Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

құрметіне /331/ Таһир ханға орнынан Дедің өзі жұлдызды Айға әкеліп түрегеліп, қарсы алып, оған: «Мен телігендей, сенің алдыңда тұруым төрелікке қайшы. Бірақ қадірлі әпкемді маған Тағына солардың бақыт пен таң жеткізіп, жасаған жақсылығың үшін келгендей. тұруға болады», – деді. Хан тұрды, Таһир хан дәстүр бойынша алдына Халифат аспанының күнінен, келіп, басын иді. Хан оған әр түрлі салтанат көгінің айынан, бақыт патшалық ілтипат көрсетіп, шын нұрының сәулесі дәулеттің абырой жүректен сыйлықтар тарту етіп, биігіне нұрын шашты. Оның оны қуанышқа бөледі. Сондай-ақ атын Сұлтан Ибраһим деп қойды. Таһир ханның қарындасы, яғни Құдайдың құлы Қожа Мұхаммед Сұлтан Нигар ханымның қызына Жүсіп оны өз баласы ретінде Рашид сұлтанға құда түсті. Қазір тәрбиелеуге қабылдады. Баба Сары ол оның үйінде тұрады, балалары мырза, ол туралы Қашғар соғысы бар. Олардың әрқайсысы туралы өз жөніндегі әңгімеде айтылған-ды, ретімен айтыла жатар. оның атабегі болды. Осыған орай түрлі шаралар /332/ жасап, той мен Ханның қайтар кезінде Мұхаммед мерекелер өткізді. Одан бұрын еш бір қырғызды қайтадан ұстап, тұтқындап, әмірге мұндай шаралар өткізбеген- Қашғарға алып келген еді. Бұған ді. Хан оны басқа балаларынан себеп болған нәрсе, оның тарапынан гөрі ерекше қатты жақсы көрді. мойынсұнбау, бағынбау әрекеттері Оның балаларының арасында байқалып, өзбектерге қашпақшы мейірбандығымен ерекшеленіп тұра­ болды, әрі оларға қызмет жасағысы тын. Оның туған күніне көптеген келді. Сол үшін ол тұтқында ұсталды. хронограмма айтылды. Мен де оған Хан қайтыс болғаннан кейін қамаудан хронограмма жасадым. Өлең: босатылды. Ұжмақтан бір гүл көңіл бағына келді де, Хан енді Қашғарға қайтты да, Шігіл түркілердің шаһзадасы келген-ді. мені халықты тыныштандыру Алланың көлеңкесі десек те, артық емес, үшін Моғолстанда қалдырды. Туған күнін оның көлеңкесі деп есепте. Қырғыздарды басуға қанша тырыссам 930/1524 да, олар бой бермей, қайтадан Моғолстанның шалғай аймақтарына Сұлтан Ибраһимнің өмір баяны әр кетіп, Таһир сұлтанға қосылды, жерде өз ретімен айтыла жатады. қалған аз бөлігі сол орнында қалды. Сол жылы хан перзентті болды. 75 –әңгіме. 74-әңгіме. ХАННЫҢ ӘНДІЖАНҒА ЕКІНШІ ЖОРЫҒЫ. СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ БАЛАСЫ СҰЛТАН ИБРАҺИМНІҢ ТУЫЛУЫ. Аспан әлемінің егіз жұлдыздары сәйкестеніп, көктем маусымы көк­ 930 һижри қәмәри жылғы шәввал тем қалашығын алуан гүлдерге (1524 милади жылдың тамыз) айында сәндендірген соң бүршік атқан туды. Өлең: гүлдердің әсемдігі тілге тиек етіп айта алмайтындай: «Алла бір Бақыт сәулесі құдіреттің нұрынан, нәрсені «Бол!» – десе, бола кетеді»1, – дегендей әдеміленді. Ойын-суық Оның жүзі ай мен күндей жарқын. 1 (6-сүре, 73-аят) 351

гүлзарының бұлбұлдары тағы да Дұға оқыды періште, көріп сенің қайта ән салуға кірісті. Мемлекет гүлзарының кеңесшілері ханға екінші жүзіңді. рет Моғолстанға барып, Рашид сұлтанның істерін нығайтып қайтуға Кеудесінен Исаның шыққан дәру кеңес берді. ем бе едің, Хан Жаркенттен Моғолстанға жүріп кетті. Ол Қашғарға жеткен Сол демменен сен менің сырқатымды кезде осы жерге Әндіжаннан әзірет Қожа Нұран келді. Хан емдедің. оның кадамына қошемет айтуға құзырына барды. Әзірет Қожа Мынадай мақал бар: «Егер ауру Қашғардан Жаркентке кетті. Хан жазылатын болса, шақырмаған емші Моғолстанға тартты. Жаздың келеді». Осындай тағдыр немере соңына қарай Ыстық көлге жетті. ағамның құт бағы болды, Әзірет Сол арада қалмақтардың Моғолстан Қожа Нұран оны Иса сияқты демімен шекарасына жақындағаны туралы емдеуге кірісті. Сол себептен немере хабарды білді. Хан мына аятқа сай: ағам осы жолы Қашғарда қалған еді. «Құдай жолында аянбай күрескендер Сүйіншік хан өлді деген хабарды ғана болмақ»1, – Ислам дінінің естіп, ханға адам жібереді. Ол адам дамуын көңілге медет етіп, барлық Қабқаларға келгенде, хан тізгінін ынтасымен бақыт үзеңгісіне аяқ асығыс кері бұрды. Оның отбасы салып, тездетіп жолға шықты. Содан Ыстық көлде болатын. Сол жерге Ыстық көлден он күндік жолдағы барып, отбасымен бірге Қошқар Қабқаларға жетті. Қашғардан немере Уланге келді. Қонғар Улангтен ағамнан бір кісі: «Сүйіншік хан өлді, Әндіжанға бет алды, – өлең: өзбек сұлтандары басшысыз қалды, егер хан бұрынғы кегін алатын болса, Жиналудай жиналды шектен асқан көп /333/ бұдан ыңғайлы сәт табыла қоймас», – деген хабар алып келді, әскер, ол біраз уақыттан бері осындай күнді күтіп жүрген болатын. Жарқылдатты қылышын қан майданға Немере ағамның Қашғарда қалған әуестер. себебі –осы көктемде күн ысып кеткесін, жерге көк шөп төсеп, оның Елеңдетті, қозғады керней үні қосынды, бетіне мұз болып қатқан қардың суы еріп, жайылған жерге шешініп жатып, Дабыл қағып жүректер сол кернейге ұйықтап кетеді. Ұйқыдан оянса, сал болып, тілі тұтығып қалады. Осы қосылды. арада хан Моғолстанға кетіп бара жатып Қашғарға келді. Әзірет Қожа Құмырсқадан көп әскер қарсы шауып да Әндіжаннан осында ат басын тіреді. Өлең: өзі оққа, Келгеніңмен қуанттың бақыт, саған Лап-лап етіп өртеніп, көңірсіді сәлем, тозақта. 1 (2-сүре, 218-аят. 8-Сүре, 74-аят. 9-сүре 20- Иәссі асуынан өтіп, Өзгентке аят) келді. Немере ағам да қашғарлык, әскерімен келіп жетті, — өлең: 352 Болат сауыт — әркімнің ең сенімді қамалы, Тас қамалға кірудің ойлады олар амалын. Өзгент қамалы ең мықты қор­ ғанның бірі болатын. Ол қамалды алды, Сол жақтан Мадуға барды. Бүкіл Ферғана уәлаятында Мадудай мықты қамал жоқ еді. Ол да ханның мықты әскерінің арқасында /334/ оңай алынды. Ол жерден олар Ошқа барды. Сол өлкенің барлық жұрты кім

болса, ол болсын – ғалымы, кәсіпшісі, тура келді. Ханның сол қосынында қара шаруасы Сүйіншік хан өлді шамамен жиырма бес мың әскер деген хабарды естіп, сол жерге болған, ал өзбектердің жүз мыңнан жиналды. «Өзбек арасында ынтымақ аса әскері болды. Бәйіт: орнап, олар бір шешім қабылдағанша, біраз уақыт өтеді. Ол мезгілде біз Сақ болудай сақ болып, ойлап отқа Әндіжанды алып, қамал жұмыстарын реттей береміз. Өзіміз тауға кетеміз. жанбауды, Олар бізді таудан ұстауға дәрменсіз болады және қамалды да қоршай Сонда ғана сен, сарбаз, бола аласың алмайды», — деп ойлады олар. таңдаулы. Бірақ Шейбанның өзбектері ханның Әндіжанға жақындап келе Хан орындарынан алған адамдарды жатқанын есітіп, алдын ала келіспей- Қашғарға жіберді. Өзі Моғолстанға ақ жолға шығып, жетінші күні аттанды. Моғолстанның атақты жері қамалдың жан-жағынан құмырсқаша Отлықта отбасы орналасқан еді. Ол қаптап кетті. Ханның жұмыстарды отбасына қосылып, Моғолстанды реттеп, қамалды бекітетіндей, әрі Рашид сұлтанға қалдырып, ханның өзі Қашғарға кетті. Қашғарда қайтадан хан Қожа Нұранның құзырында болды. Бұл оқиға 931 һижри қәмәри (1525милади) жылы болды. 76-әңгіме. ХАННЫҢ МОҒОЛСТАНҒА СОҢҒЫ САПАРЫ ЖӘНЕ МОҒОЛДАРДЫ МОҒОЛСТАННАН ҚАШҒАРҒА КӨШІРУІ ҺӘМ СОЛ КҮНДЕРДЕ БОЛҒАН КЕЙБІР ОҚИҒАЛАР. ұрысқа дайындық жасауға мұршасы Рашид сұлтан Моғолстанда болмай, шарасыздықтан түгелдей қалғандықтан, Қошқарда қыстап адамдарын алып, қайта кетуге шықты. Ал, Таһир хан Өзбекстанда болатын. Ол жерде болған оқиғалардың салдарынан Таһир хан шарасыздықтан Моғолстанға кетті. Қошқарға жақынырақ /335/ келіп тұрды. Қырғыздардың жартысы келіп, оған қосылды. Ол да оларға өзімен көрші тұруға қоныс берді. Рашид сұлтан бұдан қорқып, қақаған қыстың ортасында Қошқардан қашып, Атбасыға кетті. Бұл жөніндегі хабар ханға жет­ кенде ол қыстың аяғында Атбасыға бет алды. Атбасының Қатылыс «Қатынас» деген жерінде баласына қосылды һәм халыққа жұбаныш болды. Көктемде өзбектер Моғолс­ танның шығыс бөлігі Хас және Күнгеске кетті. 353

Рашид сұлтанмен бірге қалған қолжазба нұсқаларда – Ақ Құбас қырғыздар да өзбектерге қосылған және Ақ Құмас депте жазылған. қырғыздарға қосылуды қалайтын ауд) келгенімізде, хан маған бес мың еді. Хан мені Рашиц сұлтанның адам беріп, Рашид сұлтанмен бірге қасында қалдырды, өзі Йумғал мен қырғыздарға жөнелтті. Қырғыздар Қошқардан Атбасыға қарай кетті. Хан Арысларда қоныс тепкен болатын. Қашқарға қарай кеткен себебі, барлық Сонда жеткенде қырғыздың тік тұрған адамдарын жинамақшы болды, үйлері мен жұрты қалған еді. Мәлім өйткені, олар өзі мен өзбектердің болғандай, олар бұл жерден қашып, арасындағы іс жөнге салынып келе көшіп кеткен. Олардың заттары әр жатқанын көздерімен көрсін деп жерде шашылып жатты. Қырғыздар түйді. Ал мені Моғолстанда адамдар біздің келе жатқанымыздан хабардар арасындағы тәртіпті орнықтыру үшін болған екен деп ойладық. Бірақ біз калдырды. Мен хан қайта оралғанша әрі қарай жүргенімізде бірнеше Рашид сұлтанның қасында қалдым. адамның, аттардың өлігін, сынып Хан Қашғардан өз отбасымен бірге айдалада шашылып жатқан жебелерді қайта оралып, біздің адамдарға көрдік. Біз шалажансар жатқан бір қосылған кезде маған: «қадірменді адамды тауып алып, одан мұнда әпкем Сұлтан Нигар ханымды Бабажақ сұлтан Құсаннан келіп, Моғолстанға алып келгін. Ол біз бен қырғыздарға шабуыл жасағанын Таһир хан арасына дәнекер болып, білдік. Біздің келуімізден үш күн достық пен бейбіт өмір орнатсын», бұрын үлкен соғыс болып, Бабажақ – деп Қашғарға баруды бұйырды. сұлтан жеңілген болатын. Содан соң Мен Жаркентке барып, ханымды қырғыздар отбасыларын өзбектерге Моғолстанға алып келдім. Хан ол жіберіп, өздері Бабажақ сұлтанның кезде Ақсайда болатын. ізіне түскен. Мен қайтып оралғанша хан Біз одан біраз әрірек жүргенде қырғыздардың өзбектерден бөлініп қырғыздардың жүз мың қойын тауып шыққанын естіп, оларды толық өзіне алып келдік. Қырғыздар өзбектерге қаратуды мақсат етті. Хан Ақсайдан қосылғасын, біздер ізіне түсе жорыққа шықты. Олар жол бойында бермей қайта оралып, хан ордасына бір бекеттен өткенде Рашид сұлтан қосылдық. Осы жорықтағы біздің ауырып қалды. Әзірет Қожа Нұран негізгі мақсатымыз – өзбектерге сол жақта серуенде жүрген болатын. шабуыл жасау емес, бәлкім, Оның құт қадамы мен қуат берер қырғыздарды жазалау еді. Сондықтан дәмі Рашидке шипа болып, сөйтіп үш біз кері оралдық. Осы жорықтың күнде айығып кетті. аты әлгі оқиғаға байланысты «Қой әскері» деп аталған еді. Мен ханымды алып келіп, адамдарға тапсырып, /336/ әскерлер­ Ал, Таһир ханға келер болсақ, дің артынан асығыс аттанып кеттім. сол кезде оның адамы екі жүз мың Сол күні мен ханға әлгі бекеттен болды. Оның бақытты күндері аттанар кезінде барып қосылдым. құрдымға кеткен еді, әрі әскері он Мен пақыр әзірет Қожа Нұранның ләктен (миллион) екі жүз мыңға дейін құзырына барып, үзеңгісін сүйіп, азайды. Ол өте қатал, әрі ашушаң құрмет көрсеттім. Әзірет Қожа болды. Сондықтан басқа сұлтандар салтанатты түрде қайта оралды. оны жек көріп кетті. Оның Әбілқасым Хан жорыққа шығып, қырық күндік сұлтан атты бір бауыры болған. /337/ жолды он екі күнде жүріп өтті. Ұзың Жұрт Таһир ханның қаталдығын сол сөздің қысқасы: Біз Ақ Құяшқа (Өзге бауырының кесірінен деп білетін, 354

сондықтан бірде оған лап беріп, ұстап еді. Бұдан бұрын айтылғандай, Қожа алып өлтірді. Содан адамдардың бәрі Әлі баһадүр, атаке — Баба сұлтанның Таһир ханнан жан-жаққа қашып кетті. тәрбиешісі, оны Моғолстанға жіберіп, Сөйтіп оның жанында баласынан билік тізгінін иеленуіне ниеттес басқа ешкім де қалмады. Бұл екеуі де болды. Алайда, менің немере ағам, қашып қырғыздарға барып қосылды. бұрын айтылған себептерге орай, Бұл хабар хан Қашғарға келгенде оған қарсы болып, орнына Рашид жетті. сұлтанды ұсынды. Содан Баба сұлтан бұған ренжіп қалды. Хан /338/ оған Ханның Қашғарға бару себебі қанша ілтипат көрсеткенімен, оның моғолдардың хабарынша, қырғыздар реніші күн санап арта түсті. Өйткені өзбектерге бірігіп, өзбектер Моғол­ Рашид сұлтанның ісі өрге басқан станды мекендеп қалуға ниеттенген. сайын Баба сұлтанның қызғанышы Ханның өзбектерге қарсы шығатын бұрынғыдан да арта түсті. Сонымен күш-қуаты жоқ болатын. Бұл бірге алауыздық тұқымын жүрек қыста Моғолстанда қалу қауіпті егісіне себетін, барлық жерде болғандықтан, хан Рашид сұлтан болатын, залымдар да әрекет етіп, мен барлық моғолды Моғолстаннан істің шиеленісуіне себепші болды да, Қашғарға көшіртті. Қашғарда ол қанша ойланып-толғанғанымен, өзбект­ ер арасында алауыздық пен қашудан басқа амалы қалмады. тәртіпсіздік орын алғанын естіді. Көктем айының аяғы болғандықтан, Мәзид есімді шалт мінезді Моғолстанға қайтып кету қиынға бір кісі бар еді. Хан оның жаман түсті, содан Қашғарда қалды. қылығына шыдап жүрді. Бірақ ол Көктем шыққанға дейін Таһир хан хан тапсырған жұмысты ойдағыдай қырғыздарға қосылып, Атбасыда орындай алмайтын. Сондықтан хан қалған қырғыздарды жинап, Моғол­ оны жұмысынан босатты. Содан ол стандағы моғолдарды жылқы-сымен енді өзінің Қашғарда болуының жөні қосып, өзімен алып кетті. келмес деп тауып, Баба сұлтаннан үміттеніп, оның құлағына қисынсыз 77 –әңгіме. сөздерді құйып жүрді. Баба сұлтан, да жастықтың тәкаппарлығына орай, БАБА СҰЛТАННЫҢ ҚАШУ бәлкім, надандық пен топастығы ақыл СЕБЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ кеңесінің бетін жауып тастаған үшін ІСІНІҢ СОҢЫ. оның сандырағын дұрыс деп ойлады. Мәзидтің сондай бос сөздерінің бірі Баба сұлтан, жоғарыда мынадай еді: «Мәртебелі сұлтан осындай қабілетіңіз бола тұра, айтылғандай, ханның інісі Сұлтан уақытыңызды Қашғарда босқа өткізіп жүрсіз. Қазір әлем жақсы Хәлел сұлтанның ұлы болатын. патшаға зәру, сондықтан сіз қайда барсаңыз да, ел мың ризалықпен Баба сұлтанның әкесін Жәнібек патшадай мойындар еді. Оның ішінде Хисар Хотландағы Сұлтан Уәйіс да сұлтанның үкімімен Ахси өзеніне сізді қабылдайды. Себебі, ол жақсы патшаға кезікпеген соң, амалсыздан 914 һижри қәмәри (1508 милади) елді өзі басқарып, ешкімге бас имей отыр. Егер сіз оның жанына жылы тұншықтырып өлтірген. Ол барсаңыз, ол сізді патша етіп таққа отырғызады. Содан жорыққа шығып, кезде Баба сұлтан әлі жас болатын. 355 Кейін хан Әндіжанды басып алған соң, осы Баба сұлтан ханның жанында құрмет пен сый-сияпатқа бөленгені сонша, ол ханның басқа балаларының қызғанышын туғызған

Бадахшанды түгелдей басып алады. «Шапалағы ұстаздың жақсы әкеңнен Сондай-ақ ойға да ала алмайтын, мақтаған!» көптеген істерді тындырады. Шындығында Қашғар мен Моғолстан Бұл өлең соған лайық еді. Бірақ патшалығынан Хорасан мен ол қабілетсіз де емес еді. Садақты Мауараннәһр патшалығы әлде қайда жақсы тартатын. Жақсы әңгімешіл ауқымды болады». Осындай сан- еді. Басында менімен өте жақсы алуан айла жасап жүретін. Ол үздіксіз достық қарым-қатынаста болды. айта берген соң, Баба сұлтанға бұл Содан жорыққа шыққан кездері жөн көрінді. Оның сөзіне, тағы да екеуміз бір шатырда, ал қалада сол сияқты бірнеше адамның сөзіне екеуміз бір үйде тұрдық. Өйткені алданып, сол жылдың қысында оның әпкесі маған тұрмысқа шыққан Жаркенттен қашты. Хан да /339/ еді. Ал менің қарындасым оған оның соңынан қуғыншы жібермеді. шықты. Сол себептен біз оңай тіл Ол былай деді: «Егер ол менен тәуір табысып кететінбіз. Немере ағамның біреуге тап болса мүбәрак болсын, Баба сұлтанның Моғолстанға әйтпесе қайта оралады». баруына қарсы болғаны арамызда араздық туғызды да, оның бойында Баба сұлтан сол қашқаннан Сұлтан Уәйістің жанына барды. Ол ханға деген өшпенділік сезімін оған жылы қабақ танытпады. Содан өршітті. Мен оны қаншама үгіттеп, Бадахшанға кетті. Бадахшанда бұрын жазғырсам да еш қайыр болмады. өзіне айтылған әңгімелердің өтірік Содан екеуміздің арамыздағы болып шыққанын көріп, һәм ана достыққа селкеу түсе бастады. Ол оңбағандардың өз мүдделерін көздеп Бадахшаннан қайта оралғанда, хан айтқандарын түсінді. Содан өкініп, мені оны кері қайтарып жіберуге Қашғарға келді. Алайда хан оның аттандырды. Сол жерде Баба сұлтан қайта оралғанын қаламады. Бұл көп кешірім сұрап, сансыз рет жөнінде алда жазылады. Шарасыз жалбарынды. /340/ Істегеніне өкініп: қалған ол кері бұрылып, Үндістанға «Мен сенің хақ әрі дұрыс кеңесіңе кетті. Ол жерде де билік тізгінін жамандық әрекеттер мен сайтандық қолына ұстай ала алған жоқ. Бабыр бос сөздерді қарсы қойдым. Содан патша оған Хисар-Фирузенің атақты да көрерімді көрдім», – деді. Сонан қаласы Руһтекті берді. Бірақ ол бұл соң мен кетіп бара жатқанда ол маған жерде де жағымсыз әрекеттерін мына рубаиды оқыды: бастады. Көп ұзамай іш ауруына тап болды. Соңында оның сырқаты күшейіп, 937 һижри қәмәри (1530 милади) жылы, жиырма төрт жасында сонда қайтыс болды. Хан оны бала жастан еркелеткендіктен, оған ешкім тәрбие бере алмады, сондықтан ол қарапайым адам болып қалды. Өлең: Патша апарып баласын мектеп деген ордаға, Жазу үшін және де алтын тақта берді оған. Алтынменен жазды ол сосын алтын тақтаға, 356

Мен бүткіл әлемнің кінәсін жасаған қалды. Шаһибек хан өлтіріліп, Бабыр болсам да, патша Мауараннәһрды жаулап алған соң, әлгі өзбек әмірі оны қашырып, Сенің шапағатың үміт қой, алатұғын патшаның қасына жіберді. Сөйтіп қолымды! ол патшаның қызметінде болды. Патша өзбектердің шабуылынан Айтқансың қиын кезде қол беремін мен кейін Кабулға екінші рет кеткен кезде саған, Шаһ Мұхаммед сұлтан Бадахшанда Мырза ханның жанында қалды. Бейшарамын мен бүгін, бұдан артық Қашғарды жаулап алғанын естіген не дейсің? соң Саид ханның құзырына барды. Хан мына өлеңге сай: Уақыт тапшы, мекен тар болған­ сын, тілдесудің пайдасы болмады. Әкесі өлгеннің басын сипа, Өлең: Шаң жолатпай, қор қылма! Уақытыңды өткізіп алдың өзің бекерге, Жетім көрсең, еңсесі түсіп Жарамайды ендігі өкінішің лекерге. тұрғанын,/341/ Дәл осы сәтте оның қатты күйзеліп, азапқа түскенін сездім. Көз алдында сүйе көрме балаңды! Осыдан соң ол жаман қылықтан арылып, түзеледі ғой деп үміттеніп Оны өз балаларынан артық жақсы едім. Бірақ өзі барған Үндістанда көрді, оған әкелік сезіммен қарады. да жақсы өзгерістер болмады. Сол Ол үнемі арнайы бөлмеде тұрды. жамандық мінезімен ол шындыққа Бозбала шаққа жеткен кезде хан жете алмады. Өлең: оған деген сүйіспеншілігінің белгісі ретінде өзінің туған қарындасы Сақ бол жаман адамнан, аулақ бол одан! Қадиша Сұлтан ханымды берді. Мені “Сақта бізді, ей, Алла, ақыреттің мен оның арасында күшті достық байланыс, жолдастық сүйіспеншілік отынан”! орнады,— өлең: Оның мәйітін Руһтектен Мен оның жаны болдым, ол менің Бадахшанға алып келіп, Шаһ Сұлтан Мұхаммед Бәдәхши моласының жаным-тын, жанына жерледі. Ол Баба сұлтанның атасы болып табылатын еді. Рухы бір екі тән — солай біздің 78 –әңгіме. болмыстың. ШАҺ МҰХАММЕД СҰЛТАН ЖӘНЕ Көп уақытты бір-бірімізбен ОНЫҢ ІСІНІҢ АҚЫРЫ. әңгімелесумен өткізетін едік. Хан­ ның қызметінде тоғыз жыл бойы Шаһ Мұхаммед Сұлтан Мұхаммед Шаһ Мұхаммед сұлтан, Баба сұлтан сұлтанның баласы болатын, ал және мен пақыр ұдайы бірге болып, Мұхаммед сұлтан Сұлтан Маһмұд «Саид» сөзінің нүктесіндей ешқашан ханның баласы, ал Сұлтан Маһмұд да қызметтен бас тартпадық. Бір хан Жүніс ханның баласы еді. болдық. Қолымызда бар мүлік­ Сұлтан Маһмұд ханды балаларымен терімізді менікі-сенікі деп бөле бірге Шаһибек хан шаһид етті. қараған емеспіз. Жалпы бір-біріміздің Бұл жөнінде баяндалды. Ол кезде мүлкімізді емін-еркін түрде иелік Шаһ Мұхаммед сұлтан әлі сәби еді. жасап пайдалана беретінбіз. Егер Шаһибек хан әмірлерінің бірі оған біріміз жақсы іс жасасақ, екіншіміз жаны ашып өлтірмей, жасырып солай істелінуге тиіс деп қарап, бір- бірімізге міндетсінбей жасайтын едік. Егер біріміз қателесіп, артық 357

қылық көрсетсек, екіншіміз кешірім Қосылсам да кімменен ажырасу тұрды сұрамады деп өкпелемейтінбіз. Был­ айша айтқанда, қайсымыз не алдымда. істемейік, бір-бірімізге риза едік. Барлық істерге шүкір ететінбіз. Бұл сөздің дәлелі әрі бұл Осындай достық жайында айтқандай, жағдайдың шындығы – Баба рубаи: сұлтанның Бадахшанға қашқаны болды. Бұрын айтылғандай, Шаһ Ренжітсең, кешірім тілемейді ол сенен, Мұхаммед сұлтан да сол қыстың Қашанда жақсылық істесең, міндет көктемінде таңғажайып оқиғаға тап болған еді. Ұзын сөздің қысқасы, етпегін. сол уақытта Баба Сейіт деген бір жас Көмек те сұрасаң, осы сиқы мен айтқан, өспірім болды. Ол Мырза Мұхаммед Бұл жөні әр істің, сен мехнат шекпегін. бекжактің жиені еді. Шаһ Мұхаммед сұлтанның оған құштарлығы ауды. Шынында да тоғыз жыл бойы Ол жасөспірім әу бастан-ақ әдептен жолдастық сүйіспеншілігіміз берік, аттап, инабаттылық көйлегін гүлдей достығымыз тұрлау­лы болды. жыртып, раушан гүліндей кінәрәт Бірақ тағдырдың тұрлаусыз мінезі, тікенінен қорықпайтын еді. Ол жазмыштың ымрасыз болуы жөнінде екеуінің арасындағы жақсы көрушілік айтылғандай: одан әрі беки түсті. Сұлтанға орай мазмұнда – өлең жолы: «Сау болың Сүйіктілер мейірлі, болар және пәктік пен тақуа, қош болың ақыл мен табанды, дін». Оқылды да тәубе мен туралық мағнада – өлең: Құлап кетпе мейірге, жапа бар ғой ізінде. Көктем келді, хош иіс көк шалғынды Ажырасуды ұнатпайсың сен сірә, қармадым, тағдыр, /342/ Қарағайдың саялы көлеңкесі — арманым. Бір-біріне қосып та, ажыратар достарды. Қойып едім шарапты, одан асқан бар ма Екі достың бір-біріне деген ілтипат, мұң, пейілі сондай, айырыстырар қанжар да олардың арасындағы байланысты Мені жолдан тайдырар шарапшы дос — ешқашан кесе де, ажырата да алмас еді. Өлең: арманым. Кімге ғашық болсам да, мен ажырасам Хан екеуміз қаншама үгіттесек құрбанға, те, қыспаққа алсақ та, қорытынды шығармады. Баба Сейіттің әуестігі бұдан басылмай, шектен шығып, жұбаныш таба алмай жүрді. Ол Шаһ Мұхаммед сұлтанды билік тағына азғыра бастады. Бұл жайындағы әңгіме ел арасына тарап кетті және әрбір адам уәде мен міндеттеме талап етті. Яғни, биліктегі өз үлесін белгілеуге кірісті. Бұл іс күн өткен сайын өрши түсті. Сондықтан Шаһ сұлтанды елден қуғаннан басқа шара қалмады деген тоқтамға келді. Бәйіт: Қандай істің болса да таппақ дұрыс шешімін, Абыройсыз бітеді, жоқ ондайда кешірім. 358

Шаһ Мұхаммед сұлтанды Баба екенін түсініп, өкініп қайта оралған Сейітпен бірге бірнеше қызмет – еді. Бірақ та хан мені оның алдынан шілерімен Қайыратегінге жіберді. шығып, қайтаруға жіберді. Қолдан Екі кісі /343/ бірі – Мұхаммади келгенше оның жолына жабдықтар берлас, екіншісі – әмір Жанке, екеуін дайындап, қоштастым. Бұл жайында шығарып салу салты бойынша қосып жоғарыда айтылды. жіберді. Жол бойында әмір Жанке қарсы келіп, Шаһ сұлтанды тұтқынға Бірақ та Шаһ Мұхаммед алмақшы болды. Бірақ Мұхаммади сұлтанның әйелі, ханның қарындасы берлас оны тұтқындады. Баба Сейіт және Сұлтан Нигар ханым, /344/ Шаһ Мұхаммед сұлтанды әмір ханның әпкесі Дәулет Сұлтан ханым Жанкені босатуға азғырды: «Ол саған және Шаһ Мұхаммед сұлтанның жақсылық тілеймін деп осындай әпкесі Зейнеп Сұлтан ханым және азапқа душар болды. Оны Мұхаммади ханның әйелі, бәрі жиналып: «Шаһ берластан күшпен босатып алу Мұхаммед сұлтанды өлтіруге неге керек. Мұхаммади саған не істей үкім бердің?», — деп талап қойып, алады?». Шаһ Мұхаммед сұлтан әбден қыспаққа алды. Ызаланған хан: бұл сөздерге иланып, түн ортасында «Мен бұйрық берген емеспін», — сол топқа қайта оралғанда олар деп жауап берді. Олар «Олай болса бұдан үрейленіп, қаруланды. Шаһ Мұхаммадиді бізге тапсыр, біз одан Мұхаммед сұлтан оларға айғайлады: Шаһ сұлтанның кегін алайық», – «Әмір Жанкені босатыңдар!» Олар деді. Хан бұл ұсынысқа көнді. да айғайлап жауап берді: «Кім болсаң да, ізіңе қайт! Болмаса біз Мұхаммади мені және немере оқпен қайтарамыз». Шаһ Мұхаммед ағамды паналады. Ол Рашид сұлтан осы сөзді ести тұра оған сұлтанның қызметінде болатын. құлақ аспады. Мәтелде айтылғандай: Рашид сұлтан оны құтқаруға «Түн караңғы — сұлтан әділетсіз». кірісуімді сұрады. Мен оны қолдап, Сөйтіп сұлтан алға жылжи берді. ханға оңашада айттым: «Сізге бауыр Үрейленген әлгі топ оқ жаудырды. болған сұлтандардың бәрі кетті. Тек Кенеттен бір оқ сұлтанның кеудесіне қана жалғыз сұлтан Мұхаммади тиді. Сұлтан кейін қайтып біраз жол қалды, ол өзіңіздің балаңыз сияқты. жүрді де құлады. Мұхаммади әмір Ол да зәбірлеуге ұшырады. Мен пақыр Жанкені алып, Шаһ сұлтанды тастап, да Мұхаммади туысым болғандықтан қайта оралды. Содан абыржып, зәбірлеуге душар болдым». Содан хан тағдырдың кері кеткеніне қайран бұл істің барысын маған тапсырды. қалып, не істерін білмей, уайымдады. Өйткені мұндай бұйрықсыз жасалған Әлгі ханымдар барлығы маған іске әбден миы ашыған еді. Содан нағашы әпке немесе олардың жанындағы адамдардың ішінде қыздары болып келетін еді, олар толқу, мазасыздық туды. Шаһ маған ұрсып, керісе бастады. Олар сұлтанды мына іске азғырған кейбір былай деді: «Сенің берласпен қандай адамдар қашып кетті. Олардың туыстық байланысың бар? Неге кейбіреулеріне Саид хан уәде беріп, мұндай маңызды іске немқұрайлы көңілін орнықтырды. қарайсың? Саған Шаһ Мұхаммед сұлтан туыстық жағынан оған Осы арада қыс түскенге дейін қарағанда әлдеқайда жақын ғой. Неге Хотлан мен Құндызға қашқан Баба десеңіз Мұхаммади сенің әкеңнің сұлтан Мәзид пен басқалардың нағашы ағасының баласы, ал Шаһ айтқан сөздерінің бәрі сандырақ Мұхаммед сенің нағашы ағаңның баласы, әрі өзіңнің сырласың, досың. Сенің немере нағашы әпкең Қадиша 359

Сұлтан ханым оның әйелі. Оның бере гөр. Өйткені, сенің ризалығың әйелінің сіңлісі — оның немере болмаған істі менің мойныма ағасының қызы — сенің әйелің. арта көрме деп құлшылық етіп Сондықтан Мұхаммадиге қолдау сұраймын, әрі менің істерімде хақ көрсетуге қандай себеп бар?». пен нақақты көрсете көр, һәм мені залымның қастандығынан, олардың Тағдырдың талайы болар, Алла жамандығынан сақтай көр. Мұсылман тағаланың жазуымен мен олардың қауымын күшейтіп, олардың көмегін хақ сөзіне құлақ аспадым. Хақты қолдай көр. Сондай-ақ достық және нақаққа қарсы қойып, әрине, игі жандарды таб­ ысты қылғайсың. қысқасы, кек қайтаруға келіспедім. Залымдардың жаман қылмыстарынан Содан Мұхаммадиді немере аға­ аулақ қылғайсың. Ғапылдық ұйқыға ма тапсырдым, ол оны Қашғар кетуден сақтағайсың. Ей, шексіз тауларындағы үңгірлерге жасырды. мейірбан Тәңірім! Маған рахым- Сол себептен ағайындар арасында шапағат қылғайсың. реніш туып, бір-бірімізбен біршама уақытқа дейін араласпайтын 79 - әңгіме. жағдайға келдік. /345/ Қаншама қиын һәм азапты болса да мен РАШИД СҰЛТАН ЖӘНЕ МЕНІҢ Мұхаммадиді ханымдардың қолынан БӘЛУРҒА ҒАЗАУАТ ЖОРЫҒЫНА құтқардым. Сонымен немере ағама және оның әулеттеріне жендет ШЫҒУЫМЫЗ тауып, басыма бәле сатып алдым. Алла жар бола көр деп, қайта-қайта Шаһ Мұхаммед сұлтанның қайталадым. Мен нақақ істедім. Хақ оқиғасына байланысты ағайындар сұбхан тағала осы Мұхаммадиді арасында алауыздық пайда болды. алдыма қарсы келтірді. Шынында Сол жылдың қысында хан Рашид да әділетсіздік тек қана қасірет пен сұлтан екеумізге Бәлурға ғазауат зиян алып келеді. Осы Мұхаммадиді жорығын жасауға бұйрық берді. Бізге немере ағам екеуіміз өлімнен аман ағайындардан біраз уақыт жырақта алып қалдық. Енді сол Мұхаммади болуға жағдай туды. Тез қозғалып, немере ағамды, оның әулеттерін /346/ ғазауатқа аттандық. өлімге қиып, мені және отбасымды жойып жіберуден тартынбады. Бәлур кәпірлердің елі болатын, Біздің әулетке мұндай қатерлі жағдай олардың халқының көпшілігі таулы төрт жүз жылдан бері төніп көрген аймақта тұратын. Олардың бірінде жоқ еді. Пайғамбар айтқан: «жаман­ дін, мәзһаб болмаған. Олар ештеңеге дарға жақсылық жасағаның, жақсы ден бойын аулақ ұстамайды, әрі адамдарға жамандық жасағанмен ештеңеден қашпайды. Бар қолынан бірдей». Бәйіт: келетінін істейді, және қош көргенін жасайды. Бәлурстан шығысында Жақсылық жасау жамандарға қашанда — Қашғар уәлаяты және Жаркент­ пен, солтүстігінде — Бадахшанмен, болғандай, батысында — Кабул және Ләмғанмен, оңтүстігінде — Кашмирмен шекте­ Жақсы жандардың орнына жамандық седі. жасағандай. Оның өңірі төрт айлық жолды құрайды. Барлық аймақтары тау- Ей, Алла! Ей, Алла! Сенен тасты, шатқалды келеді, мұны баса кешірім сұраймын, әрі пана тілеймін. айтуға болады. Бүкіл Бәлурстаннан Егер дүниелік істерді жөн көріп, ол бір фәрсәх тегіс жер табылмайтын. іс ақырет пен Хақ тағала істеріне бөгет болатын болса, оның қайырын 360

Халқының саны өте көп. Еш уақытта болғандықтан, олардың малы да бір ауылы мен екінші ауылы бейбіт шамалы болатын. Онда біраз ешкі жағдайда тұра алмайтын еді және мен қой ұстайтын. Олардың жүнінен олардың арасында үнемі ұрыс- киім тігетін. Аздаған сиыры бар. керіс болатын. Олар көбінесе Оның сүті мен майын өндіретін. Одан өмірін соғыспен өткізетін. Олардың басқа ештеңесі болмайтын. Әрбір әйелдері егін шаруашылығымен шатқалдың, және әрбір тайпаның өз тілі бар. Олар бір-бірінің тілдерін айналысатын, ал ерлері соғысудан түсінбейтін. Өйткені араларында қолы босамайтын. Әйелдері ұдайы соғыс болып тұратын. /347/ үйлерінде тамақ дайындап, ұрыс жүріп жатқан жерге әкелетін. Сөйтіп Олардың азғана адамы өз ауылынан тамақтану кезінде ұрысты тоқтатып, басқа жерде көрінген болар. Бәлурда үзіліс жасайтын. Майданнан бір- әдемі бақтар, жеміс-жидектер көп, бірінен бөлініп, үйлеріне бет алатын. әсіресе анары өте дәмді еді, әрі көп Тамақтанып болып, қайта соғысқа болатын. Сол жерде анардың бір түрі оралатын еді. Содан намаздыгер бар, Бәлурдан басқа жерде ондай уақытына дейін соғысатын. Тағы анар кездеспейтін. Ол анардың дәні да кешкісін әйелдері келетін, келесі ақ, өте жылтыр, таза, тәтті һәм дәмді таңға шейін уақытша бейбітшілік болатын. Бал да өте көп еді. орнайтын. Әркім өз үйіне кететін. Кейде бейбіт келісім болмай қалатын. Бір сөзбен айтқанда, сол қыста Сондай уақытта түні бойы үйлерін Бәлурда болдық. Ауыр шайқастар қатты бекітіп алып, қарауылдап жүргіздік. Жеңіс біз жағында еді. шығатын еді. Олардың барлық өмірі Көктемде зиян шекпестен қайта осылай өтіп жататын. оралып, Сары Шопанға келдік. Олжамыздың бестен бірін ханға Тегіс жер мен жайлауы аз бөлдік. Сол бестен бірдің өзі мың құлдан артық болды. Ерте көктемде 934 һижри қәмәри (1528 милади) жылы біз ханға келдік. Сол жазда Сұлтан Нигар ханым, осы кітаптың тиісті жерлерінде ол туралы біраз нәрселер айттық, безгек ауруынан қайтыс болды. <Алла тағала оның жөнсіз істерін кешірсін Мен оның өлген жылының хронограммасын «холдәш» 934 һижри қәмәри (1528 милади) сөзінен таптым – жаны жәннатта болсын>. 80 – әңгіме. САИД ХАННЫҢ БАДАХШАНҒА ЕКІНШІ ЖОРЫҒЫ ЖӘНЕ СОЛ КҮНДЕРДЕ БОЛҒАН ОҚИҒАЛАРДЫҢ СЕБЕПТЕРІ. 935 һижри қәмәри (1528 милади) жылы Бабыр патша, Һұмаюн мырзаны Үндістанға шақырып алды. 361

Бұл мәселенің мән-жайы, бұрын алмайды, Һәм Бадахшанды қауіпсіз айтылғандай, былай болған: Мырза ете де алмайды. Сондықтан да егер хан ибн Сұлтан Маһмұд мырза ибн хан келетін болса, мақсатымызға Әбусаид мырза Бадахшанда қайтыс жеткеніміз. Ал егер жағдай басқаша болған кезде, одан бір ұл қалған еді. болса, өзбектерді алып келеміз. Оның аты Сүлеймен болатын. Бабыр Өйткені, егер өзбектер шабуыл патша оны өз жанына алғызып, жасайтын болса, ешкім де оған қарсы Бадахшанды билеуді үлкен ұлы төтеп бере алмайды. Сол себептен Һұмаюн мырзаға тапсырды. Һұмаюн жорық жасамастан бұрын, оларға мырза Бадахшанды 926 һижри қәмәри баратын болсақ, сірә мұнымыздың (1520 милади) жылдан бастап, 935 қауіптен құтылуымызға септігі тиюі һижри қәмәри (1528 милади) жылға дейін биледі. ықтимал. Алайда, осы Бадахшан уәлаяты Шаһ Бегім жағынан, ханның Бабыр патша Үндістанды жаулап әжесі болғандықтан, оған мұра болып алып, жаудың қиянат тікенін табылады. Қазіргі уақытта әлемде мемлекет бағынан жұлып тастаған осы мұраға шариғат тұрғысынан да кезде, патшаның екі баласы /348/ – ханнан лайықты ешкім жоқ». Олар Һұмаюн мырза мен Камран мырза осы тектес сөздерді қайта-қайта жасөспірім жасқа жеткен еді. Камран айтып, ханға кісі жіберумен болды. мырзаға Қандаһарды билеуді тап­ Содан хан сақтық шара ретінде ол сырып, Һұмаюн мырзаны балалардың жерге бармайтын болса, олар өзбекке бірі өз жанымда болсын деген ниетпен шақыртты. Өйткені егер де аяқ астынан анау-мынау жағдай болып калса, мұрагер қасымда дайын болсын. Осы себепті Һұмаюн мырзаны Үндістанға шақ­ ыртты. Бадахшан тұрғындары Һұм­­ аюн мырзаға: «Бадахшан өзбектерге жақын жерде орналасқан, ал өзбектердің ежелден Бадахшанда кегі бар. әмірлердің қорғануға күші келмейді», – деді. Һұмаюн мырза: «Сіздердің айтқандарыңыз дұрыс, бірақ мен әкемнің бұйрығынан асып кете алмаймын. Сондықтан барған соң, тез арада бауырымның бірін сіздерге жіберермін», – деп жауап берді. Ол осылайша елді жұбатып, Үндістанға бет алды. Һұмаюн кетісімен көп ұзамай ел үмітін үзе бастады. Бадахшанның әмірлері Сұлтан Уәйіс, тағы басқалар Саид ханның пана бола алатын сарайынажаушыларжіберіп,мынадай өтініш айтты: «Һұмаюн мырза уәлаятты Факир Әліге тапсырып, Үндістанға кетті. Ал Факир Әлі көрші өзбектерге ешқандай шара қолдана 362

беріліп кетер деп, 936 һижри қәмәри бұған: «Біз ешқашан Бабыр патшаға (1529 милади жылдың қыркүйек қарсы шықпаймыз. Сіздер өзбектерге айының басында) жылдың мұһаррам қосыламыз деп шұғыл хабар жіберген айының басында Бадахшанға бет соң және Бадахшан өзбектердің алды. Ал Рашид сұлтанды Жаркентте қолына өтетін болса, екі жаққа да зиян қалдырды. келтіруге себеп болады деп келген едік. Жағдай осылай болғандықтан Бұрын айтылғандай, Таһир хан әркім өзі келген жағына оралады», жалғыз қал­ғандықтан, қыста оның – деп жауап берді де Зафар қамалын адамдары, қырғызд­ ар жан-жаққа тастап, Қашғарға бет алды. бытырап кетті. Хан оған кеңпейілділік көрсетіп, ештеңе айта қоймады. Ханның Бадахшанға келгені Біраз уақыт ол қырғыздарға оралған жайында хабар Үндістанға, Бабыр кезде, тағы да жиырма үш мың өзбек патшаға жетті. Ол ренжіп, ұзақ оның айналасына жиналды, ол шарқ ойланып-толғанған соң, Сүлеймен ұрып әр тарапқа мүмкіндігінше шаһ мырзаны Бадахшанға жіберіп, қол созды. Сақтық үшін Саид хан Һендал мырзаны кері шақыртып Рашид сұлтанды Қашғар уәлаятына алды, Саид ханға хат жазды: «Тіпті қалдырып, өзі жүріп кетті. Сары құқығы болған күннің өзінде мына іс Шопанға жеткенде хан мені алға ғажап болып көрінер. Біз Һендалды жіберді де, өзі ізімізден жүріп отырды. шақырып алып, Сүлейменді жібердік. Мен пақыр Бадахшанға келіп, Егер әмірлер мұра мәселесін есепке Бабыр патшаның кіші ұлы Һендал алатын болса, Сүлеймен шаһқа рақым мырзаның менен он бір күн бұрын етіп, Бадахшанды берсе дұрыс болар Зафар қамалына келіп жеткенін еді. Ол менің де сіздің де перзентіміз білдім. Оны Кабулдан Һұмаюн мырза сияқты. Әйтпесе, басқаша болса біз өз жіберген болатын. Мезгіл желтоқсан қамқорлығымыздан жауапкершілікті айы еді, қатты аяз болатын. Біз Зафар алып тастап, мұраны мұрагеріне қамалына келіп жеттік. Бадахшанның тапсырамыз, қалғанын олар білсін». кейбір аймақтарын беруді ұсынып, қаншама келіссөз жүргізсек те, Сүлеймен шаһ мырза Кабулға қыстың аяғында хан оралады деп жеткен кезде, Саид хан одан біраз айтсақ та олар бізге айла жасап тұр бұрын Бадахшаннан қайтып кеткенін деп нанбады. Ақырында біз қамалға білді. Үкім бойынша Һендал мырза шабуыл жасауға шешім қабылдадық. Бадахшанды Сүлеймен шаһ мырзаға Хан келгенше мен Зафар қамалының тапсырды да, өзі Үндістанға аттанды. айналасын тазартып, адамдарды және Сонымен Сүлеймен шаһ Бадахшанды «зат» деп атауға болатын нәрселердің содан күні бүгінге дейін билеп келе бәрін алып кеттім. Бірнеше күннен жатыр. кейін Саид ханның өзі де келді. Ол Зафар қамалын үш ай бойы қоршады, Саид хан көктемнің басында ал оның айналасынан ханның адам­ Жаркентке келді. Немере ағам жол дары менен қалған нәрсенің бәрін бойында ауырып, Қашғарға жеткенде ештеңе де қалдырмай алып кетті. сырқаты асқына түсті. Безгек, ентікпе, үздіксіз қызуы көтерілумен Қыс аяқталған соң бұрын ханға болды. Мәртебелі Қожа Нұреддин, жаушы жіберген көптеген әмірлер Абдолваһед Тәһури Қази, Шәмседдин кешірім сұрауға ханның құзырына Әлі Кәртәбиб тағы басқа емшілер де келді: «Егер Һендал мырза келмеген келді. Бірақ бәрінің емдеуге дәрмені болса, әрине, онда сізге қызмет жетпеді. Немере ағамның ауруының етуге кірісер едік» – деді./350/ Хан асқынғандығы сонша – емделуден толықтай үміт үзілді. Сол кезде әзірет 363

Мәхдұми Нұран <Алланың оған таза әулиелікпен ғана жүзеге асқан іс сәлемі болғай> Тұрфаннан келді. еді. Оның Тұрфанға /351/ кетуінің себебі – Мансұр хан оған мына шетте жатқан Осы арада әзірет Қожа Нұран көңілі таза жақтаушыларыңызға мен оның інісі Қожа Мұхаммед келіп, оларды құт қадамыңызбен Жүсіптің арасында әдептен аттап қуантыңыз деп өтініп еді. Үлкен кетуге байланысты реніш туды. бақыт, мол дәулет болсын деп қызмет Осы реніш өрши түсті. Бірде мен көрсету дәбін орындайық. Сізді қадір Ишан Қожа Нұранның кұзырына тұтушыларға қасиетті ісіңіз жетсін. барғанымда – онда Қожа Мұхаммед Алайда, бұл жүзіңізді көруге себепші Жүсіп отыр екен, ал Ишан ашулы- ғана болар. Өлең: тын. Мен жайғасып отырған соң /352/ Қожа Мәхдуми Нұран айтты: Сіздің кемел ойыңыз мойындатқан «Сен Мұхаммед Жүсіп, неге мұндай қылықтар істейсің? Сен егер біздің өңірді, әкеміздің мүриді болсаң, мен әзірет Ишанның мүридімін, яғни Қожа Екіншіден ел үшін мақтанысыз өмірдің. Ұбайдолла Әһрардың <Алла тағала оның құпиясын жарық етсін> Осылай Мансұр ханның өтініші шәкіртімін, саған қарағанда бұдан бойынша әзіреті Қожа Нұран да басқа артықшылығым көп. Сен Тұрфанға барып, бұл жақтағы жақсы менің үлкен баламмен бір емшектен тілекші, құштар қадір тұтушыларды сүт емгенсің, емшектессің. Мұның қауышудың мөлдір суымен сергітіп, бәрін айтпағанның өзінде, менің содан қайта Қашғарға оралды. Өлең: қолдаушым Алла елшісінің өзі. Сен менімен жауласа алмайсың». Қожа Хабарындай уақыттың қуандырдың Мұхаммед Жүсіп айтты: «Менің де мәртебелі пайғамбардан көп үмітім өзімді, бар. <Алла тағаланың шапағаты болсын>. Сонда әзірет Қожа Нұран Дұға оқыды періште көріп сенің сұрады: «Екеуміздің арамызға Алла елшісінің төрелік етуіне риза боласың жүзіңді. ба?». Қожа Мұхаммед Жүсіп айтты: «Әрине, разы болам». Әзірет Қожа Кеудесінен Исаның шыққан дару былай деді: «Мен де разымын». Одан басқа ештеңе айтылмады. Кездесу дем бе едің, осы әңгімемен аяқталды. Әзірет Қожа Нұран сол күні Бадахшанға Сол деміңмен сен менің сырқатымды қарай жүріп кетті. емдедің. Бірде маған бір кісі келіп: «Қожа Мұхаммед Жүсіп ауырып жатыр, Немере ағамның хал-жағдайының сені шақырады», – деді. Мен ауыр болғандығы сондай, ол лезде оның құзырына бардым, Көрдім, есінен танып қалып жатты. Буын- қызуы көтеріліп жатыр екен. Қожа буындарын сары су ала бастады. маған айтты: «Мен білемін, Қожа Әзірет ишан келіп, назар салғаннан Хавәнд Маһмұд біраз уақыттан кейін біраз уақыт өткен соң аурудың бері менімен айналысып келеді. асқынғаны басыла түсті. Емдеуге Бұрын да маған көңіл бөлетін. қолданылған барлық шаралар дауа Бұған дейін пайғамбардың мейір болды. Шынында да ол мүдде шапағаты түсіп тұратын. Қазір не сауықты. – Әрине, оның жазылуы емдеудің нәтижесінде емес, бәлкім таңғажайып, әрі таза әулиелік қасиеттің арқасында еді. Себебі, аурудың асқынып жеткен шегі сондай, науқас денесі әлсіреп, күші сарқылып, емді қабылдайтын және ауруды жеңетіндей де қуаты қалмаған. Осындай жағдайда емшінің қолынан қандай шара келмек? Сондықтан бұл 364

болғанын білмеймін, ол мейірден 81 - әңгіме. ешқандай жұрнақ та қалмаған. Менің бұл дерттен құтыла алмайтыным САИД ХАН МЕН ИМИН ҚОЖА белгілі. Қожа Хавәнд Маһмұд менің СҰЛТАННЫҢ АРАСЫНДАҒЫ бауырым, әкемдей болған адам. Ол осыншама қатал болмауы, һәм АРАЗДЫҚТЫҢ СЕБЕБІ. бауырлық, әкелік мейір, шапағатын Бұл оқиғаны егжей-тегжейлі ұмытпауы керек еді. Бірақ өкінішті-ақ баяндау ұзақ әңгіме және оны соза және мың рет өкінішті-ақ». Осындай беру негізгі мақсатымыздан қапы сөздерді бірнеше рет айтып, тағы қалдырады. Ұзын сөздің қысқасы, да бірнеше хикаяны айтып, өзінің Мырза Әлі Тағай, ол жөнінде отбасыларын табыстады. Әрі маған Қашғарға жасалған жорықты баян­ түйенің жүнінен тоқылған өзбек дағанда айтылды. Ол менің немере шапаны мен белбеуін естелік ретінде ағама (Алла оны жарылқасын) берді. Мен қаншама рет бұл түңілісін жоққа шығарайын деп әрекеттеніп, шексіз іштарлықпен, іштей кек­ әңгіме айтсам да көнбей, ол маған: тене қарайтын, бірақ онысын «сауықпасым анық, оған еш күмән білдіртпейтін. Ол оны ханға қанша жоқ», – деді. Ауырғаннан алты күн кейін сапар айының он төртінші 365 жұлдызында 937 һижри қәмәри (1530 милади ж.7 қазан) жылы оның киелі рухы жұмақ бағына көшті. <Алланың рахметі жауып, жұмақтан орын берсін>. Мен оның қайтыс болған күнінің хронограммасын «Тәир-е беһешти» (Жұмақ құсы) 937 һижри қәмәри (1530 милади) сөзінен таптым. ХанменіәзіретМәхдумиНұранның құзырына жіберді. Мен барып, қайта оралыңыз деп өтініш жасадым. Ол жомарттық тегіне сай өтінішімді қабыл алып, қайта оралды. Хан оны қарсы алды. Оның қадамының алдында бас иді. Ол кісіден кешірім сұрап, Қожа Мұхаммед Жүсіптің қазасына орай оған садақа жасап, ас берді және Құран хатым оқытты. Әзірет Қожа Мәхдуми Нұран Йанги-Хисарға тоқтады. Хан да оған қызмет жасауға Жаркенттен Йанги- Хисарға барды. Сол қысты хан ордасының қызметшілері мен қадір тұтынушылары солармен бірге сонда өткізіп, өз көздерімен Нұранның ғажайып істерін көрді. Хан оның құзырында болуды жалғастырды.

жамандап, кекетсе де еш нәтиже жақтан да ханға ұдайы: «Имин шығара алмады. Бұрын айтылғандай, Қожа сұлтан ешбір себепсіз сізден хан иемере ағамның қызын Имин қауіптеніп жүр. Ол бәлкім сіздің Қожа сұлтанға ұзаттырып, екеуінен қарсыластарыңызға барып, паналауы ер балалар дүниеге келді. Сөйтіп мүмкін»,-деп айтатын. Хан оған немере ағам мен сұлтан арасы нанбайды. Сонда Мырза Әлі Тағай: толықтай нығая түскен еді. «Егер менің қаупім дұрыс болса, оның дәлелі — биыл Имин Қожа сұлтан Мырза Әлі Тағайдың басына пәлен істі істер», – деп айтты. Сөйтіп бір арам ой кірді. /354/ Ол хан мен Мырза Әлі Тағай жасырын Имин менің иемере ағамның арасына түсіп, Қожа сұлтанға кісі жіберіп: «Пәлен ештеңе істей алмағасын, енді Имин шаруаны тындыратын уақыт келді. Қожа сұлтанның басын айналдыра Оны орындағаның жөн», – дейді. бастады, сөйтіп Имин Қожа мен Саид Имин Қожа сұлтан аңғалдықпен хан екі ағайынның арасына алауыздық айтқандарын орындайды. шаңын көтеріп, сірә осы жолмен мақсатына жетпек болды, өйткені, Мырза Әлі Тағай да дәл соны ханға егер иемере ағам Сейіт Мұхаммед барып жеткізеді: «Имин Қожа сұлтан мырза күйеу баласы Имин Қожа мен биыл пәлен істі тындырады деп айтып оның ұлдарының жағына шығатын едім ғой, қазір соны дәлелдейтін түрі болса, онда ол ханнан арасын бөліп бар», – дейді. алып кетуі керек болады. Әрине, мұның өзі Мырза Әлі Тағайдың Содан хан Әндіжанға шабуыл мақсатына жеткені болып есептеледі. жасаған /355/ уақыттан соңғы кезге Ал егер де немере ағам ханды жақтар дейінгі алты жыл ішінде мұндай болса, онда әкелік мейірім көзін Имин іс бірнеше рет болды, бұл күдікті Қожа сұлтан мен оның балаларына көбейтіп, айласын іске асырды. Содан жабуға тура келеді. Демек, мұндай хан әлгі айладан Имин Қожа сұлтанға жағдайда Мырзаға алаңдатушылық деген сенімін толықтай өзгертті. туғызады. Сондықтан Имин Қожа Немере ағам екеуміз сол ісі үшін сұлтанның істері құлдырайды, ал бір Имин Қожа сұлтанға ұрсып: «Неге жағынан Мырзаның немере ағамның сен осылай жасадың? – деп сұрасақ арқа сүйер тауы хан тарапынан та, ол анық жауап қайтармады, әрі жойылды. Осындай жаман ниет, селқос қарады. Сондықтан мұның бүлікшілік және сайтандық істерімен себебі бізге де айқын емес еді. алғашқы қадамдарын жасап, Имин Қожа сұлтанды ханнан, ханды одан Ең ақырында мұның бәрін жасап, қауіптендіртіп қойды. арандатып жүрген Мырза Әлі Тағай екені белгілі болды. Мырза Әлі Тағай Бұл ұзақ әңгіменің қысқа баяны ханның денсаулығының нашарлай мынадай: хан Әндіжанды алуға бастағанын байқаған соң, оған: кеткенде, бұрын айтылғандай, «Имин Қожа сұлтанның Ақсуда Мырза Әлі Тағай арнайы бір жерде болуы бүліншіліктің шығуына себеп Имин Қожа сұлтанмен жолығып, болады. Сондықтан оның орнына оның бағын тілегендей: «Хан сізге Рашид сұлтанды жіберген жөн. Ал пиғылын өзгертіп, сіздің орныңызға өзіне басқаруға Бадахшанның әйтеуір ұлы Рашид сұлтанды отырғызып, бір уәлаятын берсе, бұл іс мемлекет оған Ақсу уәлаятын бергісі бар. мүддесіне ыңғайлы болады. Бірақ Сондықтан сіз өз ісіңізде сақ мен мырзалардан олар маған ренжіп болыңыз. Мен сізге нені айтсам, қалар ма екен деп қорқамын. Егер соны құптап іске асырыңыз». Мына олар разы болса, бұл мәселе хан билігінің нығаюына өте қолайлы 366

болар еді. Бірақ менің бұл мәселені «Сірә, маған нұсқап Мырза Хайдар мырзаларға айтуым қиын болар» – Рашидпен бірге Ақсуға барып, Имин деп айтты. «Мырзалар» деп отырғаны Қожа сұлтанды орнынан алып, немере ағам екеуміз. Рашидті отырғызып, Имин Қожа сұлтанды осында сарайға жіберіп, Хан алғашында бұл әңгімені маған өзі сонда қалып уәлаяттың ісін айтты. Мен ханға: «Имин Қожа сұл­ тұрақтандырып, Рашидтің барлық танды орнынан ауыстырудан мемле­ істерін толықтай жөнге келтіріп, кетт­ ің мүддесі тәуелді болатындай кейін оралғаны жөн болар еді», – деп Сіздің мәртебелі қызметшілеріңізден бұйырды. қандай айырмашылығы, не артықшы­ лығ­ ы бар? Мен бұған келіспеймін, Оның жарлығынан кейін екі өйт­кені оның да ағайындық жағынан күннен соң мен Ақсуға бет алдым. жақ­ ындығы сіздің қызметшілеріңіз­ Үшке жеткенде Шаһбаз мырза, оның бен бірдей. Яғни, немере ағамның аты Қашғар жорығы әңгімесінде қызы, әйелі, әрі балалары бар, ал айтылған, қарсы алды. Үштен менің нағашымның қызы сіздің өткен соң Имин Қожа сұлтанның шаңырақта, бұл жағынан да ағайын­ барлық адамдары мені қарсы алды. дылық бірдей. Ал, бұдан басқа Имин Қожа сұлтан бірнеше адам бәрінен де басымырақ нәрсе, менің жіберіп, хабар берді: «Не болды? жиырма үш жыл бойы сізге жасаған Біздің ағайындық, бауырлық және қызметім. Осы жылдарда сіздің достықпен өткізген күндеріміз қалай әкедей мейіріңіз, бауырлық сезіміңіз болғаны? Ең болмағанда екеуміз бір ағайындар арасында мені ерекшелей­ рет кездесейік», – деді. Мен келіспей тін еді. Сондықтан мен қалайша қойдым. Оған: «Пайдасы бар болса, Имин Қожа сұлтанның мүддесін біздің кездескеніміз жөн болар еді. Сіздің мүддеңізге қарсы қоя алмақ­ Ал нәтижесі жоқ іске кірісудің қандай пын. Ондай ойдан аулақпын. Бұл тиімділігі бар?», – деп жауап бердім. жалпы менің мемлекеттің қамы мен соған лайықты іске ойланып айтып Адам тағайындап, жолдарына отырған ұсынысым ғой», – дедім. қажетті нәрселерінің бәрін реттет­ кізіп, жанына бірнеше сенімді Одан кейін хан бұл жөнінде адамдарды қосып қайтарып жібердім. немере ағаммен әңгімелесті. Сонда Ақсудың барлық әскерлері мен немере ағам айтты: «Мен барлық халқын тыныштандырдым. Олардың істерде /356/ мемлекеттің күшті өздерін өз жөнімен орындадым. Қара болуын қалаймын. Бір сәтке болса халық, сондағы әскер мен Рашидтің да хансыз өмірді төмен тіршілік бұрынғы нөкірлерінің істерін деп есептеймін. Ал енді бір Имин тәртіпке салып, Ақсу уәлаятының Қожа сұлтан мемлекеттің негізіне салық дәптерін есептеп, аймақ, зиян келтірейін десе, оны жөнге ауылдардың арасындағы алым- келтіруге мәжбүр етеміз. Қазірдің салықты тең етіп бөліп, барлық елдің өзінде Имин Қожа сұлтанның сіздің көңілін тыныштандырып, алты ай құдіретті мемлекетіңізге қандай бойы сол жерде болдым. зиян келтіріп жатқаны белгісіз болса да, ханның ойы осы уақытқа дейін Барлық істер Рашид сұлтанның жаңылыспағандықтан, мен оның мақсатына сай істелінген соң және нұсқауымен жүремін. Уақыт нені өзінің істерін алға жылжытуға жөн көрсе, соған лайық істеймін», – ынтамның қаншалықты екенін өз деп жауап берген. көзімен көргеннен кейін, һәм өзіне деген мейірім мен сүйіспеншілікке Осы жайттар сөз болған соң, хан: толы көңілімді сезген соң, ол да 367

маған соншалықты бауыр тартты. Себепкері болдың сен қайғы менен Бұған дейін көп жыл бойы нығайған бауырмалдықпен жақсы көрді. Сол күйіктің. күндері Ақсуда бір-бірімізден бір сәтке де бөлінген емеспіз және Құдай үшін айтшы бір, қайда берген ешқашанбір-бірімізгетұрпайысөйлеп көрмеппіз. Ол не істесе де маған ерсі уағдаң, көрінбейтін. Мен не айтсам да, ол солай қабылдайтын. Сондықтан, ол Айнып шыға келдің бе сол уәдеңнен бөлініп қалған ескі достарым, яғни Шаһ Мұхаммед сұлтан мен Баба тағы да?! сұлтанға деген жүрегімде жатқан сағыныш сезімін басқан еді. Сол Ақсуды басқару істерін реттеген сағыныштың бәрін Рашид сұлтан соң, ол маған ханның құзырына өз достық пейілімен айрылтқан. баруға рұқсат берді. Ханның Бір жолы маған Рашид сұлтан: құзырына Йанги Хисарға жеттім. «Егер бұдан бұрын Моғолстанда Маған ол әр түрлі ерекше ілтипат моғолдар салты бойынша, һәм көрсетті, бірақ үйреншікті отаныма мәртебелі ханның бұйрығы негізінде – Жаркентке баруға рұқсат бермеді. біздің арамызда достық орнап, Солайша Моғолстанның шекара аттарымызды алмастырып мінсек те аймағы Түйін Басыға аңға шығып, ант ішкен жоқ едік. Сондықтан қазір мені де өзімен бірге ала кетті. Аң байырғы достығымызды күшейту аулайтын аймаққа жеткенде, Ақсудан мақсатымен салтанатты түрде ант Имин Қожа сұлтан келіп, бізге етіп, уәде бергім келеді», – деп қосылды. Аң аулауға кірістік. айтты. Мен де бұл сертті қабыл алдым. Уәделескен сертіміз былай Одан кейін ханның ежелгі ауруы болды. Мен тарапынан: ханның көзі қайта қозды. Қанша ем қолданса да тірі тұрғанда одан басқа ешкімнің ішіне жел қарысып, асқазанына жел де қызметінде болмаймын. Ал, Алла жиналып, қатты шаншыды. Күннің жамандықтан сақтасын, егер хан суықтығы да жайсыз әсер етті, сірә, дүниеден өтсе, сенен басқа ешкімді бұл соңғы аңшылықта асқазаны мен паналамаймын. Оның орнына сені қарнына суық өтіп, содан ханның хан деп санаймын. Рашид сұлтан бұрынғы ауруы қайта қозды. Дерті тарапынан: ханнан кейін сені өзімнің күшейіп, құсты. Бұл бұдан бұрын ағам деп білемін және егер ел алдында болмаған жағдай еді. Сол сәтте маған ханға көрсеткендей құрметті немере ағама кісі жіберді. Емшілер ашық көрсетсең, сенің сіңірген қажет нәрселердің бәрін жасады, еңбегіңе қарай мен де іштей құрмет олардың емі шипа болды. Содан көрсетемін. /358/ Әрі хан саған не аурудың беті қайтты. жақсылық істеген болса, мен одан да көбірек жасаймын, һәм өзіңнің Ханның жағдайы түзеле кеңесің бойынша ағайындарыңа бастағанда менің немере ағам келді, қамқорлық жасап тұрамын. Мен бүл Бірақ хан осы жолы бұл аурудан жөнінде баса айтып, уәде беремін. қатты шошынып қалған еді. Немере Өлең: ағам мен Рашид сұлтанды шақырып алып: «Мен бұл аурудан қатты Ей, баянсыз қымбаттым, ей, опасыз үрейленіп отырмын. Бұрын бұл дерт ұстаған кезде жеңілдеу болатын еді. сүйіктім, Бұл ауру бірнеше жылдан бері жыл сайын қайталанып келеді. Бірақ осы 368 жылы екі рет, қайталанып, есімнен тандырды. Әрі, қиын болды. Енді мен Рашид пен Сіздің, немере ағамды айтыпотыр,мойындарыңаміндеттеме алуларыңызды қалаймын. Мырза Хайдар үшін міндеттеме алудың

қажеті жоқ, өйткені Моғолстанда /360/ болмаса, одан қанша сұрасам да олардың арасында достықты пайдасы бола қоймас. Хақ тағаладан нығайтуға өзім дәнекер болғамын. мені дәнекерсіз осы жолға түсіруін Кейін олар Ақсуда бір-бірімен көңіл үміт етемін. Бұндай шарапатты қошымен /359/ келісімге келіп, мақсатқа тек қана менің өтінішімді уәделескен екен», – деп айтты. Хан қабылдап жеткізсе деймін. Егер Рашид сұлтан мен немере ағама бұндай бақытқа кенелсем, менде айтқан сөздері нанымды болуы үшін де сенім пайда болар еді. Мен оған түрікше айтты, хан Рашид сұлтан мен айтқан сайын хан осы жауапты немере ағама: «Мырза! Егер маған қайталайтын. анау-мынау болған жағдайда Рашидті менің орнымда деп есептеңіз. Ал, Мен Ақсуға кеткеннен кейін Рашид, сен де мырзаны мен сияқты бірнеше айдан соң маған ханнан қабылдағын», – деп бұйырды. Бұл жарлық келді. Ол жарлық Ақсу теңеу сөздің көп мағыналы һәм істеріне байланысты болатын, әрі нәзік екенін пайымдау қажет. Бұл оның шетіне өзінің мүбәрәк қолымен сөзді түсіндіру үшін хан бірнеше сөз хат жазыпты. Ол бүгінде менің айтып, Рашид сұлтан мен немере колымда сақтаулы. Соны осында ағама келісім жасаңдар деп әмір етті, айнытпай келтірейін. Өлең: сөйтіп келісім жасалды. Оның бәрін баяндасақ, әңгіме көпке созылады, Сенсіз менің өкпеме керегі не ауаның? әрі ұзақ әңгіме жалықтырып жібереді. Сенсіз менің дертіме керегі не дауаның? Хан Йанги Хисарда қыстады, ал мен Жаркентке кеттім. Мен Ақсудан Мақсат – әзірет Қожа өтініш келген кезімде хан әзірет Мәхдуми жасамай-ақ шапағатына бөлейді. Нұранға өз еркін тапсырып мүриді Оны ондай бауыры білер болар. болып іске кіріскен еді. Мен Ақсуда жүргенімде Қожа 82 - әңгіме. Нұран <Алланың сәлемі бақи болғай> ханның өзіне мүрид ХАННЫҢ ӨЗ ЕРКІН АҚИҚАТ болуын мақұлдаған еді. Содан кейін ЖОЛЫНА БАҒЫТТАУШЫ ҚОЖА Бадахшан жолымен Үндістанға қарай жол тартты. Мен сол себептен оны ХАВӘНД МАҺМҰД АТЫМЕН шығарып салып, қоштасудан махрұм МӘШҺҮР ШӘҺАБАДДИН қалдым. МАҺМҰДҚА БЕРУІ Әңгіме барысы осы жерге Қожа Мұхаммед Жүсіп жеткенде әзірет Қожа Нұранның ата тек шежіресін және оның оқиғасынан кейін мен ханды әзірет өмірбаяны жайында айту уәжіп көрінеді. Бұған бірнеше жағдай Мәхдұми Нұранның басшылығымен себеп болып отыр. Соның бірі ол жайында жазу кітаптың салмағы, тариқат жолын қабылдауға үнемі мәртебесі мен көркі болмақ. Өйткені ондай таңдаулы ұлылардың әңгімесі түрткі болдым. Сонда хан: «Мен келтірілмесе, бұл кітаптың не құны болар еді. Оған дәлел пайдакүнем осы ниғметтің ізіне мүмкіндігінше мен саударгерлер өз тауарларын бір жаққа алып барғанда соның ішінде талпынамын. Оған жету үшін таңдаушылардың назарына ілігетін бір тауар болу керек. Сол тауардың патшалық тағын да тастап кетуге арқасында өзге тауарлар да өтімді болып кетеді. Бәйіт: бардым. Сөйтіп кемелдікке жетген 369 пірдің кемелдігіне жеткім келді. Ал, Хақ тағала әзірет Қожаны жалбарындатпай-ақ осы жерге алып келді. Менде сопылыққа қабілет

Бір құнды зат арқасы барлығына Өйткені мен тағы да зекет және аса таяғымен, сенің достарыңның киімі, абырой, сопылық көйлекпен тозаққа барамын да күйемін, күйемін де шыдаймын. Маған солай болғаны, барлығына Сонда егер мен олардың жолын таба алмаған болсам, онда қалай болғанда болардай. да олардың киімін алып қойма», — Ендігі бір жағдай осы сопылар Сенің мына аулыңда жүз мың әуес жамағатының кітаптары назарға иесі бар, түсетін жәйт, ертеңгі қиямет күні. /361/ Барлық халайық істеген Жұлықуға бәрі де қаласа, таң қалатын істеріне қарай не жұмаққа, не тозаққа несі бар. барады. Әр бір шапағат сұраушы, күнәһар адамға шапағат сұрайды. Қолы жеткен кісінің болар ұлы дәулеті, Сонда ең соңында күнәһар қалады. Жетпегеннің әлі ертең дағы қалар Оған ешкім ара түсіп, шапағат сұрамайды. Ол құтылуға себеп болар көңілде. бір шараны ойланып, шапағатты құдай тағала қашан назар аударар Демек мен олардың санатында екен деп үміттеніп тұрады екен. бола алмадым, сондықтан оларды Сонда кешірімді жарылқаушы Алла еске алушылар қатарында боламын. тағала: «Ей, күнәһар пенде, өткен Сұбһан Алла, Сұбһан Алла, бұл фәни дүниеде менің достарымның сөзде қате қылдым. Өлең: ішінен білетін біреуің бар ма?», – деп сұрайды. Ол: «Иә, Алла тағала, Ол сияқты татиды, таныстыруға пәленшені және пәленшені білемін», лайықты, – деп жауап береді. Сонда Алла тағала: «Жұмаққа барғын, сені оның Бұл заманда кәнеки әлемде бар ма ол аты үшін кешірдім», – деп үкім береді сияқты. екен. Мен де осыны себеп етіп, осы таңдаулы ұлы сопылардың шежіресін жазбақпын. Алла тағала олардың игілікті істері үшін мені де кешірер деймін. Өлең. Ілескен болсаң, естігем, Үміт пен Үрей көшіне, Жақсылар үшін Алла жамандарды кешірер. Шейх Әбуәлі Дәққақтың <Алланың шапағаты тигей> «Мінә- жатінде» былай деп жазылған: «Ей, Алла тағала! Егер де мен жарылқауға немесе кешіруге лайық болмасам және маған сенің достарыңның қатарынан жұмақта орын тимейтін болса, онда менің үміт төсіме кері қайтарып жіберер қол тигізіп, тозаққа жібер. Әрине, ей, Алла, менің қолымнан зекет пен аса таяғын ала көрме. 370

Бұл бақ-дәулет де маған лайық тәберік һәм құт болсын деп ырымдап, емес. Бұндай таңдаулы есімдерді осы атты қойған. Өйткені әзірет /362/ жазып, тілге тиек етемін де, мәз Ишанның әкесінің аты — Маһмұд, болам. Рубаи: ал атасының аты – Шәһабаддин еді. Шәһабаддин Маһмұд құдайдың Әй жан! Саған қауышу маған арман, құлы Қожа Мұхаммед Абдолланың сенімді ұлы және нағыз мұрагері. Ол болмаса, сені қиялдау да ұнайды. Ол Қожалардың Қожасы деген атпен белгілі еді, өз заманының ең озық Саған қауышу жан қалауым болса да, ғалымы, әрі тақуа кісі болған; 908 һижри қәмәри (1502-1503 милади) Сенің атың тілге тиек болғаны игі, жылы Ферғана уәлаятында дүние салған. Ол жерден сүйегін Ташкентке асылы! алып кеп қойған. Сонымен қатар заман дәптері Қожа Мұхаммед Абдолла /363/ парақталып, өткен оқиғалар жад сопылардың ұлысы Қожа Аһрар беттерінен жойылған кезде сұлтандар Насыреддин Ұбайдолланың баласы мен хандардың аз бөлігінің аттарынан болатын. Осы кітаптың барлық басқа нышан да қалмайды. Сонда жерінде «әзірет Ишан» деп жазылса, пәленше хан немесе қаған ұлылардың оны әзірет Қожа Аһрар деп түсінген санатында болғандығы анықталған жөн. Мен тілінен дүр шашып, гауһар кезде, жүректерге жол табады. төгілген әзірет Мәхдұми Нұранның Жүректің қабылдауында болғаны аузынан естігенмін. Ол былай: «Атам үшін кшірімге себеп болар. <Алла Қожа Ұбайдолла (Алланың киелісі, тағала қаласа>. пәк жан) дүние салған кезде мен жиырма жеті жаста едім. Мен ол Және де енді бүгінде болмыс кісіден Самарқанға іргелес Шәһр-е- құпиясында есеп бермей қашқақтап сәбз қаласында бір бақ бар, ол бақта жүргендердің назары өткен ата- бір тұт ағашы бар. Сол ағашқа әзірет бабаларының ғұмырына түсетін Қожа Баһааддин Нәқшбәнд сүйеніп болса, жақсылықтарын көріп, отыратын еді. Әзірет Ишан сол бақты еліктеген болар еді. Содан қиямет осындай себеппен тәберікке сатып күніне дейін болатын осы таңдаулы алған еді. Осы ағаштың алдында ұлылардың бірінің қорғауына бір хауыз бар. Бір күні түнде сол жүгінер еді. Олардың осы ұмтылысы хауыздың жағасында әзірет Ишан сауап болар еді. Осы жолдарды жазып Қожа Абдалһади және мені зікірге отырған пендеге де сауабы тимек салды», – деді. <Әумин, екі дүниенің раббы>. Мәхдұми Нұран және де мынаны 83-әңгіме. айтты: «Әзірет Ишанның тірі кезінде менің асқазаным ауырды, ӘЗІРЕТ ҚОЖА ХАВӘНД Мауараннәһрдың емшілері емдеуге МАҺМҰДТЫҢ ТЕГІ МЕН ӨМІРІ қанша күш салса да емдей алмады. Хорасанға бардым. Адамзаттың Кітаптың әр жерінде әзірет мақтанышы, діннің нұры Маулана Мәхдуми Нұранның есімі еске Нұреддин Әбдіраһман Жәмидің алынса, оны Қожа Хавәнд Маһмұд (Алланың рахметі болғай оған) деп қабылдау қажет <Алла тағала әулетінен тараған әзірет Мәхдуми оның құмырын ұзақ қылғай>. Оның шейх-әл-ислами өз үйіне алып барды. аты – Шәһабеддин Маһмұд. Оған Мен оның қызметінде болдым. Оның жұрт ізет және құрмет көрсетіп, Қожа Хавәнд Маһмұд деп атап кеткен. 371 Әрі әзірет Ишан Ұбайдолла Аһрар, <Оның әзіз жанына Алланың құты>

бірнеше трактатын оқып шықтым». дейін болды. Содан Қашғарға барды, Оның бұл сөздерінен мен пақыр бұл жайында жоғарыда айтылды. Сол Мәхдұми Нұран Маулана Жәмидің күндері Қожа Нұран былай деп айтқан мүриді болып, оның қолында еді: «Самарқанда түс көрдім, түсімде тәрбиеленгенін білдім. Мына жерде әзірет Ишанның қызметшілерінің ол біз келтіретін рисалаларынан бірі Маулана Қажы Қасым кіріпті. айқын байқалатындай, әзірет Ол екі ат алып келіп былай деді: Мәхдұми Нұран күнделікті уақытын «Әзірет Ишан Қожа Ұбайдолла кітаптар оқумен өткізген. Әзірет маған мынаны табыс етті». «Хавәнд Ишан Қожа Ұбайдолла қайтыс болған Маһмұдқа айт, мына екі атты алып, соң, Мәхдуми Нұран Иракқа кетті. Қашғарға тартсын». Қожа Нұран Ол жерде әмір қазы Үсейіни Йәзди Қашғарға келместен бұрын немере және әмір Садредцин Мұхаммедпен ағам денесі тырысып, қалтырап сұхбаттарда олармен көп уақыт бірге ауырған болатын. Ол келіп толық болған. Бұл жерден кетіп, ол алты емдеп, жазды. Екі жыл Қашғарда жылдай Шираз қаласында Маулана болды. Оны кұрметтеушілер берекелі Жалаледдин Дәуаниден оқыды. батасын алды. /364/ Емдеу жөніндегі кітаптарды Ирак емшілерінің ғана емес, бүкіл Мансұр хан оған өтінішпен әлем шипагерлерінің ұстазы болған адамдар жіберді: «Тұрфан және Маулана Имадеддин Мәсудтың Шалыш өңірлері мүрид және жанында оқып, үйренді. мүридзадалардың отаны бола тұра күні бүгінге дейін мәхдұмзадалардың Әзірет Нұран айтатын: «Маулана — Қожа Ұбайдолла Аһрардың, Имадеддин Мәсудпен бірге ұрпақтарының бірде біреуі бұл «Тәжвидке» түсіндірмелер жазып, жерге келмепті. Бұл ел, һәм осы Маулана Жалаладдиннің алдына өлке олардың құт қадамының алып барып оқыдық. Ал Маулана шарапатына бөленбепті. Оларды Жалаладдинмен бірге «Мүжезге» құрмет тұтушылар /365/ бұл жерден түсіндірмелер жазып, оны Маулана іздеп баруы қиын, егер бұл аймақтың Имададдин Мәсудтың алдына барып берілген пенделерін өздері келіп оқыдық». шарапатқа бөлеген болса, әрине, онда пенделеріне қамқорлық жасаған Қожа Нұран дәрігерлік мамандығы болар еді». бойынша Шираз қаласының емханасында жаттығып үйренді. Ол Қожа Нұран Мансұр ханның жерден Рұмға кетті. Онда білім алып, өтінішіне құлақ асып, Тұрфанға жүріп сонан соң Мысырға жол тартты. кетті. Тұрфанда ол үш жыл болып, Қажылық жасап, Жедде жолымен сол жердегі жолын қуушыларды құт кеме арқылы Үндістанға, Гұжератқа қадамымен қуантты. келді. Ол жерден Кабулға жетті. Ол уақытта Кабулда Бабыр патша Хан Бадахшанға жорық жасап, билік құрып тұрған болатын. Мен қайта оралған кезде әзірет Қожа де жоғарыда баяндалғандай Кабулда Нұран да бұл жерге Тұрфаннан келді. болатынмын. Бұрын айтылғандай, Немере ағам шеменге шалдыққан еді, оның сапары жиырма үш жылға ол жөнінде бұрын айтылған. Қожа созылған. Бабыр патша Самарқанды Нұран немере ағамды емдеу үшін жаулап алған кезде ол Самарқанға Қашғарда аялдады. Немере ағам келді. Бабыр патша қайтадан Кабулға айыққан соң, бұл жөнінде баяндалған, оралғанда ол Самарқанда 931 һижри әзірет Қожа Нұран Жаркентке қәмәри(1524-1525 милади) жылға кетті. Менің естуім бойынша, Қожа Мұхаммед Жүсіп салт бойынша 372

оның алдынан шығып қарсы алмаған, әрі қуаныш ретінде келтірмекпін, содан олардың арасында реніш туып, Осы жазбаны маған ережеб айында оның аяғының немен тынғанын 937 һижри қәмәри (1531 милади ж. бұрын айтылған. Қожа Мұхаммед ақпан-наурыз) жылы Йанги-Хисарда Жүсіп дүниеден озған соң, әзірет берді. Қожа Нұран Йанги-Хисарға кетті. Хан да оның қызметінде болу үшін Мейірімді және Рахымды қысты Йанги-Хисарда өткізді. Алланың атымен Сол қыста әзірет Қожа Нұран «Ла илаһа илла-л-лаһ» (Алладан тарапынан ғажайып істер көрсетілген. басқа құдай жоқ) сөзі, иман бағында Шынында ол Тұрфанға кетпестен әліптің тіптік бойындай сүрмеленіп, бұрын менен және маған жақын жан дүниесіне енген. Ол тіктеген кісілер тарапынан ағаттық кеткен сүрме соқыр жүректерге «Ла илаһа еді. Бірақ ол қателерімізді өздеріміз оған қоса илла-л-лаһ»,-етіп, тұтастай де аңғармай қалыппыз, оның назар көруге мүмкіндік береді. Өлең: салуынан қателік жасағанымызды түсіндік. Бірақ осы ұлы қауымның Ла илаһа илла-л-лаһ-түрін көр, мақтан етерлік жоғары қасиеттерінің Екі көзді төрт етіп, түрден иманды бірі — мәрттік болатын. Ол – қылмыс жасағанды кешірім жасатуға мәжбүр көр. етпейтін. Ол солай істеді де. Мен Әліп-лам әріптерден ісің оңар, де оның қызметшілерінің жанында Көк шыңына жанарың самғай түсер. үнемі бірге жүрдім. Сол күндері бір ғазел жаздым. Осы үш бәйіт соның Сондай-ақ Мұхаммед Алланың үзіндісі: елшісі екі “мим” Алланың екі қайна­ рынан сусындаған бұлақ көзі. Бәйіт: Бақытты ғой отырған шарапхана Қарашы! Болмыс бұлағының көзінен төрінде, ағып жатқан, Шараппенен басады ол қайғысын да, Мұхаммедтың екі “мим” қайнарынан сарқыраған. шерін де. Бұл қасиетті сөз жиырма төрт Егер күнәм болмаса, мен кешірім әріптен тұрады. Күндіз-түні сағаттар бойы үн қатып, әр бір сөзінің, әр бір дәметпен, әрпінде молынан құт пен берекет бар. Бәйіт: Кешіруге болмайды күнәһарді әдетте, Сөз сөйледім, тыңдауға құлқың болып Кешер болса әулием бар күнәмді алдағы, жатса, Істегенін Исаның істер едім Бір сөз жетіп жатқан болар, шаңырақта ие болса. мен дағы./366/ Нүкте шыбынға ұқсайды. Бұл Қожа Нұранның бақытты назары сөзде нүкте жоқ. Өйткені бұл сөздік маған түскен кезде оның жылы қор. Ал Шыбынның әселі /367/ жүзінде рақымдылық нышаны пайда тәбетіне орай сәнденген. Бәйіт: болып, өзімді оған лайықты сана­ масам да, ол әр түрлі ілтипатқа бөледі. Саусақ куәлігіңді осы әселге қарай Қожа Нұран маған мынаны айтты: созғайсың, «Сол күндері Маулана деп отырғаны, әзірет Маулана Әбдіраһман Жәми Шыбынның көңіл-күйі тәбетіне қарай болатын». Маулана қайтыс болғаннан болғай. кейін жастығының астынан қолжаз­ балар тауып алды. Солардың бірін Қыс мезгілі аяқталған соң Қожа Нұран қайта көшіріп жазып мен Ақсуға жүріп кеттім, бұрын маған берді. Оны осы жерде тәбәрік 373

жазылғандай. Сол кезде хан, ханның мен жындардың қожасы әзірет нөкерлері, қариялар, ақсүйектер, пайғамбардан /Алланың оған сәлем- тағы басқалар шынайы достар салауаты болғай/: « Ей Алланың мен сенушілер болған. Өтініш елшісі, адамдар ішінде ең игі- жасай алатындай олар әзірет Қожа жақсысы қайсысы?», – деп сұрады. Нұраннан сұрап, әңгімесін тыңдап, /369/ Әзірет пайғамбар/ Алланың орасан пайдасын сезе білді. Сол арада оған сәлем-салауаты болғай/: «Аз бірнеше пайдалы трактатта жазылды. жеген, аз күлген, ұятты жерін жапқан Солардың ішінен бір трактат осы киімге риза болғандар», – деп жауап кітапқа кірді. /368/ берді. Алла елшісі (с.ғ.с) тағы да: «Амалдарыңның ең жақсысы аштық Мейірімді және Рахымды және нәпсісін сопының жүн киімін Алланың атымен киіп ұстай білуінде», – деген. Бұл хадистың мазмұны былай екен: Адамзаттың жүрегі иман нұрымен пенде Алла тағалаға аш және жаратқан Аллаға мадақ пен шүкір шөлдеген күйде ғибадат жасаса, болсын. Алланың елшісі, пенделерді бұндай ғибадаттың Алла дәргаһына тура жолға бастаушы, оларға тура құны қымбат болады, өйткені бұл жолды және азғындық жолды баян пайғамбарлар мен сахабалардың қылушы Мұхаммедке (с.ғ.с), оның әдеті болған. Тағы айтылғандай, әулеттеріне, Хақ жолына және кемел жүннен тоқылған киімді кию иманға жетелеуші сахабаларға көңілді жұмсатып, мейірге бөлейді. Алланың рахымы һәм сәлемі болғай. Сопылардың ынта-талабы көңілдің жасарып, жүректердің мейірге Бұдан кейін дана да көкірегі толуы болған. Бұның ұлық Алланың ояу достарына осы жолдарды баян алдында жоғары бағаға ие болғаны. қылып, әзірет пайғамбардың (с.ғ.с)/ Әмір әл-мүмінин Үсейіннен (ғ.с) оған дұға мен сәлем болғай/ елшінің рауаят бар, онда әзірет пайғамбар осы әңгімеде біраз сөздерінен (с.ғ.с) былай деген: «Пәк және ұлық және Алланың әулиелерінің Алланың алдында ең қадірлі адам, сырларынан ұлықтап, біразы осы бұл өмірде аш құрсақ және ой үстінде кітап парақтарына бірнеше сөйлемде жүрген адам болмақ. Алланың жазылды. Бұдан жазған жазушыға, құзырында ең жау және ең жаман һәм мұны мұқият оқыған оқырманға адам көп жегендер мен көп ішкендер бұл дүние мен ақыретте сауап болғай. болып табылады». Бұл хадистегі ойлану дегені – Аллаға көңіл бөліп, Алланың елшісі Мұхаммед (с.ғ.с) Алланы еске алып отыру деген. Бұл /оған Алланың сәлемі және салауаты дегені адам өз ісінің нәтижесін ойлау болғай: «аш және шөл болуды керектігі және ақыретке дайын болу таңдаған жандар – өз нәпсіне қарсы керектігін көздейді. күрес жүргізген адамдар», –деп өсиет қалдырған. Бұл хадисте аштықтың Аштықтың арықшылығы жөнінде артықшылықтары және көп жегеннің көптеген хадистер айтылған. зияндары туралы айтылған. Өйткені Солардың қатарында Асаме және әуестіктің бәрі көп жегеннен пайда Әбуһүрире мәрвиден бар. Бұл рауаятта болады. Әуестік (шәует) – мейлі әзірет пайғамбар былай деген: биологиялық әуестік болсын немесе «Адамдар арасында қиямет күні тамаққа әуестік болсын – сопыны ұлық Алланың рахметіне бөленетін тура жолдан тайдырады. Сондықтан ең жақын кісі, бұл дүниеде көп тағам жеуде орташа жеуге тоқтау уақтын аш және шөл күйде өткізген керек. Сахабалар /Алла олардың барлығынан риза болғай/ адамдар 374

адам. Өйткені ол кісі нәпсісіне Нұранмен қоштасар сәтте /382/ қарсы әрекет жасаған, нәпсісін одан құран оқуын сұрадым. Ол қорлаған, нәпсісінің сұранысына қайырымды қолын фатиха оқуға мойынсұнбаған. Жеу де, ішу де айуан жайған кезде, егер ілтипат етсеңіз, сияқты нәпсіге бағынбай, ұдайы бірінші фатиханы Мырза Хайдар мұңды, ойлы жүріп, пәк және мөлдір үшін оқысаңыз, одан кейін маған жағдайда тәңірімен қауышуды арман шарапатын тигізсеңіз» деп өтініш тұтып жүрген. Бұндай адамдар айттым. Сонда ол менің өтінішімді жасырын, тақуалықпен өмір кешеді. қабыл алып бірінші фатиханы саған Олар ғибадаттарын халықтан арнап оқыды, содан соң маған құпия ұстап, жасырын орындайды. оқыды», – деп айтты. Өлең: Сондықтан олар халықтың алдына шыққанның өзінде оларды ешкім Тікен қалды көңілде, кетті көзден тани қоймайды. Ал олар ғайып бола қойса, оларды ешкім таба ала аяулым, қоймайды. Оларды жұртшылық та, қала тұрғындары да танымайды. Қасіреттен дақ қалған ақ жүрегім Ондай кісі болғандар тура жолда жүргендер, олар халық алдында қаяулы. жасырын болады». Себебі оларды аспандағы періштелер ел назарынан Үмітте де үміт жоқ, қалған оның жасырын ұстайды. Тобырдың рахаты бұл дүниенің байлықтары болса, соңында, олардың рахаты Хақ тағалаға ғибадат ету. Тобыр төсеніші дүниеуи кілем Өте берер бұл өмір, бірақ көзім болса, олардың төсеніші топырақ. Қара тобыр пағамбарлардың істерін, жолында. пайғамбарлардың ахлағын зия етеді. /371/ Ал олар болса, құлдық пен Әзірет Қожа Нұранды шығарып ғибадат арқылы ұдайы халықты салушылар хан хазірет Нұранмен қорғап, қорғаштаумен келеді. 84-әңгіме. ӘЗІРЕТ МӘХДҰМ НҰРАННЫҢ ҮНДІСТАНҒА САПАРЫ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ БІРНЕШЕ ОҚИҒАЛАР. Сол жылдың көктемінде әзірет Маһдұм-и Нұран Бадахшан жолымен Үндістанға бет алды. Саид хан оны Шаһназ асуына дейін шығарып салды. Ол жеті-сегіз күндік жол болатын, мен пақыр мұндай бақыттан мақұрым қалдым, өйткені Ақсуда болатынмын. Ақсудан ханға келгенімде ол маған: «Әзірет Қожа 375

қаншамажолжүріп,талайбекеттерден үшін шешім қабылдаған едім. Енді өтсе де, оның көңілі қимастықтан Бабыр патшаның қайтыс болуына босап, елжірей берді. Қожа Нұран бір байланысты оның азасына көңіл сөз айтқан сайын ханның жанын мұң айтуға Һұмаюн патшаға баруым билеп, еріксіз көзінен жас мөлтілдеп керек. Сондықтан осы парызды өтеп, ағатын. Бұл жанындағы кісілерге де қайта оралғанда сіздің өтінішіңізді қатты әсер еткенін айтқан еді. Сөзге орындайтын боламын»,-деп айтты. сөз қатпай, хал-жағдайды тілге тиек Содан Қожа Нұран Үндістанның етпей, қоштасуға да қимай, қиямет астанасы Аграға кетті. Һұмаюн патша күні келгенге дейін қауышуды қазіргі оның қуанышқа бөлейтін қадамын әр айырылысудан артық көріп тұрды. түрлі құрметпен қарсы алды. Бәйіт: Сол кезде Үндістанда Шейх Мисра: Пул атты әлдебіреу пайда болды. Һұмаюн патша оған мүрид болуға Өлтіруден үміткер, айырылысу мүдделі болды. Өйткені Һұмаюн патшаның сиқыр ғылымына қатты мұнымен, көңілі ауған еді. Сондықтан дұға оқып, зікір айтуды жақсы көретін. Ажал-кештен қорқады ел, мен — Шейх Пул шейхтың киімін киіп, Һұмаюн патшаға келіп һәм дұға қоштасу күнінен. оқу мен зікір айту оны шынайы мақсатқа жеткізеді деп сендірді. Бұл Ханға Қожа Нұранмен қоштасу, пікір Һұмаюнның ішкі дүниесіне соңғы қоштасу болғандықтан, үйлесетін болғандықтан, іле оның айырылысу дертінен ешқашан ем мүриді болды. таба алмайтындай көңіл күйде болды. Қожа бір әңгімені бастай қалса хан Одан басқа Маулана Мұхаммед еріксіз жылай бастап, көз жастары Пәрғәри деген кісі бар еді. Ол молда тамшылап аққанда жиналғандар да кісі болатын. Бірақ қырсық мінезді қайғыратын. Ханың хал-жағдайы адам еді. Сондықтан бұрыс болған мына аятта: «Міне осы, мені мен сен істі де аяғына дейін жеткізетін. Әлгі екеуіміздің арамыздың айрылуы»1,- Шейх та осы Молда Мұхаммедті айтқандай, қиямет күніне дейін бір- паналап, оның мақсатын құптайтын- бірімен қауыша алмайтындай болды. ды. Маулана Мұхаммед те Һұмаюн Бәйіт: патшаның мүддесіне сай әрекет етті. Мұндай қошаметке патшаның Жар мені өлтіргісі келеді ажырасу да көңілі пейілді болған. Мен осы оқиғадан кейін біраз уақыт Һұмаюн семсерімен аянбай, патшаның қызметінде болдым. Ол турасында алда /384/ баяндалады. Мен қоштасудан қорқамын, бірі ажал Патша өз пірі, яғни Шейх Пул жайында айта бастады. Бірақ мен кешінен үрей алып жүреді. оның сөзінен дұға мен жалбарынудан басқа ештеңе түсінбедім <Бір Алла Хан үшін ол соңғы дидары біледі оны>. болғандықтан, ешқашан емделмейтін ажырасудың аңсарына тап болды. Һұмаюн патшаның Шейх Пулға мүрид болғаны анық белгілі Қысқасын айтқанда, әзірет болған соң, Маулана Мұхаммед те, Қожа Нұран Үндістанға келді. тіпті патшаның өзі де және оның Үндістанға барар жолдағы Кабул, маңайындағы адамдар да әзірет Қожа Лаһор қалалары Камран мырзаның билігінде болатын. /383/ Қожа Нұран Лаһорға соғуын өтінді. Бірақ ол Камран мырзаға: «Мен басында Бабыр патшаның құзырына бару 1 (18-сүре, 78-аят) 376

Нұранмен кездескен кезде, патша Пәрғәри да қатысты. Қожа Нұран оған мұралық мүрид болғанына баяғы түсін айтты. Сонда Маулана қарамастан, елеп-ескермеді, содан Мұхаммед жылап, бұрын дұрыс оларды нұр сәулелі жүректі әзірет қарсы ала алмағаны үшін кешірім жек көріп қалды. Бұған дейін Қожа сұрады һәм жалбарына Һұмаюн Нұран Лаһорды басып өткен кезде патшаға хат жіберуді баса өтінді. Камран мырза оған Лаһорға қоныс Қожа Нұран хат жазды. Бәйіт: тепсін деген өтініш айтқан еді, ал бұл болса Аградан қайта оралғанда Һұма шапағат көлеңкесін түсірмейді тілегіңізді орындаймын деп уәде еткен. Енді уәдеге байланысты ол ешқашан, Аградан Лаһорға бет алды. Һұмаюн патша мен оның маңайындағы Өлкеде әзірше тотысы аз болған кезде адамдары Қожа Нұраннан қаншама қалуын өтінсе де көнбей, Лаһорға лашыннан. тартты. Бұл 943 һижри қәмәри (1536- 1537 милади) жылы болған еді. Оны бұл сөзі көрегендік, таңқаларлық жай болды. Тоты құсы Мен мұның алдында ғана Лаһорға лашыннан аз өлкеде Һұмаюн патша келген едім. Оның алдынан шығып, сергелдеңге түсті. құзырына бару бақытына бөлендім. Сол күндері оның дүр шашқан Қашғардың Йанги-Хисарында аузынан айтқан әңгімесін бірнеше ережеп айында ораза ұстап, ауыз рет естіген едім, ол былай деген: бекіткен едім. Мен Қожа Нұранның «Мен бір түс көрдім. Түсімде теңіз құзырында отырғанмын, бір пайда болып, бізден кейін Агра мен жақтан тамақ алып келінді, мен Үндістанда қалғанның бәрін алып бас тартпастан, аузымды аштым. кетті. Ал біз көп қиындықпен әрең Ертеңіне өткен күннің қазасына құтылдық», – еді. Осыдан үш жыл ниет еткен едім. Ишанның жанында өткен соң, оның айтқаны айнымай болған кезімде тағы да кешегі жағдай келді. Бұл жайында алда баяндалады. қайталанды. Ендігі күні тағы да ниет етіп, Қожа Нұранға барған едім. Үңдістан ойран болғаннан кейін, Тағы да тамақ дайын болды. Қожа Қожа Нұран Қашғар жолымен Нұран оның біраз бөлігін бөліп алып Мауараннәһрға келді. /385/ <Хақ айтты: «Пәленшеге алып барыңыз, сұбһан тағала оның мейірімділік оның барлық ораза ұстағанын заяға көлеңкесін көп жылдар бойы оған жібереміз, бұл оқиға менің ораза берілген әлсіздер мен Мұхаммед ұстағанымнан ешкім де бейхабар пайғамбар және оның үмбеттері жағдайда болып еді». атынан ақиқат жолын іздеушілердің басына түсіре берсін>. Тағы да бір әңгіме: Мен Лаһорда болған күндерімде Шаһ Исмайылдың 85 -әңгіме. ұлы Шаһ Тәһмасп Ирактан келіп, /386/ Камран мырзаның адамдарынан ӘЗІРЕТ ҚОЖА НҰРАННЫҢ Қандаһардың билігін тартып алып, ҒАЖАЙЫП ІСТЕРІ. өзінің бір сенімді адамына беріп, қайтып кеткен болатын. Осы жағдайға Мен сопылардың бір жиналысында Камран мырза қатты уайымдады. болған едім. Оған сол уақытта Ол маған: «Үлкен қайғым бар. Бұл Аградан Һұмаюн патшаның сәлемін жағдайды Қожа Нұранға жеткізгін» алып келген Маулана Мұхаммед деді. Мен Қожа Нұранға айттым. Келесі күні оның құзырына барған кезімде ол маған:»Әзірет Ишанды (Қожа Әһрарды) түсімде көрдім. Ол менен: «Неге көңілсізсің?» – деп 377

сұрады. Мен: «Камран мырза үшін хатты келтіре кетсем тәбәрік болар. көңілсізбін, себебі Қандаһарды Хақ сұбһан тағала оның киелі де түрікмендер басып алды. Енді не берекелі сипатының көлеңкесін ұзақ болар екен?» – дедім. Әзірет Ишан жылдар бойы оған пәк таза берілген жаныма келіп, қолымнан ұстап: «Еш пақырларға <шынайы Ал­лаға құл­ қам жеме, бәрі оңай шешіледі», – деді. шылық жасағандарға, Мұхамм­ ед жә­ Айтқаныңдай болды. Камран мырза не оның жолын ұстағандарға түсіріп Қандаһарға келді. Шаһ Тәһмасптың жүрсін. Аталған хат төмендегідей: Қандаһарға тағайындаған адамы Қандаһарды мырза Камранға бейбіт Мейірімді, рахымды Алланың түрде тапсырды да жүріп кетті. атымен Бұл түрікмендер үшін ғажап іс болып қалды, өйткені шаһтардың Мендей күнәкар, көптеген жазаға ісін қызметшілері өз басы шеше лайық адам дәруіштікке мүдделі бола алмайтын еді. Алайда, бұл іс қалай алмайды. Егер әлде бір адам дәруіш болғанда да оңай шешілді. болса, дәруіштікке мүдделілік дәруішке қарсы іс болмақ. Тариқат Тағы да бір әңгіме: Бабыр жолымен, жүрушілер бұл жөнінде патшаның әпкесі Ханзада бегім, оның неліктен айтпауға жариялауға тиіс аты бұрын бұл кітаптың әр жерінде емес? Егер де әлдебір адам дәруіштік аталған болатын, Кабулда болған жолға қадам басатын болса, бірнеше кезінде ауыр науқасқа шалдықты. орындауға тиіс шарттар бар. Тариқат Сонан соң Қожа Нұранға хат жазып, жолына түсуші сол шарттарды менен Қожа Нұран Алладан бұл орындауы керек. Біріншіден, дәруіш аурудан құтқаруын тіледі. Ол хат тариқат жолын ұстаушы ретінде олақтау жазылған еді. Мен /387/ хатты ақырет жолының жолаушысы қайта лайықты жазып, оны Қожа болғандықтан, ол Алланы мадақтауға Нұранға алып бардым. Ол: «Мен сізді тиіс. Ол іштей немесе тілге алып сырлас еткім келеді»,-деп айтты. орындалуы тиіс. Демек, жүрек, Мен орнымнан тұрып иіліп, құрмет тіл және тамақ таза болуы керек. көрсеттім. Ол: «Бегім жіберген хатты Күнделікті тіршілікте не айтамыз, не маған беріңіз», – деді. Ал, шынында жейміз, өзімізге белгілі, Нені берсе да мен хатты оңаша жерде отырып және нені тапсақ соны жейміз. Ондай жаздым, одан ешкімнің хабары да жағдайда біздің тіліміз де, тамағымыз жоқ еді. да таза болмайды. Біздің тіліміз Алла тағаланы <Ұлықтың ұлысы> Мен Қожа-Нұран туралы өз еске салғаннан басқа, көптеген бос көзіммен көрген нәрселерден сөзді айтады, бұған Алла риза емес. үш-төрт әңгіме келтіріп, осымен Қысқасын айтқанда, әлдебір адам шектелдім. Өйткені әңгіме қысқа бұл шарттарды ұстай алмаса, белгілі болсын деп елден естігенімді бұл дәруіш қауымының атын алғаны оған жерге келтірмедім. арам болады. Мен Кашмирге қарай бет Біз дәруіш емеспіз, бірақ әзірет аларда, ол жөнінде алда көп ұзамай Маулана Жалаладдин Рұми өз баяндайтын болады. Қожа Нұран перзенті Сұлтан Уәладқа берген мына маған арнап бірнеше жол хат жазған насихаты мен өсиетінде айтқандай еді. Сол хат фани дүние мен ақырет ғана мөлшерде: күнінде құдайдың құлы мені құтқару хаты болар деп үміт етемін. Алыстама сен Алладан, алыстама Қожа Нұран туралы мүбәрәк бір сәтке, шежірені –естелікті аяқтарда құтты 378

Бұзақылык көбейер, кетер болсаң қаламы жазған сөйлемінің бірі жыраққа. мынадай: «Ақыл-ойы Алла тағаланы кейде ойламайтын бірде бір жан Қай кезде де бірге бол, басқаларға жоқ. Адамның ақылының Алла жолама, тағаланы ойлап отыруы әрбір адамның жаратылуының төрт Мейірбанды боласың, жақын жүрсең негізден өтетінінің ақиқаттығын сен оған. дәлелдейді. Сол төрт негіздің бірі, ол оның болмысы жоқтан пайда Сондықтан мен пақыр тек қана болғанын білуінде. Екіншісі – бұл дәруіштердің сөзін жеткізуші болмыс пен бар болу оның күші ғанамын. Мен дәруіш те, молда да мен еркіне тәуелді емес, егер бұлай емеспін. Бірақ әркім иманы бар болмаған болса, ол өзін мәңгі бақи әрі өлмейтін етер еді. Үшіншісі — адамның сөзіне құлақ асып орындаса, барлық жаратылған нәрсенің халі оның пайдасы мына дүние мен ақырет осылай екендігі. Төртіншісі — әр істерін жөнге /388/ салып келеді. нәрсе жоқтан бар болғандықтан, оны <Сен кімнің айтқанына қарама, нені бар қылушы және жаратушы күштің айтқанына қара>. болуы. Ол өзі бар, бар болуы өзгеге тиесілі емес». Әзірет Маулана Нұреддин Әбдіраһман Жәми <Алла жанын Бұл төрт негіз барып, бір пәк қылғай және қабіріне нұрын Жаратушыға тіреледі. Ал ол жаудырғай> қайтыс болған соң, Жаратушының болуы өзіне тән, оның жастығының астынан бір өзінен басқаға, өзгеге тәуелді емес, жазба табылған. Оның дүр төгілген және ол біледі де көреді. Тариқат жолымен жүрушілер Жаратушының өзіне жасаған сыйын, яғни бар болу және бар болуға кажетті нәрселерді, мәселен, сезім күші, ақыл ойы, сыртқы, ішкі жан дүниесі, тағы басқа ұлы Алланың шексіз ниғметтері болып табылады. /389/ Бұл сатыға биіктеу, оны мына үкімге орай <Адам — жақсылықтың құлы> ақыл-ойы өзінің алғашқы негізіне тартылады. Бұл — тартылыстың іргесі. Кейінірек байқайтын болса, болып жатқан пайдалы-зиянды оқиғаның барлығы да Жаратушыға келіп тіреледі екен. <Ұлық мәртебелі>,-дей қайталана берсе, ондағы «тартылыс» арта түседі. Ол әр сәт сайын күшейе береді. Оның өткінші нәрселерге берілушілігі әлсірей келе, мүлдем жойылады. Адамның болмысы мен адамзат тегінің ерекшеліктеріне орай ол ләззатсыз жүре алмайтынын ойлағанда, ал ләззат ынта-ықыласқа тәуелді, сондықтан ынта-ықыласқа 379

тәуелді іс кемелденген әрі мәңгі жігерімен кіріск­ енімен, онда оларды қабылдауға қабілеттің жетіспегенін болуға тиіс. Өйткені кемелденбеген көрсетеді <Алла осыдан сақтасын>. /391/ Сөйтіп ол айуандар санатына немесе өткінші іске ойдың берілуі қосылғаны мына аятқа: «Олар айуан сияқты, тіпті одан өткен адасушы»1, – ғайыптан көрініс беруде қайғыға негізделіп, олар иман келтіргендеріне қарамастан, қабілеттің жоқтығы барып тірейді. Алла тағала себепті оның түсінігі айуандардың түсінігіне сай, олардың мінез-құлқы жойылмайтын, нағыз кемел, ұлықтың айуан­дардың мінез-құлқына сай келеді, осы мағынада Пайғамбардың ұлығы екендігін білуге тиіс. Өйткені хадистері бар <оған жақсырақ дұға болса екен>. барлық сұлулық, жақсылық, игілік Төрт айтылған өсиетті баяндаудан және ақиқаттың кемелі хақ және бастап осы жерге дейін әзірет Мәхдұми Жәмидің сөзі мен тұрақты болмақ. Ал адам бойында уағыздарын келтірдік. Енді біз Мәхдұми Нұранның сөзіне де жеттік. көрініс табатын барлық кемелділік Ол былай дейді: «Хақ тағаланы кейде назарға алып, еске түсірмейтін адам пен жақсылық шындығында Алла жоқ. Ал Алланы еске алып отырудың мәні басқа, ол зікір арқылы еске алу. тағаланың сұлулығы, жақсылығы Зікірдің мақсаты — Құдайды еске алу». Бірақ әрбір мұсылман кейде Хақ мен кемелділігінің сәулесі, көрінісі тағаланы еске алады. Мұсылманды былай қойғанда, діннен жат біреулер болмақ. Адам бойындағы биіктік пен де кейде құдайды еске алады. Сол үшін ол адамдарды дәруіш болады деуге ұлылық өткінші құбылыс. Себебі келмейді, өйткені, кейде құдайды еске алған адамдарды дәруіш деп “мүмкін” өз табиғатында (затында) санасақ, онда Құдайды есіне алған барлық адамдарды дәруіш деп санау жойылған. Ал жойылатын нәрседе керек. Ал, шын мәнінде бұлай емес. Себебі кімде-кім дәруіштік жолға кемелдік сипат таба алмайды. Немесе қадам басса, біріншіден, шынайы тәубе етуі керек. Яғни сыртқы жүрісін /390/ көрініс тапқан “мүмкін”, және ішкі дүниесін тазарту керек, бұл кемелденуге жету жолының шарты кемелдік болып саналмайды. болып табылады. Әрі кемелге жеткен мүршидтің талапкерлерге өсиеті Сондықтан “мүмкін” жойылу өтінде болмақ. әрі жойылу мекенінде орын тепкен. Мәхдұми ақиқатты ізденушілер ішінде оған жету үшін үш жол белгілі Адамның ғылымы аталған кіріпелерге деген. Соның бірі — зікір. Зікірлердің ішіндегі ең жақсысы Пайғамбар нақтыланған соң тағы бір рет Аллаға бұйырғандай: Ла илаһа иллаллаһ — ең тартылыс күші арта түсетініне күмән 1 (7-сүре, 179-аят) қалмайды. Өйткені махаббат бұлағы сұлулық яки игілік. Ал шындығында ол екеуі де хақ шындық. Кемелдік пен мәңгі Хақ, сондай- ақ кемтар сана, өткінші нәрсеге ұдайы ойлана берсе, иман сөзі «Ла илаһа илла-л-лаһ», яғни «бір Алладан басқа тәңір жоқ», – деген сөзге көңіл бөліп, аталған бастапқы айтқандарға назар салып, оны тілге тиек ете қойса, оның әзірет Хақ Сұбһанға тартылысы әрі одан басқадан аулақ жүруы соншалық артатыны, ол “мүмкін”- дерден мүлдем ажырасып кетеді. Тіпті Алладан өзгені ұмытып кетеді. Егер әлдебіреуде бұл өсиеттерді орындағаннан кейін мұндай жағдай көрініс бермесе, онда мұның өзі оның аталған қағидалардың бірін орындауда әлі де нәтижеге қол жеткізбегенін білдіреді, немесе өзінің табиғатының сұранысын орындауға соншалықты ынта- 380

жоғары зікір. <Алла тағаладан басқа дәрежеге жеткен адамды увейс деп құдай жоқ>. Екінші жол —бақылау атап кеткен. Мысалға Сұлтан Баязид (назар болу) — Хақ тағаланы сөзден, Бәстамидің нақты пірі болмаған, үннен және оның жаратқандарына бірақ та Имам Жафар Садықтың рухы тән барлық нәрселерден аулақ деп ықпал еткен, сөйтіп Шейх Әбіласан біліп, сопы шын жүректен тек қана Хәрәқани әзірет Баязид Бәстамидің пәк Алланың затына көңіл аударып, рухани бастауынан сусындаған. Бұл басқа ештеңені ойына алмайды. үлкен мәртебе және ол қандай адамға Осындай өте ауыр міндетті бақылау нәсіп болар екен! деп атайды. Одан ол бұл дүние мен о дүниеде кімнің несібесі болар екен. Бақылау – тәңірдің берген сыйы. Бұл сый топқа және жекеге нәсіп Үшінші бір жолы — дәнекерлік болады. Ал мен пақырға оның делінеді. Ол сопының адамның жүзі бір жұтымдайы ғана бұйырыпты. мен сырт пішініне назар салу. Оны Яғни бақылаудың екі түрі болады: көріп, Хақ тағаланы еске алады. олардың бірі- халқыны жойылудан, Өйткені дәруіштің ұдайы Хақ жойқын шабуылдардан қорғайды. тағалаға назар аударуының мақсаты – Мына аяттың: «Алла бар нәрсені ұлы Алланың сұлулығын бейнелейтін бақылап тұрады»1 мазмұнына айнасы болып табылатын, оның сай келеді. Екіншісі пендесіне мүбәрәк жүзін көру болмақ. Дәруіш тапсырған міндеттерді және адам жүзіне назар аударған кезде ол тиым салынған нәрселерді қалай Хақ тағаланы еске алғанда жететін орындайтынын бақылау. Ал пенде нәрсеге жетеді. дәнекерлік — екі жақтан бақылаудың үш түрі болады, жақтан қажеттіліктен шығатын біріншісі, Хақ тағала барлық уақытта әрекет яғни пендесі Хақ тағалаға оның істерін көріп бақылап отырады беріліп жүрсе, онда Хақ тағала да деп ойлау. Осындай бақылаудың пендесін бақылап жүреді. Бақылау жемісі тіршіліктің сипаты болады. екі жаққа тән. /392/ яғни пенде Хақты Мұны сопылардың сөзімен айтқанда күзетеді, сондықтан Хақ та пендені «бақылауды» «бақылау» деп атайды. бақылайды. Екіншісі — барлық сыртқы, ішкі Тағы бір қауымы бар. Оларды және сезім мен ақыл күште оларды Алланың ерлері дейді. Олардың қандай мақсатқа не үшін жаратқан пірі де, мүршеді де жоқ. Оларды болса, соған жұмсау үшін сақтау./393/ увейси деп атайды. Пайғамбар Увейс Қәрәниді ешуақытта көрмесе де өз Үшіншісі — жүректі Алладан бақылауында тәрбиеледі. Увейс басқаның бәрінен сақтау, сөйтіп Қәрәни пайғамбардың тірі кезінде бөгде нәрсе жүрекке ешқашанда жол өмір сүрген. Бірақ ол пайғамбармен таба алмайтындай болуы керек. Бұл кездесіп, дидарласып, сұхбаттаса жерде бақылаудан туатын мақсат — алмаған еді. Солай бола тұра, бір күні осы ойдың үстем болуы, кемелдену пайғамбар әмір әл-мүмінин Омар жолын ұстанушы сопылар осымен мен әмір әл-мүмінин Әліге (ғ.с): айналысады, олардың мақсаты да «Мен дүние салғаннан кейін Увейс осындай. Қәрәниді іздеп барыңыздар. Өйткені Хақ тағала қиямет күні қаза болған Енді кейбір дәруіштер зікір көптеген адамды Увейстың шапағат салуда «Иман сөзі»—Әшһәду ән сұрауымен жәннатқа жібереді», – ла илаһа иллаллаһ вә әшһәду әнна деп өсиет етеді. Кейіннен әлдебір Мұхаммедән рәсул әл-лаһ (Алладан шейхтың рухымен белгілі бір басқа ешбір тәңір жоқтығына куәлік 1 (33-сүре, 52-аят) 381

беремін. Мұхаммед Алланың елшісі досымыз осы». Мұса тағы да мінәжат екендігіне куәлік беремін) сөзін етіп сұрады: «Ей, Алла, /394/ бір дауыстап айтады, не іштен айтады. досың сондай кедей, бір досың Кейбіреулер «Иман сөзін» толық мынадай ауқатты». Хақ тағала жауап айтады, Толық айтатындардың дәлелі айтты: «Мына досымның қайыры Мұхаммед Алланың пайғамбары, осы — кедейлікте. Егер ауқатты адамға сөзді иманның бір тірегі деп біледі. айналдырар болсам, оның көңілі Сол себептен бұл сөзді толықтай айту бұзақылыққа бұрылады. Мен өз керек дейді. Бұл әмір-әл-мүмиіин пенделерімнің жанын жақсы білемін. Әбубәкір Сыддыққа (с.ғ) еліктеу, ол Дәрменсіз кедей, ерікті кедейден айтқан: «Мен бірінші сөзді ешқашан тәуірлеу. Себебі дәрменсіз кедей Хақ екінші сөзсіз айтқан емеспін». Ерікті тағаланың мұрат-мақсаты пендесінің шейхтердің (Алла олардың рухын хал-ахуалына орай. жебей жүрсін) пікірі осы сөзді толық айту болатын. Пенде тағдырдың ісі деп білу керек, дүние байлық, күміс пен алтын Бұл айтылған әңгіме тариқат тіршілік нәпақасы үшін керек. Осы жолымен жүрушілерге жол көрсетеді. тұрғыдан оның дерһәм мен динарға Бірақ негізгісі сөзбен емес, іспен сүйіпеншілігі белгілі бір шекте көрсету. Сопылар айтады: шекер зияны жоқ. Өйткені Рұм молласы сөзін атағанда, аузыңда шекер дәмін «Мәснәвиінде» айтқандай, Бәйіт: сезбейсің, шекерді жемесең. Дүние не? Алладан ғапыл қалу емес, Мынаны білу керек: Хақ тағала Киім, күміс, әйел де, бала-шаға да емес. таңдаулы пенделерін екі түрлі тәрбиелеген: бірі — кедейлік жолы­ Кедейге егер Сүлейменнің мен, екіншісі — дәулеттілік киіммен. дәулетін беретін болса, онда ол оған Осы екеуінің әрқайсысына аяттар тәуелді болмайтындай болуы керек. мен Пайғамбардың хадис­терінде Шейх Мәждеддин Бағдадидың айғақтар бар. дастарқанының қаржысы бір жылға екі жүз мың қызыл алтын динар Осыайтылғанәңгімегебайланысты болған екен. Демек, жүректі Хақ менің есіме әзірет Мұсаның Аллаға тағаладан өзгеге тәуелді етуден сақтау мінәжат етуі жөнінде әңгімесі түсті. керек, оның себебі ақыретте тозақтан Бір күні әзірет Мұса (Алланың сәлемі құтылу, мәңгі бақытқа қол жеткізу болсын оған) Аллаға мінәжат қылды: және ақыреттің игі дәрежесіне өрлеуі «Ей, Алла, өзіңнің достарыңның осыған байланысты болмақ. «Тура ішінен біреуін маған көрсете жолды ұстанғандарға сәлем болғай»1, гөр». Жауап келді: «Пәлен жердегі сондай-ақ «Нәпсісін әуестіктен ойраңдалған мекенге барғын, сонда сақтай алғандар»2 менің достарымның бірін көресің». Әзірет Мұса сол ойраңдалған 1 (20-сүре, 47-аят) мекенге барды. Сол жерде жағдайсыз 2 (79-сүре, 40-аят) қаусаған бір қарияны көрді. Мұса қайта мінәжат етті: «Ей, Алла, басқа бір досыңды көрсетші». Жауап келді: «Пәлен сарайға бар, сол жерде менің басқа бір досымды көресің». Әзірет Мұса сол сарайға барып көрді: сарай күзетшілері сол сарайда патшалардай өмірін еткізіп жатқандар екен. Алладан аян болды: «Біздің екінші 382

86 –әңгіме. еткен болатын. Өйтені пайғамбар да солай жасаған. жазбагердің КЕШІРІМ СҰРАУЫ ЖӘНЕ ӘЗІРЕТ Қожа Мұхаммед Жүсіп Жақып ибн МӘХДҰМИ НҰРАННЫҢ Аийуб Әмаданидің <Алла оның рухын ӨМІРБАЯНЫНЫҢ АЯҚТАЛУЫ пәк етсін> «Мақаматында» әзірет жаһан қожасы Қожа Абдолхалық Әзірет Нұранның зікірлерін Гәждәвани мынадай аңыз әңгіме баяндап беруге менің тіл байлығым айтады. Бұл зікір Мұхаммед жете қоймаса да, әңгіменің пайғамбардың жүрегінен Әбубәкір мақсаты мен тәртібіне орай, оның Сыддықтың жүрегіне қонған. зікірлерін баяндап беру қажет, һәм Әбубәкір Сыддықтың жүрегінен зәру болып тұр. Осы жазбаларда Сәлман Фарсидың жүрегіне тариқат пен тариқат әдептері жол тартқан. Сәлман Фарсидың жайындағы мазмұндар осы ұлы жүрегінен Қасым ибн Мұхаммед ибн әулет ұрпақтарының кітаптарынан Әбубәкірдың жүрегіне жеткен. Қасым алынып айтылады. Мен тек қана бұл ибн Мұхаммед жүрегінен Имам мәліметтерді жинаушымын. Жафар Садық (ғ.с) жүрегіне жеткен. имам Жафар Садық (ғ.с) жүрегінен Осы қожалардың, <Алла олардың Сұлтан Баязидтің жүрегіне қонған. пәк етсін> кітаптарына қарағанда, Сұлтан Баязид Бәстамидің жүрегінен зікір салудың үш түрі бар: қанықты Шейх Әбіласан Хәрәқанидың зікір (жүрекпен зікір қылу-,/395/ жүрегіне жеткен. Шейх Әбіласан қалыпты зікір (іштей құпия түрде Хәрәқанидың жүрегінен Шейх зікір салу - және шалықты зікір Әбілқасым Горганидың жүрегіне, (көтереңкі дауыспен зікір салу. ал Шейх Әбілқасым Горганидің Әзірет пайғамбар ұлы сахабаларына жүрегінен Шейх Әбіләлі Фармәди арнап, ишарат еткені қанықты зікір Тусидың жүрегіне жеткен. Шейх және қалыпты зікір еді. Пайғамбар Әбуәлі Фармәди жүрегінен Қожа тірі кезінде сахабаларының екеуін Имам /396/ Әбу Жүсіп Әмеданидің шейхтық орынға және насихаттыққа жүрегіне жеткен Қожа Әбу Жүсіп тағайындады, һәм көптеген Һәмәданидің жүрегінен менің сахабаларды солардың тәрбиесіне жүрегіме, яғни Абдолхалық ибн тапсырды. Қанықты зікірді әмір Абдолжамилдің жүрегіне жеткен. әл-мүмінин Әбубәкір Сыддыққа <Алланың оған рахметі болсын> Қанықты зікірмен айналысатын әр тапсырды. Қалыпты зікірді тақуалы бір шейх әмір әл-мүмінин Әбубәкір имам, екі әлемнің Жаратушысы Сыддықтың <Алла оған разы болғай> елшісінің өсиет алушысы әмір әл- жолын қуушылар еді. мүмінин Әлі Әбуталиптің баласы <Алла оның жүзін нұрландырсын> Әзіреті Қожа Нұран бұрын тапсырды. айтылғандай, өзінің ұлы атасы Қожа Насыреддин Ұбайдолланың мүриді Шалықты зікірді тақуа мұж­ болып келді. Ал ол Маулана Жақып тәһедтер <Алла олардың рухын Чәрхидің мүриді, ал ол ұлы Қожа пәк етсін> замананың талабына Баһааддин Нәқшбәндтің мүриді, сай, халықтың қалауымен таңдады. ал ол да әмір Кәландың, ол Қожа Олар шалықты зікірді және дауысты Мұхаммед Бабаи Сәмасидың мүриді, тәкбирді кейбір ерекше кездерде, ол Қожа Әлі Рамәтинидың мүриді. құрбандық шалуда орындауға уәде Ол Қожа Маһмұд Әнжыр Фәғнәвидің мүриді. Ол Қожа Ареф Риюгәридің мүриді, ол жаһан қожасы Абдолхалық 383

Гәждәванидың мүриді <Алла Олар хақында хабар болса, тек олардың рухын нұрландырсын>. хақтың жазғаны бола жатар. Бұл діннің ұлы өкілдері мен 87 -әңгіме. атақты сопылардың әрқайсысы жөнінде біраз әңгіме жинақтауды жөн БАБЫР ПАТША ӨМІРІНІҢ көріп едім, бірақ ол жайында қанша СОҢҒЫ КЕЗІ ЖӘНЕ ІСТЕРІНІҢ ойлансам да бұл іске өз бойымнан күш таба алмадым. Бәйіт: АЯҚТАЛУЫ. Сен топырақсың, жарың болса, Бабыр патшаның өмірі жайында қысқа әңгіме болғанда оның аспандағы айың, Үндістанды жаулап алу уақыты туралы айтылатын жерге жеткен еді. Жарың қайда, сен кайда, көңілім-ау, бұл Өлең: не қиялың! Зәһиреддин Мұхаммед, Бабыр патша! Ескендірдей дәулетті, Баһрамдай Менің осы жерде жазғандарым, шама-шарқымнан артып кетіп айбаты. отырғанын нақты білемін, алайда Үндістанның жеңісі, шұғылалы арайы, бұл батылдық әңгіме желісінің Ол тарих делінді: «Фәтһ ба дәулет». қажеттілігіне орай пайда болды. Алланың ризалығы, Алланың елшісі Қисапсыз қазына мен аймақтар мен Алла достарының ризалығы оның қолына түсті, одан барлық болмаған нәрсе үшін кешірім сұраймын да өз «Тарихыма» қайта ораламын. Ей Алла, сен қараңғы, һәм надан адамнан не шығатынын білесің және көріп тұрсың. Бәйіт: Алла! Алла! Ей, Алла! Қателестік, жаңылдық, Кешір! Солай істедік, біздер солай танылдық. Әзірет Мәхдұми Нұран Үндіс­ танға кеткеннен кейін, Имин Қожа сұлтан Ақсудан келгеннен соң, Бадахшанда болған еді. Саид хан оған Үндістанға кетуге рұқсат етті. Бұл шаруа мемлекеттің мүдесіне орай істелінгенімен алайда, туыстық байланыстың үзілгені жақсы бола қоймады. Имин Қожа сұлтан /397/ қалай да Үндістанға жүріп кетті, сонда өз ажалынан қайтыс болды. Оның үлкен ұлы Мәсуд сұлтан әкесінің ізімен Үндістанға кетті. Осы туыстық байланыс үзілуінен Қызыр Қожа сұлтан, Мәһди сұлтан және Исан Дәулет сұлтан бәрі де әйтеуір Үндістан жерінде сергелдеңде жүр. Оны баян ету мақсатымызда жоқ. 384

әлем жұртшылығы үлес алды. Бұл қалада мойынсұнбау кернейін жайында жалпы бұрын айтылды. тартып, қарсылық дабылын соқты. Һұмаюн патша барлығын парасат Мен Үндістанға келіп, басқару арқасында зерделеп басты және істерімен айналыстым. Алда бұл әкесінің жаулап ала алмаған жерлерін жайлы айтылады. жаулап алды. Гожератқа жорық жасады. Гожератты да жаулап алды. Бабыр патша Сұлтан Ескендір Бірақ бауырлар арасында жауластық Ауғанның билік етіп келген барлық пен келіспеушілік болғандықтан жерлерін жеңіп алды. Үндістан Гожерат ісін қалдырып, қайта оралды. ражасының бірі – Рәһна Сәнга ража Бұдан кейін болған оқиғалар алда еді. Ол бірнеше ләк (100 мыңға тең) баяндалады. әскермен келді. Бабыр патша соғысып, оны күйретті. Жарлықтарында өзін 88 -әңгіме. «қази» (дін үшін күресуші) деп атап көрсетіп жазды. Одан кейін СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ ТИБЕТКЕ ол Читарға қарай бет алды. Ол ЖОРЫҚҚА АТТАНУЫ жақта кәпірлермен соғыс жүргізіп, ұлы жеңістерге қол жеткізіп, қайта Әзірет Мәхдұми Нұран Үндістанға оралды. Ол Үндістанды түгелдей кеткен кезде мен Ақсудан келген жаулап алуға мүдделі еді. Алайда едім. Рашид сұлтан да келген еді. былай айтылғандай. «Сен өміріңде Бұл жағдай бұрын баян етілген. нені істеп үлгере алатыныңды Сол қыста Рашид сұлтан отбасымен айтқын». қыстауға Ақсуға кетті, Сол жылдың көктемінде Саид хан Тибетке ғазауат 937 һижри қәмәри (1530 милади) жүргізбек болды. Одан бұрын талай жылы бірнеше созылмалы ауру оның рет әмірлер Тибетке барып, жеңіп шарапатты күйіне шеңгел салды. олжалы келген. Бірақ Тибетте ислам Дәрігерлер қаншама ынта көрсетсе діні әмірлердің надандығынан де пайдасы болмады. Өлең: таралмай қалды. Тибетте әмірлердің жаулап алған жерінен басқа да Тағдыр бір күні кесел алып келсе егер, жерлерде де кәпірлер көп болатын. Хан ұдайы Алла жолындағы Бадам майы да түптен кеуіп қалар. ғазауатын іштей армандайтын. Әсіресе, қазіргі уақытта тариқат Емшіден де дәрігерліктен шипа болмас, жолын ұстанған кезде <Алла олардың рухын пәк етсін> оған кірісуге үлкен Ауруың да, емі де, себебі де — бір ынта мен құштарлық қажет еді. Әрі бір нәрсеге көңіл бөлген кезде оны Алладан, болар! ойдағыдай жап-жақсы, тиянақты етіп орындағысы келетін болғандықтан Әл үстінде жатқан соң, Һұмаюн үздіксіз осы ойын іске асырудың мырзаны шақыртты, оны ол сәтін күтіп жүретін. Қалай да дін Бадахшаннан шақыртып, /398/ жолындағы шайқас ислам діні Үндістанға өзімен бірге алып кеткен үшін үлкен негіздердің бірі болып еді. Барлық әмірлер мен халықты саналатын. Ұлық жаратушыға басқаруды оған тапсырды да, жанын жақындасудың бір жолы /399/ осы әлемді жаратушыға берді <Алла оны ғазауат еді. Сондықтан 938 һижри тозақтың отынан құтқарғай, қабірін қәмәри (1532 милади ж. жазында) нұрға бөлегей>. 385 Һұмаюн патша әкесінің орнына таққа отырған соң Мұхаммед Заман мырза ибн Бәдиһ-әз -Заман ибн Мырза Сұлтан Үсейін сияқты бұрын Бабыр патшаның қызметінде болған, әрі оның күйеу баласы болып келетін, тағы басқалар әр жерде, әр тарапта,

жылы ол Тибетке қарай ғазауатқа Бұрын Қашғар мен Моғолстан аттанды. тауларын сипаттаған әңгімеде, Моғол­ станның негізгі тауынан барлық Әңгіменің барысы осы жерге келіп таулар тарамданып, Қашғардың жеткен­діктен, енді Тибеттің жағда­ солтүстік жағынан /400/ батысқа йын және орналасқан аума­ғын айта қарай өтіп, Қашғардың оңтүстігін ала кету жөн. Өйткені Тибеттің орналас­ созылатынын айтқан едік. Ферғана қан жері қатынауға соншалықты уәлаяты Қашғардың батысында қиын болғандықтан, ол жаққа сапар орналасқанын, әлгі тау солардың шеккендер өте аз. Жалпы Тибет аралығында орналасқанын, Қашғар жолының өте қиындығынан тау, құз, мен Ферғана арасында жатқан тау асулардың қауіптілігінен, ауа райы­ Алай деп айтылады. ның суықт­­ ығы, судың тапшылығы, шөптің жетіспеуш­ ілігінен, оның Бадахшан Жаркенттің батысында үстіне қарақшылардың торуын­ ан орналас­қан. Олардың аралығынан саяхатшылардың бірде бірі ол жерге да осы тау өтеді. Жаркент пен аяқ басып, жер жағдайынан толық Бадахшан, аралығында жатқан тауды хабардар бола алмаған. Сол себептен Памир деп атайды. Памирдің кейбір де «Мүһжәм әл-болдан»1, «Жам-е жерлерінің ені жеті-сегіз күндік жол. гитинамай», «Молһәқат-и Сораһ» Ол жерден адамдар өткен кезде олар тағы басқа кітаптарда Тибет өзге Жаркент тауының етегіне жетеді. өлкелер сияқты баяндалмаған. Бәл­ Ол тау Бәлурға жалғасып жатыр, кім, ол кітап авторлары Тибетті бір Раскам, Тағдумбаш та сол жерден уәлаят деп ойлап, ол жайында айт­ өтеді. Ал бұларды басып өткен қанда қысқаша баяндаған. Сондықтан кезде одан әрі Тибет жері басталады. мен ешбір кітапта ұшыраспайтын Бадахшан бұрын баяндалғандай, Тибет жері және аймағы жайында бел Жаркенттен қарағанда жазғы күннің буып, жазуға кірістім. бату ұясының батыс тарапында орналасқан, ал Кашмир болса — 89 -әңгім. Жаркенттен қарағанда қысқы күннің бату ұясының батыс тарапында ТИБЕТТІҢ ТАУ, ҮҢГІРЛЕРІНІҢ орналасқан. Олардың араларында ОРНАЛАСУЫ ЖӘНЕ әлгі тау жатыр. Жаркент пен Кашмир аралығында Тибетке қарайтын Балти ТИБЕТТІКТЕРДІҢ НАНЫМДАРЫ деп аталатын уәлаят бар. Балтида ЖӘНЕ ДІНІ әлгі таудың жоғарғы бөлігі Памирден кеңірек, оның ені он екі күндік жол. Тибет аймағының жері ұзынынан созылып жатыр. «Солтүстік пен Жаркент жағынан көтерілетін батыс аралығы» дегенді білдіретін асуды Санжу асуы, ал Кашмир жағына Рикан Баидтан, «оңтүстік пен шығыс төмен түсетін асуды Аскарду асуы аралығы» дегенді білдіретін Бәкәниге деп атайды. Осы Санжу асуынан бұл қарай ұзындығы сегіз айлық жол. Аскарду асуына дейін жиырма күндік Оның ені бір айлық жолдан көп емес, жол. не он күндік жолдан кем емес. Рикан Баид жақтан оның шекарасы Бәлурға Хотәннан қарағанда қысқы күннің тіреледі, ол жайында бұрын айтылды. бату ұясының батыс тарапында Ал Бәкәни жағынан шекарасы Хожу кейбір Үндістанның қалалары, және Саларға шектеседі. Олар Лаһор, Сұлтанпур, Бажваре сияқты Қытайдың Канжанқой аймағына қалалар бар, жоғарыда баяндалған қарай созылады. тау солардың аралығында жатыр. Хотән мен Үндістан аралығында 386

Тибет уәлаятында Ордық, Гөге және қосылады. Тибет тауларынан шығыс Аспети таулары бар. Бұл таулар пен солтүстік бағытқа қарай ағатын Қытай жеріне дейін жететін болу әр бір өзен Жаркент, Аққас, Қарақас, керек, Осы таудың батысымен және Керйа, Шершен және тағы басқалары оңтүстігі жағында Үндістан жатыр. Көкнауырге құяды. Көкнауыр — Содан Бәһере, Лаһордан Бенгалияға шөл даладағы бір көл, ол жөнінде дейін бәрі осы таудың етегіне бұрын баяндалды. Мен сол көлді орналасқан. Үндістанның барлық көрген кейбір моғолдардан көлдің өзендері осы таудан бастау алады. айналасын үш айда айналып өтуге болады дегенді естігем. Оның екінші /401/ Бұл өзендердің көзі — Тибет бір шетінен үлкен өзен ағып шығады, өлкесінде жатыр. Тибеттің солтүстігі бұл сол Қытайдың Қара-Мұраны. мен шығысында Жаркент, Хотән, Шершен, Луб, Катак, Сары Ұйғыр Осыған қарағанда Тибеттің ең жатыр, одан әрі шөл дала, оның биік жерде орналасқаны айқын шекарасы Қытайдың Қанжы және аңғарылады және де барлық бағытқа Сакжуімен шектеседі. ағып жатқан өзендер соның суынан бастау алады. Тибетке қай жағынан Тибет тауларынан бастау алып, баратын адам болса да биік асулардан батыс пен оңтүстікке ағатын өзен­ көтеріледі, оларда төмен түсетін дердің барлығы дерлік Үндістанның еңіс болмайды. Биікке көтерілгенде өзендерін құрайды. Олар Нилаб, оның беті тегіс болып келеді. Тек Бәһере, Шынаб, Лаһор, Сұлтанпур, қана кейбір асуларда ғана еңіс бар. Бажваре» сияқты өзендер. Олар Осы себептен Тибет өте суық болып Синд өзеніне барып құяды. һәм Жұн, келеді. Сондықтан оның көпшілік Ганг тағы басқа өзендер Бенгалияға жерінде арпа мен шәлғәмнан басқа құйылып, одан мұхитқа барып ештеңе егілмейді. Арпасы да көбіне қырық күнде пісіп жетіледі. Егер сол мерзім ішінде пісіп үлгермесе суық ұрады. Содан дәні бос болады. Көптеген жерінде шөп екі айдай ғана жасыл болып тұрады. Тибеттің кейбір жерінде жаз маусымы қырық күнге созылады. /402/ Сол қырық күннің өзінде түн ортасынан ауғасын өзендерге мұз қатады. Тибеттің барлық жерінде ауа райының суық болуына байланысты еш бір ағаш та, шөп те биік болмайды. Сондықтан төрт түлік малдың аяғы жерге жабысып қалады. Ал Тибеттің халқы екі топқа бөлінеді: біріншісі «дулпе», яғни ауылда тұратындар», екіншісі «шынпе», яғни «далалықтар». Бірақ та дала тұрғындары міндетті түрде Тибеттің бір уалаятына бағынады. Тибетте далалықтардың таңқаларлық ерекшелігі өзге еш бір халықта жоқ. Біріншіден, ет және басқа да 387

тамақтарды тек қана шикі түрінде бармасын осынша ауыр жүк, олармен жейді. Пісіріп ішу деген мүлдем бірге болатын, ешқандай азап, не салт-дәстүрде жоқ. Екіншіден, ауыртпалық түспейді. Мұндай атқа жемнің орнына олар ет береді. жағдайды басқа ешбір халықта бар Үшіншіден, барлық ауыр жүктерін деп естілмеген. Бәлкім кейбір жерде қойдың арқасына артады. Әр қой құптауға болмайтындай көрінеді. шамамен он екі шариғат мән жүкті көтереді. Қойға қоржын жасап, оған Шынпелер саны жағынан кеудеше мен төсіне белдік тағып көп халық. Мәселен, олардың өткізеді. Сол қоржынға жүкті артады. «дулпе» атты бір тайпасының өзі Ол жүкті қажет кезде ғана алады, елу мың шаңырақтан астам. Осы қалған уақытта қойдың үстінде тәрізді тайпалар олардың қадірлі жүреді. Қыс және жаз бойы жүк адамдарынан естуім бойынша сансыз қойдың арқасында болады. көп көрінеді. <Алла біледі, олардың санын>. Шынпе, далалықтар. олардың тіршілігі осылай өтеді. Қыста әлгі Олардың бір ауылдық қауымы бар, таудан батыс және оңтүстікке қарай оларды «иулпе» дейді. Олар бірнеше төмен түсіп, Үндістанға барады. уалаятқа тараған. Соның бірі Балти Ол жерге Қытай тауарларын - Тибет уәлаятына қарайды. Балти және Тибеттің тұз, иеленген тері, да бірнеше уәлаятты құрайды. дермене (жусанның бір түрі — ауд.) мәселен: Пурик, Хапул, Ашегар, тамырларын, қағаз, алтын шәлі Аскарду және Арқыс кіреді. Олардың орамалдар алып барады. Үндістанның әрқайсысының бірнеше қамалы мен таулық үнділерімен сауда жасайды. ауылы бар. Мен көрген жолымдағы Үндістаннан үнді тауарларын: киім, Тибет уәлаятыне жататын ауыл мен тәтті, күріш, бидайын қойларға артып, қамалдарды күшпен алдым немесе көктемде Тибетке қарай бет алады. алым төлеуге мәжбүр етіп, олармен Жайлауға малын жайып, ақырындап бейбіт бітім жасадым. Балтиден қыс маусымында Қытайға жетеді. кейбірі- Заңқар Мариул, Рудық, Гөге, Қытайға қажетті Тибет тауарын Лу, Бурас, Зунке, Менкаб, Зир Суд олар көктемде алып қояды. Ал қыс Қанқар, Нисан, Һәм, Алалай Лутак, мезгілін Қытайда өткізеді. Үнді Түк, Лабук, Асқыбрак- саяхатымда және Тибет тауарын Қытайға әкеліп, көрген ең соңғы жерім. Асқыбрақтан Қытай тауарымен айырбастайды. Бенгалияға дейін жиырма төрт Көктемде Қытай тауарларын Тибетке күндік жол. Урсанг Асқыбрақтың алып барады. Келесі қыста /403/ тағы шығысында, ал Бенгалия оның Үндістанға келіп, Қытайдан қойға оңтүстігінде жатыр. Урсанг барлық артқан жүгін Үндістанға түсіріп, ал Қытай мен Тибеттің қыбыласы мен Үндістанның тауарын қайта артып, қағбасы болып табылады. Урсангте Қытайға тартады. Сөйтіп олар бір /404/ үлкен пұтхана бар. Ол жөнінде қыс Үидістанда, екінші қыс Қытайда естіген әңгімелер онша құптарлық болады. Жалпы барлық шынпе емес. Сондықтан да ол жайында тіршілігі осылай. Кейбір шынпенің жазылмайды. Оның өтірік болу он мың қойлық жүгі болған. Әр қойға ықтималы көбірек, жалпы айтқанда, он екі ман жүк салынғанда, сонда ол жер Қытай мен Тибеттің ғылым барлығы қанша жүк болатынын ордасы және наным қаласы. есептеуге болады. Соншалықты жүкті бір жылы Үндістанда, екінші жылы Қытайда тиейді. Олар қайда 388

90-әңгіме. Келесі бір мекен – Гөге, оның /405/ екі жүздей қорғаны мен ауылы ТИБЕТТІҢ ҒАЖАЙЫП бар. Оның ұзақтығы үш күндік ЖЕРЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ. жол. Гөгенің барлық жерінде алтын бар. Оның топырағын қазып алып Мен көрген Тибет уәлаятының жер бетіне жайса, алтын табылуы жағдайы және елі бір түрлі, оны мүмкін. Алтынның ең ұсағы қаншама жазғым келсе де жаза жасымықтай немесе маштай болады, алмадым. Бірақ өзім көріп, байқаған ол ел аузындағы әңгімеге қарағанда, бірнеше ғажайып нәрселерді және кейде көлемі қойдың бауырындай өзім бірнеше рет естіп, дәлелденген үлкен болып келеді. О баста мен жайлар осы ғажайыптар қатарында Гөге тұрғындарына алым-салық жазылады. салғанымда олардың басшылары айтқан еді: «Жақында бір кісі егін Соның бірі — алтын кендері. салу үшін жер жыртып, өңдеп жүрген Шынпенің көптеген мекендерінде кезде соқасы бір жерге қатты ілініп алтын кені бар. Соның ішінде екі қалады. Қанша тырбанса да шығарып ғажайып кен, біреуін моғолдар ала алмайды. Топырағын қазып «Алтыншы Тибет» деп атаған. Бұрын көрсе, қара тас екен. Оның ортасында баяндалған дулпа тайпасының кейбір алтын қабаттасып, жабысып рулары сол жерде жұмыс істейді. Ауа қалған екен. Соқа соған ілініпті. Ол райының өте суық болатындығынан тасты сол жерге қалдырып, әкімге ол жерде бір жылда қырық күннен хабарлайды. Бәрі жиналып барады, артық істеуге болмайды. тасты алып талқандайды. Одан бір жарым мың тибеттік мысқал Тегіс жерлер бойымен ор қазылған. таза алтын алады. Әр бір тибеттік Онда соншама орлар көп, адамдар мысқал, жәй бір жарым мысқалға тең олардың арасында жүріп-тұра келеді.. Құдайым Гөгенің алтынын алатындай етіп жасалынған. Басқаша таза саф күйінде жаратыпты, оны айтқанда, олардың арасы бір-бірімен топырақтан қазып алып, өңдеп, жалғасып жатыр. Үш жүз отбасы қорытып тазалайтын болса салмағы сол орларда үнемі тұрып жатады бір мысқал да кеми қоймайды. Бұл деп айтады. Кейбір моғолдардың таңқаларлық жәйттардың бірі. Бұл сол жаққа жолы түсер болса, оларды әсіресе алтынның білгірлеріне де алыстан көреді. Бірақ жақындаған ғажап жағдай, өйткені олар әлемнің кезде олардың бәрі ор-қуыстарға еш жерінен мүндай жерді көрсете жасырынып қалады. Сондықтан алмайды. оларды ешкім таба алмайды. Сол ор- қуыстардың ішінде ешқандай май Тибеттің көптеген аймақтарында жанбайды. Тек қана қойдың қоспасы Қытай мен Үндінің тауары бірдей жоқ таза құйрық майы жанады. Сол ұшырасып отырады. қуыстардан топырақ алып, оны суға шаятын көрінеді. Көпшіліктің Тибеттің тағы бір ғажайып айтуынша, бір елек құмнан кейде құбылыстарының бірі — он мысқал алтын алынады. Егер бір «тұншықпа», оны моғолдар «иіс» адам өзі қазып, өзі шығарып, өзі деп атайды. Бұл құбылыс Тибет жуатын болса бір күнде жиырма елек уәлаятының барлық жерінде бар. топырақ елейді екен. Ал бұл іске сену Бірақ қамал мен ауылдық жерлерде қиын болса да тибет тұрғындары аз кезігеді. Бұл жағдай кез келген тарапынан көп рет бір сөзді, бірдей адамға тым қолайсыз тиеді. Адамның ұғымда ести берген соң, жазылды. барлық жағдайда өкпесі қатты 389

қысылып, белі бір ауыр жүкті арқаға естілмеген және еш бір мәлімет салып, биік тауға ұзақ уақыт жүгіріп айтылмаған. шыққандай күйеді. Белдің күюінен ұйықтау да оңай болмайды. Ұйқы 91 -әңгіме. қысып, адам көзі жұмыла бастаса ентігіп, кеудесі мен белі күйіп, өкпесі ТИБЕТТІ СИПАТТАУ. ТИБЕТ қысылып, шошынып /406/ оянады. ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ НАНЫМЫ. Мұндай жағдай барлық адамда үнемі байқалады. Бұл дерт күшейген кезде Тибетте дін басыларын жалпы адам есінен танып, сандырақтай атпен лама деп айтады. Бірақ, бастайды. Кейде ләм-мим деп тіл әрбір ғұламаның білім дәрежесіне қатуға да шамасы келмей қалады, қарай, тибеттіктер әр түрлі атпен беті, қолы, аяғы іседі. Кейде осындай атайды. Мәселен, біздің тілімізде халде жатып, науқас таң атар кез бен «имам және мұжтәһед» десе, сәске аралығындағы уақытта өліп оларда «тұнкаба» немесе «кижува» кетеді. Ал кейде, ажалы жетпеген делінеді. Мен олармен тілмәш болса, осындай халде неше күн арқылы әңгімелестім. Ал әңгіменің жатып, ол бір ауыл немесе қамалға қыр-сыры тереңдеген сайын тілмәш жететін болса, тірі қалуы мүмкін, /407/ оларды түсініп айтып беруге болмаса күмәнсіз өледі. Алайда бұл дәрменсіз қалады. Сондықтан әңгіме жағдай тек Тибеттік еместерде ғана аяқталмай қалды. Ал олардың діни болатын хал. Ал Тибет тұрғындарына нанымы жайында білгенім мынадай: бұл ауру жөнінде еш нәрсе мәлім олардың айтуынша, хақ тағала о емес, оны олардың дәрігерлері де баста әлемді жаратар кезде рухтарды тибеттік еместер де бұл жағдай жаратып, әр бір рухты киелі нәрсеге неліктен болатынын білмейді, бұл қалай қауышу керектігін, қандай жол себептің емін ешкім білмейді. Ауа жаннатқа алып баратынын, тозақтан райы суытқан сайын, бұл жағдай қалай құтылу керектігін, әр рухқа өрши түседі. Мына бір бәйіт осы жеке үйреткен, мұның бәрін тілсіз, халге орайласып тұр: дәнекерсіз істеген. Әрі уақыттың талап етуі бойынша рухтарды бірнеше Ажырасу, қауышу — у мен сағым, рет жерге түсіріп, топырақпен араластырған. һәм бұлар өсуге күш солай ма? береді, әрі өсімдіктердің жер бетінде өсіп-өнуі де осы себептен. Рух Ғажайып жер, сол жерде жан жоғары мекенінен төменге деңгейге түскенде ол негізінен пәктігінен тұрмайды алайда. ажырап, ессіздік пен ұмытшақтық пайда болады. Күндер өте келе рух Сондай-ақ бұл жәйт тек адамдарға топырақтан әйтеуір бір денеге, пәс ғана тән емес, оған барлық жануарлар денеге ауысады. Оның осы ауысуы да, соның ішінде аттар да шалдығады, төменгі деңгейде болса да топырақпен ол жөнінде алда баяндалады. Қажет араласқандықтан ол дамиды. Әрбір болғандықтан біз бір күн қатты денеде дамуы тиісінше жүріп жатады. желіспен жүрген едік. Ертеңгісін Ол әрбір денеде одан әрі дамуға алып тұрып қарасақ, қосындағы аттардың келетін түрде денені шынықтырады. санының азайып қалғанын көрдік. Егер сол дене осы шынықтыруды Сөйтсек, бір түнде екі мыңнан аса ат аяқтайтын болса, сол денеден басқа өліпті. Менің атқорамда жиырма төрт жарау ат болған еді. Сол түні жиырма бірі өліпті. Тұншықпаға аттар көбірек ұшырайды екен. Тибеттен басқа жерде бұндай жағдай жайында 390

бір тәуірлеу денеге ауысады. Егерде Үнді пайғамбарларының бірі деп қателік жіберіп алса, ол нашарлау санайды. Кейбіреулерінің пікірі денеге енеді. Егер дене жамандық бойынша ол хаким болған. Оның жасаған болса, рух қайта топыраққа қағидасы бойынша: кімде кім дінді араласып кетеді. Біршама уақыт сол қабылдап, нанымы болғаны үшін жерде аялдап қалады. бейішке бармайды. Бәлкім жасаған ісімен пейішке барады. Егер бір Тағы да солай, бір денеден екінші мұсылман жақсы іс істейтін болса, бір денеге ауысып, сөйтіп адам ол жұмаққа барады, ал егер жаман денесіне ауысқанша дами береді. Рух іс жасаса, тозаққа барады. Кәпір де адам денесіне көшкен кезде адамның осылай. Олар пайғамбарды (Алланың төменгі деңгейдегі – қара тобырдың, сәлемі оған болғай) шынында ұлы деп не құлдың денесіне енеді. Осылайша біледі. Бірақ барлық адам осы дінді адамзаттың барлық тегінің дәрежесін тұтынуы парыз дегенмен келіспейді. жетілдіріп, өлмес денесіне жетеді. Олар айтады: Сіздердің дініңіз хақ, Сол жерде рух онда өткен өмірді біздің дініміз де хақ, қай дінде болса білу мен хабардар болатындай адам жақсы іс істеуі керек дейді және деңгейде дамиды да, рух әрбір денеде айтады: Шакамұни мынаны айтыпты- дамуына ықпал етерлік не істегенін, мыс дейді: «Менен кейін бір жүз құлдырауға не себеп болғанын біледі. жиырма төрт мың пайғамбар келеді. Осы білім мен хабардар болушылық Олардың ең соңғысының аты Жана әулиелік дәрежесі болып табылады. Касапа болады. Ол әке-шешеден Сөйтіп рух көптеген тауқымет тартып жетім қалады. Барлық әлемді оның белгілі дәрежеге жетеді. Сонда діні жайлайды. Ол жіберілген соң, бар ілімді /408/ о баста оған енгенін еске халайықтың оны мойындауы парыз алады. Хақ тағаладан тіл мен сөздің болады. Оның дінін алғаш болып дәнекерлігінсіз білгенін еске түсіреді. қабылдаған халық бақытты болады. Бұл пайғамбарлық мәртебе. Яғни Хақ /409/ Мен өз халқыма ұрпақтан- сұбһан тағаладан естігенін жұртқа ұрпаққа бір-бірлеріңе ол дүниеге жеткізеді. Дін мен наным осы болмақ. келетін мүбәрәк заман туғанша осы Пайғамбарлық та осыдан шығады. өсиетімді жеткізіп отырыңдар, деп Бұл түрінде рухқа өлім болмайды өсиет етемін». Бұл пайғамбардың түрі және оның тіршілігі мәңгі болады. мынандай деп сырттай сипаттаған. Оның мақсаты тұрақты денесінің Оның суретін берген, оны барлық қуаты жойылмайынша онымен адамдар сақтап жүр. Өйткені үзеңгіліс өмір сүреді. Ал денесінің пайғамбар осы бейнесімен келген күші сарқылғанда, оның денесі жоқ кезде барлық елдер бұрын оның дінін болып кетеді де рухы таза күйде қала қабылдауға асығу керек. береді. Кімде-кімнің рухани күші осындай болса, оның рухын көре Қазіргі уақытта Тибеттің барлық алады. Әйтпесе маңдайдағы көз дене пұтхана­ларының алдыңғы жағына сияқты көре алмайды. қойылған пұттар мен соған ұқсатып салынған басқа бейнелер осы Жана Шакамұни дінінің қағидалары Касапаның бейнесі. Осы Жана осы. Қытайда барлығы осы дінді Касапаны ерекше айтады. Олар ұстанады. Оны Қытайда «Шақия негізінен біздің пайғамбардың Мұни» дейді. Ал Тибетте «Шақа <Алланың оған сәлемі болғай> Тұба» және «Шақа Мұни», – деп бойында бар қасиеттерді оның да атайды. Бірақ тарихи кітаптарда бойына қосып айтады екен. Мен «Шакамұни» деп жазған. Кейбір оларға айттым: «Шакамұнидің Жана тарихи шығармаларда Шакамұниді 391

Касапа туралы айтқанына қарағанда, Болмаса, адамды тұмсығымен ол біздің пайғамбар». Олар: әуеге күшпен лақтырғаны сондай, «Шакамұни айтқан, менен кейін әлгі адам жиырма кездей (гәз-104 жүз жиырма төрт мың пайғамбардан сантиметрге тең) биікке ұшып кетеді соң, ол пайда болады. Одан соң де жерге құлаған кезде тірі қалуы басқа пайғамбар болмайды, Сол жүз неғайбыл. Бір қодастың еті он екі жиырма төрт мың пайғамбардың атқа жүк болады. Бір адамның оның біразы дүниеге келді, көбісі әзірше жауырын сүйегін көтеруге күші пайда бола қойған жоқ», – деген уәж жетпейді. Қазақы салтпен тіршілік айтады. кешіп жүрген кезімде бір қодасты өлтірдік. Оның етін жетпіс адамға Мен соңғы пайғамбардың бөліп бердік. Әркімнің алған еті төрт келгенін қанша айтсам да, олар мұны күнге жетерлік еді. Осы жануар Тибет құптамады. Сол себептен адасқан жерінен басқа мекенде кездеспейді. жолдан шыға алмай келеді. Тибеттің басқа ерекшеліктері жайында алда Тибетке жасалған Келесі жәйт. Зунке Тибеттің ең жорық туралы әңгімеде баян етіледі. беделді уәлаятының бірі. Дермене тамыры сол жерде өседі. Мен осы 92-әңгіме. жерден Қытай императорының қытай жазуымен жазған жарлығын көрдім. ХАННЫҢ ТИБЕТКЕ ҒАЗАУАТҚА Сол жарлықтың бір бұрышына оның АТТАНУЫ. мазмұнын Тибет жазуымен жазыпты, басқа бұрышында әдемі нәсх жазу Ислам дінінің барлық негіздері түрімен парсы тіліне аударып мен үкімдерінде діннің негізін жазған. Онда былай делінген: «Ұлы қалаудағы мықты тірек, мекем негіз мәртебелі император барлық халыққа ғазауат болып табылады. Оның жақсылық тілейді. Міне Шакамұни артықшылығы және парыз екендігі үш мың жылдан астам бұрын осы жайында Құранда айқын көрініс халыққа енгізді. Сонда құпия, жұмбақ тапқан. Соңғы пайғамбардың сөздер келтірілген, оны әркімнің ұғуы Мұхаммедтің <Алланың оған сәлемі мүмкін емес». Бұл сөздер, осыған болғай> сөзі оған сай келеді. дйін есте қалған. Басқа да сөздер пұтхананы жөндеу жөнінде үкімдер Дегенмен, әрбір ғибадаттың жазылған. /410/ Шакамұни қысқасын артықшылығы — нәпсінің шеккен айтқанда үш мың жылдан бұрын азап пен артқан тауқыметіне өмір сүрген делінген. Осы жарлықта, байланысты. Бұл құлшылықта нәпсі һижрадан бөлек жыл көрсетілген, ол басты қайнар. Сондықтан ешбір бізге беймәлім. Жарлықтың көнелігін ғибадат мұнымен тең бола алмайды. ескерсек, оның жазылғанына жүз жыл да толмайды. <Алла біледі>. Діннің қадір-қасиетін білу Мен Зункеге 940 һижри қәмәри жылы және дінді тарату жолында ғазауат рәби әл-әввәл айында (1533 милади маңызды болып табылады. Басқа жылдың қазан-қарашасы) барған еш бір ғибадат бұған сай емес. Тағы едім. бір артықшылығы, ғазауат тек қана Мұхаммед үмбеттеріне <Алланың Келесі жәйт. Тибетте жабайы қодас оған сәлемі болғай> тән. Басқа да өткен бар. Ол өте қорқынышты, әрі қауіпті діндердің үмбеттерінде /411/ болған жануар. Егер ол біреуді сүзсе өлтірмей болса да мұндай түрде емес еді. Олар қоймайды. Мүйізімен түйрей ме, тебе ғазауатқа кейде аттанғанның өзінде ме, аяғымен таптай ма, әйтеуір одан кәпірдің затын алуға тиым салынған жан баласы құтылып кете алмайды. 392

еді, тек қан төгумен шектелетін. Біз 93 -әңгіме. ешнәрсеге тәуелді емес мәңгілік сарайының жанында ғашықтары КІТАП жазбагердің ТИБЕТКЕ және бір Алланың сарайының БАРУЫ ЖӘНЕ СОЛ КҮНДЕРДЕ беделді жақындары қашанда осы бақытты, жаңа қуанышқа қолын БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР. жеткізу үшін ықыласпен қабыл алатын һәм қымбатты жанын осы Мен жоғарыда баяндағандай, зу- шынайы тілегіне ауыстыратын. Әрі л-һежа айының аяғында 938 һижри осындай ауыстыруды олар өздерінің қәмәри (1532 милади ж. 2 тамызында) түпкі мақсаты деп білетін. Өлең: жолға шықтым. Сапар айының басында 939 һижри қәмәри (1532 Жан беріп, сенімен қауышуды сатып милади ж. 2 қыркүйекте) Тибетке қарасты уәлаят Нубреге жеттім. Сол алар болса, өлкеге жаушы жіберіп, елді жаппай дінді мойынсұнуға шақырдым. Бәйіт: Жаны барлар онсыз да бір өзіңе Болыңыздар мүсілім, Мұхаммед дінін талпынар болар да. қабылдап, Бұл кіріспенің мәні мынада еді: хан тәубесіне келгеннен кейін Шіркін- ай: мұсылман болған бақытты үнемі ғазауатқа аттанудың сәтін күтіп жүретін. Сәті түсіп, ғазауатқа нәсіп деп! аттануым іске асса екен деп тіледі. Содан осы игі істі өзім іске асырсам Олардың көбісі мойынсұнып деген ынтызары басылған емес. Бұл бұл шақыруды құп алды. Тек істің сауабы үшін жыл сайын ғазауат қана Нубре басшылары мойын­ жорықтарына әскер жіберіп отырды. сұнудан бас тартып, қасарушылық Бірақ оған қанағаттанбайтын. Сөйтіп, көрсетті. Олардың әрқайсысы /412/ 938 һижри қәмәри жылы зу-л-һежа өз қамалдары мен қорғандарына айында (1532 милади ж. шілдесі) тығылды. Пурқәба есімді біреу Тибетке ғазауат жорығына шықты. басшыларының бастығы болатын. Ол сол уәлаяттың бас қамалы Һұндарға Жоғарыда Тибет жайында тығылды. Мен сол қамалды қоршауға айтқанда, Тибеттің солтүстік алдым. шекарасы Балти аймағын құрайды делінген. Ол Бәлур және Бадахшанмен Неше күн бойы қамалды алатын шектеседі; оның шығысында қысқы қаруларды, қалқан, тас атқыш және күннің ұясынан көтерілер тұсының басқа да нәрселерді реттеумен шығыс тарапында Жаркент уәлаяты, болдым. Іске кірісетін күн жеткенде ал батысында — Кашмир орналасқан. қамалға шабуыл бастадым. Ислам­ ның шеңгелі кәпірдің қолын қайырып Хан Ескендір Сұлтанмен бірге мені тастады. Олардың арасында күйзеліс сол елге тағайындап аттандырған еді. пайда болды. Құранда: «Айтыңыз Өзі Хотән жолымен Дулпе атымен Ақиқат келді, нахақ кетеді»1, мәшһүр, Алтыншы Тибетке бет алды. -дегендей кәпірлер қамалды тастап, топ тобымен жан-жаққа бытырап, жоқ болып кетті. Мұсылмандар қолдарынан келгенше олардыдың іздеріне түсті. Осы адасқан қауымның ешбірі құтылып кете алмады. Пурқәбаны барлық әскерімен өлтіріп, 1 (сүре-Бәни исрайыл, аят-81) 393

олардың кесілген бастарынан биік қосынды сол жерге қалдырып, ханға мұнара пайда болғаны сондай, бұл жолығуға жүріп кеттім. жазадан сол маңайдан кәпірдің миынан көтерілген түтін аспанға 94 – әңгіме. жетті. Содан бастап ешкімнің асылық жасауға шамасы келмей қалды. САИД ХАННЫҢ ОСЫ КІТАП Нубре уәлаятын тұтастай жаулап жазбагерінің ІЗІМЕН алдық, олардың қамалына әскер кіріп, толықтай қолға алды. ТИБЕТКЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ ХАННЫҢ БАЛТИГЕ ҚАРАЙ ЖОЛҒА Ол жерден Мариул уәлаятына ШЫҒУЫ ҺӘМ КІТАП тарттық. Мариулде екі әкім болған, жазбагерінің бірі – Ләтшоғдан, екіншісі – КАШМИРГЕ КЕТУІ. Ташикүн, екеуі де бағынуға асықты. Сол уақытта Таразы (мизан) шоқ Бұрын айтылғандай, Саид хан жұлдызы туған мезгіл еді. Мизан Хотән жолымен Дулпе жаққа жүруге да 938 һижри қәмәри (1532 милади шешім қабылдап, мені Балтиге қарай ж. қыркүйегі-қазаны) бүкіл Тибетте жіберген еді. Сол уақытта төртінші ауа райы өте суық болады. Жылдың аспанның шырағы, әрі ұлы әміршісі осы уақытында бұл жермен Арыстан’ шоқ жұлдызында еді. Хан салыстырғанда өзге жер жаздың бір айлық жолды Хотән тауларының шілде айындай болып тұрады. Мен үстімен өтті. Сол уақытта Бикештер жанымдағы бұрынғы әмірлермен шоқжұлдызы маусымының соңы Тибеттің қай аймағы қыстауға болатын. Ол жерге бірнеше барып лайық болатынын ақылдастым. Былай айтқанда қыс маусымында көліктерге жеткілікті жем-шөп, адамдарға азық-түлік табылатындай болсын дедік, бірақ ол маңайда ондай мекен табыла қоймады. Кеңесіп қысты Кашмирде өткізуді ұйғардық. Егер Кашмирді жеңіспен жаулап ала алсақ – мұратымызға жеткеніміз. Ал ондай болмаған жағдайда қысты сонда өткізіп, көктемде қайта оралмақпыз. Бұл шешім қабылданған соң, біз Мариулден /413/ жорыққа аттандық. Сарбаздар санын көбейту үшін Тибет жорығы әскерін қосып алдық. Осы арада Саид ханның жақын сырлас, сенімді бас жасауылы Абдал-Құлы жетіп келді. Ол Саид ханның осы жаққа келгендігі жөнінде хабар әкелді. Жол үстінде кәпірлер еліне тән ерекше тұншықпадан ханның шарапатты денсаулығы әлсіреп қалғанын, соңында мүмкіндігінше сенің тезірек онымен кездесуіңді күтіп отыр деді. Мен сол сәтте-ақ 394

қайтқан адамдар ханға келіп, уақытты арманым жоқ»,-дейді екен. Жүрегі өткізіп алғанын айтты, енді барлық елжіреп, осындай көңіл күйін баян су мен өзендерге түгел мұз қатып, су ететін, өлең оқиды екен. Соның бірі мүлдем табылмай қалады. Сондай- мына бәйіт: ақ мұзды ертіп, мал-жануарларды суара алатындай отын да болмайды. Кеудемде бір дем қалғанша,жүзін көруге Әрі тамақ пісіруге жетерлік жабайы қодастың тезегін табу үшін көп асықпын, сарылу керек болады. Сол себептен бұған дейін де көп әскерлер осы Асықпайды мені өлтіруге ол кәпір, маған жолда көліксіз жаяу қалған. Сөйтіп бұл мәселеге әлемді жаулаушы келетұғын. ханның көзі әбден жеткен соң, былай деді: «Ғазауат жорығына шығу Сол күндері есін қайта жиған ниетінен бас тарту үлкен сауаптың сайын, осы бәйітті қайталаумен жойылуына себеп болады. Егер бұл болған. Ғажап іс емес пе, оның істе кедергі болса, ең дұрысы бізге хал жағдайының нашарлауына Мырза Қайдардың ізімен барып қарамастан еш бір жерге аялдап ғазауат істерін бірге атқарғанымыз кідіруге болмайтын еді. Егер жөн». /414/ Ол Хотәннан қайта кідірер болса ауа райының қатты оралып, біз келген жолмен маған суықтығынан немесе су мен жем- қарай бет алды. Жол бойында шөптің тапшылығынан бұл аялдау ханның шарапатты денсаулығы оның ауруының асқына түсуіне себеп тұншықпаның салдарынан қатты болар еді. Аурудың дауасы – қалай бұзылғаны сондай, хан бірнеше күн болғанда да тұншықпасы аз болатын бойы есінен айырылып жатқан. Оның аймаққа барып жету. Өйткені /415/ өмірінің соңғы демі ғана қалғандай тұншықпасы азырақ болатын жерде болған. Емшілер әр түрлі дем беретін хан есін жия білген. дәрілерді қолданды. Үнемі дәрілер әсер еткен сайын, хан есін жиятын еді. Мен де хан есін жиған сол күнде Сонан соң қайтадан есін жоғалтатын. жеттім. Қол алысып, құшақтасқаннан Есін жиған кезде әмірлері мен кейін хан елжіреп: «Барлық достарым үкімет басшыларына бұйыратын- мен балаларымды да, өзгелердің ды. онда: «Егер ғазауат жорығын бәрін де, сенен басқа ешкімді де жасауға денсаулығым жарамайтын есіме алмадым. Құдайға шүкір сені болса, мақсатқа ұмтылудан бас көріп, еш арманым қалмады», – деп тартпаңдар. Мен түбінде тірілер бұйырды. Бәйіт: қауымынан ажырап, өлілер тобына қосылсам, әрине осы жолда өлгенім. Ажал хабары жетер болса, бұл Сендер жолдан қалмаңдар. Менің кеудемде жаным барында соғыс дүниеден кетуге, майданына алып жүріңдер. Ал, егер де жан қалмаған болса, онда Біздің сапар — оған қарай, бәріміз оған шешім қабылдау сендердің еркіңде болсын»,-деп айтқан. Сол сәтте де ол барамыз бірге! мені сұрап мұңайып өкініш білдіріп: “Алла тағаладан онымен кездесуге Сол сәттен бастап Нубре қамалына дейін жанымды аман сақтауын жеткенше денсаулығы түзеліп, табиғи тілеймін. Қазір менің осыдан басқа қуатына ене бастады. Шарапатты күйі толықтай жақсарды. Осылайша дәулетті аяғын бақыт үзеңгісіне салып, атқа мініп, Нубреге жетті. Содан кейін барлық әмірлерді жинап, кеңес ашты. Әркім өзінің дұрыс деген ойын ашықтан-ашық ханға айтты. Мен де былай: «Бұл маңайда мың­ нан астам адам қыстап шығар жер 395

жоқ. Ол мың адамның да бүлікшілерге патша ордасының тағына бас июге қарсы тұрар мүмкіндігі жоқ. қуана асықты. Балтидің өзге барлық Көп қолды қыстап шығуына Кашмирден қолайлы жерді бізге басшылары мойынсұнбау жолына ешкім көрсете алмады, ал Кашмирге барар жолда көптеген таулы асулар түсті. Бұл кәпірлер мен дұшпанға тән бар, одан өтуге шарапатты ханның денсаулық жағдайы көтермейді. Егер қылық еді. Хан бастапқыда Бәһрам ұлы мәртебелінің ықтияры болса, мың адаммен бірге аман-есен бақыт жоудың көмегімен бүкіл Балтидің тізгінін Балти жаққа бұрып, бет алғаны жөн болмақ, өйткені Балти астанасы Шекар қамалын алғашқы жақта таулы асулар да, тұншықпа да жоқ. Ал маған ол қалған әскермен соққымен-ақ жаулап алды да, қыстап шығу үшін Кашмирге аттануға бұйрық берсін, ал ерте қамалдың еркек кіндіктілері бақытты көктемде уақыттың ыңғайына қарап атқаратын істі орындаймын», – деп әскердің қанды қылышына ілінді, ал ұсыныс айттым. әйелдері мен бала-шағалары дүние- Хан барлық айтылған ұсыныс­ тардың ішінен осы пікірді құптап, мүліктерімен жеңімпаз әскердің осы шешімді қабылдады. Тибетке жорыққа шығарда-ақ онда үлкен олжасына айналды. Сонымен бірге қосынға жайғасуға жердің жоқтығы мәлім болатын, сондықтан бес мың сол таулы аймақтың қол жеткен адам белгіленген-ді, оның үш мыңы – ханның жанында, /416/ ал екі мыңы жерлерінің бәрі жаулап алынды, ал менің жанымда еді. Хан сол үш мың адамның мыңын өзімен бірге алып, қамалы мықты бекітілген жерлерге Балтиға бет алды, ал төрт мың адамды маған берді, мен Кашмирге аттанып қатер қолы жеткен жоқ, олар кеттім. Ол менімен бірге, Әмір Дайым Әліні, оның есімі Қашғар жорығында қозғаусыз қалды. айтылған, және де Баба Сарық мырза мен өзінің бірнеше сыйлы адамдарын Сол қыста қардың қалың жаууынан қосып аттандырды. Кашмирмен ешқандай байланыс 95 – әңгіме. болмады, ал мойынсұнбаған БАЛТИДА ХАНҒА ҚАТЫСТЫ БОЛҒАН ОҚИҒА. кәпірлер өздерінің мүддесімен арам Мизан айының соңында 938 пиғылымен жалған мәлімет беріп һижри қәмәри(1532 милади жылдың қыркүйек-қазан айы) Саид отырған. Осы себептен хан мен оның хан Балтиға келіп жетті. Балти басшыларының ішінен Бәһрам жоу жанындағы бүкіл әскері қыстың мойынсұну бұғауын мойнына тағып, соңында жаушы Кашмирден жеңіс 396 туралы хабарды алып жеткенінше уайымдап қайғырумен болған. Жаушы келісімен-ақ уайым-қайғыны қуаныш пен шаттыққа алмастырды. Барлық халық Аллаға шүкір айтып, қуанып, жатты. /417/ Аяттың: «Барлық мадақ бізді қауіп-қатерден қаққан Аллаға лайық»1 ауызға балдай етіп, үздіксіз қайталаумен болды. Хан көктем маусымы басталар алдында Балтидан оралды. Содан мен Нубре істерін реттеп, жөнге келтіріп, ханға табыстаған уәлаятты әмір Қамбар көкалдашқа тапсырды, оның есімін Қашғарға жасалынған жорықты сипаттаған кезде баяндаған болатын. Ол болса жете ойламаудың және мықты басқара алмаудың салдарынан бұл уәлаятты дағдарысқа ұшыратты. Содан уәлаят түгелдей бүлікшілікке шықты. 1 (35-сүре, 44-аят)

Әркім мықты мекендерге бекінді. Ал Сарышаян шоқ жұлдызы туған ұрық пен қалған шамасы келмеген мезгілдің ортасында, 939 һижри шамалы адамдар сонда қалған-ды. қәмәри жылы жұмади әс-сани айында Олардың көзін жойып, тонау мен (1532 милади ж. 29 желтоқсаны – жауыздықтарын бір сәт те тоқтатпады. 1533 милади ж. 26 қаңтарында) Зужи деп аталатын Кашмир асуы арқылы Осы себептен ханға Нубреде енді келдік. Оған дейін Кашмир әмірлері қалудың жөні болмады, содан хан біздің әскеріміздің келе жатқанын Мариулға жүріп кетті. Ташикүн ханға есітіп, Лар шатқалын басып алыпты. қызмет етуге немкеттілік танытқан Біз Зужи асуынан өткесін, бүкіл еді, сол себептен одан Мариул әскердің ішінен таңдап тұрып, өмірдің қорғанын алып, ал өзін өлтірді. Мен ыстық-суығын көрген тәжірибелі Кашмирден бұларға келген кезімде төрт жүз адамды алға жібердік. Осы олар сол жерде болатын, ол жөнінде топтың сардары етіп /418/ Тұман алда баяндалады. баһадүр қалушыны тағайындадым, бұл кісінің есімі бұрын Қашғар 96-әңгіме. жорығы туралы әңгімеде баяндалған. Олар тар шатқалға жеткенде Кашмир КІТАП жазбагерінің әскері сол жерде болатын және КАШМИРГЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ олардың бір тобы шатқалдың бергі ОСЫҒАН БАЙЛАНЫСТЫ жағында қарауылдап отыр екен. Таң мезгілінде сол топқа шабуыл жасады, Мен Нубреден хан берген жаңа олар шатқал жаққа қарай қаша әскермен әмірлерді алып, олармен жөнелді. Сол топтың соңынан біздің бірге Мариул шекарасында өз әскер түсті. Кашмир әскеріне бұл әскеріме барып қосылдым. Содан хабар жетіп, біздің топ жетіп келгенде жеделдетіп Кашмирге қарай жүріп олар жолды ұстап тұра алмай қашты. кеттік. Жол бойында Тибеттің Мен де ізінен жеттім. Біздің барлық барлық басшылары толықтай маған әскеріміз сол тар жерден оңай өтті. бағынғанын айтып, өз әскерлерін Түнді өткізіп, Кашмир қаласына маған қосып, менің жеңімпаз жетіп, ат басын тіредік. Оқиғаны әскерімнің санын көбейтті. Кашмир баяндалуы осы жерге жеткендіктен, бағытындағы жол бойында тұратын енді біз әңгіме айқынырақ болуы кейбір Балтидің тибеттіктері біздің үшін жалпы Кашмирдің жағдайын, жол басшымыз болды. Кашмирге оның әкімдері мен патшалары туралы айтуды жөн көрдік. 97 - әңгіме. КАШМИРДІ СИПАТТАУ. Кашмир — әлемнің ең мәшһүр қалаларының бірі. Әр түрлі таңқаларлық, әрі сирек кездесетін жерлерімен мәлім. Солай бола тұра оны ешкім білмейді. Бұрынғы авторлардың кітаптарында ол туралы қысқаша жазылған. Шынында да 397

ондай қысқа мәліметте Кашмир самал есіп тұрады. Оның қош жөнінде дерек мүлдем аз. иісті лебі адам жанын жадыратып жібереді. Үнемі Исаның деміндей Бүгін, 950 жылдың (1543 ж. сәуір- жандандырып жіберер қасиетке ие мамыр айлары) мүһәррәм айында, таңғы самалдан райхан жапырақтары осы тамаша елдің билеушісі болып төгіліп жатады. Сайраған бұлбұлдар отырған кезімде, бұл елді барлық мына халді баян еткендей: «Айтшы, жағынан зерттеп білдім. Кашмир шіріп кеткен сүйектерді кім тірілте жайында жазғанымның бәрі өзім алады?»2, – деп сайрады. Бәйіт: көріп куә болған нәрселер. Оның әсемдігінде бір ғажап сәйкестік Жаны жарқын адамның жылы ұшырар бар еді. Мен екінші рет Кашмирге келіп, әлі түгелдей оны басып алған ауласы, жоқ едім. Оны жаулап алуым және Кашмирге аяқ тіреп, бекем басуымды Күйреп құлаған адамның қалпына келер Құран сөзіне пал аштым. Мына аят: «Тәңір берген ризықты жеңдер. Сонан жаны. соң шүкірлік етіндер! Бұл — өте көркем жай. Сендерді жарылқағыш Қыста ауаның қоңыр салқындығы Алла тағала»1,-шыға келді. сондай, қардың қалың түскеніне қарамастан, тон киюді қажет етпейді. Кашмир жазығы Бекәни жағынан Оның суықтығы сол табиғи жылуды оңтүстік-батыс арасында, яғни толық күйде еске түсіріп тұрады. оңтүстік және шығыс Машын Әлемді сәулесімен нұрландырар күн орналасқан жақтан, Рикен Баинға шапағын шашпаған кезде, табиғат солтүстік-шығысқа қарай созылып оттың жылуынан бас тартпайды. жатыр. Жазықтықтың ұзындығы жүз Мына өлеңде айтылғандай. Бәйіт. горуһ, яғни отыз фәрсәх. (фәрсәх- алты шақырымға тең. Ауд) /419/ Ал Мазасыздау көңілім, ұшқан тозаң - кейбір жерлерінің ені жиырма горуһ және аздаған жерінде он горуһ көк мұңы, болатын. Бұл аймақта барлық жер төрт түрге бөлінеді: 1) суар­малы Бүгінгі күн, білгенге, шарап, шатыр жерлер, 2) дақылдар суарылмай өсірілетін, яғни тәлімі жерлер, 3) бау- от күні. бақшалы жерлер және 4) тегіс алаңдар (жазықтар), өзендер мен көлдердің Мұндай күн Кашмирде кей кейде жағалаулары, онда шабындық болып тұрады. Оның көктемгі ауа жоңышқа, қоғажай және әр түрлі райы Құран аятында: «жан бітірген гүлдер алма-кезек өседі. Бұл жерде кезде»3, – деп мән-мағынасын айқын ылғалдың көптігіне байланысты егін бейнелегендей, ал оның хош иісті жақсы өспейді. Сондықтан ол жерлер самалы Құран аяты: «Тіріні өліктен егіске пайдаланбай қалған. Оның жарататын...»4 мәнін бейнелегендей, өзі де Кашмирдің әсем бір көрінісі оның даласының көк майсасы жән­ болып табылады. нат шалғынының даңқын ұрлағандай, ал оның бақтарының гүлдері мен Кашмир ауасының температурасы ағаштарының алдында жұмақ ба­ жаз айында өте қоңыр салқын, ғының өңі солғын тартады. Гүл­ сондықтан ешқандай желпуіштің дендірілген бақтарынан ағып жатқан қажеті жоқ. Ұдайы қоңыр салқын өзендері Құранның аятында айтыл­ ғандай: «...төменде бұлақтар ағып 1 (34-сүре, 15-аят) жататын жәннатқа кіргізетінінен»5 еске салады. Оның отты қызғал­ 2 (36-сүре, 78-аят) 3 (15-сүре, 29-аят) 4 (6-сүре, 95-аят) 5 (сүре-Бақара, 25-аят) 398

дақтары /420/ Хәлелдің отына кінә және опасыздық жапырақтарды артқандай еді. Бәйіт: бейберекет халайықтың қол аяғына шашқан. Рубаи: Жұмақ жаққа бұрылған шықсаң Сезім мейірін артыратын бір лала гүлі жолдың шетіне, болмай тұр, Отын жаққан Халелдің қызғалдақтар Мейір бен опаны білетұғын бір сұлу да болмай тұр. бетіне. Замана бағында қарашы гүлдер молынан «Сусән» гүлзары мың бір тілмен тау түрленіп тұр, гүлдерінің өсуін кекетіп оны «асау» деп атаған. Тау гүлдерін қарға жақын Бір гүл мейір иісін, жүрекке ем болардай деп, оның келбетін байқап, сенің бермей тұр. бүршік атқан мекенің гүлденетін ауа ма екен деп айтқан. Сен тұрған жер Оның тау шыңдары жасылдықтан гүлдің бүршік ататұғын жері ме екен. көктерге қарап, самғап тұр. Оның Ал таудың «Су­сән» гүлі де кекету тауларының етегі әсемдіктен үшін сөз семсерін қынынан суырып, шаттықпен бақ алауынан нәзіктік былай деп тіл қатқан. Бәйіт: етегіне ауысқан./421/ Таудан мөлдір сулар әлемге айғай салып ағып Гүлзарыңда отырып, кекетесің сен мені, жатыр. Рубаи: Қалай өсірсе де көрдің ғой өсіп Гүл суындай суы да әртарапқа шұбайды, жатырмын менде. Топырағы жәннаттың топырағындай Алланың жаңбырының рахметінен шұрайлы. гүлдер суға қанықты. Біздің жерде гүлдер табиғи түрде өседі. Ойшылдар Гүлі Мұса отындай лаулап жанып ойы бойынша оның бүршік атқаны тұрыпты, гүл бағында болу керектігі деген не болғаны. Өлең жолы: Самалы да еседі деміндей боп рухтың. Өзі өсіп жайнаса, өзгеге қарап қалып Қорытып айтқанда, бақтың тазалығы мен жасыл шалғындығы несі бар. және дала мен тау ауасының сафтығы жылдың төрт мезгілінде қолайлы, Егер қызыл гүл өзінің мөлдір- бұл жағынан Кашмирден басқа еш пәк етегін өзгенің сұқтана қараған бір жерде мұндай көрініс кездеспейді қиялынан сақтай алмаса, оның не де, әрі естіген де емеспін. бедел-абыройы қалар дейсің. Бәйіт. Бәрі есімде әлемді аралаған шақтарым, Гүл болған соң, тікеннен тартар Естімедім,көрмедім сендей бақ мың жапа, барын да. Жүрекке түскен жараға төзіп өтер бі Қала мен оның маңындағы жерлерде тамаша ғимараттар көптеп ақта. бар. Олардың көбі қарағай, кипарис ағаштарынан ең кемінде бес қабат Ешқашан сенімді көзбен өзіне етіп салынған. Әр қабатта бөлмелер, қарайтын нәргис гүліне қарауға құжыралар, сәкілер, жататын болмайды. Өйткені дерті жоқ көз бөлмелер, қылтима және мұнара бар, жасын төкпеген және бос кесемен һәм жаңаша көрікті аулалары бар. көзге түссе, одан қоғажай гүлі Оны баяндауға қаншама тырыссам өз-өзінен ұялып, басын көтере да сипаттауға мүмкіндігім жетпейді. алмаған-ды. Ал бақтың гүлдері Олардың сыртқы көрінісінің елдің маңдай терімен өсіп, пәктік пердені жыртып, пәктік қауызынан 399 шығып, әрбір жаманның қолынан бір бейтаныспен қол ұстасқан

әдемілігі сондай, оны бір көрген Пұтханалар қашалып, өңделген адам таңданғаннан саусағын тістеп, тастардан тұрғызылған. Тастар сұқтанып еріксіз тоқтап калады. мүлдем әксіз ертіндіге қаланған. Бірақ ішкі жағы онша емес. Алебастр мен цементсіз тастардың бір-бірінің үстіне тығыз қаланғаны Базар өткелдері және қала көшелері сондай олардың арасынан бір түгелдей жөнделген, қашалған тастар парақ қағаз өткізе алмайсыз. Әрбір төселген. Кашмирдің базары басқа тастың ұзындығы үш гәзден (гәз- қалалардың базарына ұқсамайды. 102 сантиметрге тең келеді.) жиырма Әр түрлі дүкендерден, мануфактура гәзге дейін, биіктігі бір гәз және ені және ұсақ-түйек тауар дүкендерінен бір гәзден бес гәзге дейін жетеді. басқа дүкендер жоқ, кәсіпкер әрбір Мұның ғажаптығы сонда оны қалай адам өз үйінің бір бұрышында жұмыс алып келіп, қалай көтеріп қалады істейді. Мәселен, нан, хош иісті екен, бұған кісі ақылы жетпейді. заттар (парфюмерия) мен ішімдік Оның көбі бір жобамен салынған. және базардың сәні болып табылатын Төрт бұрышты қоршауы бар. Оның әртүрлі жейтін тағамдар сататын биіктігі кейбір жерінде отыз гәзге дүкендер онда мүлде дәстүрде жоқ. дейін жетеді, және әр қабырғасының ұзындығы шамамен үш жүз гәз болады Қала халқының саны жағынан һәм оның ішіне бағандар қойылған. үлкен қалалар халқымен тең түседі. Әрбір бағанның (тіректің) үстіне Жеміс-жидектер, алмұрт, қара тұт, шаршы (квадрат) иық орнатқан, һәм қара, қызыл шие және басқаларының оның үстіне таға тәрізді тірек бекітас бәрі бар. Әсіресе, алма өте жақсы Баған - бағанның үстіңгі иығы, таға шығады. Басқа жемістердің де тәрізді тірек –әрқайсысы тұтас тастан көптігі сонша, барлық тілегеніңді жасалған. Күмбездер бағандардың қанағаттандыра аласың. үстіне қойылған, күмбездің ені үш немесе төрт гәз болады. Сондай- Ғажайып жағдайдың тағы бірі ақ маңдайшасы мен дарбазасы бар. — Кашмирде тұт өте көп өседі, Маңдайшаның (порталдың) ішкі /422/ себебі оның жапырағын жібек және сыртқы жағына бағандар құртына беріп, жібек өндіреді. қойылған, биіктігі қырық не елу Сондықтан оны жеу дәстүр емес, гәз болады. Олардың таға тәрізді тіпті айып саналады. Басқа жемістер тірегі мен бағанның үстіндегі иығы соншама өте көп өскеннен алып-сату (капители) біртұтас тастан қиылып дәстүрі сирек болып жатады. Бау- жасалған. Әрі төрт бағанның үстіне бақша иесі де, иесі емес те бірдей қойылған; баған бір немесе екі кесек пайдалана береді. Бақтың айналасы тастан портал ішінен де сыртынан шарбақпен қоршалмаған. Адамдарға да бір немесе екі таспен жабылған, жемісті бақтан жұлып жеуге шектеу екі галереядай болып көрінетіндей әдетте жоқ. етіп жасалынған. Әрбір галереяның ұзындығы жиырма, ені жеті немесе 98 - әңгіме. сегіз гәз болады. Галереяның үсті тұтас тас кесегімен жабылған, КАШМИРДІҢ ҒАЖАЙЫПТАРЫ капители карнизі, қабырғалардың шығыңқы жерлері – «ит тістері», Кашмирдің ең басты және іші мен сыртының бәрі нақыштар айтарлықтай ғажайыптарының бірі мен суреттермен безендірілген, /423/ – пұтханалары. Кашм­ ир­дің барлық оны сипаттап жазу мүмкін емес, аймағында шамамен жүз елудей, бәлкім одан да көп пұтхана бар екен. 400