлықтарымен аты өңірде Құранды одан артық ешкім шыққанын естіген едім, мұның өзі білмейтін. Оны “итшыбын хафиз” жұртқа аян болатын. Оны сипаттап деп атаған. Алайда ол сонымен қатар жазу біздің мақсатымыз емес. ұстамсыз, жеңілтек кісі болған. Ол туралы толығырақ айту – ұяттың Ол қадірменді әкесінің көзі пердесін түріп тастау болар... тірісінде абыройдан жұрдай болып, әкесінің атына кір келтірді. Ол оған Мансұр хан одан Құранды ойдағыдай ізет көрсете білмеді. үйреніп жүрген. Бір оңаша қалғанда Дұрыс перзент өз атына лайықты найбтарының бірі ханға: “Бұл дүниемен жарылқайтын істер итшыбын хафиз/173/ ұстаздыққа жасаған болар еді, бірақ бұл оның лайық емес, себебі ол өте ұстамсыз, қолынан келмеді. Өйткені біздің оны жақында бір сиырмен ұстап шежірелердің салты – ұрпақтардың алдық... сондықтан ханға ондай шежіресін қалай болса дәл сол адамға шәкірт болудың қандай орайы қалпына баяндап беру керек. бар?” – деді. Хан былай деп жауап /174/ Өйткені біз патшалардың берді: “Мен одан Құран үйреніп тек жақсы әдеттерін ғана жазып, жүрмен. Одан ұрғашы сиыр мен жөнсіз қылықтарын бүгіп қалмай, жөнсіз нәрселерді үйреніп жүрген әлем жұрты туралы тарих сақталып жоқпын”. Мұны айтып отырған қалу үшін барлық оқиғаны түгел себебіміз – Мансұр хан өте діндар баяндап қалдыруға тиіспіз. Кейінгі патша еді. Ол барлық шарапатты ұрпақ өз ата-бабасын әріден қайдан өмірін мұсылмандыққа сарп етті. таралатынын біліп қана қоймай, Одан екі ұл қалды. Біріншісі – Шаһ сондай-ақ жақсы мінез бен ұнамсыз хан, екіншісі Мұхаммед сұлтан. Бір қылықтарын қандай пайда-зиян қызы болған, оны Сұлтан Саид хан әкелерін бағымдап, отыратын өзінің ұлы Рашид сұлтанға алып болу керек. Бәлкім, бұл насихатты берді, ол жайында екінші кітапта қабылдап, ізгі істерге кірісер, жаман баяндалады. істерден бойын аулақ ұстар. 119
Хантау 120
121
67- әңгіме. уәлаятындағы Сұлтан Аһмет Танбалға жорық жасады. Сұлтан Сұлтан Аһмет ханның Аһмет Танбал және Шейх Баязид ұлы Саид хан жайында. барлық бауырларымен Шаһибек ханның қолынан қаза тапты. Сөйтіп Сұлтан Аһмет ханның он сегіз ұлы Ферғана уәлаяты Шаһибек ханның болды, ішіндегі ең үлкені Мансұр билігіне өтті. хан еді, ол жайында жоғарыда айтып өттік. Одан кейінгісі Ескендір Сұлтан Саид хан Ахсиде Шейх сұлтан. Әкесі қайтыс болған соң ол Баязидтің қолында тұтқында өз ажалынан өлді. Сонан соң Сұлтан болатын. Шаһибек ханның кісілері Саид хан. Қалған он бес ұлы жайы оны құтқарып, Шаһибек ханның туралы екінші кітапта баяндалады. алдына алып барды. Ол Сұлтан Сұлтан Аһмет хан ағасы Сұлтан Саид ханды өз перзентіндей көріп, Маһмұд ханға көмекке жүріп кеткенде балаларына жасаған қамқорлығын Сұлтан Саид хан он төрт жаста еді. оған да жасайды. Ол оны өзімен Ол екі ұлын – Сұлтан Саид хан мен бірге Самарқанға алып кетеді. Одан Бабажақ сұлтанды өзімен бірге ала шығып әскерімен бірге Хисарға кетті. Хандар бірге болған кезде апарды. Хұсрау шаһ Хисар, Құндыз, Сұлтан Саид хан қадірменді әкесінің Бадахшан уәлаяттарын жаулап мейірімін және немере ағасының алғанда, Сұлтан Саид хан Шаһибек қамқорлығында бақытты өмір кешті. ханмен бірге болды. Шаһибек хан бұл Осындай күндер Сұлтан Аһмет хан істі атқарғаннан кейін ол Самарқанға мен Сұлтан Маһмұд хан Ахсида қайтып оралып, ол жерден Харезмге Шаһибек ханмен шайқасқанға дейін бет алды. Саид хан сол уақытта одан созылды, бұл шайқасты жазғанбыз. қашып Моғолстанға кетті. Жолда Жетікентке аялдады. Жетікентте сол Ахсиде болған соғыста бытырап уақытта Сұлтан Маһмұд хан отырған. қашқан сәтте Сұлтан Саид ханның Ол оның немере ағасы еді. Алайда жамбас сүйегіне оқ тиеді. Сүйегінің Сұлтан Маһмұд ханның мемлекет бас жағы сынып, ол қозғала алмай істерін басқарудағы жіберген жасырынып қалады. Кейін шайқас ағаттықтарынан оның көңілі қалып, аяқталған соң, жасырынған жерінен Моғолстандағы өз бауры Сұлтан оны сол маңайдың тұрғындары тауып Халел сұлтанның жанына кетті. алып, аяғы сынған үшін басқа жерге Ол қырғыздардың патшасы-тұғын. алып кетпей сонда қимылдатпай Төрт жыл Моғолстанда ағасымен жатқызып қояды. Ол біраз күндерді қырғыздар арасында өмір сүрді. Осы артқа салып барып, сауыға бастады. төрт жыл ішінде Сұлтан Маһмұд хан Содан кейін оны Ахсидің әкімі Шейх мен Мансұр ханның және осы екі Баязидке алып барады. Шейх Баязид ағайынды кісінің арасында көптеген пен оның бауыры Сұлтан Аһмет оқиғалар болды. Осы оқиғалар Танбал өмірі жайлы екінші кітапта ақыры Сұлтан Махмұд ханның айтылады. Шейх Баязид Сұлтан Саид немере бауырларымен келісе алмай ханды тұтқынға/175/ алады. Моғолстаннан кетуіне әкеп соқты. Шаһибек ханнан жақсылық дәметіп, Келесі жылы орақ науқанында сонда барды, бірақ ол оны Хожәндтен Шаһибек хан тағы да Ферғана шәһид етті, бұл жайында бұрынырақ айтқанбыз./176/ 122
Сұлтан Маһмұд хан Шаһибек патша оны қатты қадірлеп, ізет ханның жанына кеткен кезде, бұл көрсетті. Ол Кабулда үш жыл болды. екі ағайынды – Сұлтан Саид хан Шаһибек ханды Шаһ Исмаил Мервті мен Сұлтан Халел хан Моғолстанда, өлтірген соң, Бабыр патша Кабулдан қырғыздарда қалды. Сол уақытта Құндызға беттеді.Сұлтан Саид ханда Мансұр хан Моғолстандағы онымен бірге Құндызға кетті. Осы қырғыздарды бағындыру үшін арада Сейіт Мұхаммед мырза ибн Қалыш пен Тұрфаннан бауырларына Мұхаммед Қайдар мырза менің қарсы әскер шығарды деген хабар немере ағам Әндіжанға басып кіріп, жетті. Жәнібек сұлтанды/177/ Әндіжаннан қуып шықты. Ол Ферғана уәлаятын Сұлтан Саид хан мен Сұлтан да жаулап алды. Бабыр патшаға Халел екеуі барлық қырғыз-моғол хабаршы жіберіп, болған оқиғаларды елін жинап. “Шарын-Шелек” жеткізді. Бабыр патша Сұлтан Саид мекенінде орналасып, дайындалды. ханды оның қарауында қызмет етіп Мансұр хан да әскерін жасақтап жүрген бір топ моғол әмірлерімен жетті. Кескілескен ауыр шайқас Әндіжанға аттандырды. Сұлтан болды. Ақырында Сұтан Саид Саид хан Әндіжанға жеткенде менің хан мен Сұлтан Халлел жеңіліске немере ағам Сейіт Мұхаммед мырза ұшырады. Мансұр хан қырғыздарды оны қарсы алды. Басып алған бар көшіріп, Чалышқа алып кетті, бұл уәлаятты оған тапсырды. Хан оған жөнінде Мансұр хан жайындағы шексіз алғыс айтып, оған моғолдарда әңгімеде айтылған еді. Сұлтан Халел ежелгі салт бойынша ұрпақтан- сұлтан майдан даласынан қашып ұрпаққа мұра болып жалғаса беретін кетті де, аз ғана әскерімен Феғана ұлыс бегі атағын берді. уәлаятына немере ағасы Сұлтан Маһмұд ханның жанына баруға бет Осы кезде мырза Әбубәкір алды. Өйткені ол туыстық борышпен Қашғардан бір қол жасақтап алып, Шаһибек хан қадірлейтін шығар деп Әндіжанға бет алған еді. Оның ойлады. Сөйтіп ол Ахсиге жетті. Ферғананы басып алуға дәмесі Алайда Сұлтан Халел сұлтанды барды. Хан бір мың бес жүз адаммен Феғана уәлаятының әкімі Шаһибек қарсы алдынан шықты. Әндіжаннан ханның немере ағасы Жәнібек сұлтан екі фәрсәх қашықтықта “Тұтлық” шәһид етті. деген жерде екі жақ әскері бір- бірімен кездесті. Ал сұлтан Саид хан жеңілгеннен кейін ол Моғолстанда қазақы салтпен Алланың жәрдемімен бір мың бес тіршілік кешкен болды, бірақ қым- жүз адам жиырма мың әскерді жеңіп қуыт оқиғалардан соң Моғолстанда шықты. Кескілескен ауыр шайқас тұру мүмкін болмады. Ол жайында болды. Бұл жеңістен кейін Сұлтан екінші кітапта айтылады. Әңгімені Саид ханның ұстанған жолынан ұзаққа созбай, қайталамас үшін, маңайдағы сұлтандардың көкірегінде қысқаша айтқанда Сұлтан Саид үрей туды. Ферғана төңірегінде хан да Әндіжанға кетуге мәжбүр сұлтандар, Самарқан, Ташкенттің болды. Бір себептермен ол жерден де өзбектері жиналып, бас біріктірді. қашып шығып, Кабулға Омар Шейх Осы оқиғаның ізінше Бабыр патша мырзаның ұлы Бабыр патшаның Хисар-е Шадманда сол аймақтағы жанына кетті. Ол Сұлтан Саид сұлтандармен соғысып жеңді. Сонан ханның жиен ағасы еді. Бабыр соң барлық өзбекті Мауараннәһрден 123
қуып, Самарқанда таққа отырды. тартты. Ташкент маңайында ханға 917 һижри қәмәри (1511милади) қарсы Сүйініш Қожа хан шықты. жылы ережеп айында Сұлтан Саид Басқа барлық хандар мен сұлтандар хан Әндіжанға қоныс тепті. Ерте Самарқан мен Бұхарада Бабыр көктемде өзбектер тағы да Ташкентке патшаға қарсы шығуға әрекеттеніп келді. Ұбайдолла хан Бұхараға кетті. жатты. Алайда Сұлтан Саид хан Бабыр патша Ұбайдолла ханға қарсы мен Сүйініш Қожа хан арасында шықты. Бұхара маңында шайқас Ташкент маңында соғыс болды. болып, Ұбайдолла хан жеңіске жетті. Ханның қолында бес мың адам бар Бабыр патша күйзеліп, Самарқанға еді. Ал Сүйініш жеті мың адаммен кетті. Ол жерден бала-шағасын қарсы шайқасты. Ақырында күші алып, Хисарға қашты. Өзбектер тағы басым Сүйініш Қожа хан жеңді. Сұлтан Саид хан босып, Әндіжанға жеңіске қол жеткізді. /178/Сұлтан кетті. Сондай-ақ Бабыр патша да, Саид хан Әндіжанда қалды. Бұхараның маңындағы Ғәждуванде өзбек сұлтандарынан жеңіліп, Бабыр патша Шаһ Исмаилдан Хисарға кетті. көмек сұрады. Ол өз әмірлерінің бірі – Әмір Нәжім атты бірін алпыс мың Мен пақыр, осы “Тарихтың” әскерімен көмекке жіберді. Патша авторы, Бабыр патша Әмір Нәжімге оларға қосылып, Самарқанға бет қосылған кезде рұқсат алып, алды. Хан Әндіжан жақтан өзбектерге Әндіжанға Сұлтан Саид ханның шабуыл жасау үшін Самарқанға қызметіне аттандым, бұл кез ханның Сүйініш Қожа ханнан жеңілген уақыты болатын. Көктем шығысымен Саид хан Қасым ханға кетті. Ол Қыпшақ патшасы еді. Ол заманда оның әскерінің саны үш жүз мың тұғын. Қасым хан оған қатты құрмет көрсеткені сондай хан оны көптеген жылдар бойы ұмытпай, еске алып жүретін. Ол жерден қайта оралғанда мені “көреген” – ханның күйеу баласы етіп теңдестерімнің арасында ерекшелендірді. Бұл туралы екінші кітапта айтылады. 920 һижри қәмәри(1514 милади) жылы көктемі келген кезде өзбектің барлық беделді сұлтандары жер қайысқан сансыз қолмен Әндіжанға бет алды. Хан қарсы соғысуды жөн көрмей жау әскерлерді Ферғана шекарасына жеткенше Моғолстанға кетіп қалды. Жетікентке жетіп кеңес құрды. Мырза Әбубәкірдің бауыры менің немере ағам Сейіт Мұхаммед мырзаның дұрыс кеңесі мен ынта- жігерінің арқасында /179/Қашғарға 124
бет алды. Қашқарда кескілескен пен үрейге бой беріп, кездесуге бет ауыр шайқас болды. Қашғар әскері алды. Олар Ақсу мен Құсан арасында бытырап, Қашқар қамалына барып кездесті. Сұлтан Саид Мансұр тығылды. Хан Ианги Хисарға кетті. ханның атына хұтпа оқып, оның Үш ай бойы Ианги Хисар тұрғындары атына теңге соқтыруға әмір берді. қоршауда болды. Ең аяғында Ианги Осылайша оған толық бас игенін Хисар тұрғындары немере ағаммен білдірді. Мансұр ханның бұрынғы байланысып, қамалды тапсырды. істерінің барлығын/180/ жақсылық пен мейірімділікпен қайтарды. Осы Қашқар әскерлері бұл хабар татулық пен ынтымақ арқасында ел құлақтарына тиісімен, Қашғарды ішінде тыныштық орнап тіршілік тастай қашты. Қашқынды Жаркентте жақсара бастады. Сондықтан мырза Әбубәкірге барғанда, адамдарға Қытай Қамулынан Әбубәкірде қарсы тұрудан гөрі (Қымұл) Ферғана уалаятына дейін қашуды жөн көріп, Хотанға кетті. жападан жалғыз еш қорқынышсыз Ізінше хан да Жакентке жетіп, жүріп-тұруына мүмкіндік туды. мырза Әбубәкірдің соңынан жетіп, Әбубәкірдің ізінен әскер жіберіп, Бұл татулық жылына ғаламдар Тибет тауына дейін қуды. Моғол мен олардың шәкірттері мынадай: әскерінің қолына көптеген киім- “Ду ләшкәр бенешат” (“Екі кешек, есепсіз мал-мүлік, қашыр қуанышты әскер”) 922 һижри қәмәри мен аттар түсті. Бұл жайында екінші (1516 милади) хронограмма жасады. кітапта айтылады. Келесі жылы Мұхаммед қырғыз Түркістан мен Сайрамға шабуыл Сұлтан Саид хан 920 һижри жасап мұсылмандарды тонап жүрді. қәмәри (1514 жылы – мамыр-маусым) Бұл мұсылман жамағаты үшін жылы ережеп айына Қашғарда таққа ауыр іс болғандықтан Сұлтан Саид отырды. Бұрын баяндалғандай туған хан Мұхаммед қырғызға шабуыл інісі Имин Қожа Сұлтан сол жылы жасады. Олар мұсылман қауымына қыстың соңында Тұрфаннан келді. не жамандық көрсетсе, оны еселеп Ол ханның барлық әмірлерін Мансұр оған және қырғыз жұртына жасады. ханды биліктен құлату үшін үгіттеп, Мұхаммед қырғызды ұстап, қамауға оның осыған дейін Моғолстанда алды. Ол он бес жыл қамауда болды. жасаған жаулық істерін, қателіктерін тізіп көрсетті. Саид хан: “Ол ағамыз 928 һижри қәмәри (1521 милади) болғандықтан, дәстүр бойынша біз жылы Сұлтан Саид хан баласы Рашид оған қызмет етіп, бас июміз керек сұлтанды Моғолстанға жіберіп, еді. Бірақ біз ол кезде соны істемедік. тұтас Моғолстан мен қырғыздарды Сондықтан ол бізді тәрбиелеу үшін басып алды. Моғолстан елінің көбі жазалады. Сол себепті біз онымен Рашид сұлтанды қолдады. Аяғында жауласуға тиіс емеспіз. Қайта маңғыттардың шабуыл жасауы одан қателіктеріміз үшін кешірім салдарынан Қапшақ даласында сұрауымыз керек”, - деді. Ол Мансұр өзбек-қазақтың тұруы мүмкін болмай ханға мойынсұнып, татуласу үшін қалды да олар екі жүз мың адаммен елшілер жіберді. Мансұр хан сол Моғолстанға келді. Рашид сұлтанның уақытқа дейін үрейленіп, жаны қарсылық жасауға мұршасы болмай аузына шығып жүрген еді. Күтпеген өз жұртымен Қашқарға қайта жаңа сөз бен мұндай хабардан келді. Сұлтан Саид хан Бадахшанға шексіз шаттанды. Алайда қорқыныш аттанды. Ол бадахшанның жартысын 125
басып алды, осы жер күні бүгінге бет алды. Мені ол жерге бұрынырақ дейін Қашғар басқаруына тиісілі. жіберді. Мен хан келгенше Тибеттің Бұл ұзақ әңгіме. Бадахшан әмірлері кейбір қамалдарын алып, Тибет арасында Шаһ бегімге байланысты уәлаятының көптеген аймақтарын мұрагерлік дау-дамай көп болды, өзіме қаратып алған едім. Хан да оның бәрі “Тарихтың” екінші артынан келіп қосылды. Екі қол бір- кітабында баяндалаған. біріне қосылғанда әскер саны бес мың адам болды. Тибеттің барлық Хан екі рет Бадахшанға жорық жасады, біріншісі 925 һижри қәмәри аймағын есептегеннің өзінде бес мың (1519 милади) жылы екіншісі 936 адам қыс мезгілінде ауқаттандыру һижри қәмәри (1529 милади) жылы. мүмкін емес еді. Сондықтан хан мені 934 һижри қәмәри (1528 милади) жылы хан мені Рашид сұлтанымен бірге Бәлурға жіберді. Ол жерді “Кәпірстан” деп айтатын. Ол Бадахшан мен Кашмир арасында орналасқан. Ғажайып ғазауат (дін жолындағы соғыстар) жүргізіп, үлкен жеңістер және көп олжамен /181/ кері оралдық. Осыдан кейін біраз уақыт өтті. Адамдардың сайтандығы ма, әлде жаман пейілдігі ме, әйтеуір бір себептермен хан мені Рашид сұлтанмен Ақсуға жіберді. Бұрын айтылғандай, Ақсу Имин Қожа сұлтанға берілген еді. Ақсу мырза Әбубәкірді жаулап алған уақыттан 909 һижри қәмәри (1503 милади) жылдан бастап, 923 һижри қәмәри (1517 милади) жылға дейін ойран болып жататын еді. Ал Имин Қожа сұлтан ол жерді өте әсем етіп көркейткен болатын. Алайда, соған қарамастан, мені Рашид сұлтанға қосып Ақсуға жіберді де біз Имин Қожа сұлтанды еріксіз Қашғарға көшіріп жібердік. Мен Рашид сұлтанды Ақсуда қалдырып әскері мен жұртының істерін реттеп, қайта оралып, хан қызметіне кірістім. Имин Қожа сұлтанды Үндістан жаққа жіберді. Ол Үндістан жерінде өз ажалынан қайтыс болды. 938 һижри қәмәри (1531 милади) жылдың аяғында хан Тибеттегі кәпірстанғағазауатсоғысынжүргізуге 126
Ескендір сұлтанға қосып, Кашмирге 68 – әңгіме. төрт мың адаммен жіберуді жөн көрді. Хан өзі Балтиге бет алды. Сұлтан Саид ханның Балти Тибет пен Бәлур арасында мақтан етерлік қасиеті және орналасқан уәлаят болатын. Сол қыста хан Бәлтиде ғазауат соғысын ерекше мінезі. жүргізіп, көктемде қайта Тибетке оралды. Сұлтан Саид хан қадірлі, бақытты Мен сол қыста Кашмирде және қуатты патша еді. Әр түрлі болдым. Қыстың аяғында Кашмир билеушілерімен соғысып, құдіреті қасиет дарығын, мақтан етерлік күшті Алла Тағала жеңіске жеткізді. Кашмирдің барлық әскері мен мінез-құлық бойына біткен ол жасы әмірлері жойылды. Кашмирді жаулап алу қолда тұрған іс еді, әдетте бір қырық сегізге қараған шағында нәрсені бүлдіріп жүретіндердің кесірінен, оны тұтас жаулап алу Хақ Тағаланың рахметіне бөленіп, мүмкін болмай қалды. Кашмир әміршесімен бейбіт келісім жасалып, о дүниеден орын алды. Оның Кашмир патшасы Мұхаммед шаһтың /182/қызын Ескендір сұлтанға қайырымды, игі істерінде қырағы қостық. Саид ханның атына хұтпа оқылып, теңге соғыла бастады. көзге түсер кемшілік болмайды. Кашмирден мүмкіндігінше мал жиып, сол қыстан кейінгі көктемде Әңгімесі өте айшықты, түрікше де, хан қызметіне қайтадан Тибетке келдім. Оның әртүрлі жомарттық парысша да сөзге өте шешен болатын. ілтипатына бөлендім. Ол өзі қайтып кетті де мені Қытай және Тибеттің Егер біреуге тіл қататын болса, пұтханасы саналатын Урсанг жаққа жіберді. Өзі Қашғарға тартты. тілдесер алдында жымиып алатын, Хан Тибетке келісімен-ақ пайда әрқашан көңілді, ашық-жарқын, бола бастаған тұншықпадан қатты әлсіреп қалды. Ол бұл жерде болған қайырымды да кең пейілді болатын. кезінде сауығып кете алмады, дегенмен қалайда бұл жолды басып Мәрттік, жомарттық мінезіне қатысты өтуге мәжбүр болды. Ол түншықпасы күшейетін жерге жеткен кезде мынадай бір әңгіме бар. Мақсұт Әлі тұншығып, оның пәк рухы рухани биікке қанат қақты. Бұл 939 һижри деген бір кісі ұрыста ханның сол жақ қәмәри (1533 милади,маусым-шілде) жылы болды, бұл туралы екінші иығын садақпен атып жарақаттайды. кітапта толық айтылады. Содан екі жылдай аурып жүреді. Әл үстінде сырқаттанып жатқанда бір топ кісі сол Мақсұд Әліні ұстап, хан алдына/183/ алып барады. Бәрі хан кегін алады деп ойлады. Алайда хан оны құрметтеп, иығына ілер артық шапаны болмаса да үстіндегі шапанын шешіп сол кісіге жабады. Оған “Сенің келгенің қандай жақсы болды, әйтпесе зерігіп отыр едім”, - деді. Осылайша өмірінің соңына дейін оған ілтипат көрсетіп жүрді. Мұндай оқиғалар көп кездеседі. Оның көбісі екінші кітапта айтылады. Оның жомарттығында шек жоқ еді. Мен жиырма төрт жыл оның қызметінде болдым. Оның берген сый-сияпаттарының есепсездігі соншалық кейде қазынада түк 127
қалмайтын. Ол аз болса үйде о пықыр да өз мақсатына жеткен жеуге ауқат та қалмай, гаремнен болып, балаларының алдында ұятты тамақтанатын. Осылайша сыйлыққа болмасын”, - деді. жұмсалатын шығындар оның иелі гінен түсетін табыстан асып кететін. Ал білімдарлығына келгенде мен оған тең келер кісі көрмедім. Тіпті Ол ержүректілігімен де өз қатар егер де оның қолына сауатсыз, сөздері ластары арасында ерекшеленетін. түсініксіз хат түсетін болса, мейлі Мен бір жолы әскерді жеке өзі өлең, қара сөз болсын бәрі бір кі шабуылға бастап шыққан кезде діріссіз рахаттана оқи беретін. Ешкім жанында болғаным бар, ол туралы де ол сияқты оқи алмайтын. Ол нәсх екінші кітапта баяндалады. Мен өз және насталик жазу үлгілерін жақсы басым, моғол ұлысында да, өзбектер меңгерген-ді. Парсыша, түрікш е өте мен шағатайдарда да ол сияқты сауатты, дұрыс, мінсіз жазатын. мерген жанды көрген емеспін. Мен пақыр, қатарынан жеті-сегіз жебені Түрік тілінде мінсіз шығарма жаз бірінен соң бірін атып, бөкен, сондай- ғанда оған басқалардың теңесуі мүм ақ қоян, құс аулағында мүлт кін емес еді. Өлең шығарғанда оның жібермейтінін талай рет байқадым. күш-қуаты мен дарынына тең келер Оның мергендігі аңды талғамаушы адам өте сирек кездесетін. Ол ешқа еді. Моғолстандағы қырғыздар және шан өлеңді ойланып отырып жазбай басқалармен болған ұрыстардағы тын, ылғи шабыттанып отырып оның мергендігі сол тайпалар айтатын. Бас қосуларда алдындағы арасында аңыз болып айтылатын. өлең жинағын ашып, қандай уәзін қандай ұйқас демей, соған сәйкес Мен мұндай жаратылысы мәрт өлеңді суырып салып айта беретін, жанды сирек кездестірдім. Бір жолы әрі оны бір-екі рет оқитын, естіген Әндіжанға бір федаи (жанкешті) келіп жан жадында сақтап қалатын, олай ханға қастандық жасамақ болады. болмаған жағдайда жазып алуға Бірақ ыңғайын таба алмайды. Содан келіспейтін. Мен сондай жиындардың ханның ат қорасынан бір атты алып бірінде хан суырып салып айтқан қашады. Оны орта жолдан ұстап өлеңдерін есімде сақтап қалған едім. алып, ханға алып келеді. Ол ханға: Солардың ішінен бірнеше бәйітті “Мен мұнда сізді өлтіруге келіп едім, осы жерде келтіре кетейін. Бәйіт: бірақ ретін таба алмадым. Онан соң ақыры келгеннен кейін, ханның ат Қай гүлзарға барсаң да гүл кездеспес қорасынан ат алып қашайын, бір істі тындырғаным болсын”, - деп тең саған. ойладым. Бұл ісіне бәрі өлім жазасын ұсынды. Сонда хан мен пақырға: Сен гүл болсаң, мен бұлбұл шын “Сен оны өз нөкеріңе тапсыр, олар оны ұстай тұрсын, сосын жазаға ғашығын аңсаған. кесерміз”, - деді. Жұрт тараған соң, /184/хан маған: “Хақ Тағалаға Мен жәннатан іздеймін өзің туған оның бәлесінен құтқарғаны үшін шүкір етем, оған сол атты қайтарып төркінді, бергін және өз нөкерлеріңе тапсыр, ордадан біраз жерге дейін шығарып Көрсін халық нұрыңды, көрсін сенің салып, босатып жіберсін. Сонымен көркіңді. 128 Шашың қара, бетің ақ, көрген адам ұғар ма? Көңілімде, ей Саид, ғажайып бір арман бар./185/ Оның мына бір өлеңі: Шүкір, Алла! Мас қылды махабаттың
шуағы. мен айтылуы бірдей сол мағна бүгінгі қазақ тілінде қолданылып келеді. Ол Өле ғашық пендемін, болмағайсың сөздер: қайсы, жүзің, гүл, бұлбұл, мың, һур(хур), жаннат, алма, көңілім, шүбәлі. көргелі, опа, жан, атпасын, қылдың, оғы, қорқадүр, қате, пенде, құса, Гүлстанның кеудесін көрсең шаршы айып етпеңіз, зар, жоқ, қылғай. Ауд. қадаған, Ұзын сөзді қысқасы, бір күні мен ханға осындай суырып салма Сол бір сұлу шаршы да кетсін сенің өлеңді парсы тілінде айтуға ұсыныс жасадым. Хан ойланып, Қожа Асан садағаң! диуанын ашсын деп бұйырды. Сонда мына ғазелге көзі түсті: Және де: Адал болам деп маған ант ішкенсің тоқсан мың. Сөйте тұра сен менің жүрегіме дақ салдың. Жаралама жүректі, абай болғай сөзге де, Кәдімгідей сені мен қызғанамын Болмысымен біреудің өліп-өшкен өзгеден. жанысың... Адал болам мен саған дейсің қарап көзіме, Осы жерде отырғандар өлеңді әрі іліп әкетіп айта бастады. Хан мына Бірақ, бірақ сенің сол сену қиын сөзіңе! бәйітті айтты: PS: Жоғарыда Саид ханның сұрып- Айт тағы бір қайталап: “Сен біреудің жанысың, Алпыс екі тамырда ағып жүрген қанысың”. салма өлеңдерінің кейбір сөздерін Хан осы бәйіттен кейін ешқашан қаз-қалпында өзгертпей бердік. парсыша өлең жазбады. Оның Оның себебі ол сөздердің жазылуы жанының нәзіктігін, осы жолдардан- ақ ұғынуға болады. Сазды аспаптардан және көңілді көтеретін удта, сетар (үш ішекті), дутар (екі ішекті), чартар (төрт ішекті) және қобызды өте шебер меңгерген еді. Бәрәненде чартарды жақсы шертетін. Сүйекті жонуға асқан шебер болды, оқ атуды өте жақсы меңгерген, былғары қолғап пен томаға жасау шебері де болған. тұмылдырық тігудің ісмері болатын. Аңшылықтың қыр-сырын толық меңгерді. Бұл істерге ол әрдайым ынталы еді. Керемет саятшы болатын. мал шаруасы мен аңшылық істерін жақсы білген, оған ерекше ынталы болған. Өзінің барлық артықшылықтарынан /186/ең басты артықшылығын осы деп санаған. Ол жас шағында бейқам, ержүрек, 129
думаншыл, көңілді, шарапқор және келді. Бұл ғажап көрініс болды. Ол әуесқой еді. Өйткені бір сағатқа қожалардың тариқатын ұстаған соң,/ шарап ішпей жүре алмайтын. Алла жандарын жаннатта еткей/ Ораза күндерінен басқа күндерде нағыз әділетті болды.. Содан көркем есте болуды түсінде де көрмейтін. мінез жолын ұстанды. Мінезінің Мүбәрәк жасы отыз жетіге толғанда жақсылығы мен қылықтарының яғни 928 һижри қәмәри (1522 ұнамдылығы соншалықты болғаны милади) жылы ішуден бас тартты. онан бұрынғы хандарда Уәйіс ханнан Жақсы жолға түсті. басқасының бұндай тартымды мінезі болмаған. <Алла біледі!>. Оның Мен екінші кітапты жазу үстінде мүбәрәк өмірі жайлы толық білгісі әңгіме ханның бас тартқан деген келген кісі екінші кітапты оқып жеріне келгенде оның тарихи жылы шығуы керек. еске түсті, ол оқиғаны мен былай: «Хан 928 һижри қәмәри (1522 милади) 69 - әңгіме. жылы ішімдік ішуден бас тартты»,- деп жазып қойыппын. Бірақ шариғат Сұлтан Саид хан ұлы тыиым салған басқа нәрселерден бас Әбдірашид хан жайында. тарта алмаған. Сол себепті оның бас тартқаны толық емес. Өйткені мына Бүгін, 953 һижри қәмәри (1546 аятта: <Аллаға шын жүректен тәубе милади) жылы, мәртебелі Саид келтіріңдер>1 деп жазылған. Әйтпесе ханның ұлықтау ұлы Әбдірашид хан «тәубе» сөзінің соңғы екі «б» және оның орнына хан тағына отырып, «һ» әрпі тіркелмей ол екі әріпсіз билік етуде. Бұл “Тарихты” /187/мен, тарихы есптеледі. Мұхаммед Қайдар пақыр, оның әйгілі PS: (Тәубе сөзі шариғат термині ретінде: Жасаған күнәлеріне өкініш білдіріп, күнәдан бастартып, Хақ жолына қайтып оралу мағнаны білдіреді. Ал, қазақ тілінің сөздігінде: Тағдырға ризалық, шүкіршілік, қанағат тұтушылық,-деп түсінік берілген. Ауд) Әзірет мәхдуми Қожа Баһааддин Маһмұд <Алла оған саулық бергей> Қожа Хавәнд Маһмұд лақабымен Қашғарға келгенде хан олардың риясыз достарының алқасына қадам басты. Дәулетті қызмтшілерінің қатарында жолаушысы болды. Шарап ішуден алғаш бас тартқаннан кейін бес жыл өткен мерзімде тәубесін толықтырды. Сонымен аятта толық тарихқа айналады. Сонымен мына аятқа: <Аллаға шын жүректен тәубе келтіріңдер>.2,- шын мәнінде сәйкес 1 (66-сүре, 8-аят) 2 (66-сүре, 8-аят) 130
есімі және қадірменді лақабымен келген хабары келіп жетті. Хан бұл сәндеп, реттегенбін. хабарды патшаға айтты. Патша: “Оның аты Әбдірашид болсын. Бұл “Тарих” моғол хандарының Бұл есімнің Сұлтан Саид ханмен ішінен Ислам дінін қабылдаған ұйқастығы бар”, - деп айтты. Сөйтіп Тоғылық Темір ханнан Сұлтан Жүніс Әбдірашид хан деген әйгілі есімді ханға дейін өзім сенімді кісілерден патша қойған еді. Сөз жоқ ол есім естіген және оған қарсы сөздер қадірлі болып, әкесінің орнына айтылмаған нақтыәңгімелергесүйене мұрагер ретінде таққа отырды. отырып жазылды. Қайшылықтарға толы, күмән тудыратын әңгімелер Немере ағам Сейіт Мұхаммед кітапта жазылған жоқ. Жүніс ханнан мырза Ферғана уәлаятында болған бастап, Сұлтан Саид ханның соңғы кезде Жәнібек сұлтан өзбектерге күндеріне дейін толық екінші қарсы шығып, олардан Ферғана кітапта жазылды. Бұл кітапта уәлаятын тазартқан еді. Құндызға толық баяндалған оқиғаларды ұзақ патшаға адам жіберіп, Сұлтан Саид әңгімелеу, қайталау лайық емес ханды алғызды. Мына Әбдірашид болғандықтан қысқа баяндадық. хан оңбаған өзбек қолында тұтқында Егжей-тегжейлі әңгіме екінші кітапта болатын. Әлгі жеңісте Әбдірашид жазылды. құтқарылып, қадірлі әкесіне қосылды. Менің әпкем Хабиба Бірақ Әбдірашид ханның өмірі Сұлтан ханиш Самарқаннан келгенде екінші дәптерде жоқ. Өйткені оны хан некелеп алып, оған Әбдірашид осында кеңірек баяндау жөн саналды. ханды тапсырды. Ол Әбдірашидті Сол күндері Сұлтан Саид хан өзінің аналық мейіріммен тәрбиеледі һәм інісі Сұлтан Халел сұлтан мен Әмір Ғури берласты Әбдірашидке Мансұр хан Моғолстанда келгенді. атабек етіп бекітті. Сол кезде ол үш Шарын-Шелекте шайқас болды. Бұл жаста болатын. Екі жылдан кейін екі ағайынды жеңіліп, қашып кетті. әмір Ғури барлас қайтыс болды. Осыдан соң олардың Моғолстанда Моғолдардың салты бойынша оның қалуы мүмкін болмады. Олар орнын немере ағасы Әлі Мирак шарасыз күйде қалып, Әндіжанға берласқа табыс етті. Әбдірашидтің кетті. Хан тұтқындалды және ол атабегі болып Әлі Мирак берлас жерден қашып Кабулға жиен ағасы бекітілді. Оған ұстаздық ету маулана Бабыр патшаның жанына барды. Мұхаммед Ширазиға тапсырылды. Бұл жайында екінші кітапта толық Ол өте білімді әрі мейірімді кісі баяндалады. болған. Бүкіл ғұмырын моғол қағандарына қызмет етуге сарп Әбдірашид ханның шешесі қара етті. Маулана Мұхаммед Ширази халықтан шаққан. Ол сол уақытта басқарма басшысы еді. Сұлтан Саид ханның жанында күтушісі болып ханның сарайында ықпалы күшті жүрген кезде хан некелеп алған еді. болған. Рашид сұлтанның атабегі Хан, Әндіжанға тұтқынта болған шын мәнінде осы Мулана болды. Әлі кезде оңбаған өзбек, оны ханнан Мирак берластың атабек лауазымына бөлек, ажыратып алған-ды. Бірақ ие деген аты болды. ол ханнан жеті айлық балаға – дәл осы Әбдірашид ханға екі қабат Рашид сұлтан 915 һижри қәмәри болатын. Хан Кабулға барып,/188/ (1509 милади)жылы туған./189/ Бабыр патшаға қосылғанда, ханға Хан оны 928 һижри қәмәри (1522 сол қызметші әйелден бір ұл дүниеге 131
милади) жылы он үш жасқа толғанда Сондықтан оның Моғолстанға Моғолстанға жіберді. Оның тарихы барғаны жөн болар”, - деді. Бірақ бұл былай: Сұлтан Халел сұлтанның ұсынысты немере ағамның өзінен баласы Баба сұлтан, бұрын басқа ешкіммен бөліспеді. Әсіресе айтылғандай, әкесі Сұлтан Халелді Мырза Әлі Тағай қарсы болды, ол Жәнібек сұлтан Ахсида өлтірген толық Бабыр сұлтанды жақтады. кезде емшектегі бала болатын. Рашид сұлтан сияқты Жәнібек сұлтанның Осы арада Қожа Әлі баһадүр сарайында тұтқында еді. Ферғана ажалы жетіп, қайтыс болды. Сол бағындырылған соң ол ханға себептен сапар жоспары әбден қосылды. Хан бұл немере бауырын бұзылды. Сонан соң хан Рашид өз балаларынан да көбірек құрмет сұлтан барсын деп шешім қабылдады. тұтатын және оны Қожа Әлі баһадүрге Бірақ жағдайдың болашағы әбден тапсырды, бұрын ол Сұлтан Саид алаңдатып, күдік сейілмеді. Немере хынның қызметінде болған адам. ағам Рашид сүлтанның мәселесін Қожа Әлі баһадүрге Баба Сұлтаннның толық жүзеге асыруға тырысты. Ол атабегі лауазымын берді. Қожа Әлі ханға былай деді: “Ол істің жөні баһадүр моғол еді. Ол Моғолстанда былай болмақ: Мұхаммед қырғыз ұзақ тұрған. Сондықтан Моғолстан біраздан бері Әндіжанда. Оның оған қымбат еді. Әрі Моғолстанда тұтқыннан босатып, моғол ұлысынан болу оның арманы еді. Сол себептен Моғолстанға барғысы келетіндердің ол ханның Баба сұлтанға Моғолстан бәрін және малы барларды алдына мен қырғыздарды беруін сұрады. Ол мал салып, жанына беделді әмірлерді Баба сұлтанды Моғолстанға алып қосып жіберу керек”, - деді. Ақырында кетіп, қырғыздар мен Моғолстанның хан бұл ұсынысты құп алды. Ол мыра істерін басқаруды өтінді. Хан бұл іске Әлі Тағайды әмірлердің әмірі етіп, ризалығын бергісі келді. Алайда менің Мұхаммед қырғызды қырғыздарды немере ағам Баба сұлтан оның күйеу басқаруға жіберді. баласы бола тұра, ондай ұсынысқа наразылық білдірді. Ол: “Моғолдың Сол күндері Әлі Мирак берлас аңсары Моғолстанға ауып тұрады. қайтыс болған еді. Әлі Мирактың Баба сұлтан Моғолстанға орныққан ұлы Мұхаммади берлас дәстүр кезде барлық моғол Моғолстанға бойынша мұрагер ретінде Рашид кеткісі келеді. Оған тыйым салу – сұлтанның қызметіне кірісті. Ол да Баба сұлтанды ренжіту болады, ал солармен бірге жүріп кетті. Немере ерег сіз бұған тоқтау салмасаңыз ағамның белсенділігімен хан Рашид елдің Моғолстанға аууы сіздің сұлтанға патшалық дүние-мүлкінің мүддеңізге сай келмейді. Сөйтіп үштен бірін, адам, әскер, қару- араларыңызда реніш туып, ол мәселе жарақ, киіз үй мен шатыр беріп әбден шиеленесіп кетпей ме? Ал Моғолстанға жіберді. Аттандырар керісінше, егер Рашид сұлтан болса кезде хан шаңыраққа өзінің барлық өз балаңыз, оны жіберсеңіз,/190/ аспап-саймандарын алғызып, маған қанша ел онымен кетсе де, сізге бұйырды: “Рашидтің қылышы жаманат келмейді. Егер де сізге мен қорамсағын сен өз қолыңмен қолайсыз болып жатса, тоқтау сала беліне байлап, атына мінгіз, бұл құт аласыз. Рашид сұлтан жас болса ырым болсын әрі әскери істе ол да одан еш жамандық күтпейсіз. сенің шәкіртің болсын!” – деді. Мен пақыр бұл қызметті орындадым. Хан орнынан тұрып фатиһа/191/ сүресін 132
оқып, бірнеше рет қайталап: “Есіңде мен пақырды Рашид сұлтанға сақтап, ұмытпа, сенің беліңе алғаш қосып Бәлурға жіберді. Сөйтіп мен қылыш байлаған бұл Мұхаммед Бәлурға кеттім. Әскери қызметтерді Хайдар. Сен енді оның шәкірті орындадым. Сол кезде Рашид хан он болдың. Егер де сенен: “Әскери істе сегіз жаста еді. Оның жанында бірде кімнің шәкіртісің?” – деп сұрайтын бір тәрбиелі, әдепті адам болмады. болса, сен кімді айтар едің?” Рашид Сондықтан ол әңгімелесу, күнделікті хан: “Мен пәленшенің шәкіртімін!” адамдармен қарым-қатынас жасау – деп айтамын деді. Хан айтты: әдебін үйрене алмады. Әрине оның “Ал Мұхаммед Хайдар – ол менің жанында жиренішті Мұхаммади шәкіртім”. Бұдан соң ол бұл сөздерді бастаған топ болды – олардың адам бірнеше рет қайталап, фатиһа сүресін деген аты болмаса – жүріс-тұрысы оқып, шығарып салды. Рашид сұлтан мал сияқты болатын. Мал сияқты Моғолстаннан кетті. Қырғыздарды адамдардан нені үйренуге болады? Менің аса қабілетім болмаса да өзімді түгелдей Мұхаммед қырғыз жинап, сол топтан биік санайтынмын. Рашид Моғолстанды толықтай бағындырды. сұлтанмен тығыз қарым-қатынаста Сол кезде Моғолстанда қол көбейді. болдым. Шаһ Мұхаммед сұлтан Оны толығырақ айту – ұзаққа мен Баба сұлтанға деген ықыласым, созылады. Қорытып айтқанда, өзбек- сүйіспеншілігім Рашид сұлтанға қазақ жорықтары және қырғыздардың көшті.Сонымен біз біршама уақыттан қарсылық білдіруі Рашид сұлтанды соң ханға оралғанымызда хан өз Қашғарға қайтуға мәжбүр етті. баласының мүлде өзгергенін көрді. /192/Рашид сұлтанның көзінше де, ол Бұл уақытта Баба сұлтан мен Шаһ жоқ кезде де хан бірнеше мәрте: “Біз Мұхаммед сұлтанға байланысты оқи саған ризамыз, Рашид сұлтан сенің ғалар болып өтті, ол туралы екінші жаныңда жүріп көп өзгеріпті, құдайға кітапта толықтай баяндалады. Мұ шүкір, біздің көңіл қалауымызға хамм еди берлас та сол оқиғаға қатысы жақындай түскен”, - деп айтты. болған. Шаһ Мұхаммед сұлтанның мұрагерлері оны айыптап, ханнан Осы арада Ақсуда Имин Қожаның оны қанға қанмен кек қайтаруға жауластық әрекеті жайынан хабар табандап сұрады. Мен және немере келіп жетті. Немере ағам екеуміз ағам екеуіміз бұны болдырмадық. оны тыныштандыруға қанша әрекеттенгенімізбен, еш нәтиже Сонымен, сол қыста 934 һижри шығара алмадық. Осы туралы қәмәри (1528 милади) жылы хан және Мырза Әлі Тағайдың жасаған сайтандықтары жайлы екінші кітапта баяндалады. Ақырында хан мені Рашид сұлтанмен бірге Ақсуға аттандырды. Ақсуда елдің бәрі аяғынан тік тұрып, қарсы алды, ал Имин Қожа сұлтан ханға кетті. Мен Ақсуда алты ай болдым, Ақсу уәлаятының әскери істері және қарауындағыларды толықтай жөнге келтірдім. Мұның алдында бірде Моғолстанда хан бадам (жанғақтың 133
бір түрі – ауд.) жеп отыр еді. Бір жеткенде, келесі жылы хан Тибетте бадамды тісімен қыршып қалғанда, ғазауат жүргізуге бет алды. Мені қақ айырылып, ішінен екі дән шықты. ол жаққа алдын ала аттандырды. Хан Рашид сұлтанды және мені Мен Тибет уәлаятының кейбір қасына шақырып алып, екі дәнді аймақтарының істерін реттедім. Хан екеумізге бірде де: “Үлкендердің мы іле соңымыздан келді. Тибетте бес нандай салты бар, егер екі адам дос мың әскер жиналды. Бес мың әскерді болғысы келсе, осындай бадамн ың Тибет қамтамасыз ете алмайтын бір-бір дәнін жеу керек, оның мағы еді. Сондықтан мен, ханның насы мынау болмақ – екі дән бір қа баласы Ескендір сұлтанмен Рашид бықта, бір-бірінен бөлек болмайды. сұлтанның інісімен Кашмирге кеттім. Олар нағыз бірлікте болады. Мен де Кашмирде қыстап шығып, көктемде сендерге осындай тілек тілеп, дос бо хан қызметіне оралдым. Бұл оқиға лындар деп, осыны істеуге әмір ет баяндалғандықтан, бұл жерде оны тім”, - деді. Екеуміз де әдеппен жерді айтып жату мақсат емес. сүйдік және бір-бірімізге астымызда ғы аттарымызды сыйға тарттық. Тоқ етерін айтқанда, Тибетке Екеуміз Ақсуда өте тату болдық. Дос ханның құзырына барғанымда хан тық, бірлік, мейірім және бір-бірімізге Жаркентке бет алды. Мені Урсангтың деген сеніміміз сондай жоғары шекке пұтханасын талқандауға аттандырды. жеткен еді. Одан асу мүмкін емес-ті. Мен төрт ай жолда жүрдім. Хан Біздің достығымызд ың беріктігі сон қайтып келе жатқанда қайтыс болды. шалықты, егер ол жайлы жазар бол Ханның қол астындағы әмірлері сам, оны оқығындар бұл жай/193/ қы Рашид сұлтанға әкесінің өлімін зыл сөз ғой деп ойлап қалуы мүмкін. естіртті. Менің немер ағама да бұл хабарды жеткізген. Немере ағам Қорытып айтқанда, алты айдан ханның мазарының басына барып, кейін біз бір-бірімізді қимай ажырас аза тұтты. тық. Мен ханның қызметіне кеттім. Қоштасу кезінде мен бір ғазел 940 һижри қәмәри жылы мұһәррәм айтқан едім. Содан төрт бәйіт үзінді айының 10 күні (1 тамыз 1533 ми- келтірейін: лади) /194/Рашид сұлтан келгенде немере ағам дауыс салып алдынан Біздер кетіп барамыз бауырымыз езіліп, шықты, ал анау болса тап сол жерде оны өлтірді. Немере ағамның бауы- Қоштасудың күйігі жүз мың дерт боп ры Әлі Сейітті де оған қоса шаһид етті. Олардың шаһид болғаны хроно- сезіліп. граммада мына сөзбен: “қәтәлә фи-л- мұһәррәм” - “Мұһәррәм айында екеуі Сенің жүзің кем емес Ләйлі сұлу өлтірілді” деп белгіленді. жүзінен, Ерліктің жолында екі дәстүр бар. Патшалар осы екі дәстүрді мақтан Біздер қайтіп барамыз Мәжнүннің ететін. Бірі – егер бір адам достыққа шынайы қызмет етсе, ол қызмет әр ізімен, түрлі сыйлықтармен марапаттала- тын. Немере ағам Жүніс ханның Қалай жалғыз барасың деп сұрайсың жиен қызының баласы еді және моғол ұлысының сұлтандары мен сен менен, қағандарының сарайында қызмет ету Қимастық пен сағыныш бірге барады менімен. Әбдірашид шаһ біздің – мұхиты ғой пейілдің, Теңізде рақым жүзуге мен бейіммін. Кейін мен ханның қызметіне 134
атадан балаға ауысып мұра болып бетін тездетіп жапқан жөн. келе жатқан ұлысбегілік мансаптың Хақ тағаланың қалауы солай иесі еді, екінші кітапта ұлысбегінің мәні баяндалады. Ол Рашид ханның шығар. Қалайда барлық нәрсе оның әкесінің жанындағы ең жақын құдіретінде және мына аятта: <“Біз адамы болатын, оның қолындағыдай Алланың пендесіміз және оның билік ешкімде болмайтын. Немере алдына қайтіп барамыз”>1 ден қойып ағам сұлтан Саид ханның жанында оқу керек. Бұдан әрі таңқаларлық жүргенде оған көп қызмет етті. жағдай араға арандатушылық тудыр Біріншісі – Әндіжанды жаулап алуы ғандарды Рашид сұлтан олардың – ханның үкіметінің негізі болды. мәртебесін көтерді. Соның бірі- Оның екінші қызметі – Сұлтан Саид Мырза Әлі Тағай Рашид сұлтанның ханды Қашғарға алып келуі. Бұл жанында беделге ие болып, немере іске қатты ынта көрсетіп, кіріскен ағамның орнына Қашғарға жіберілді. немере ағам еді. Егер олар бірге тізе Ол Қашқарға кетті. Ол жерде немере қосып қимылдамаса Қашғардан үміт ағамның бала-шаға және ұрым- жоқ еді. Осы тәріздес қызметтері бұтағын құртуға бір сәтке де тыным көп-ақ . Хан оның қадірін білетін таппады. және ылғи айтып отыратын әрі сол үшін де құрметтейтін. Ал Рашид Шейх Саид Казеруни “Саийр ханға еш қызмет етпей-ақ қылмыс -ән ән-нәби” атты кітабында: жасаған болса оның күнәсін “Бәдр соғысы кезінде құрейш кешіретін себептер жоқ емес. Оған басшыларының жетпіс адамы мысал- Рашид сұлтанды Әндіжанға тұтқынға түсті. Олардың құнын өзбектердің қолынан құтқарған және төлеп алу үшін құрейштер Меккеден одан әрі оны Моғолстанға барып келіп құнын төлеп тұтқынды патшалық етуді бастауына себеп босатады. Әби-л-Асты да құнын ала болған да менің немере ағам болды. келеді <Алла оған рақым болсын!> Егер Мырза Әлі Тағай мен Қожа Әлі Оған пайғамбар өзі пайғамбар баһадүрдің сөзі іске асқанда, Рашид болғанға дейін қызын беруге уәде сұлтанның орнына Баба сұлтан кеткен берген-ді. Әби-л-Ас исламға кірген болар еді. Әрқашан Рашид ханның жоқ болатын. Меккеден құрейштер ісі жақсарып, алға басуына бар тұтқындарын босату үшін құнын ынтасымен кіріскен де немере ағам, әкелген еді. Пайғамбар қараған сөйтіп /195/күйеу баласы Имин Қожа кезде оның киелі жүзінің сәулесі сұлтанның бес жиен сүйіп отырса да Әби-л-Астың жүрегіндегі кәпірлік осы арада ол Имин Қожаның орнына татын тазартты. Сонда Әби-л-Ас Рашид ханды жөн көрген. Ол да сахабаларға айтты: “Менің жүрегіме Имин Қожа сұлтанды сергелдеңге ислам нұры қонды. Сондықтан мен түсірсе де еш бөгет болмаған. Барлық Меккеге барып, қайта оралғанда жағдайда оның арманын орындауға иман келтіремін”. Сахабалар жауап ынта көрсеткен. Бұл жерде оның берді: “Дәл қазір мұсылман болуың барлық қызметін тізіп шығу мақсат керек қой./196/ Өйткені одан бұл емес те шығар. Оның барлық дүниеде пайда бар. Сен құн төлеу жақсылықтарын ұмытып, бейкүнә үшін көп мал алып келдің. Олар Алла жанды өлтіру – таңырқарлық іс тағаланың қалауымен: пайғамбардың болды. Дұрысы осы сөздермен қағаз айтуымен саған адал болады”. Әби- 1 (2 -үре, 156-аят) 135
л-Ас жауаб берді: “Қанша адал болса Деген күннің өзінде тамшы қанға да мұсылмандық әуел арамдықтан татымас, арылу арқылы болу керек”. Әби-л-Ас Болмау керек безбүйрек, болмау керек Меккеге кетті. Ел қарызын қайтарды. қатыбас. Сонан соң жұртқа дауыстап: “Кімнің менде қарызы қалды?” – деді. Бәрі Рашид хан сенімді адамдарды жауап берді: “Қарызымызды алдық, сенде ешқандай қарыз қалған жоқ”. өлтіргеннен кейін хан тағына Сөйтіп, ол ашық түрде иман келтіріп, Мәдинаға пайғамбарға тартты. отырды. Саид хан қайтыс болды Пайғамбар Зейнепті алғашқы уәде бойынша оның үйіне жіберді. Оның деген хабарды есітіп Мансұр хан айту себебіміз, Рашид хан таққа отыруы нақақтан қан төгу мен Ақсуға барды. Рашид хан немере қатыгездік әрекеттен басталды. ағасын жақтырмай қарсы шықты. Парасатты, тектінің, ақылдының, әділдің, Мансұр хан мақсатына жете алмай Бүкіл байлық солардың қалтасынан кері қайтты. Рашид хан да ордасына табылды. қайта оралды. Мансұр хан әрекетін 136 қайталады. Рашид хан да оның қайта алдынан шығып, шайқасып, олжалы боп оралды. Ханның әмірлері ханға қызмет етуден үрейлене бастады. Өйткені немере ағамды ешбір жазықсыз өлтірген соң, олар жақсы өмірге оған деген сенімін жоғалтты. Мырза Әлі Тағай Қаратегінге қашты. Ақын айтқандай: О, жексұрын жеңгетай, жүрсің бе әлі жан шықпай?! Жексұрыны еркектің бар болғаны қаншықтай! “Жақсы кетсін, мен қалам!” дедің-ау сен қамықпай, жақсыларды сыйғызбай, қалдың бәрінің артында!/197/ Мырза Әлі Тағай жын қуғандай қашқан соң, қалған хан әмірлері бірігіп, ханның кейбір балаларын алып, Хотанға кетті әрі ашық түрде қарсылық көрсетті. Рашид хан олардың соңына түсті. Өзге жұрт Рашид ханды қарсы алуға шықты. Дегенмен біраз тобы қамалда қалды. Олардың бәрін байлап-матап Рашид ханның алдына алып келді. Рашид хан оларды кешірді де бәрін босатуға әмір берді. Сөйтіп бұл топ қылмысты бола тұра, өлім жазасына лайық бола тұра жазаланбады. Олар ханға ешқандай қызмет жасамаса да
құтылды, ал немере ағамның жақын Осыған дейін Рашид ханның істері туыстығы бола тұра әрі еңбегі сіңсе жәйлі Үндістан мен Кашмирде естіген де, күнәсі болмаса да сондай жаппай сенімді кісілердің әңгімелеріне сүйене қырғынға ұшырады. отырып жаздым. Өзбектерді жеңген соң Әндіжан мен Тұрфанға бет алды. Ұғып болмас жалғанның құпиясын, Алайда оның мән-жайын сенімді адамдардан естімегесін, естіген жұмбағын, қисынсыз әңгімені жазуға лайық деп санамадым. Сондықтан қалам Жақсылардың белгілі тіршілігі тізгінін одан тарттым. Себебі бір ыңғайсыз істер үшін ел Рашид ханды жылдағы. айыптады. Ал ол қолайсыз істердің барлығының Мұхаммади берластан Жақсыларды білмейді, қателесер шығып отырғанын Рашид хан да біле бермейді. Мұхаммади берласты тірілер, осы дәрежеге көтеретіндей атқарған лайықты қызметі де жоқ. және оның Екі жүзді адамдар табысына қолы артықшылығын ерекшелендірер көрсеткен батырығы да жоқтұғын. жетер. Осы істердің барлығыында оның болмыс бейнесін көру керек. Жалпы, әмірлерінің ісін бітірген соң, ал немере ағаларын, бауырларын Рашид хан пенделікпен жасаған және әкесінің әйелдерін, соның істері туралы жазыла қойса оқыр ішінде Сұлтан Саид ханның ең мандар оны орынсыз деп ойланып сүйікті жары Зейнеп Сұлтан ханымды қалуы мүмкін. Барлас тайпасының қуды. Сосын бұрынғы жаулары “есек” лақап аты шынымен оған Шейбан өзбектерімен достасты. Бұ толық лайық келеді. Ол Рашид ханды рын айтылғ андай, ежелден жауласып немере ағаларын, нағашыларын әмір келе жатқан өзбек-қазақпен жауласты, лерді өлтіруге, жұмыстан босат уға, оларды жоюға кіріскен еді. Екі жақ қудалауға оларды ханның шаңыра тың өзбектеріне Рашид хан қарын ғынд ағы некелі әйелдеріне /199/ дастарын беріп, ағайын-жекжат арандатып үйленуге мәжбүр ететін. болды. Өзбек Шейбан ескі жаудай Ханды әр нәрсеге мәжбүр қылып Рашид ханның қарындасын саудаға қоятын, мұның бәрін баяндасақ, салды. Қысқасы, ол өзбек Шейбанмен асыра сілтегендей көрінуі мүмкін, одақтасып, өзбек-қазақтарды /198/ сондықтан ол әңгімеден бас тартуды күйретті. Шынында, ол бұрынғы жөн көрдім. дәстүрді бұзған соң, өзбек-қазақты күйрету таңырқарлық іс болды. Сол күндері Алла тағала Әбді Сұлтан Жүніс хан 877 һижри қәмәри рашид ханды осындай қасіреттен (1472 милади) жылы Буруж оғланды құтқарды. Ол “есек” ажал желегіне Қаратоғайда жеңді. Осы уақытқа ілінді. Осыдан соң хан билік тізгінін дейін өзбек пен моғол арасында ақыл-парасат құзырына беріп, көтпеген қақтығыстар болған еді. кателіктерден сақ болуды көздейтін Әрқашан өзбектер жеңіске жетіп, ал болар деген ұміт пайда боды және моғолдар өзбектерден жеңіліп жүре аталары ұстанған қайырымды һәм тін, тек Рашид хан ғана өзбектерді ұлы жолымен әр “есектің” көңілі жеңді. Алайда Сұлтан Аһмет үшін оп-оңай біреудің өмірін өлімге өзбектерді жеңгені бартұғын. Бұрын жазылғанды. Онда Сұлтан Аһмет 137 шабуыл жасап күйретті, майданда оларды жеңген емес, ал Рашид хан оларды ұрыс даласында күйретті.
бұйырмай, жөнсіз қылмыс жасамай, сондай, сол саланың хас шеберін Хақ Тағала әрқашан әділдікке табыс таңдандырған. беріп, әділдік тағында болсын. Әрі хандық тағына ұзақ жыл бойы Рашид ханнан іргеміздің ажы отырсын, Алла Тағала мен оның рағанына ұзақ уақыт болды. Алайда пайғамбарлары неге риза болса, бұл жерде менің кезімде игерген әрі сондай болғай. Әрі осы жолда өзімнің де қатысым болған оның жасаған қателіктерінің орны толсын. қабілет-қарымы мен талантын <“Аумин-я-Рәбб-ол аләмин”<екі ғана еске алып отырмын, тек сазда әлемнің Жаратушысы қабыл алсын!> аспабында ойнауды үйретуге менің қатысым болған жоқ. Бәлкім, іргеміз Хан істерді талдап шешуде, кісі бөлінгеннен кейін үйренген шығар: тануда осалдық көрсеткенімен өйткені ол тумысынан қабілетті, денсаулығы мықты, сөз орайын барлық нәрсені тез игеріп алатын тауып сөйлесуден қатарларынан дарын еді. Барлық өнер қолынан алда болатын. Қадірменді әкесінен келетін. Ол мұсылман пейілді әрі кейін мергендік жағынан онымен әділеттілікке мүдделі еді. Бірақ таласатын пенде сирек кездесетін. айтылғандай: Мұсаға уәзір болуға Батырлығына келсек, қаһармандық Һарун лайық Һаман емес.Егер орманында – арыстан іспеттес: Перғауынға һаман емес, һарун ал бауырқанған теңізде аждаһаны уәзір болғанда, перғауын Алланың жұтып қояр акула сынды көрінетін. қолдауымен тура дін жолында жүріп, Оның шебер сөйлеп таланты мен дау-дамайға бармас еді. төгіліп тұрған шешендігі – әсемдік теңізінің бірегей гауһарындай әрі көз Әлдеқайда өзіңнен артық болса жауын алар гауһармен айшықталған ғажайыпсандықшадай көрінетін. сырласың, Оның құнарлы қолдары алуан түрлі саз аспаптарын шебер жандандырып Парасат пен иманға ие болар бір басың. орындайтындығы соншалық, оның жанында Шолпан шертер сазының Арпа менен сабанды бірдей ғой деп әуендері солғынданып (Шолпан – бақыт жұлдызы, автор оны әнші- есептеп, сазгер деп атаған – ауд.) һәм саз бағында сайраған бұлбұлдар әуені Түбінде өзің жетесің жабу жауап көмескі тартып қалатын. Оның асқан шабыт қуаты нәзіктік сәттердің тәтті есекке. дәмін татып жүрген. Шарапатты шабыты қара сөздің өзін жақұт Сөйтіп жүріп тозасың, тозып қалай жырға айналдыратын. Оның қабілет дарыны барлық өнер саласын бойлай оңасың? алатын./200/ Ақырында, не керек, өзің есек боласың. Әмірлердің біріне ол әдептілікпен қажеттілік салдарынан бірнеше хат Бұл әңгіменің мақсаты Әбдірашид жолдайды. Соның ішінде бір хатына ханның жаратылысынан әділ болуға қағаздан қиып ағаш, оның бұтақ, ұмтылысын көрсету болатын. Бірақ жапырақтарын бейнелеп салып Мұхаммедидің нұсқауымен жүріп, жіберг ен еді. Өте нәзік етіп жасағаны соның келісімімен әрекет етіп жаман істерге мәжбүр болып жүрген еді. Енді Мұхаммедидің көзі жойылған соң Әбдірашид әділдік орнатып, халқына бақыт әкелер жұмыстар атқарар деген үміттеміз. 138
70 – әңгіме. онда әңгіме Шыңғыс ханның төрт баласы туралы айтылып отыр деп “Тарих-и Рашидидің” білу керек. Ғалым Мырза Ұлықбек бірінші кітабының “Тарих” жазып, әлгі тарихты “Ұлыс-е аяқталуы жайында әрбаа” “Төрт ұлыс” атаған. Білімімнің жеткіліксіз, әлімнің Сол төрт ұлыстың бірін моғол. жоқтығына қарамастан Мендей Моғол екіге бөлінді. Бірі-моғол, қабілетсіз, әлсіз пендеге осы екіншісі-шағатай. Бірақ екі топ бірі “Тарихты” дәптер бетіне қауқарсыз бірін мұқатып, әр қайсысы бірін- қауырсынмен жазуға батылдық біріне ат қойған. шағатай моғолды қайдан болсын. Алайда, ислам дінінде “жете” деп, ал моғол болса шағатайды болған бірнеше моғол қағандары /201/ туралы сенімді адамдардан естіген, “қараунас” (қара тобыр) деп атаған. соның ішінде өзім көріп бақылаған Қазіргі шағатайдың ішінде олардың кейбір хандар ахуалы жайында патшаларынан, Бабыр патшаның жазуға тура келді. Өйткені қазіргі балаларынан басқа ешкім де кезде өзіме құралыптас кісілерге қалған жоқ, олардың мұраға қалған қарайтын болсам, онда осы естіген жерлерінде шағатайлардың орнына аңыз әңгімелер мен сол хандардың әртүрлі адамдар қоныстанған. өмір-тіршілігін білетін бірде-бір адам қалмаған. Сөйтіп егер мен мұндай Бірақ Моғолдардан /202/Тұрфан батылдық көрсетпейтін болсам, мен Қашғар маңында отыз мыңдай онда моғолдар мен моғол хандары адам қалған, ал Моғолстанды өзбек өздерінің ата-бабаларының өмірі пен қырғыз бөліп алған. Қырғыздар да туралы егжей-тегжейлі білмек түгілі, моғол тайпасынан бола тұра хандарға өздерінің ата-тегі жайында мүлдем көп қарсылық жасағандықтан, олар бейхабар қалмақ. Егер жазуды, білімді моғолдардан бөлектеніп кеткен. ғалымдарға жүктегенімде олар үлкен Моғолдар тұтастай мұсылман болып, қиындыққа тап болар еді. Өйткені ислам дініне кірген. Ал қырғыз сол олар хандардың ахуалы мен жағдайын күйінде кәпір болып қала берген, анық біле бермейтін еді һәм бұл ол себептен де моғолдардан іргесін әңгіме моғол және моғол хандарынан бөлектеген. Бұны ұзағырақ етіп басқа ешкімге де қажет емес. Себебі түсіндіруіміздің мәні мынада: қазір дәл қазіргі уақытта моғолдардың моғолдар ең шетте жатқан әрі халқы қол астында ең бір шет жерлер мен аз ел болып отыр. Олардың істері ең аз тайпалар қалып отыр, ал бір жайындағы әңгімемоғолдардың бас кездері Шыңғыс хан ұрықтары мен үрім-бұтақтары әлемнің гүлденген, 139 қазыналы елдерінің төрттен біріне билік жүргізген. Шыңғыс ханның төрт ұлы болды. Әлемді осы төрт ұлына тарту еткен. Әр бір перзенттің ұлысы әлемнің гүлденген елдерінің төрттен бірін билеген. Тарихи кітаптардың егер бір жерінде төрт ұлыс аталатын болса,
қа ешкімге қажеті жоқ. Сол себепті замана парақтарының беттерінен қадірлі кісілер мен ғалымдар мұндай мүлдем жойылып кетпесін және ауыр міндет [бұл “Тарихты” жазуды] моғол хандары өздерінің ата тегінің жүктеп, оларды қиын жағдайға шежіресі туралы білуді қажетсінсе, тап қылмайын деген ойға келдім. осы еңбектен біле алады. Бұл жерге Қабілет-қарымымның жеткіліксіздігі ислам діні таралғанға дейін, өткен мен мүмкіндіктің жоқтығы маған тарихтағы моғол хандары туралы кедергі бола алмады, қауқарсыз шығармада, олардың есімдерінен қауырсынмен дәптердің шарасыз басқа ешнәрсе еске алынбайды, беттеріне мүмкіндігінше жазуға себебі кәпірлердің бәрі тіпті Жамшид болатын оқиғаларды түсірдім. пен Заһһақтың құдіретіне ие болса да еске алуға лайық емес. Бұл кісілердің Авторлардың салтында оқырман әрекеттері құдіреті күшті Алланың дардан егер де олар шығармадан қаһарына ұшырауға лайық. кемшіліктер мен қателіктер байқап қалса, түзетіп, қарсылық көрсетпесе Аттарын да атаудың өзін артық екен деп кешірім сұрайды. Бірақ санадық. мендей жазған құлдың кешірім сұрауға батылы да жетпейді. Өйткені Бұл “Тарих -и Рашидидің” аяғы олар қателік пен кемшілік бар деп 952 һижри қәмәри жылғы зу-л-һежжа айтатұғын болса, мен бастан-аяққа айының (1546 милади жылдың 3 дейін қате және кемшілікке толы наурызында)/203/ соңғы күндері екенін анық білемін. Әр бір қарсы құдайдың құлы, дос-жарандар сын орынды. Сондықтан бұны арасында Мырза Қайдар көреген жазғандағы мақсат «естелік кітап» деген атпен мәлім, мен Мұхаммед болсын дегенім. Әйтпесе тарихтан Қайдар ибн Үсейін көреген таққа өткен моғол қағандарының есімдері отырғанына бес жыл толғаннан кейін әсем Кашмирде жазылып бітті./204/ 140
Тарих-и рашиди Екінші кітап
Кіріспе ахуалын сол уақытқа орай ұзаққа созбай-ақ айтқаным жөн, оған сіздер Мейірімді және рақымды кешіріммен қарап, кіналамайтын Алланың атымен шығар деген үміт бар.Тарихшылар тарихты болашақ жарқын уақытқа сай Алланың кіші құралдарының көмескіден жарыққа жол тартардай қызметінде ең кішісі болып жазбалар дүниеге келтіретін. табылатын мен достар арасында мырза Хайдар Ибн Мұхаммед Үсейін Моғолстан гүлденген уақытында көреген /Алла зәу-затын жарылқағай/ білімді адамдар және кәмәлетке танылатын едім. Көңілде мықтап жеткен ел көп болған. Тарихты орнап естен шықпайтын мынадай зерттегендер баршылық болған жайт болған. Тарихшылардың шығар. Сөйте тұра, қазір жүз үлкен құрметке бөленген себебі елу жылдан астам уақыт өтіп, ол олардың жоғары мәртебелі елден жазба шығарма да қалмаған. болғандығынан емес, дарындылығы Гүлденген барлық қалаларында мен намысқойлығынан еді. Мен өз ойраннан кейін қамал, қорған әлсіздігіме қарамастан тәкаппарлық бәрі күйреген. Тек қана кейбір желінің күшіне және жүзгіштер қалалар мен елді мекендерде әр бір сияқты көрінгім келді. Бірақ бұл жазба жерлерінде ойраны шыққан мұнара қажеттілік үкіміне қатысты кейбір мен қамалдардан басқа ешқандай моғол хандарының бастан өткізген із қалмаған. Сондай-ақ кейбір оқиғаларын әрі жаңалықтарын өмір қалаларда іргесі тастан қаланған тарихының беттерінен түгелдей ханқаһ, медресе – мешіт, арка және жойылмау үшін және ел есінде мұнаралар қалған. Алланың қалағаны қалдыру мақсатындағы әрекет деп қой! Бәйіт: саналуға тиіс деймін. Өлең: Елден ол жерде әсер де қалмаған, Қытай пұты назданба, Қытай да кетер, Жаһан заңы кідірмес, өтер-кетер Олардан ешкім хабар да алмаған. Дала кезген түйеші де кетер Тақта отырған сұлтан да қалмас кетер Абат елді мекендер еш қалмаған, Жәмде қалмас, өрнекті сақинасы кетер бұл ойрандық ұзақ уақыт ізін Сақинаның өрнегі сақинамен кетер/1/ суытпай жалғасып келгендіктен Асан кетер, артында жоқтауы қалар барлық моғол халқы жабайы халге Қорқамын мен жоқтаушы да қалмай түсіп, ел арасында білім алу және рухани жағынан өсіп кемелдену кетер. деген мақсат мүлде жойылып, әрі білім алу арқылы өркендеу деген Сондықтан, <Мұқтаждық тоқтам қағида ел есінен жоғалып білім мен ды білм ейді, Таң атпайын десе де өркендеу ұмытылған дәптерге өтіп күн шыдатпайды> дегендей шама кеткен. Мысра: жеткенше моғол хандарының Білім мен өрлеудің аты да қалмаған 142 Әсіресе, моғолдар ислам дінін қабылдаған соң ойрандалып келген Моғолстан гүлдене бастады. Бұл туралы тарихи деректер жоқ және Мавәраннәһр, Хорасан, Ирак ғалымдары тарихтарда өз заманының патшаларының жағдайын жазған. Егер кейде сөз шабаты келе қалса
моғол хандарының ахуалына назар моғолдар исламды қабылдаған соң салатын болған. Сондықтан олар олар туралы тарихта қалған болса не жайлы айту – шабыт шеңберінде ғана сенімді айтушылардан естіген болсақ шектеліп қалған./2/ өз көргендерімді оған қосымша келтіріп, Алла бұйырса, жазбақпын. Егер олардың хикаяларына Бірақ өзім де оған тиісті күш-қуат қатысты жайыттар болмай қалса, ол көре алмадым. Мұндай ұлы жұмысты жайлы еш нәрсе айтпай, үнсіз қала өз кемеліне жеткізе отырып ұсынуға беретін. Оның ішінде мәртебелі шамам бар дей алмасам да сынақ Рәшидеддин Фәзлолланың «Жамеһ болсын деп көрген оқиғаларды қалам -әт-тәуарих», Хожа Һәмдолла ұшына әкелуге кірістім. Рубаи: Мостауфидің «Тарих-е Гозидесінде, Маулана Шәләфеддин Әлі Иәздидің Біз кімбіз бұл тағдырға кіріптар, «Зафарнамасында», Маулана Әбдол Рәззақтың «Тарих-е Мәнзум», Мыңдаған тауқыметке әлсіздіктен Мырза Ұлықбектің «Төрт ұлыс» кітабында және тағы басқа әсерлерде кіріптар. әрқайсысында моғол хандары хақында орайы келіп қалғанда жер Мен айтайын сен егер де тыңдасаң жерде жазған. Ал оларда ретімен жазылған еш нәрсе жоқ. Қарашы сен халіме, тағдыр маған налыған. Алайда, бұл арада қорытып айтқанда негізгі мақсаты моғол хандарының тарихын баян ету. Өйткені мендей пенденің көп уақыты оған қатысты /3/болып өткен. Алла Тағаланың ілтипатына орай бұл нұсқа аяқталса, ой иелеріне ұсынылған соң мейір мен кешірім жасап, қабылдаған шапанын жауып, кемшіліктерін жасырып жатса, көңіл тыныш және жүрек нұрланар еді. Содан барып, негізгі тарих жазыла басталар еді. Алла жар болғай. Мен, Алланың кішкентай 1-әңгіме құлы ретінде жастайымнан ата- бабалардың өткен өмірін білу үшін “Тарих-и Рашидидің” екінші сол күндері моғол елінің әмірлері кітабының басталуы, мен ақсүйектерінен сұрастырғанмын. 900 (1494-1495) жылдан Олардың жастары небәрі жүз шамасында еді. Менің әкем /Алла кейін Моғол, Өзбек және тозақ отынан құтқарғай/. Бәйіт: Шағатай ұлыстарының әрқайсысында болған же- Әкемнің жаны нұрға толы болғай келеген оқиғалар жайында. Маған берген әйігілі үгіті ақыл болғай. Мен пақырдың туған мерзімі 905 һижри қәмәри (1499 милади) жыл Және немере ағаларым /Алла еді. Ол дәуірдің ғұламалары мына оларды жарылқасын/ тағы әкем, сөздерден ”шаһ-е шәрқ” (Шығыс сенімді айтушылар моғол хандар патшасы) және ”нұр-е чәшм-е шаһ” жайында әңгім айтатұғын. Қазір (Шаһтың көз нұры) хронограмма талай уақыт өтіп, олардан ешкім өмірде қалмаған. Менің ойымша, 143
тапқан. [әбжәд есептеу формуласы Шаш уәлаяты мен басқа аймақтар бойынша автордың туған жылын моғолдардың билігіне өткені, сондай- белгілеу, былай болған. Ш-300, а-1, ақ бүкіл Моғолстан даласы мен көрші һ-5, ш-300, р-200,қ-100. Барлығы -906 аймақтары қалай жауланғаны ұзақ санды құрайды. Ауд] Моғол хан әңгіме, құдай қаласа, ол “Тарихтың” дарының мемлекеті өткен уақытпен негізгі бөлігінде айтылады. Қысқасы салыстырғанда дами бастаған еді. аталған кезеңнен 908 һижри қәмә Өйткені бұл заманда Моғолстан ри(15002 милади) жылдың басына қалалары Сұлтан Жүніс ханның дейін моғолдар ұлысы кедергісіз таққа отырған кезіне дейін қара даму жолында болған еді. қытайдан арылды. Оның қалада, абаттандырылған жерлерде отырық Ұзын сөздің қысқасы, менің шылық өмір-салтына көшуі шамамен әкем – Мұхаммед Үсейін көреген 889 һижри қәмәри (1484милади) ибн Мұхаммед Қайдар көреген ибн жылдары болған. Моғолдарың көп <ұлы әмір, тақ пен семсердің иесі> шілігі еш уақытта отырықшы әмір Сейіт Әлі ибн әмір Сейіт Аһмет болмаған, ешқашан абаттандырылған ибн әмір <айбат иесі, Мекке мен жерді көрмеді деуге болады. Мысра: Мәдина жолдарының жолаушысы, Алланың ілтипатымен жеңіске Аң-құсындай тау-тастың қалыпты жеткен, Алланың көмегімен табыс тапқан> Хұдайдад ибн әмір Болатшы жұрт ұйлығып. еді <Алла тозақ отынан құтқарғай>. Бұл әмір Болатшы ислам дінін қабылдап, кәпірліктің қара жүзін/4/ екі дүниеде жарықпен нұрландырды. Аятта: <Жүздерінен сәждеге тұрған белгілері көрініп тұрады>1 Менің әкем кейін ұлыстардың билеушісі Тәңірден әділдігі мен мейірімінің арқасында ұлы хан болған Сұлтан Маһмұд хан ибн Сұлтан Жүніс хан ибн Уәйіс хан ибн Шерәлі Оғлан ибн Мұхаммед хан ибн Қызыр Қожа хан ибн Тоғылық Темір хан кәпірліктің қараңғы түнін шығыс елдерінде исламның таң арайының сәулесінмен нұрландырды. “Тарихтың” негізгі бөлігі осы тура жолға түскен бақытты ханның билік жүргізу ерекшеліктері жайындағы әңгімелерден тұрады <Алланың нұры қабіріне жаусын!>. Сұлтан Маһмұд хан әкеме <оның қолдау көлеңкесі жойылмағай> әр түрлі ерекше ілтипат білдіріп, мейі ріне бөледі. Бұл жөнінде тарихтың негізгі тарауында баяндалады <Құдай қаласа>. Бұл ілтипатын ол – ханның күйеу баласы шапанын кигізу 1 (сүре-48, аят-29) 144
құрметіне дейін жеткізді, хан өзінен Хорасанда Сұлтан Үсейін бір жас үлкен әпкесі Хуб Нигар мырза өте мықты да салтанатты ханымды менің әкеме ұзатты. түрде тақта отырған еді. Кейде ата Олардың некесі шамамен 899 һижри мен бабалар арасында үрей шаңы қәмәри (1494 милади) жылы Шаш көтеріле бастағанда мырзаның шаһарында қиылды. Некелері қиыл әлемді сәндейтін парасаты немесе ған соң ол Оштырөшіне бүгінде зұлымдықты жоя алатын қылышының Өретөбе деген атпен белгілі, аймағын сәулесімен басатұғын. оған беруге жарлық етті, сол аймақтың айналасының бәрі де сенің Иракта Сұлтан Жақып ибн Ұзын билігіңде деп, аттануға рұқсат етті. Асан өлгеннен кейін ханзадалар жас Бұл уәлаятты тоғыз жыл бойы биледі. болғындықтан мемлекет істері ақсай Осы аралықта көп оқиғалар болды. бастады. Дәл сол заманда қаһар мен Әкемнің билік жүргізе бастағанына ызаның көзі һәм әлемнің уы іспеттес алты жыл өткенде дүниеге мына мен болып көрінетін Шаһ Исмайыл сол пақыр келіппін. Егер осы болған сұлтанның әулетін тас-талқан етті. оқиғалар айтылмаса, мұның өзі Мемлекет істері, елдің діні және парасат иелерінің көзінен таса қалмас үкіметінің билік тіректері әбден еді. Егер де қысқаша сол дәуірдің дағдарысқа ұшырады. хан, сұлтандарының ахуалы туралы, олардың қайсысы қай жерде болғаны Қыпшақ даласында және Жошы жайында жазылмағада, бұл оқиғалар хан ұлысына Бұрындық хан билік оқырмандарға беймәлім күйде ететін. Жошы текті барлық сұлтандар қалмақ. оның бұйрығына бас иетін. Олардың халқының саны жанбыр тамшы Қысқасын айтқанда, әлгі кезеңде ларының көптігімен теңесетін еді. астанасы Әндіжан болған Ферғана Олар мен моғолдар арасында болған уәлаяты Мырза Омар Шейх көреген оқиғалар жазылады. ибн Сұлтан Әбу Сейіт көреген қайтыс болғаннан кейін Мырза Ташкент деп танымал Шашта Омар Шейхтың екі ұлы ЗәҺиреддин Сұлтан Маһмұд хан болған. Осы Мұхаммед Бабыр патша ғази мен Сұлтан Маһмұд ханның әкесі Жүніс Мырза/5/ Жаһангерге мұра болып хан жайында қысқаша жазылмаған калды. Мырза Жаһангер жас болса жағдайда /6/ әңгіме өз ретімен да әмірлердің көтерілісіне қатысты, баяндалмайды, себебі көптеген олардың араларында қашанда соғыс хикаяларда әңгіме соған қатысты пен ұрыс болып жататын. Сондықтан болады. Қысқасы былай болған. жеңіс пен жеңіліс алмакезек кеп тұратын-ды. Бұл оқиғалардың кейбірі 2-әңгіме. осында қысқаша жазылады. Жүніс ханның өмірі мен Самарқан және Бұхара уәлаяты хандығы һәм үшін Сұлтан Маһмұд көреген ибн сұлтан Әбусаид көрегеннің ұлдары балаларының саны Байсұңқар мырза мен Сұлтан Әлі жайында қысқаша мырза және Жошы тағына онан үлкендеу болмаған, Шаһибек хан ибн Сұлтан Жүніс хан көрнекті және Шаһ Будағ сұлтан ибн Әбілқайыр шағатай хандарының ішіндегі хан. Аталған үш кісі арасында сансыз бірегейі болған. Көптеген істерде ол тартыстар болатын, олар жөнінде бұл тұрпаттас адам оның әулетінде оған оқиғалар соңында баяндалады. дейін болған емес. Мәселен, шағатай хандарының ішінде оған дейін ешкім 145
қырықтан аспаған, олардың көбі сарқыраған белсенділік бұлағынан қырыққа да жетпеген, ал бақытты әлемге көп игі табыстар құйылды. хан жетпіс төрт жыл өмір сүрді Ол туралы негізгі тарихта айтылады. және өмірінің соңында дүниеауи Бұл жердегі әңгімеде ол туралы реті тіршіліктен арылып, тариқат жолына келгенде қысқаша айтып өтеміз. түсті. Һәм өзін әзірет Насыреддин қожа Убайдоллаға <Алла оның Үшіншісі – Хуб Нигар ханым, қабірін нұрландырсын?> шәкірті деп бұрын айтылғандай мен пақырдың санаған. Осы тарихта әр жерде әзірет шешесі еді. Инаш делінген болса оны әзірет қожа деп біліңіз. Сұлтан Жүніс сол Төртіншісі – Сұлтан Маһмұд хан. әзіреттің қызметінде болып әрі оның Оның хал-ахуалы туралы қысқаша жолын ұстаушы еді. Оданда басқа сол жазылады. заманның көптеген шейхтарының сұхбатында болып әр түрлі білім Бесіншісі – Сұлтан Аһмет хан, алған. Былайша айтқанда құран ол Алаша хан деген лақап атпен оқитын, жазатын, ақындық дарыны әйгілі. Бұл туралы да алда қысқаша күшті, сөзге шешен, муамма (сөз айтылады. жасыру), көркем жазу және сурет салуға қабілеті бартұғын. Сондай-ақ Алтыншысы – Сұлтан Нигар басқа да өнерге бейімділгі ерекше- ханым, оны ол Мырза Сұлтан Маһмұд тін. Саз бен әнге алғыр болатын. ибн Сұлтан Әбусаидке берген еді. Шарафаддин Әли Иаздимен он екі Олардың бір баласы болған. Ол жыл сұхбаттас болған, шәкірті еді. Мырза хан деген атпен мәшһүр. Сапарларда болып, ғаріптік күйде Ендігі ұлы Сүлеймен шаһ мырза жүрген. Көптеген жат елдерде бүгінгі күні Бадахшанда патшалық жүріп, білім алған себеп-салдары етуде. жайында тарихтың негізгі бөлігінде айтылады./Алла бұйырса/. Ол Жетіншісі – Дәулет сұлтан ханым. жақсы мақтаулы мінезге ие, ұнамды Ташкентті жаулап алу кезінде ол қылыққа сәнделген жан болған. Темір Сұлтан ибн Шаһибек ханның Сонымен бірге артықшылықтары қолына түсті. Оның өмірбаяны мен көптеген кемелдігі тағы бар-тын. кейінірек баяндалады. /7/ Мол ақылдылық, асқан парасат, салмқты ой сондай-ақ ер жүрек 3-әңгіме. палуандығында теңдесі жоқтұғын. Әсіресі мергендікте оған теңесер жан Жүніс хан билігінің табылмайтын. Бір сөзбен айтқанда аяқталуы, балаларының оның әулетінде өзі тұрпаттас жан жоқ саны және Сұлтан Маһмұд еді <Алла қабірін нұрландырғай>. ханның патшалағы әрі Мәртебелі ханның жеті баласы оның істерінің бүліну болды. Тұңғышы – Меһр Нигар ханым оны Сұлтан Аһмет мырзаға себептері жайында берді. Одан ұрпақ қалмаған. Екінші – қысқаша Құтлық Нигар ханым, оны Омар шейх мырзаға ұзатты. Олардан екі бала Сұлтан Жүніс ханның билік қалған: бірі – Ханзада бегім, қазіргі еткен бастапқы кезде барлық кезге шейін тұрмысқа шықпаған. моғол бұрынғы дәстүр бойынша Екіншісі – ұлы Бабыр патша. Оның Моғолстанда /8/ тұрып, қала өмірінен үзілді-кесілді қашқақтап жүретін. Кейбір моғол ұлысында мұсылман деген тек қана аты бартұғын, тіпті аты да болмаған. Барлық уалаяттарда моғолды кәпірлер сияқты құлдыққа алып, сататұғын. Хан Әзірет ишанға 146
бас иіп, хұзырына барғанда әзірет достар» деп атады. «Жаңа достар ишан сұлтандарына: «Біз Сұлтан Жүніс ханды көрдік, мұндай патшасы ханға ырық бермей, хан олардың бар халықты құл ету лайық емес», - деген мазмұнда хат жолдаған екен. ықпалынан шыға алмай қалған еді. Содан бері барлық ислам Соңында Сұлтан Маһмұд оларды қалаларында моғолды құл етіп алмады және сатпады. Бұндағы жоюға әлі келмегені түгелі, билікті айтудағы мақсат моғол осындай халық болған. ұстап қалуға кауһары жетпей қалды. Хан барлық күш-жігерін сарп Бұл жөніндегі хабар Алаша ханның етіп, осы қауым уәлаятқа орнығып, отырықшы ел болуына ынтасын құлығына жеткенде, Моғолстан жұмсады. Өйткені олай болмаған жағдайда мұсылман болу мүмкін емес маңайы оның билігінде бола тұра еді. Осы аралықта хан моғолдарды ташкентке алып келген-ді. Солардың бүлікшілік және бұзақы топтарды бір тобы тентек еді. сол топ кіші ұлы Сұлтан Аһмет ханды ұстап құрту үшін әбден жасақтанып еді. алып, Моғолстанға қашып кетіп, сонда қалды. Хан үлкен ұлы Сұлтан енді өз орнына ең үлкен ұлы Мансұр Маһмұд хан мен басқа да қалған моғол ұлыстарымен Ташкентке келді. ханды тағайындап, ағасына жәрдем Бұл оқиғалардың мән-жайын баяндау ұзаққа созылады. Оны қысқаша беруге аттанды. баяндасақ, діттеген мақсатымызға жете алмай қаламыз, сондықтан 907 һижри қәмәри (1501милади) негізгі тарих бөлігінде толығырақ айтылады. Алла бұйырса. жылы хандық аспанының мейірі, Сұлтан Жүніс хан Алланың толық айдың айбынды нұрымен шақыруын құп алып, құдай берген жан жаратушыға қайта оралған соң, сәулеленіп, шарапат бұрышында екі патшалығы – Сұлтан Маһмұд ханға табыс етілді. <Алла оның қабірін бақыт жақындасты. Осылай екі хан нұрландырғай>. Сөйтіп моғолдардың салты бойынша Сұлтан Маһмұд хан кездескенде қарсыластардың жігері әкесінің орнына хан тағына отырып, билік етуге кірісті. Әдетте мұрагерлер құм болды. әкеден қалған дүниенің қадір- қасиетін бағаламай, зиян шегетіндері Ханның інісі келгеннен бір жарым бар. Сол әдетпен Сұлтан Маһмұд хан кезінде ханның оң қолы болған ұлы, жыл бұрын мен пақырдың әкесі бұл беделді әмірлердің бағасын білмей, айырылып қалып, сонын кесірінен фани дүниеден бақи дүниеге мәңгілік үлкен жеңілістерге ұшырады. Осылайша ханға шынайы қамқоршы сапар шеккен еді. біз алты ағайынды /9/ болатын ақыл-парасатқа ие ескі достар тәркіленіп, оның орнын ежелгі едік. Екеуі емшектегі кезінде дұшпандар басты, олар өздерін «жаңа шетінеді. Содан қалған төртеу едік. Кейін олардың әрқайсысының өміріне жеке-жеке тоқталамыз. Менің сәби күнімде мынадай бір оқиға болыпты. Мен көтеу ауруына шалдығыппын. Дәрігерлер менен үмітін үзіпті. Ал мен пақырға дейін әке-шешемнің төрт қызы болған еді. Содан олар бар әулиелі жерге, мазарларға түнеп, дұға қылып, құдайдан бір ұл беруін жалбарына сұрапты. Осыншама тілек- жалбарынудан кейін мен жаман неме дүниеге келіппін. Сондықтан әке-шешем маған шектен тыс көңіл бөлген еді. менің сырқатым асқынған шақта қай жерде жақсы ешмі болса, сол жерге алып ұшып барыпты. Сөйтіп Маулана Мұхаммед Қазидың да алдына барып жалбарынады. Ол әзірет Ишанның ұлы сахабаларының бірі еді. бүгінде әзірет ишанның /10/ ізбасары деп осы әзірет Маулана мен 147
оның шәкірттерін айтуға болады. патша жеңіліске ұшырады. Шаһибек Әзірет Маулана өзінің табиғи хан мойынсұнып келген достық пейілін бүкіл дабылымен ауыстырды, жомарттығына орай өз аяғымен келіп, бүлік шағарып қарсылық көрсетті. маған бар ынтасымен дем салыпты. Ол қарсылық дабылын ашық түрде Әл үстінде жатқан мен пақырды қақты. көргесін қалың ойға шомыпты. Мен жатқан жерден сыртқа шыққан кезде Осы арада ханның табандылық былай депті: мен мұның осындай көрсете алмағандығынан Омар халде жатқанын білсем, келмес едім Шейх мырзаның нөкерлерінің бірі әрине. Ол ешқандай ем қолданбай - Сұлтан Аһмет Тәнбәлдің /11/ ағарған ішсін деп кеңес беріп кетіпті. өзі моғол әмірлерінің тегінен бола Бірде таң ата ол қызметшілерінің тұра Әндіжанда ханға қарсы бүлік бірін әке-шешеме жіберіп, оған: шығарып, жан-жақты қарсылық мырза мен ханымнан «Құдіреті көрсете бастады. Оған екі хан қарсы күшті Алла тағала олардың баласына шықты. илаһи дәріханасынан сауықтыратын шәрбет және өмір нәрін сыйға тарту Ташкентте Сұлтан Махмұд хан етті, деген жақсы хабарды жеткізіп, өз ұлы Сұлтан Мұхаммед сұлтанды сүйінші сұра», депті. Бұл қуанышты қалың қолмен жауға қарсы жіберді. хабар әке-шешемнің құлағына Әкемді де Шаһибек ханға қарсы тиісімен дереу оның алдына барып, Өретөбеде ұстап, осы екі қол дұға оқып, алғыстарын білдіріпті. Дәл арасынан өте алмайды деген ойда сол күні аурудың беті бері қарағаны болды. Шаһибек хан бұл жағдайды біліне бастады. Содан қайтып күні сәттілікке санап: «Бұдан былай бүгінге дейін ешқандай көтеу ауруы ешқашан бұл екі ханды осынша аз қайталанған емес. Бұл жерде екі әскермен кездестіре алмаймын», - нәрсеге қайран қалуға болады: біріншісі – ем қолданбай, толық жазылу, екіншісі – кейін бұл аурудың қайталанбауы, мұның өзі нағыз ғажап нәрсе еді. Өйткені бұл ауру өмір бойы қайталана беретін кесел. Сол күннен бастап өмірінің соңына дейін әзірет Маулана мен жаман немені ашық та, жасырын да түрде ілтипатына бөлеп әрі толық өз қанатының астына алды, ол жөнінде кезінде жеке-жеке ретті жерінде айтыла жатады. Осы оқиғадан соң шешем аманат өмірін ақырет қазынашысына тапсырды. Шаһибек хан Самарқан мен Бұхарды Сұлтан Маһмұд ханның дер кезінде берген көмегінің арқасында жаулап алды. Тақта отырған Темір ұрпақтары жеңілді. Әсіресе, Сұлтан Маһмұд ханға жиен емес, баласы сияқты болған Бабыр 148
деді. Сондықтан ол Самарқаннан әскерінен басым түсіп хандар Ферғанаға қарай тездетіп жолға жеңіліп, ыдырай бастады. Мысра: шықты. Орта жолда Өретөбеге жетті. Мұндағы жұрт қамалды қоршауға алу Сақ болғай жеңілістен кейін жеңіліске үшін келген болар деп ойлап, өзгелері күнделікті ісімен шұғалдана берді. ұшырамасқа! Олар кешке жақын қалаға жақын бір маңға қоныстанды. Төрткүл дүниені Хандардың аттары болдырып, нұрландырып тұрған күн сәулесі көк екеуі де тұтқынға алынды. Бабыр жиекке сіңіп, қараңғы түн ел көзін патша Ферғананың оңтүстік таула байлаған кезде Шахибек хан тездетіп рына қарай қашып құтылды. жолға шықты, көзді ашып-жұмғанша жер үйлік тұрғындар оның бағытын Шаһибек хан Ташкентті алғаннан пайымдап үлгергенше бірнеше кейін ол хандарға сіздердің көмегі фәрсәх жүріп өтті. Оның Ферғана ңіздің арқасында қаланы алдым бағытына кеткендігі анықтылған соң, деп оларды өлтірмей босатты. Осы ханға хабарлау үшін бірнеше жаушы жағдайға байланысты мынандай бірінен соң бірі жіберілді. Жаушы мұңды хикая еске түседі: «Бір да, жау да бір мезгілде келгендіктен лауазымды кісінің байлығын бір Ташкент пен Өретөбе әскерлері қарсы әкім тәркілеп, оны әр түрлі азаппен шығуға мұршалары болмай қалды. қорлап жатты. Содан бір рақымды, жомарт,қожа оны салықшылардың Хандардың он бес мыңға жуық қолынан тәркіленген мөлшердегі адамы болған. Себебі өткен жылы бағамен сатып алып, үйіне алып Тәнбәлға жорық жасап, оны барып әр түрлі қамқорлық көрсетті. түбегейлі күйреткендіктен онда күш- Бір күні сол лауазымды кісінің қуат та, атақ-даңқ та қалмаған еді. ұлымен сырласып отырғанын қожа Сондықтан осы жолы қарсы тұра қабырғаның сыртынан тыңдап тұрды. аламай, бас сауғалап қашатын шығар Бала әкесінен сұрады: «Қожаның деп үміттенген-ді. Сол себепті Бабыр бұл жақсылығын қалай өтейміз?!». патшаны өздерімен ала жүрді. Оны Әлгі кісі жауап берді: «Егер біз жеңгеннен кейін әкесінің орнына қызметімізге қайта кірсек, бұл оңай таққа отырғызып, қайта оралайын болар еді». баласы: «Мұндай үлкен деген ниетте болды. жақсылықты қайтару қалай бізге оңайға түседі деп отырсыз?» - деді. Хан Әндіжанға жете қойған жоқ Әкесі айтты: «Егер бізге қызметті еді. Ахси сол уалаяттың мықты қайта беретін болса, біз қожайынға қамалдарының бірі-тін. Ол жерді ауыр салық саламыз. Оны төлету Тәңбәлдің бауыры – Шейх Баязид үшін оңбаған салықшыларды бекем ұстап, /12/ бұйрықты нақты тәркілеуге жібереміз. Бұл ауыртпалық орындайтын еді. сондықтан олар сол жанына батып, сүйегіне жеткен қамалға жақын жерге келіп тоқтады. уақытта қалған дүниесінің бәрін Шаһибек хан жақсы жарақтанған алып әрі жанын аман қалдырып, оны отыз мың әскермен ханзада Көшім құтқарамыз». сұлтан, Сүйіншік сұлтан, Жәнібек сұлтан және тағы басқалармен Сонымен хандардың тұтқындал келіп жетті. Хандар тек сап түзеуге ғаны туралы хабар Ташкентке ғана шамасы жетті, әр тараптан жеткенде Сұлтан Мұхаммед сұлтан біршама қақтығыстар болды. Алайда алдын ала /13/ сезгендей дүниесін, қарсыластардың әскерлерінде көп отбасылары мен моғол ұлысын бірге сардарлар болғандықтан хандардың алып Моғолстанға қашып кетті. Әкем мен немере ағам да шамалары келгенше дүние-мүліктерін алып, 149
соңынан қашып шықты. – ағайынды екеумізді тұтқынға алып Хандар тұтқында болғанда босатты. Осындай масқаралықтан бойымды әр түрлі дерт меңдеп алды, Шаһибек хан оларға былай: « Бұрын /14/ сондықтан оны қайтару қиын сіздерге құда-жекжат болайық деп болар. Егер бұл уға қарсы ем табылар қанша жалынсақта болмай қойдыңыз. болса ғанибет болар еді». Енді соның жазасын үш есе етіп қайтарасыңыз»,- деп айтты. Сұлтан Аһмет ханның он сегіз ұлы болды. Тұңғышы Мансұр хан 909 Ханның кіші қарындасы Дәулет һижри қәмәри (1504 милади) жылдан Сұлтан ханымды, ол туралы бастап бүгінге дейін, яғни 948 һижри бұрын Жүніс ханның балалары қәмәри (1541 милади) жылға дейін тарауында баяндағанбыз, Шаһиьек әкесінің жұртында тәуелсіз билік ханның ұлы Темір Сұлтанға берді. етіп келеді. Оған қатысты оқиғалар Сосын Шаһибек хан Пәктіктің қысқаша түрде баяндалады. күні, тазалықтың айы болған ханзадалардың бірін өзіне әйелдікке Екіншісі – Ескендір сұлтан, әкесі алып, басқа біреуін Жәнібек сұлтанға қайтыс болған соң-ақ көп ұзамай ол некеледі. Өзіне алғанының аты да өз ажалынан о дүниелік болды. Айша Сұлтан ханым. Ол Моғлстанда Үшіншісі – Сұлтан Саид хан, оның «Моғол ханым» деген лақап атпен өмірбаяны туралы толығырақ мәшһүр болған. Жәнібек сұлтанның айтылады. Осыдан былай кімді – алғаны Құтлық ханым-тұғын. Қазіргі «толық билікті хан» десек, сол кісі уақытта олардан бірнеше бала бар. назардатұрғаны.Төртіншісі–Бабажақ Олар Мауараннәһрде ел басқарып сұлтан, ол күні бүгінге дейін Мансұр жүр. ханның қызметінде жүр. Бесіншісі – Шаһ Шейх Мұхаммед сұлтан 940 Хандар негізгі ордасы Моғолстанға һижри қәмәри (1533 милади) жылдан жеткенде кіші хан сырқаттанып кейін жер сілкінгенде оның өз өзіне қалды. Ауру меңдей түсіп, хандық және бірнеше балалары мен әйеліне тағы табыт тақтайымен алмасты. үйдің төбесі құлаған. Алтыншысы Сөтіп салтанат бағынан ұжмақ – Сұлтан Халел сұлтан еді. Оның гүлзарына атанды. Бұл оқиға 909 кейбір жағдайларын сұлтан Саид (1504 милади) жылдың соңына қарай хан хақында әңгімелегенде айтып болған-ды. береміз. Жетіншісі – Имин Қожа сұлтан, оның ахуалы да Саид хан Мен пақыр, бірде сол өлкеде ата- тарауында баяндалады. Сегізіншісі – бабасынан ал-ислам шйех әрі шын Шынтемір сұлтан, ол біршама уақыт мәнінде қадірлі әрі ұлы кісі болған Мансұр ханның қызметінде болып, қожа Тәжеддин Мұхаммедтен аяғында қашып, «толық билікті естідім, ол кісі былай деген-ді: «Хан ханның қызметіне кірді. Мансұр хан ауырып жүрген кезінде оңашада оны қайтаруды талап етті, сондықтан оған ел арасында Шаһибек хан сіздің ол қайтарылды. Бұл оқиға осылай тағамыңызға у қосып бергізген деген бірнеше рет қайталанды. Ең соңында қауесет бар деп айттым. Ал енді менің ол Үндістандағы Бабыр патшаға басыма Қытайда сыннан өткен күшті қашып кетті. Ол оған лайықты қызмет удың бетін қайтаратын дәрі алып жасай білді. Патша да оны қатты келу туралы ой келді. Қажет десңіз құрметтеп, ізет көрсетті. Ол Аграда сол дәрімен уды қайыруға кірісейін». жұқпалы іш ауруынан қайтыс болып, Хан айтты: «Иә, Шаһибек хан маған сонда жерленді. Тоғызыншысы – у берді. Ол у мынандай: ол сондай Иұсын Темір сұлтан, бұл да бауыры төменгі сатыдан жоғары мәртебеге қол жеткізгенін білесің ғой. Ол біздің 150
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 494
Pages:
