Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

сай өткізді. Содан соң оларға: \"Менің болмаған үшін, аң-құсы яғни жанымда қалу немесе кетулеріңіз азығы аз жерлермен жүріп отырды. өз ықтиярларыңызда\", - деп айтты. Әскерлердің аттарының көбісі өлген Сонда олардың жүздері ұят татынан еді. Әскер ауыр шайқас жүргізбесе айна бетінен/96/ көрінбей қалды, де үлкен шығынға ұшырады. Кабулға патша қаншама кешірімділік һәм олар қайта оралған кезде Хұсрау адамгершілігімен ұят татын тазартуға шаһтың әскерлерінің көбі әр жаққа тырысса да, олардың үміт айнасының бытырап кетті. Осы аралықта Шаһ бетіне сіңіп қалған ауыр қылмысты бегім мен менің әкемнің Кабулға істерінің таты тазара қоймады. келгені, патшаның Хорасанға аттанып кеткені жайында бұрын баяндалды. Әкем мен Мырза хан Қандағарға баруға рұқсат сұрады. Шаһ бегім мен Біз Қандаһарға кеткен соң осындай Нигар ханым сонда қалды. Оларға жағдайлардың әсерінен елдің, Бабыр қатты құрмет көрсетілді, жылы патшаның жағдайы нашарлаған лебіздер айтылды. Олар Қандағарға болатын. Бұл уақытта/97/ тарылған жеткенде Мырза хан Қандағарда тірішілік одан әрі тарыда түсті. Оның қалды. Әкем \"Фәрат\" және Систан үстіне патшаның істеріне тірек болып жақа өтті. Бұрын Хорасанда меккеге келген Жаһангер мырза да қайтыс қажылыққа баруға ниет етіп, шешім болды. Осындай ауыр халден кейін, қабылдаған еді. Ол Фәрат маңына Бабыр патша қалай болғанда да жеткенде Хорасанды Шаһибек хан күш-қуатын жиып, бір жолын табуға басып алғанын әрі шағатайларды тырысты. Ол үшін Кабулды бекем жойғанын естіді. Жолмен жүру қауіпті ұстау керек екенін түсінді. Сондықтан әрі өткелдер бөгеліп тасталғанды, Қандаһарға, Шаһибекке жаушы әкемнің ниет еткен сапары іске аспай жіберді. Шаһибек Зуннун Арғынның қалды. Бұл оқиға 912 һижриқәмәри ұлы еді. Зуннун болса Мырза Сұлтан (1506 милади) жылы болған еді. Үсейіннің белді әмірлерінің бірі болатын. Ол отыз жыл бойы Мырза 12 – әңгіме. Сұлтан Үсейін атынан Қанлаһар мен Заминдавәр өлкесін еркін билеген. Ол БАБЫР ПАТШАНЫҢ ержүрек әрі ақылды кісі болды, бірақ КАБУЛДА БОЛҒАН КЕЗІНДЕГІ асқан сараң еді, сол уақыт ішінде есепсіз қазына жиды. Өзі Хорасанға ОҚИҒАЛАР мырзалардың қызметіне кеткен еді. Патшаның жомарттық тағында Шаһибек хан Гератқа жорық салтанат құрған жері Кабул еді. жасағанда,олжалғызөзіоғанШаһибек Патшаның Кабулдағы қысқаша ханға қарсы шықты. Өзбектің алғы жағдайы төмендегідей, бұрын шептегі әскерімен шайқасты. Сол айтылғандай, 909 һижриқәмәри соғыста қаза тапты. Қандаһарда оның (1503милади) жылы Кабулды Мұқим орнына ұлы Шаһибек отырды. Бабыр ибн Зуннун Арғынның билігінен патша Шаһибекке жаушы жіберді, азат еткен еді. Онымен бірге Хұсрау Мырза сұлтан Үсейіннің әулеттері шаһтың жиырма мыңға жуық әскері қазаға ұшырағаннан кейін оған болды. Кабулдың мұндай әскерді Бабырға қызмет етіп, бас июі дұрыс қамтамасыз ете алатын жағдайы жоқ болар, өйткені қазіргі кезде олардың еді. Сондықтан әскер Үндістанға отбасынан таққа отыруға лайық, жүріп кетті. Әскердің қасында жер басқару тізгінің қолына алатын одан жағдайын жақсы білетін жолбасшы басқа ешкім жоқ деп хабар берді. Алайда Бабыр қаншама осы іспеттес 201

уәделер беріп жаушы жібергенімен, Шаһ бегіммен бірге болған. Олар ол қабыл алмады, өйткені біреуге Бадахшанға жақындай бергенде қызмет етуден өзінің мәртебесін Мырза ханды Зубейр Рағидың алдына жоғары санайтын еді. Сөйтіп, жіберіп, Шаһ бегімнің келгенін ақыры істің аяғы соғысқа барып хабарлап, оның ойындағын ашық тірелді. Патша Қандаһарға барды. айтсын деген болатын. Қандаһардың қасында шайқасты, үлкен ұрыс болды. Ең сонында жеңіс Мырза хан олардан бөлініп кеткен самалы патшаның дәулетті жеңіс кезде Қашғардан Мырза Әбубәкірдің жалауын көкке жеткізді. Шаһибек әскері жетті де, Шаһ бегім мен әскерірің көздеріне жеңілістің ханымды, оның жанындағы барлық тозаңы кірді.Олардың дағдарысқа ел-жұртты тұтқындап Кашғарға алып ұшырағаны соншалық,Қандаһар кетті. Мырза Әбубәкірдің жақында қамалына жете алмай, сенделе келе кеңірек айтылады. Сивои жаққа жылжып, бақытты сорға айналдырды. Қазына патшаның Ал Мырза хан болса Зубейрдің қолына түсті. Қосын жауынгерлерінің жанына қашып тығылды. Зубейр әрқайсысына бір шаһрохидан/98/ басында оған ізет көрсетті. Аяғында бөліп берді. Қандаһарда қалып бар күткені оның жанында екі- қалған Мырза хан патшаға қайта үш қызметшіден басқа ешкімді қосылды. Патша үлкен бақыт және қалдырмады. Біраз уақыт осылай олжамен Кабулға келді. Қандаһарды өткен соң Жүсіп Әлі көкалдаш диуана Жаһангер мырзаның інісі Сұлтан Насыр мырзаға тапсырды. Мырза ханның бұрынғы нөкері он сегіз адаммен бірігіп, бір күні түнде Бабыр патша Кабулға келген Зубейрге жабылып, оны өлтіреді. кезде Бадах­шаннан Хұсрау шаһтың Сонымен Мырза ханды патшалық уәлаяты өзбектердің қолына көшті таққа отырғызады. Сол уақыттан, деген хабар жетті. Бадахшанның яғни 913 һижри қәмәри (1507 милади) кейбір тұрғындары өзбектерге бас жылдан бастап, өмірінің соңына имеді. Бірнеше рет олар соғысып, дейін Бадахшан Мырза ханның өзбектердің қолын жеңіліске қолында қалады. ұшыратты, әрбір мыңбасыға әскердің бір бөлігіне соққы берді, кей жерлерде Ал, Бабыр патша/99/ Қандаһарды әмірлікті басып алып, өзбектерді жаулап алғаннан кейін Кабулда дарға асып жүрді. Оларға басшылық қалды. Хұсрау шаһтан қалған үш мың жасап жүрген Зубейр Рағи болатын. адамға жуық моғолдар Әбдіразақ мырза ибн Ұлықбек Кабулиді патша Шаһ бегім Бадахшанды алуға тағына отырғызып, Бабырға қарсы мүдделі болды. Себебін Шаһ бегім былай: «Бұл аймақ менің үш мың жылдан бері келе жатқан мұрагерлік иелігім. Менің затым әйел болғандықтан патшалық таққа отырып, салтанат құра алмаймын, бірақ менің шөберем Мырза хан бар. Ел меннен және менің баламнан бас тартпайды»,-деп мәлімдеді. Шаһ бегім мен Мырза ханға патша Бадахшанға баруға рұқсат берді. Мұхаммед шаһ менің інім 202

соғысқа кірісті. Ал патшаның дейін оны өзбектер арасында аңыз жанында бес жүздей адам ғана қалған етіп айтады. Ең ақырында ешқандай еді. Патша сол бес жүз адаммен қарсы азық-түлік қалмаған соң елдің көбі шайқасты. Патша семсерін қолға аштан қырылды. Содан соғысуға алып, өзі ұрысқа кірген ең бір қызу мұршасы болмады. Осыдан кейін шайқастардың бірі осы болатын. Шаһибек хан Харезм қамалын басып Көптеген қақтығыс пен арпалыстан алды. Шын Сопыны өлтірді. Сонан соң сансыз қарсыластарын ол тас- соң қайта оралып, Самарқанға келді. талқан етті. Патша сол шайқаста қарсыласының әскерінің бес Харезмді жаулап алғаннан баһадүрімен жеке өзі шайқасты. бұрын Шаһибек хан Балхты алты Олар: Әлі Сейіт гур, Әлі Сина және ай қоршаған болатын./100/ Алайда тағы да үш кісі болатын. Оның батыл діттеген мақсатына жетпеген-ді, соққысы мен қылышының жарақаты бұл жайт бұрынырақ жазылған- оларды қашуға мәжбүр етті. ды. Сол себептен бар көңілін сол жаққа аударып, Балхты да жаулады. Әбдіразақ мырза сол шайқаста Содан соң Самарқанға қайта оралды. патшаның қолына түсті. Патша Қыс мезгілін Самарқанда өткізді. оны да мейірімділікпен кешіріп, Көктемде Хорасанға бет алды. босатып жіберді. Осы оқиғадан соң- ақ патшаның Кабулдағы істері сәтті Мырза Сұлтан Үсейін бұдан бір жүре бастады. Бұл жерде ол 916 жыл бұрын қайтыс болған. Мырзаның һижри қәмәри (1510 милади) жылға (Сұлтан Үсейін) балалары тайыз дейін, яғни Шаһибек хан өлтірілгенге ойлы, жігерсіз, өзара ынтымағы дейін болды. Бұл жайында алда да жоқ болатын. Шаһибек ханның баяндалады. хабарын естіген соң, жағдайлары одан әрі быт-шыт болды. Әрқайсысы 13 — әңгіме. әр жаққа тартып, нақты бір шешімге келе алмады. Сөйтіп жүргенде ШАҺИБЕК ХАННЫҢ ХАРЕЗМГЕ Шаһибек хан Гераттың маңайына ЖОРЫҒЫ ҺӘМ ОНЫ АЛУЫ. жақындапты деген хабар дүңк ете ӘРІ МАУАРАННӘҺРГЕ ҚАЙТА түсті. Әмір Зуннун әскері Шаһибек ОРАЛУЫ. СОДАН ХОРАСАН ханның әскеріне қарсы шықты. Селді ЖЕРІНЕ ЖОРЫҒЫ құммен тоқтату, от жалындарын құм-қоқыспен сөндіру мүмкін емес. Шаһибек хан моғолдарды О бастағы дүдамал, алауыздықтың талқандағаннан кейін Сұлтан кесірінен енді өзбектердің алғы Саид хан Моғолстанға, менің әкем шептегі әскері әмір Зуннунды шәһид Хорасанға қашты. Шаһибек хан етті. Сонан соң Гератты тонауға кейбіреулерін өлтіріп, кейбіреулерін кірісті. Мырзалар бас ауған жаққа тұтқынға алды. Шаһ бегімді қашты. Әскерлердің көбісі осындай Хорасанға жіберді. Өзге моғол елін үлкен һәм өте көп тұрғыны бар қала, өзімен бірге Харезмге алып кетті. оңайлықпен қалай алынғанын да Харезмді он бір ай бойы қоршап байқамай қалды. тұрды. Харезмде Шын Сопы болған. Ол Мырза Сұлтан Үсейіннің атынан Сұлтан Саидтың әмірзадаларының әмірлік етіп тұрған еді. Он бір ай бірі - Әмір Мұхаммед Салиһ оның ішінде ешкім оған көмекке келмеді. есімі «Ақындардың өмірбаянында» Ол ғажайып шайқас жүргізді. Қазірге айтылған, ол Хорасанның жаулап алынған мерзімін «Хорасан» сөзінен тапты, яғни ол 912 һижри қәмәри (1506 милади) жыл. 203

14 – әңгіме. оралды. Бұрын айтылғандай, Қандаhарды Сұлтан Насыр мырза ӘКЕМ МҰХАМММЕД ҮСЕЙІН билеп тұрған болатын. Шаһибек КӨРЕГЕННІҢ ШАҺИБЕК хан қырық күн қоршады, ақырында бейбіт бітімге келді. Көп олжа ХАНҒА БАРУ СЕБЕБІ. ОСЫҒАН алып қайтты. Сол жылы Мешһед, ҚАТЫСТЫ ІСТЕРДІ ЕСКЕ АЛУ. Нишапур, Астрабад және Туршизде МӘРТЕБЕЛІ НАҒАШЫ АҒАМ Мырза Сұлтан Үсейіннің балалары мен Шаһибек ханның сұлтандары СҰЛТАН МАҺМҰД ХАН МЕН арасында шайқастар болып тұрды. ӘКЕМНІҢ АЗАПТЫ ӨЛІМІ Барлық шайқастарда жеңіс – өзбектер жағында, ал жеңіліс шағатайларда Әкем мен Мырза хан Кабулдан болды. Басым көпшілігі қаза тапты, ал Қандаһарға келген кезде Мырза хан қылыштың жүзінен аман қалғандары сонда қалды. Әкем қажылықты ниет жан-жаққа бытырап кетті. Олар етіп әрі қарай аттанды. Бұрыннан осыдан кейін-ақ ешқашан бастарын жоспарланған шешімге сай Систанға біріктіріп, біртұтас ел болып қалпына барып, одан Ноһ Бәндан үстімен келе алмады. Керманға жетеді. Себебі егер ол Хорасан арқылы жүретін болса, Ол уақытта Ұбайдолла хан сұлтан Хорасан мырзалары оған міндет болатын. Көптеген жеңістер соның артып, осында қала бер деуі әбден атымен жүзеге асты. Ол патшалық мүмкін еді. Фәратқа жақындағанда мұралығының астанасы Бұхараға алдынан арып-ашыған,/101/ жүдеген, бет алған еді. Ол әкемнен мені әбден азаптанған босқындар шықты, өзімен бірге ала кетуді сұрады. Оның олар Шаһибек ханның Хорасанды себебі мынада: әкемнің перзенттерін басып алғанын айтты, бұл жайында егжей-тегжейлі айтқан кезде жоғарыда баяндағандай. тұңғышы Хабиба Сұлтан Ханишқа тоқталғанбыз. Әкем Шаhр-e-сабз Фәратқа жеткенде жол жабылып қаласынан қашқан кезде, Шаһибек хан қалған әрі өткелдер қауіпті екен. оны Ұбайдолла сұлтанға берді./102/ Оған осы жерде аялдай тұрудан Мені әкемнен сұрап, Ұбайдолла басқа амал қалмайды. Үш ай бойы Бұхарадағы әпкемнің жанына алып Фәратта қалды. Шаһибек хан бұл келді. Сол жылдың қыс мезгілінде жағдайдан құлақтанып, әр түрлі Шаһибек хан Мауараннәһрге қазақ ұсыныстармен жаушы жіберіп, Фәрат қосынын, яғни Қыпшақ даласын ақсақалдарымен бірге Шаһибек күйрету мақсатымен келді. Әкем ханның алдына келеді. Шаһибек Шаһибек ханмен бірге Бұхараға хан бұл кезде Уланг Каһдестанда барды. Шаһибек хан Бұхараға отырған болатын. Оның бұларға тоқтамай өтіп кетіп, қазақтарға көрсеткен тәкаппарлығы қысқа шабуыл жасады. Әкемді Самарқанға әңгімеге сыймайды. Ғажайып жағдай қалдырды. Көктемнің басында қысқа уақытта «Бәрін жойып, жоққа қайта оралып, Хорасанды шапты. шығарамыз»1,-дегендей болды. Ол Темір Сұлтан оның ұлы болатын, жайлы жазылатын болады. Самарқанды билеуді соған тапсырды. Сол көктемде әкем Самарқанда еді. Қысқаша айтқанда, әкеме әр түрлі Мен әпкеммен бірге Бұхарада едім. жомарттық мінез көрсетіп, айрықша көл-көсір сыйлықтар ұсынды. Сол уақытта Сұлтан Маһмұд хан Моғолс­ таннан Әндіжанды Шаһибек хан Қандаhарға қайта жаулап алуға шығыпты деген 1 (25-сүре, 23-аят) 204

зарлы өтініш жетті. Шаһибек хан ұйымдастырып ұстап тұруға адам жіберіп, әкемді Хорасанға жұмсады. Осылай бір жүз жиырма шақыртты. Хорасанға беттеген кезде жыл өтті. Сіздей ұлы мәртебелі күндей әкем бұл істің аяқталу тауқыметін көк жүзіне шыққанша Моғолстандағ көрегендікпен болжап, ол өлім бояуын хандардың шұғылалы нұр шапағы ажал тақтасынан көрді. Алайда, шашатын шығыс елінде бір жүз кейде өмір жібі құтылу үмітінің жиырма жыл өтті. Осындай күш- жібіне өрмекші өрмегінен әлсіздеу қуаты толысқан жастық шағыңызда болса да байланып тұрғанын демеу сіз әкеңізге қызмет ете жүріп, бақытты тұтты. Осының бәріне қарамастан хандар салған жолмен ойраңдалған әкем мені аман алып қалудың бар Моғолстанды гүлдендіруге күш- амалын қарастырды. Егер өзінің жігер жұмсадыңыз Жүн­ іс хан мен сіз қымбатты жаны шейіттік иіріміне Көк тәңірі қолдаған ата-бабаларыңыз батып, Алла құзырына сапар шеккен жағдайда мен есендік жағалауына күткен күнге жеттіңіз, атамекенге ие қауіп-қатер апатынан аман қалуымды болдыңыздар. Өміріңіздің он тоғыз қарастырды. жылы толық дәулетті жағдайда өтті. Қазір бізге айдан анық жайт сіздің Әкем алғаш рет Гератқа келген жеңімпаз әскеріңіз Шаһибек ханның кезінде маған ғалым әрі тақуа ұстаз жер қайысқан қуатты қолына қарсы тапты. Оның аты – Хафиз Мирим тұрар күші жоқ. Уақыттың талабы еді. Шын мәнісінде ол тақуа адам былай болып отыр. Моғолстаннан болатын, құранды турлы манермен айрылғанымен қалайда сіз құдай әдемі оқитын, Нәстаъалик жазуы мен берген жаныңызды, айбынды баска да түрлерін өте әдемі жазатын әскеріңізді аман сақтап қалуыңыз Әкем оған қатты риза еді. Сол керек. Қандай қиыншылық болса уақытта қуанышты да, қайғыны да бірге бөлісетін әкемнің сырласы еді. 205 Ол маған құранды үйретіп, көркем жазуға (каллиграфияға) тәлім берген. Әкем Хорасанға амалсыз аттанарда, ол маған алаңдап, мейірім шапағатына бөледі, жанбыр тамшылары онын шапағат бұлтынан тамшылап мейыр-махаббат көңілінен төгіліп тұрды. /103/ Бірде ол маған: «Сенің нағашың Сұлтан Маһмұд хан Моғолстаннан келді. Әмір Темір жаулап алғаннан кейін, Моғолстан ойрандалғаннан соң сенің ұлы бабаларың сонда қала берген. Олар ыңғайлы уақытты күтіп жүргенін мен талай рет ауызша да, жазбаша хабарлағанмын. Олар киім-кешек, азық-түліктен соншама таршылық көріп қиналса да, өз адамдары мен қосынын ұстап тұруға тырысты. Олар әр түрлі киім, тауар, тамақ, сусын, жеміс-жидекті тек қана өз сардарларына жеңімпаз әскерін

да өмірді сақтап қалу оны жойып тұра, мені де сондай қиындыққа алғаннан жақсы екенін біліңіз. қиясың». Осы сөзімен ол шындықты Сіз Шаһибек ханның маңында біле алмай дал болып, мені қараниет болғаныңызда ол сіздің өліміңізді деп айыптап келді. Алайда оның бұл өзінің өмірі деп есептейтінін, сіздің жолғы келісі – өткен жолғы келісі өлгеніңіз өзінің өмірі деп ойлайды. емес, әрине Шаһибек хан өмір сүруге Сізге ешқандай тірі жүруіңіз сіздің деген үмітті үзетін азапты өлімнің тиісті құқықыңыз деп санамайды». кеседегі у салған шейіттік шәрбетін ханның аузына құяды, ал ол шәрбетің Осындай сипаттағы насихат пен қалғанын маған ішкізеді. үгіттіменәлденешеретмүмкіндігінше айтылды.Табан­дап айтқандарым хан Енді сені бір құдайға тапсырамын. құлағына да жетті, бірақ бірнеше Енді сені өзіммен бірге ала кету оңбаған /104/ жауыз-мұрнының ұшы­ өмірімнен де қымбат болса да, алайда нан артық жерді көре алмайтындар, Шаһибек хан менімен бірге сені өз ара басының пайдасын ойлап, одан де мәңгілікке аттандырып жібере артық ұға алмайтындар тұтас әлемді ме деп қорқамын. Сенің өмірің ойрандауға бар ынтасын салды, хан ұзақ, тамырың баянды болу үшін патшалығының осынд­ ай жоғары сенімен айырылысудың қасіретті деңгейдегі барлық істері осындай уын ішпекпін, сен де айырылысудың қауесеттің құрбаны болды. Олар оған өзекті өртер шеріне шыда. Мысра: Сіздің Моғолстаннан кетуіңізді Мұхаммед Үсейін мырза қаламайды, Сабыр ащы болса да тәтті жемісі бар. себебі қазіргі уақытта Шаһибек хан оған ерекше құрметпен қараауда, ол Әке өлген соң барлық артында Сіздің келуіңізді осы қарым- қалғандары балалары мұра екенін қатынасқа зиянын тигізеді деп білгейсің. Сен де қазір осы мұраға санайды деп хабар жеткізген. жетіп қалдың. Егер ғұмыр құсым /105/ Осындай ойдан шығарылған өтірік Шаһибек ханның құрған қастандық қауесетті оған жеткізумен болды, тұзағынан құтылардай күн тусса, біздің пікірімдің дұрыстығының бір-бірімізбен дидарласып,қуанып дәлелі Шаһибек ханның Үсейін қалармыз. Сенің ұстазың Хафиз мырзаға көрсеткен қошеметі деді Мирим – қайырымды кісі. Бірақ олар. Сіздің Шаһибек ханға жасаған біздің елден ешкімді танымайды. жақсылығыңыз жұрттың бәріне аян Егер менің басыма күн туса, онда емес пе, оны Мұхаммед Үсейіннің тілеулестеріммен кеңесіп, сені игі істерімен салыстыруға болмас, құтқаратын жолын таба алардай сол себептен де Шаһибек хан сізге, жағдайда емес. Сондай-ақ Хафиз Мырзаға істеген жақсылығынан екі Миримнің отбасылары Хорасанда есе, тіпті мың есе артық жақсылық тұрады. Әрі Менімен сапарлас істейді» деді. Мұндай өтіріктер, болып. Отбасынан бөлек жүргеніне ойдан шығарылған қауесет ханға міне, бір жыл болды. Сондықтан, «парасатты сөздей» көрінді, одан Хафиз менімен бірге жүреді, мен сені мынадай жауап келді: «-Әй, адаш» – Маулана Мұхаммедке тапсырамын. яғни «дос» бұл екеуі бала кезден Байқа, барлық істерде оның моғол дәстүрі бойынша дос болған. айтқанына құлақ асқаның ләзім. Ол Соның себебінен хан әкемді осы – менің орынбасарым. Оның әкесі атпен атаған – ғажап, сен өзің Хорасан – менің мұғалімім, ұстазым. Біздің мен Самарқанда рахат өмір сүрудесің, арамызда атадан-балаға бұл осылай Моғол­стандағы қиын жағдайды біле болған. Дүниеге шыр етіп келгеннен соңына дейін менімен сырлас, дос, 206 дастарқандас, сұхбаттас, тату дос

болды. Қара күн туған жағдайда ол 15 – әңгіме. сен туралы ойдың етегінен ұстап бәйек болып, сені қауіпсіздік етегінің КІТАП жазбагеріне астына алып шығар деген үміттемін. ҚАТЫСТЫ ОҚИҒАЛАР Бұл әңгіме, насихаттың әлденеше Шаһибек хан әкемді шейіт еткен ақыл-кеңесінің тізбесінен өткізіп, соң, мені Хожәнд суына батырып, менің құйма құлағыма сырға етіп марқұм болғандардың артын тақты. Содан Шаһибек ханға жүріп құштыру керек деген шешіммен кетті. Сол уақытта Шаһибек хан соңымнан Бұхараға кісі жіберді. Кәлатты қоршап тұрған. Сонда ол Оны орындау Ұбайдолла сұлтанға әкеме сырттай мейірімді дос сияқты тапсырылған еді. Ол менің әпкемнің көрініп, оған Гератқа баруға тез күйеуі болатын, сондықтан оған бұл рұқсат берді. Ол Гератқа жеткен кезде тапсырманы орындау ауыр болатын. соңынан ізінше адам жіберіп, әкемді Бірақ оған бұдан мүлдем бас тартуға Хорасанда, ал Сұлтан Маһмұд ханды да болмайтын. Құдіретті күшті Хожәнд суына батырып шейіт қылды. Құдайдың қалауының арқасында замананың қаһарлы қаһрамандары Сұлтан Маһмұд ханды дін өздерінің күштеуімен өзгелерді мен хақ діңгегі болған шейх өз қаһарына ұшырата алатындар Мәслиһат Хожәндидің мазарында да, замананың залым жауыздары жерледі. Әкемді бақыт бастауы, өздерінің зорлық-зомбылығымен жоғары мәртебелі Әмір Сайіт жер жүзін өз иелігіне айналдыра Үсейни Саьдаттың <Алла оларды алатындар да біреудің басынан бір тал жарылқасын> нұрға толы мазарына шашында, мың тіректен бір тірегін де қойды. Бұл зұлымдық оқиға алып тастауға шамасы жетпейді. 914һижриқәмәри (1508-1509 милади) жылы болған. Ханның өліміне Бұл сөздің айғағы, күйзелген менің қатыстыхронограманы«Ләб-е-дария- ахуалым нақты мысал бола алады. йе-Ходжәнд» («Хожәнд өзенінің Шаһибек хан Жоғары мәртебелі жағасы») деген сөзден тапты. Менің әміршінің даңқ пен қуатылығының әкеме қатысты хронограмманы да көрінісі болды. Ол қаншама сол маулана Мұхаммед «Бе Хорасан» хандардың салтанатын талқандап, (Хорасанда) деген сөзден тапқан еді. қаншама патшалық құрған әулеттерін қырып-жойды десеңші. Оның ішінде <Күнәләрді тазартушы, айыптарды Сұлтан Үсейін мырзаның екі жүз кешіруш­ і, қайырымды, рақымды, мыңға жуық адамын өлтірген. Сұлтан мәртебені жоғарылатушы Алланың Маһмұд мырзаның елу жыңға жақын ұлылығы>. Олардың қабір бағын адамын қырған. Самарқан тағының /106/ кешірім мен рақымдылық бақыт ұясын мен Мырза Сұлтан нұрымен нұрландырғай. Олардың Аһмедтің әулеттері Шаһибек ханның күнәләрін Сәттар(Алланың бір жорығында оларға не істеп, не сипаты, айыптарды жабушы) есімінің жасамады десеңші. Сөйтіп, ол қысқа астына жасырып, олардың игі істерін уақыт аралығында соншама көп жомарттығыңа орай киелілік мемлекет басшыларын, лауазымды тартуынмен қарсы алып, және адамдарды құрдымға жіберді. Содан олардың мәртебесін жағары сатыдағы олардың болмыс тозаңы жойқын биіктікке жеткізгей, олардың қиямет сахарасында бағаналарға айналып, күнін олардың сеніміне сай сұнни ғарышқа көтерілді. Олардың қасірет мәзһабы һәм жалпы жамағатымен серік еткей. <Мұхаммед пен оның 207 ұрпағына мадақ болғай>.

күйігі /107/ сол сахараның құйыны өлмейтін Алла тағаланың даңқы арта болып, ұйытқи соқты. берсін! Мұның жайы төмендегідей. Біз әңгіме етіп отырған кезде, әкем Осындай қаһарлы да залым патша <Алла жаннат бағының тұрғыны мені де өлтірмек болды. Оның үстіне еткей!> Хорасанға бет алған еді. менің жасым әлі балалық балғын Міне сол жерде оны Шаһибек хан шақтан аса да қойған жоқ еді. Оң шейіт етті, бұл жайында айтылғандай мен солымды, жақсы мен жаманды маған Бұхараға кісі жіберген. Бұл ажырата алмайтын, өз тамағын Ұбайдолла ханға тапсырылған болса өзі тауып, ақыл-ойым бір нәрсені да Шаһибек ханның /108/ бұйрығын зерделей алар халге жетпеген де орындамау мүмкін еместі. Мені кезім еді. Әке-шешеден тұлдыр оған тапсырған шешім бойынша жетім қалдым, немере ағаларым басы Аму суына батырып, Алланың ауған жаққа қашып кетті, ал нағашы шапағатына бөленген бейбақтардың ағаларым шейіт болды, қамқор жанына қоспақ болған. Мырзадан болатын аға да жоқ, мұңдас болатын келгендердің бірі әкемнен әр жерде ағайын-туыс та жоқтын. қалған заттарды іздеумен болды. Оның уәжі мырзаның бұйрығы Ол 914 һижри қәмәри (1508 мені әкемнен қалған заттармен милади) жыл болатын. Жалпы, сол алып бару екен. Әбубәкір мырза кездегі сұлтандарды, ал әсіресі маған: «Мырза Үсейіннің заттары Моғол хандарын жайпап қырғынға мен баласын бірге алып кел»,- ұшыратты. Алланың құдіреті әрі деп тапсырған. Осы жағдайда жойылмас үкімі бойынша нағашы байланысты бірнеше күн кідірдік. әпкелер мен мен немере ағаларым, бөлелерім, сондай-ақ олардың Осы уақыт аралығында ұстазым балалары әр жерде шейіттік хатымен әрі әкемнің орынбасары Маулана жаннатқа жіберіп жатты. жандары Мұхаммед әзірет Маулананың жаннатқа кетіп жатты. Солардың жанына барған. Маулана Мұхаммед ішінде ең кішісі де әлсізі де мен Қази: «Сіз Хорасанға қашан жүргелі едім. Бір ғажабы соншама зұлматқа жатырсыз?» – деп сұрады. Маулана қарамастан олар Шаһибек ханды Мұхаммед: «Бірнеше күннен кейін жақтайтын еді, бұл жайында жоғарыда жолға шығамыз деп шешкенбіз», - баяндалды, алайда олар шарасыз деп жауап қайырды. Әзірет Маулана да ықтиярсыз үрей салдарынан өздерін пәлекетке ұшыратып, шейіт болып жатты. Ал мен осы пәлекеттің бел ортасында Шаһибек хан мемлекетінің шеңберінің ортасы Бұхара шаһарында болдым. Мәңгі әмірші Алла қалауының үкімі менің ажалыма емес, керісінше жанымның аман қалуына бұйырған үшін ыпты. Шаһибек ханның соншама айбат пен құдіретке ие бола тұра мендей әлсіз пенде және сылбыр сәбиді өлтіруге талпынса да оның басынан тіпті бір тал шашында майыстыра алмады. Жер мен көк патшалығының, ұлылық пен құдіреттіліктің, кемелдену мен билік иесінің даңқы артсын, мәңгі 208

Мұхаммед Қази: «Бір сағаттан жүретін. Сол себептен маулана кейін келіңіз, әңгіме бар», - деді. Бір сағаттан соң, жиналған мүміндері Мұхаммед Қази деген атпен мәшһүр тарала бастаған кезде ол әзірет Маулананың алдына барды. Әзірет болған. Діни оқуды бітіргеннен кейін Маулана: «Біз Мұхаммед Үсейін мырзаның Хорасанға баруына келісім сопылық жолға түсуге ниеттенді. беріп пе едік? Ал енді Сіз Мырзаның Үсейіннің баласын да Хорасанға Осы мақсатпен Хорасанға сапар алып бара жатырсыз ғой!»,-деді. Маулана Мұхаммед: «Солай, тәуекел шекті. Самарқаннан шыққан соң, етіп оны алып бара жатырмыз»,- деді. дәруіштердің ұлысы, Құдайдың Әзірет Маулана: «Пайғамбарға <оған Алланың сәлемі болғай> сүйіктісі, даналардың жолбасшысы Меккенің кәпірлері оған қастандық жасамақ болды. Ол қалып, Қожа Насыреддин Ұбайдолла тұтқындалғаннан гөрі қашып, мекенін өзгерт­кенді жөн көрді. Қазір орналасқан үйге барды. Әзірет ұлы мәртебелі Алла Тағалаға сиынып, тәуекел етіп, мырзаның баласын маулана оған қызмет жасайтын. Қожа алып қашқаныңыз дұрыс болмақ. Егер бұл жұмыста сіз қауіп-қатерді Насыреддин Ұбайдоллаға: «Қайда сезсеңіз, мен бармын, сондықтан осы іске міндетті түрде кіріскеніңіз жөн барасың?» – деп сұрады. Маулана болады», - деді. Мұхаммед: «Хорасанға», деп жауап Кейін маулана Мұхаммед: «Мұндай ниет менде ешқашан болған берді. Қожа: «Оқу ниетімен бе, жоқ емес, әзірет Маулананың бұл сөзі жүрегімде бір керемет күш туғызды, әлде өзге мақсатпен бе?» – деп қайта содан соң Сізді алып, қашуға берік байлам жасадым. Маулананың үйінен сұрады. шыққан соң, қашуға дайындала бастадым», - деп талай рет айтқан еді. Онымен бірге ілесіп жүрген Әзірет Маулана Мұхаммед Қази ғылым ізденушісі ол дәруіш (сопы) жайында менің сырқаттанып қалуыма байланысты әңгімеде айтылды. Онда болуға көбірек бейім деп жауап қысқа болған, сол қысқа әңгімені толығырақ айту жөн шығар. қайырды. Қожа Насыреддин: «Сәл 16 – әңгіме. аялдай тұрыңдар», деп бақтың ӘЗІРЕТ МАУЛАНА МҰХАММЕД екінші бір шегіне кетіп, біршама ҚАЗИ <АЛЛА ОНЫ ЖАРЫЛҚАСЫН> уақыттан кейін қайта оралды. Екі Әзірет Маулананың есімі хат алып келіп мауланаға берді. Мұхаммед ибн Бұрһанеддин. /109/ Оның әкесі Қази Имадеддин Мескин Оның бірі маулананы Мұхаммед Самарқандимен айрықша жақын Қазиді Маулана Саъадеддин Қашғаридың ұлы Қожа Каланға тапсырған хат еді. Екіншісінде осы дәруіштік жолмен жүру ережесін жазып берген екен. Бұл хатты да маулана Қазиға табыс етті. Оның көшірмесі мынау: «Шынайы ғибадат етудің мәні жоғары мәртебелінің ұлылығын сезінуден адам жүрегінде мойынсұнушылықтың пайд­ а болуында жатыр. Мұндай бақыттың пайда болуы махаббаттың пайда болуына байланысты, ал махаббатың пайда болуы Алланың елшісі Мұхаммед Рәсулланың жолын қууға байланысты». <Алла Тағаланың оған рақымы жаусын, оған тыныштық берсін>. Ал Мұхаммедтің жолын қуу үшін оның ережелерін білуі шарт. Ал оған діни білім алмай қол жеткізу мүмкін емес. Ол үшін ғалымдармен араласу, қарым-қатынас жасау қажеттігі туады. Сондықтан 209

ғылымды күн көрістің құралы ретінде бірі маулана Мұхаммед Әминмен пайдаланатын, оны жоғары дәрежеге Хорасанға кетуді ойластырды, екеуі жетуге қолданатын ғалымдардан бірге уәделесіп, шешті. Сопылықтың аулақ болу керек. Егер тақуа ғұлама жетілу, кемелдлену жолын белгілі ғалым табылмаған жағдайда, амал дәрежеде олар әзірет Ишанның жоқ әлгі ғалымдарды мақсатқа қол арқасында білді. Нәқшбәнди жолын жеткізу үшін пайдалануға тура /110/ қуушы адамдар арасында мынадай келеді. Ал, зікір салып, билейтін, бір пікір бар: Хорасанның ортасы қолына түскен кез-келген нәрсенің тәлімгер берер білімнің жартысын бірін алып, талғаусыз жейтін ғана береді, ал оның қалған бөлігін дәруіштерден сақ болған жөн. Сұнни мәртебелі маулана Әбдіраһман Жәми мәзһабын ұстанушыларғанұқсан береді. Содан Хорасанда сопылық келтіретін мағрифат тәуһидті кемелдік биігіне жетеді». тыңдаудан қашық болған ләзім. Ақиқатты тану нұрының пайда болуы «Селселәт әл-арефинде» әзірет үшін Алланың елшісі <Алланың оған Ишанның ғажайып істері жайында сәлемі болсын!> ұстаған жолымен жазылған: /111/ «Хорасанға баруды жүру қажет. Сау-саламат болғай. ниет етіп жүрген күндері әзірет Ищанның алдына бардым.» Маған Мұхаммед Қазидің «Селсәлат әл- қарай бақытқа жетелер назарын арефин» атты шығармасы болған. Ол салды. Сонан соң қайта қайтарыла сенемді, мүбәрәк шығармаларының көз тоқтатып: «Тіке назар салғанның бірі. Сонда: «Бір ғажабы осы үгітке қандай мақсаты барын білесің қарамастан Хорасанға сапарға шығу бе?» – деп сұрады. Мен: «Алла ниетім еш ортайған жоқ әзірет Тағала және оның елшісі, әулиелері Ишаннан Ұбайдолладан рұқсат алып, біледі», - дедім. Ол: «Сіздердің Хорасанға бет алдық. Жол бойында ахуалдарыңызға қарағанда тура бір оқиға болып әрі қарай жүру жолда еместігіңізді көріп отырмын»,- мүлде мүмкін болмай қалды. Қайта деді. Артынша ол: «Мен түсімде оралып, оның қызметіне кірістім»,- былай көремін», - деді. Әзірет деп жазады. Ұзақ уақыт Мұхаммед Ишанның дәстүрінде жаңа ойларын Қази әзірет Ишанның арнайы бас түспен ұштастыратын. «Маулана аспазы болды. Бұл қызметке әбден Мұхаммед бір жерге үй салғысы берілгендіктен, тамақ және басқа да келді. Ол жер бізге қарамайтын жер қажеттіліктерді жаяу арқалап оның әрі бізден тыс та жер емес. Алайда үзеңгісіне ілесіп жүріп отыратын. бұл үй берік бола алмайды». Осыған Осылайша бара-бара ол Ишанға қарамастан Хорасанға сапар жүзеге толық жақындасып кетті. Көптеген асты. Маулана рұқсатсыз Хорасанға дәрежелі жиындарда оның қызметі кетт. ұлы ғұламалардың көзіне түсті. Әзірет те сөйлегенде мауланаға Онда алты ай тұрды. Әрқашан назары ауатын һәм барлық істерде маулана Әбдіраһман Жәмимен оған толық сенім артты. Ишанның сұхбаттасып жүрді. Дегенмен әзірет оған деген жақсы ниеті мен Ишанға қызмет етуге құштарлығы ілтипатының зор болғаны соншалық, артып, ол қайта оған оралды. Селселәт ұлы ғалымдар, достары һәм әзірет әл-арефинде бұл жайлы: «Ташкентке Ишанның үлкен балалары мұны әзірет Ишанның хұзырына келдім. қызғанатын еді. Бұл жағдай маулана Қалған ғұмырымды әзірет Ишанның Мұхаммедке қолайсыз болды. Сөйтіп ат қорасында қызмет етейін деп ол әзірет Ишанның мүридтерінің шешім қабылдаған едім. Осы ойға бекініп, ат қораның бір бұрышында 210

отыр едім, біреу келіп әзірет Ишанның етпейді». Шынында да бұл бейбаққа шақырып жатқанын айтты. Сол сәтте Ишан осылай жасады: <Алла Тағала естен танарлықтай халде едім. Сонан қайырын берсін>. Бірақ әзірет Ишан соң ұялып не де болса бардым. Әзірет үгіт-насихатты тіршілік негіздеріне амандасып сондай көңілді қарсы түптейтін. Ал мәртебелі Мауланаға алды. Менің бұрынғы қылықтарымды Мұхаммед Қази шынайы берілгендігі елемей, керісінше мен бір оған жақсы соншалық ол Ишанға жақындықтың қызмет атқарғандай қабылдады. ең биік сатысында тұрды. Сонша жомарттық түсініктікпен шарапат мінез көрсетті. Менің Сол кездегі сұлтандардың дәстүрлі маңдайымда ұялғанымнан шып- әдеті бойынша әрбір сұлтан әзірет шып шыққан тер жауып кетті. Содан Ишанның беделді бір шәкіртімен үнемі қарсы келуден қашқақтап байланыс жасайтын да сол арқылы айналып кетіп жүрдім. Оның алдына өз өтініштерін әзірет Ишанға бара алмайтынмын. Ғылым мен жеткізетін. Сөйтіп, олар мәртебелі ақиқаттың шынайы сөзін айтып Ишанға берген өтініштеріне көңіл әңгіме-дүкен құрған кезде, /112/ оның бөліп, мәселелер өз шешімін тауып жарқын көңілі салауатты әңгімеден жатқанын қалайтын. Мәселен, шет қалмай қатысып отыруымды маулана Қасымды Сұлтан Әбусаид қалайтын. Сондықтан: «Маулана мырза дәнекер етіп жүрсе, маулана Мұхаммед қайда?» – деп сұрайтын. қожа Әлімен Сұлтан Аһмет мырза Ол әрқашан сыртта болады. Жиынға байланыста жүрген. Осылай бар­ қатысушылар бәлкім достары: «Оны лық сұлтандар бұл үрдісті ұста­ жиынға қатысуға шақырсақ, ылғи натын./113/ сыртта қалатын»,-деді. Ал ол: «Мен баяғы істеген ісімнен кейін қалай Сұлтан Маһмұд хан әзірет маулана осындай ұлы жиында отыруға лайық Мұхаммед Қазиға арқа сүйейтін. Мен болмақпын? Маған оның жанында пақыр әзірет Маулананың аузынан жүргенім, алыстан жүзін көргенімнің естідім: «Бірде мен Сұлтан Маһмұд өзі бақыт, соның өзі маған жеткілікті ханды әзірет Ишанның алдында емес пе?» –деп жауап қайыратын. мақтадым әрі оны оған тапсырып Сонда оның жүзін уайым мен отыратынбын». Әзірет Ишан айтты: өкініш бұлтының тамшылары жуып «Иә, Сұлтан Маһмұд хан қабілетті тұратын. жігіт, бірақ бір кемшілігі бар. Сол оның көтерілуіне кедергі болады Әзірет ишан үн қатып: «Тұрып, – үйренуші ұстаздың алдында барып оған айтыңыз, бұрынғы болғанда, оның бар айтқанын салтымыз бойынша әрқашан бұлжытпай орындауы қажет, өзім оның біздің жанымызда болғанын білгенімді істеймін демеу керек, қалаймыз. Егер оның тарапынан томағасын сыпырған бүркіт тәрізді әлдене жасалынған болса, біз оны қандай аңға салса, соған шүйілуі кешірдік, ал біз кінәлі болсақ, ол да керек. Осы тұрғыдан алғанда хан бізді кешірсін де келсін», - дейді. ел үмітін ақтай алмады». Мұның бәрі жоғарыда қысқаша ай­тылғ­ ан. Сөйтіп оның ілтипат теңізінен Оны баяндап отырғанымыздағы толқып келген ілтипаті соншалықты мақс­ ат әзірет Ищан қайтыс болған болғаны менің ойыма да ешқашан соң, осы байланыс арқасында келмейтұғын. Бір күні Ищан: Сұлтан Маһмұдпен әзірет Маулана «Кеңпейілді кісілердің дәстүрі Қази Ташкентке кетті. Бұл жерде мынадай, олар кінәлі болған әзірет Маулананы әр түрлі ізетпен, адамдарды кешірім сұрауға мұқтаж бар ынтамен қарсы алды. Содан 211

Тащкент қирағанша сонда болып, Осы қысқа тарихтың басында кейін Бұхараға қоныс аударды. Сол баяндалғандай, егерде әзірет Маулана заманда Шаһибек ханның інісі аталған кезде оны меңзеген. Әзірет Ұбайдолла ханның әкесі, Маһмұд маулана Қазидің өмірбаянының Сұлтан Бұхараны Шаһибек ханның қалған бөлігін реті келген жерде баян атынан билеп тұрды. Ол бақытына етеміз <Алла Тағала бұйырса>. орай Маулана Қазимен жүзедсіп оның әсерлі сұхбатына беріліп, 17 - әңгіме. қатты құрмет көрсетті. Оған ықылас ынтасы ауып, бір қыс бойы сұхбатына ӘҢГІМЕНІҢ СОҢЫНА қатысты. Әзірет Маулананың ҚАЙТА ОРАЛУ сенімді достарынан: <Қарапайым халық патшасы тұтынған дінді> Әзірет Маулана Қази өмірі тұтынады. Маһмұд Сұлтан менің жайында жазуға кіріспестен бұрын, сұхбатыма қатты ынта қойған кезде әңгіме ұстазым Маулана Мұхаммедке дәруіштердің арасында дәріске ол мені алып, қалайда қашу міндетін қатысуға қызығушылықтың артқаны жүктегені хақында болған еді. Алайда сондай, мен өмірімде ондай ләззат соған дейін онда ондай ниет болмаған- алған емеспін», деп айтқанын естіген ды. Маулана Қазидың сөзі оны едім. Бұрын айтылғандай, осындай осындай шешім жасауға итермеледі. себептермен әкем Хорасанға кетіп, Ол оңашада менен: «Сіз Хорасанға сонда шәһид болған кезде ол Бұхарада баратын болдыңыз ба?» – деп сұрады. болатын. Мен пақырдың осыған Мен: «Ия, сонда баруға талап етті, байланысты жоғарыда баяндалған кету керек», - деп жауап бердім. Ол: басынан өткен оқиғалар тұсында, «Шаһибек хан Мырзаны Мұхаммед ол жөнінде алда әлі айтылар, міне Үсейінді тұтқындағаны мәлім болды, осы кезде әзірет Маулана Мұхаммед ал сіз онда баратын болсаңыз, оның Қазидің /114/ бар ынта-жігерімен сізге не істейтіні белгісіз», - дей келе, маған көмек көрсеткен кезі де сол соңында «Сенімен бір әңгіме бар, Бұхарада болатын. бірақ менің шартым – сен бұл сырды ешкімге айтпайтын бол.» Бұны баса 916 һижри қәмәри(1510милади) айтып тапсырған соң ол тағы да: жылға дейін Мұхаммед Қази Бұхарада «Мырзаны Хорасанда шәһид етті. болды. Бұхараны қызылбастар / Сізді де алдырып, Аму суының түбіне Алланың оларға қарғысы жау­сын/ батырып, жәннат төріне жеткізуге жаулап алған кезде, ол жайында үкім беріпті. Егер сізді алып қашатын алда баяндалады, Маулана Қази біреу табылып, алып қашамын десе, Бұхарадан Әндіжан мен Ахсиге қашыңыз», - деді. /115/ Бәйіт: кетті. Сол аймақта тұруға шешім қабылдады. Осы өлкедегі көптеген Ажал ешқашан кәрі-жас деп халық оның келуіне орай нәқшбәнди қожалары жолына <оларға Алланың жатпайды, шапағаты жаусын> түсіп, жоғары сатыға қол жеткізді. Қазірде оның Оның лебі тиген жан о дүниеге берекелі нәтижесі уәлаятта айқын көрінеді. Сопылар елді тура жолға аттайды. түсуге насихаттаумеен шұғылданды. Бұл бақытты жамағат туралы әзірет Мен қорқып кетіп жылай Мәхдуми Нұрның шежіресінде бастадым. Өйткені шексіз жалғасқан баяндалады <Алла тағала қаласа>. үрей жүрегіме жол салып алған-ды. Сол себепті бар жан-тәніммен қаша 212 бергім келеді. Сол ғана жанымды

аман алып қалатын үміт берді. қалған едім. Сол түні жақсы ұйықтап Маулана Мұхаммед: «Енді бұл сырды шықтым. жасырын ұстау керек. Мен қалай хабар берісімен іске кірісуге дайын Сол кездері бір күні бір сарбаз тұрыңыз», - деді. келді де, қорамсағын бір бұрышқа қойып, отырды. Отырғандарға назар Бұхара қаласынан таныс кісі салды да, атып тұрып, алға қарай тауып, мені соның үйінің бір келді. Көп иіліп ізет, құрмет көрсете бұрышына бірнеше күн жасырына тұрып: «Қожа Маулана Мұхаммед тұру керек деп шешті ол. Әкемнің мені танымай тұрсыз ба? Мен Мырза қызметшілеріне бұл жағдайдан Мұхаммед Үсейіннің пәлен күндері, хабар берді және сол біз қашатын пәлен кездегі асшысы едім, сізге талай түні олар қорадан аттарды алып, қызмет еткенмін», - деді. Осындай қуғыншыларды адастыру үшін атпен өзі жайында айғақтар айтқан соң, қашқан сияқты болып, көрініп бір оны Маулана Мұхаммед танитынын бағытқа жүріп кетуге тиіс болды. мойындауға мәжбүр болды. Маулана Сонда дұшпан алыс жолдарға күзет Мұхаммед те қозғалып, көңілдене қойып бақылауға алады. Және бізді бастады. Бастан кешкен оқиғаларды қаладан емес, күдіктеніп, даладан баяндай отырып, бір күн, бір түнді іздейді. Сол түні біз таныс кісінің бірге өте ықыласпен өткізді. үйіне жасырғанын кезімізде, әлгі кісілер қорадан аттарды алып, Таң атқан соң жүретін уақытта, келісілген айланы іске асырды. бөлменің ортасында тұрып ізет Содан барлығы аттармен қашып білдіре: «Маулана Мұхаммед шықты деп ойлады. Қаладан ешкім мырза сіздің рақымдылығыңыз бізді іздеген жоқ. Он бес күнге бір бен шынайылығыңызға Алланың игі жан Никпай деген кісінің үйінде рахымы жаусын. Дәм-тұзы ақтау болдық. Осылайша көздеген Мерзім осылай болу керек. Мырзаның өткен соң қарапайым жамағатқа, Мұхаммед Үсейіннің ұлы үшін есек айдаушыларға ілесіп, Хисар-е жаныңызды шүберекке түйіп, Шадманға бардық. Хисар базарында тәуекелге барғаныңыз дұрыс жүргенде әкемнің қызметшілерінің болған. Егер менде ат болса, әрине бірі Маулана Мұхаммедті таныды. көмек көрсетер едім. Бірақ қолда ат Ол біздің ізімізді кесіп жүрмесін деп болмағандықтан ондай жәрдем бере тезірек Хисрадан аттанып кеттік. алмаймын. Қолымнан келгенінше Жолда есектен құлап, сол қолымның қызмет жасармын», - деді. Осыны шынтағын шығарып алдым. Қалаға айтты да жолға шықты. Біраздан не базарға баруға қорықтық. Ауылды кейін Қожа Хабиболланың бір жақын жерден сынықшы табылмады. Сол адамы келді де Қожаның құлағына күйде екі ай азап шегіп жүрдім. сыбырлады. Сол-ақ екен Қожаның Хотланның әйгілі ауылдарының өңі сұп-сұр болып кетті. Тез бөлмені бірі Пушангте басшы азаматтардың босатты да кісілердің бәрін шығарып бірі Қожа Хабиболла деген кісінің жіберіп келген кісіден: «Шайхым не үйінде бірнеше күн аялдадық. Ол өте деді, айтшы», - деп сұрады. қайырым әрі беделді кісі екен./116/ Ол менің жағдайымды ойлап, бір Келген кісі айтты: «Маған сынықшы алып келді. Сынықшы Шайхым: Қожа Хабиболлаға мына сынған жерді қайтадан сындырып, адам Мұхаммед Үсейін мырзаның сонан соң орнына салды. Екі ай бойы ұлын алып қашқанын айт деді. қолым қимылдаудан, өзім ұйқыдан Бұл бала Мырза хан және Бабыр патшаның бөлесі болды. Оны Қожа үйіне кіргізгені Әмзе Сұлтанға 213

мойынсұнбағандық болып табылады. барлық тарихи кітаптарда жазылған. Бадахшанның көптеген тұрғындары Қазір барып, бұл мәселенің мән- сол сенімде сектаның нанымын ұстанатын еді. Олар әлемнің басталуы жайын Матлаб Сұлтанның әміршісіне мен соңы жоқ деп білетін, ақырет және тірілтуге сенбейтін. Олар хабарлаймын да Қожа Хабиболланың айтатын: шариғаттың үкімдеріне бағыну – Мұхаммед пайғамбар барлықдәулетінтонаусыпырқысымен заманында бәріне парыз еді. Бұл заманда «Кәлемейе тәйибе»айту /117/ тас-талқан етіп шаңын және оның мағынасын басшылыққа алу парыз болып табылады. Басқа көкке көтеріп, тозаңын оның бүкіл үкімдер жойылған дейді. Жақындасу /118/өз затында халал деп есептейді. ғұмырына шашылатындай етемін\", Егер барлық қыз, ұл бір шешеден туса да жақын туыстарымен жыныстық - деді де жеделдетіп аттанып кетті. қатынас жасауға рұқсат етіледі. Қан мен мал-мүлік бәріне хала дейді. Бұл жаушы Әмзе Сұлтанның ұлы Мәлаһеде мәзһабы әлемдегі ең еді. Бір көзі көрмейтін бұл адамның жаман күпір нанымы. (Мәлаһеде – мұлһед сөзінің көпше түрі, кәпір, зұлымдықтың қараңғылығынан дінсіз, құдайға сенбеуші. Мәзһаб- жол, бағыт– ауд.) көкірек көзі де сырт көзінен де Бұрын айтылғанай, Шаһибек соқыр еді. Сол өлкенің барлық хан тәуелсіз отырған Бадахшан елін басып алғанда, Систанға адам езілген адамдары оның әділеттілік жіберді. Осы Шаһ Рәзиеддинді Бадахшанға шақырып алғызған. Бұл диуанынан зұлымдық жазбадан басқа олардың ежелгі пірлерінің ұрпағы болатын әрі оған олар садақа- ештеңе оқи алмаған. Халайықтың нәзірін жіберіп тұратын. Бұрын айтылғандай, оның Бадахшанға өмір ағашының жапырақтары келуінен бұрын, мұнда Мырза хан келіп Зубейрді өлтіріп, өзі патша оның қаһарлы ызғарынан әрдайым болған-ды. Содан бастап Рағ елі мен Бадахшанның көптеген һезарелері қалтырып дірілдейтін. оны мойындайтын, Рәзиеддин ол елге қатты үстемдік орнатты. Қожа Хабиболла біраз басын төмен Сондықтан Бадахшанның барлық тұрғындары алыс-жақыны, көргені салып ойланды да: \"Ешкім маған де, көрмегені де оған бағынатын. Хотланның әйгілі ауыллдардың бірі сіздерді кепіл етіп тапсырған емес. Делі Базарға жеткенде бұл жағдай бізге мәлім болды. Осы жағдайдан Сондықтан сіздерді талап еткендерге шығар жол іздедік. Сол жерде кейбіреулер мынадай ақыл айтты: ұстап беруіме де болатындай. Алайда, «Шатасып жүрген адамдардың әмірі болып саналатын Шаһ Никпейден кепіл бермеген күнде де кәмелетке көмек сұраңыздар. Ол Әмзе Сұлтанға толмаған мына баланы ажал қолына тапсыру ислам дініне, имандылыққа, мәрттікке жатпайды. Сондықтан қай жерді қауіпсіз деп тапсаңыздар, сол жаққа барыңыздар. Ал егер де маған сіздер үшін жаза берсе, оның өзі маған ақыретте жақсылығым болар\", - деді. Сол сәтте біз оған қайырлы дұға жасап, оған борышты екенімізді сездіріп, шығып кеттік. Сол заманда Бадахшанда Шаһ Рәзиеддин есімді әлдебір \"Шам сөндіргіш\" пайда болған еді. Біреуге кездесіп қалса болды, себепсізден себепсіз өлтіре салатын, һәм оны өзінің ақыретіне сауап, құтқаратын себеп деп білетін. Осылай Шаһ Рәзиеддин кесірінен жолдар жабылып, Бадахшанға бару мүмкін болмай қалған еді. Шаһ Рәзиеддин таулы аймақтың кәпірлерінің бірі-тін. Ол кәпірлердің, қарғыс атқандардың хикаясы 214

бағынғанымен десе де мырза Мырза ханның бауыры. Бұхарадан ханның тілекшісі, сондай-ақ Шаһ қашып, Мырза ханның жанына бара Рәзиеддинмен де байланысын үзген жатыр. Бір үлкен топ қызметшілер емес, міне сол сіздерді Мырза ханға артымыздан келе жатыр және жеткізіп сала алады.» бірнешеуі Никпей шаһтың жанында қалған болатын. Егер біз Зафар Маулана Мұхаммед мені бір қамалына уақытында жетпесек, кісінің үйіне қалдырып, Никпей олардың сіздерге не істейтінін білетін шаһқа барып: «Мен Мырза ханның боларсыздар.Содан кейін сіздердің ұстазымын. Өзбектердің шабуылынан тағдырларыңыз не болар екен?!»,-деп құтылып, Мырза ханның билік баса айтты. тағының алдына жеткім келеді. Егер бұл жөнінде сіз тарапынан көмек Маулана Мұхаммед осылай болып жатса, үлкен сауап болар еді дегенде, олар бәсеңдей түсті. және сіздің тілектестігіңізді әдемілеп Олардың айтқандары шын сөз Мырза ханның алдына жеткізер ем», шығар деп, дереу бізден алғандарын - деп мән жайлы айтты. қайтарып берді де зытып отырды. Оларға бізбен бірге жүріңдер деп Шаһ Никей Маулана Мұхаммедті айтсақ та, кідірместен кетіп қалды. өте жоғары құрмет көрсетіп, қарсы Бізге кері кетуге бет жоқ еді. < алды. Өзеннен өткізіп, Рустаққа ...сенгендер тек Аллаға ғана сүйенуге жеткізу үшін өзінің сенімді бес тиіс> дегендей тәуекел етіп, жолға адамын қосып берді. Рустақ шықтық. Таң атқанша жүрдік. Күндіз ойрандалса да шапқыннан қашық бір жерге бой тасаладық. Келесі түні тыныш мекен болатын, /119/өйткені тағы да аттарды болтырта жүрдік. Таң «Шам сөндіргіш» жорығынан аман мезгілінде Рустакқа жеттік. Қарғыс еді. Сол бес кісі келіп, намаздыгер атқан мәлаһеделердің шабуылынан уақытында бізді Әму өзенінен өткізіп, бұл жер қауіпсіз болды. Келесі күні Рустақ жаққа бет алдық. Күннің нұрлы біз Зафар камалына жеттік. жалыны көк жиекке батқан кезде, ал жұлдыздардың ұшқындары түнгі көк Бұрын айтылғандай, өзбектер аспанға шашылғанда әлгі бес кісінің жаулап алған уақытында Бадах­ жүрегінде дұшпандық оты тұтанды. шанның елі /120/әр жерде бас көтеріп Бізбен бірге сауда жасамаймыз қарсылық көрсетті. Өзбектер неше деген үмітпен Зафар қамалына рет әскер алып келіп шабуыл жасаса бара жатқан үш пақырға айқай-шу да түк те істей алмады. Сол күндері көтеріп: «Баж төлеугеу тиіссіздер»,- Бадахшанның сардарларының бірі деді. Олар сұрағанын берді. Олар – Мүбәрәкшаһ болатын. Ол мықты тағы да: «Біздің әрқайсымызға жеке мекенді тауып, орналасты. Бірақ берулеріңіз керек», - деп талап етті. қорғаныс шараларын олар толық Ол да орындалды. Ең соңында: «Біз аяқтап үлгере алмай жатқан кезде сіздермен шайқасамыз», - деді. Бес өзбектер шабуыл жасады. Сол жерде мықты бес қарапайым пақырмен қалай Мүбәрәкшаһ аянбай шайқасып, ұрысады екен? Олар ес жиғызбастан өзбектерді күйретті, сондықтан шетінен бас салып, ұстап, байлап, сол қамалды, Зафар қамалы (Жеңіс өлтіруге кірісті. Маулана Мұхаммедті қамалы) деп атап кетті. Бұл атаудың ұстады. Маулана Мұхаммед саясат екінші бір себебі бар, ол «Мұзәф- жолымен де қата үнмен нық сөйлеп: Фәриан» (жеңімпаздар) деген бір «Сіздер зорлық жасай алмайсыздар. тайпа бар, Мүбәрәкшаһ сол тайпадан Мына кісіні білесіздер ме?» – деп болатын. Бұл жер Бадахшанның мені нұсқады. Сонан соң тағы: «Ол 215

астанасы болып табылады. жайында алда баяндалады. Мен бір Мүбәрәкшаһты Зубейр Рағи жыл бойы Мырза ханның жанында болдым. Басқа жағдайы Саид ханның өлтіріп, өкіметті басып алды, ал Кабулға сапарын баяндағаннан кейін Зубейр Рағиды Мырза хан өлтірді, әңгімеленеді. бұл бұрын айтылды. Мырза хан содан бастап Зафар қамалында болды. 18 – әңгіме. Бадахшанның жоғары жазық бөлігін өзбектер өздерінің қарауындғаы СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ уәлаятқа қосып алды, ал солардың ӘНДІЖАНҒА КЕЛУІ ҺӘМ аралығында қалған уәлаяттың ең ОНЫ ШАҺИБЕК ХАННЫҢ жақсы шұрайлы жерін шаһ Рәзиеддин, «Шам сөндіргіш» Бадахшанның ТҰТҚЫНДАУЫ. ОДАН мәлаһеделермен басып алды. Сондай ТҰТҚЫННАН ҚҰТЫЛЫП, жағдайда Мырза хан Бадахшан КАБУЛДАҒЫ БАБЫР ПАТШАҒА шатқалдарында тұрып, қиындықты бастан өткеріп жатты. Сондай КЕТУІ Саид ханның өмір баянын сипаттаған кезімізде, әңгіме бұрын айтылғандай, ол ұзақ уақыт Шаһибек ханның жанында болғандықтан, оның мінез-құлқы мен билік негіздеріне әбден қанық болатын, әрі бұл жолы олардың моғол сұлтандарын тірі қалдырмайтынына көзі жетті./121/ Ол бір рет Сұлтан Маһмұд ханды тұтынқындап, босатып жіберген. Осылай елге өзін кешірімді етіп көрсеткісі келген айласы еді. Өйткені кімде-кім Шаһибек ханға жағдайда біз Мырза ханға жеттік. жақындауға ұмтылғысы келсе, Саид Ол бізді мейіріммен, шапағатқа толы хан одан бас тартуға әбден үгіттейтін. сезіммен қарсы алды. Біз келместен Ақырында Моғолстандағы жағдай он сегіз күн бұрын, бұл жерге Сұлтан шиеленесіп, оған өзбектерден Саид хан келіп кеткен екен, ол басқа барар жер қалмады. Бұл ахуал бұрын баяндалды. Әлгі еске 216 алған себептермен Сұлтан Саид хан шарасыздан Әндіжанға келуге мәжбүр болды. Ферғана уәлаятының билігі Жәнібек сұлтанның қолында еді. Жәнібек сұлтан Әндіжанның билігін Қожа Әлі баһадүр атты біреуге берді. Ол Шаһибек ханның сенімді адамдарының бірі-тін. Аталық дәстүр бойынша оған берілді. Ол тентек адам болған. Бірақ әскери істерді және мемлекеттің жұмысын жақсы білетін. Сұлтан Саид хан Әндіжанның

қарамағындағы Сулат-кәнд мекеніне емеспін». Ол Қожа Әлі баһадүрдің атына былай жарлық жазылсын деп жеткенде өздерінің аты-жөнін бұйрық беріп, былай: «Келген моғол сұлтанын ешкім кепілдікке берген айтпастан бұрын: «Сұлтан Маһмұдты емес. Оның қанын мойнымызға жүктер шариғат бойынша шешім не істеді, Сұлтан Халел сұлтанды болған жоқ, осы хатты алысымен оны мазасыз, қауіпсіз далаға жіберіңдер. қайда жіберді?», - деп сұрады. Ол Қайда кетем десе де өз еркі»,- жариялады. ауылдың адамдары: «Сұлтан Маһмұд Хан осы оқиғаны пақырға ханды да, моғолдың басқа хандарын бірнеше рет қайталап айтқан: «Менің ойымда бұл мәселе көптен бері да барлығын өлім қаласына бейіш айқын еді, бұдан былай өзбектер моғол сұлтандарын еш уақытта тірі қақпасынан аттандырып жіберді»,- қалдырмайтыны белгілі болатын. Сондықтан Әндіжанға бет алған кезде деп жауап берді. осыған көзім толық жетіп барған едім. Әндіжанға келгеннен кейін кейбір Сөйтіп, ханның бұған дейін де тақуа адамдар маған тұмар жазып жіберіп жатты. Мен оларға: «Дұғанын өрмекшінің өрмегіндей әлсіз үміті шарттаның бірі – ондай мүмкін емес істерге дұға жасамау дейтінмін. Ал толық дерлік үзілді. Өйткені ол басқа мына мені құтқару мүмкін емес іс болғаны үшін оған дұға жасауға тиім шара қалмағынын көріп, біліп келген салынбақ»,-деп жауап бергенмін. Олар: «Егер де дұғаның қасиеті бұл еді. Сондықтан келуіне өкініште жоқ оқиғадан құтылуыңа мұрындық болмаса, Алла тағала ақыретте үлкен еді. Қожа Әлі баһадүр адам жіберіп, сауап береді». Мен де сол сауап үшін маған жіберілген сол дұғалардың ханның барлық нәрселерін алып, /123/кейбірін алып оқитынмын һәм өзімнің құтылып кеткенімді әр өзін Әндіжан қамалы қақпасының саққа жүгірткенімен, ол қиялымның тақтасында бейнелесе алған жоқ. үстіне орналасқан бөлмеге қамап Мәселен, былай ойлайтынмын, тастады. Ертеңгісін күні ұстарадай айталық Шаһибек хан Хорасанда өлді дейік, мені де Ахсида өлтіріп Шығыс семсерін сәулесі әлемді жатқан уақытта оның Хорасанда өлгеннің менің құтылып кетуіме нұрландырып жіберді, нұрлы әлем қандай пайдасы бар, ал егер қазір Жәнібек сұлтан өлсе, оның өлгенінен ханның көз алдына қараңғы тартты. бәрібір өзбектердің істері мен қашып кетердей бүліне қоймайды. Өзімнің Өйткені Сұлтан Саид ханды Қожа Әлі құтылып кетуіме ешқандай да мүмкіндіктерді көрген жоқпын». баһадүр Ахсиға Шаһибек ханның Біз Ахсиге жақындап қалған кезде жанына жіберді. алдымыздан бір кісі атпен шауып шықты. Маған сол атты кісі мені Бірақ Қожа Әлі баһадүр өкініп, 217 оның бойын қайғы мен мұң басады. Үрейден /122/ не істерін білмей басы қатты. Бәрібір Шаһибек ханның жарлығынан қаймыққандықтан ханды босатуға дәрменсіз еді. Ханды жіберместен бұрын алдын ала Жәнібек сұлтанға жаушы аттандырған болатын. Сол күндері Жәнібек сұлтан аттан жерге басымен құлап түсіп, содан миы шайқалған болатын. Сол себептен оның көптеген істері, әңгімелері ақылға сай келмейтін. Әлгі хабар жеткен кезде, ханның есінің кіресілі-шығасылы кезі-тін. Сол күні кездейсоқ оның санасына мұсылмандық жолымен шариғат бойынша әрекет ету қонған еді. Осындай жағдай құдіретті күшті Алла тағаланың қолдауымен ханның құтылуына себеп болған-ды. Жәнібек сұлтан айтты: «Біреудің қанын төгуге ынталы болатын мен жендет

өлтіру туралы хабарды жеткізуге келе шарап Шаһибек ханның үкімінен жатқаны айқын еді. Жақындағанда сары аурудай сарғайған жүздерді таныдым, Маулана Айдар Хәрсәвар раушан гүлі көктемгі қызғалдақтай екен. Ол Әндіжанның беделді қызартып алаулатты. Сол күн үздіксіз адамдарының бірі еді. Ол аттан түсіп, ішумен өтті. Түнгі думанның шамы үзеңгімді сүйді де зор қуанышпен: жиын алаңын күн жарығындай «Сүйінші, Жәнібек сұлтан сіздің сәулелендірген еді. Сол кезде Жәнібек бостандығыңызды жариялайтын сұлтан­ның Аллаберді атты жасауылы үкім шығарды. Сол бақытты үкімді жетті. Оның жауыздық үкімін Қожа соңымнан Дост Әлі Шолақ алып Әлі баһадүрге ұсынды. Қожа Әлі келеді», - деді. баһадүр үкімі менің қолыма оқуға берді. Онда: «Сұлтан Саид ханды Мен бір сәтке мені жұбату үшін босату жөнінд­­ егі жарлық алдын-ала айтып тұр ма деп қалдым. Сондықтан ойластырылмай шығар­ ылған, қазір оған: «Алла тағала саған қайыр енді оны босату айқын болғандай берсін. Мен өмір сүруден күдер ханның жарлығына қайшы келеді. үзгенмін. Сол себепті маған мұндай Оны да бұ­рынғы келмеске жұбатудың керегі жоқ»,-дедім. кеткендердің қатарына қосқан жөн. Не ежелгі тәртіппен сен моғолды Маулана Айдар сөзінің растығын астанаға жөнелткін, ал онда оны сірә иманымен, Алланың құранымен дарға асып мәңгі тыныштық әлеміне ант ішті. Оның сөзін растап Дост жіберер»,-деп жазған. Әлі Шолақ та жетіп келді. Ол менің қарауыма қайта оралыңдар және мені Бұл жаманат жарлықты оқиғанда Қожа Әлі баһадүрдің алдына алып бет жүзімд­ егі шараптың қызыл барыңдар деген бұйрық берді. Ол әлгі түсі жойылып, үрейден сарғыш жарлықты көрсетуді сұрады. Сөйтіп түске айналды. Қожа Әлі баһадүр біз Ахсиге бір фәрсәх қалғанда кейін бірдеңені сезіп қалды да, айтты: оралып мені Әндіжанға алып кетті. «Неге миыңды ашытасың, шарап Қожа Әлі баһадүр жарлықты көрген кесесі тоқтап қалды. Жарл­ ықты соң, оны маған берді. Оқыдым. Оның оқы». Жарлықты оқыдым. Қожа мазмұны Маулана Айдар айтқандай Әлі баһадүр ашуланып. «Ақылы екен. шатасып бұзылған, сондықтан мұндай бастан не күтуге болады? Қожа Әлі баһадүр: «Маған осы Дегенмен ол жақсылық ойласа да дәлел жеткілікті. Егер осы сөзінде жамандық болып шығады, ал ол тұрып, оның көңіл-күйі аяқ астынан жамандық ойласа, онда одан бізді бір нілдей бұзылып, бұған қарама-қайшы Алланың өзі сақтасын! Семсердің үкім шығармаса жақсы болар еді. қылшылдаған жүзінен, дардан Сондықтан осыған да қуану керек, құтылған кісі сынаптай жоғалып, уақытты айуандық рухтың кесесемен желдей ұшып кетпек./125/ Мен оны шарап ішуге жұмсап, көңілімізді қайдан табаын?» – деді. Жасауыл көтеріп, рахаттанып дем алу керек», әдеп сақтап тағзым етіп былай: - деді. /124/ «Баһадүр, тура жолдан ауытқу, өтірік айтуға бару – адамның ең жаман Мен оған қазір шейіттік шәрбәт қасиеті, оның арты жақсылыққа кесесін думан кесесімен ластау нағыз соқпайды. Сынап сияқты жоғалып күнә және ақылға қонбайды деп кеткен Сұлтан сіздің жаныңызда деп айтқаныммен пайда болмады, содан айтады. Мен де оған куәмін»,- деді мен де Қожа Әлі баһадүрдің әрекетін жасауға мәжбүр болдым. Думан Сонда Қожа Әлі баһадүр оттай кеселері отырған кісілерге жағалай айналдыра жүргізілді. Қызғылт 218

түтігіп кетіп: «Менің Жәнібек сол пендеңнің Сұлтан Саидтың сұлтанға жасаған бұған дейінгі күнәсінің мөлшері неге тұрады? Ол лайықты қызметтерім, асқан сенің құлыңды жасауылды кешірді, батырлығым, мынадай қорлаумен сен де өз пендеңе Сұлтан Саидқа аяқталғаныма, жасаған былықтары рақымшылық жаса. Әумин, екі әлем қызметін былғағаны соншалық, оны Рәббісі! ешбір жарылқаушылық суы тазарта алмайтын сен сияқты кездейсоқ Сол күні Қожа Әлі баһадүр мен шағатай мені өтірікші деп айыптап, хан түнімен әңгімелесіп ертеңіне осы әулетке тілекші болуға ақыл Қожа Әлі баһадүр бірнеше адам бергісі келгені ме, мен барлық қосып, ханды Қайыртегін жолымен істерге сұлтанның алдында жауап аттандарып жіберді. Олар бір күн бере алмаймын», - деді. Осыны жүргеннен кейін жанындағылар айтқаннан кейін: «Бір тақтайды жолдан адасып, қайта ораллды. Бұл тесіп, оны Аллабердінің мойнына жөнінде Қожа Әлі баһадүрге хабар кигізіп атқораға алып барыңдар», жетті. Ол әлгі кісілерге қатты зекіп, -деп бұйрық берді. жазалады. Кейін Әндіжанға патшалық Бірнеше күн ханды жанында шапаны Сұлт­ ан саид ханның ұстады. Сонан соң сенімді жақсы басшылық тұлғасымен құл­пырғанда адамдарды тапты, солардың осы Аллаберді жасауылдытұтқындап, алғашқысы Маулана Хәлиғи еді. ол ханның құзырына алып келді, оның адамгершілігі бар, ғылым, білімге оңбағандық қылықтарын алдына құштар, жақсы кісі еді. Ол нәстәлик келтірлі. Хан: «Біздің кегімізді сол жазу түрімен өте сұлу жазатын. түні Қожа Әлі баһадүр одан алып, Өлеңді жақсы жазатын, музыка біздің көңілімізді кектен тазартқан. саласының да шебері болатын. Қазір жасауылдықтың орта дәрежесі ол үшін жоғары мәртебе саналатын 219 бұрынғы жасауылдық қызметіне қайта кіріссін! «,-деп бұйырді. Әй Алла! Сенің патшалығыңның жомарттық нұрының сәулесі бастапқы жәңе соңғы әлем мен адамға жарық түсірді. Мұнша жомарттық мінез сенің пенделеріңнің ішінде ең бір жаман неменелеріңнің бойынан көрініс табады. Егер ол пендең Сұлтан Саид хан сол күнәһәрді кешіріп, сенің құдіреттілігіңмен салыстырғанда әлгі құлға жасауылға жасағаны болмашы ғана, соған кеңпейілділік көрсетті. Егер сол пендеңнің Сұлтан Саидтың тарапынан қателіктер жіберілген болса, сенің кешірімің таңырқаларлық болмайды, себебі пендең /126/ Сұлтан Саид рақымдылығымен мұндай үлкен күнәні кешіреді. Сенің кеңпейілдігіңнің, құдіреттілігің мен үлкен рақымдылығыңның алдында

Екіншісі – Қожа Салеһ еді. Ол жөнінде бұрын баяндалады. кісі Әндіжан уәлаятында көтерме Хан Кабулға жеткен кезде Бабыр саудамен айналысатын. Керуен жолымен жүргендердің бәрімен патша қатты құрмет пен ізет білдіріп таныс болатын. Қожа аталған кісілер қарсыалды.Ханбұлжайында бірнеше үшін істе сенімді адам болды. рет: «Кабулда болған күндерімде уақыт уайым-қайғысыз өтті. Мұндай Келесі адам – Маулана Жүсіп жағдай бұрын-соңды болмаған да Қашғари еді, ол Әндіжанда есепші, бола қоймас. Өйткені патшалықтың өз ісінің білгері саналатын. Енді бірі басқару істерімен Бабыр патшаның – Құдайберді, бұл әңгімешіл, сазгер өзі айналысты. Патшалық ету адамға болатын және бірі Әндіжанның еркін әрекет ету және патшаға түркісі – Әмір Аһмет болатын. Ол қызмет етуші адамдардың достығы сапарға көп шыққан, барлық жол, арқасында алуан түрлі рахатқа сүреулерді жақсы білетін. кенелтеді. Мемлекет ісін басқарып отырған патша досымен де, сондай- Енді бірі – Жалал болатын, ол ақ дос емеспен де, жақсымен өте еңбекқор оны екінші рет жолға де, жаманмен де қарым-қатынас аттандырып салды. Қожа Салеһ мен жасаудан қашып құтыла алмайды. Маулана Жүсіп саудагер кейпінде Сол кезде өзіме ұнағандармен және Маулана Хәлиғи, Дәруішберді танысатынмын. Әйтседе ешкім мені және хан ізденуші ,алым киімінде мәжбүр етпейтін. Бұл – бір рахаттың дәруішке ұқсап, Ал Әмір Аһмет рахаты еді. Сондай-ақ көңілің, пен Жалал саудагерлерге қызмет табиғатың не қаласа, сөзсіз іске асып етуші түрімен аса қауіпсіз, жәйлі де жататын». тыныш күйде Зафар қамалына жетті. Зафар қамалында, Мырза хан бұрын Тіршілікке қажетті нәрселердің баяндаған жағдайда бартұғын. бәрі патша қазынасында жетерлік, тіпті артығымен тұрат­ ын. Сөйтіп, екі Мырза хан дәстүр бойынша жарым жыл осында алаңсыз, уайым- қолынан келгенінің бәрін жасап, қайғысыз тіршілік заман өтті. Сонда қызмет көрсетті. /127/ Олар осы ешқашан мұң тозаңы көңілімнің Зафар қамалында он сегіз күн болды. айнасына қонған емес. Ойдағы Мырза хан әлжуаз адам еді. Мырза жалғыз мәселе бүгінгі әңгіме дүкен ханның жанында біраз уақыт болған жерды өтуі /128/ және дем алудың соң, Мырза хан әлсіздігін өзара ерекшелігі қандай болмақ төңірегінде сұхбат құрған кездерінде түңілу болатын. кесесінен ішіп, көрсетіп қоятын. сондықтан Зафар қамалы көлемі Сол кезде менің басым ешнәрсеге жағынан жарты нанға татитындай қатқан емес, тек шарапқа ғана болса да ылқылас табағына салып, құмартып, бас жазу, сұлудың қолаң оны телегей теңіздей етіп ханға шашын ойлау болды. ұсынды. Саид хан оны түсініп, оған: «Мырза хан әпкемнің баласы. Сол уақытта әрқашан махаббат Тағдыр дөңгелігінің теріс айналған шеңгелінен сабыр жағам жыртылып оқиғаларынан көп тауқымет көрді. тұратын. Лала жүзділердің лағылы Оған шабуыл оны бұл иелігінен айыру таға қағып, жан құсым ұдайы жабайы дінге де мәртікке де жатпайды», - сұлу көздерге тұтқындалып, шыр- деді. Сол себептен хан дереу Кабулға пыры шығып жүретін. Бір кесе жүріп кетті. Ол Зафараа қамалынан шарап ішкен сәтте олардың қызыл аттанып кеткен соң, он сегіз күннен шарап ернін армандайтынбын. Ал бір кейін мен де мырза ханға келдім, бұл кесім кәуаб жесем, олардың шабыт отындай болатынмын. Бәйіт: 220

Шарап ішем, мен саған құмартып Жібек көйлек киесің, жеңмен желпіп жатқын, өтесің. Жайлауға барсам жүрегіме тікен, сенің Өйткені онымен жолығысуды тікенің. талап ету әрқашан жанжал мен ренішке әкеп тірейтін. Бәйіт: Әсіресі біреу болған, моғол әмірзадаларының бірі, Бекжек Жәми оған кезінде жар болуғаұмтылған, текті, Мұхаммед пері туғандай, хор Жүрегіде жат болды, өшірді содан сұлуындай, сұңғақ бойлы, кербез, лала жүзді, гүл денелі, асау. Бәйіт: шабытын. Қиял-көлдің бетінде жүзгенменен Содан шарасыздан аяғымды қаймақ Ай, жырақтықтың етегінен алып, сабыр уының тауқыметін таттым. Бәйіт: Сымбатыңа өзіңнің әлі жете қоймағам. Көзің салма, көз салсаң, досқа сені Ақын оған қатысты мына санаман, жолдарды арнағандай. Өлең: Мен күдерін үзді-ау деп, сүйкенбегін Қарағай сенің кербез бойыңмен үндес пе сен оған. екен, Өзімді-өзім жұбату үшін түн Қауыз ерінің жаңа ашылған гүлмен мезгілінде оның ауласының маңайына түстес пе екен. баратынмын. Бәлкім осыншама сұлулық бала Бәйіт: кездің өзінде әлі кәмелетке жетпей жатып-ақ оның көрікті келбетін Түнде келіп жасырын, тың тыңдаймын айрықша ажарландырып, жіберді де мұржадан, асқан қатігездікке жеткізді. Көз саламын әйнектен отыр ма деп бір Бәйіт: жаман. Нәзік, әрі қылықты, кереметтей Күндіз бақта серуендеп, гүлзарда көрікті, гүлді тамашалап жүретінбін. Өлең: Байқалады өңінен опа бермес көрігі. Күндіз бақта қыдырам, тамашалап гүлзарды, Оның бауыры мен туыстары – бәрі менің жанымда болатын, әрі Қауыз жүрек гүл жүзіні сағынышпен маған қызмет етуді өздеріне міндет аңсайды. санайтын. Ал ол болса маған дос көңілін ұсынбай, керісінше, азар Егер жасыл шөпті көрсем, сенің беруден еш тартынбай жүретін. түбіт мұртың еске түсіп, содан кейін көктемгі бұлттай көз жасымды Бәйіт: көлдетемін. Азаптайсың қашанғы ойнағы әзілкеш, Өлең: Ғашық болғаннан аулақ жүріп, безесің. Оған қауышу маған аздап жеткесін, Барып едім баққа мен, ақ терегім Наздана жүріп, жеңіңді солай болмады, жигесің!/129/ Гүлім де жоқ ашылған, көкірегім толмады. Онымен жолығысу сәті қолдан сусып кеткен. Содан шыдам мен Жаңа көктем бұлтындай түнердім де сабыр тізгіні ақыл, парасат билігінен жыладым, шығып кететін. Ақ терекке жете ме менің мұңлы Нәзіксің сен, алайда ішің толы кекесін, бұл әнім! Егер бұлақты көрсем оның мөлдірлігіне қарап отырып, онымен қауышуды еске аламын да, бірден 221

сіміріп салуға дайын тұрамын. бұл дәптер заманының ғажайып оқиғалары мен асау тағдырларды Қыз ерніне тығылып, паналаса жас баяндауға орны жетпейді. Бәйіт: көктем, Ғашық жырын қаншама оқыдым да Сол ерінді көрем деп, мына менен ас кеткен. жаттадым, Паналаса жас көктем болмайды екен Азабы мен арудың адалдығынтаппадым. бұл да оңай, Сондықтан хикаяның барлығына Күркіредім азаптан, сіркіредім шолужасалады. Ұзынсөздіңқысқасы, шыдамай. хан Кабулда болатын. Ол Бабыр патшаның сұхбаттасы, әрі сырлас Егер қарағай мен раушан гүлі көз досы еді. Бұл екі мәртебелі адамның алдыма келсе, онда ол оның сымбаты арасында достық, ынтымақтастық, мен жүзін еске алып, өкініштен «аһ» сүйіспеншілік және сенімділік өте ұратынмын. Рубаи: жоғары деңгейде еді. Хан 914 һижри қәмәри жылдың шабан айынан (1508 Баққа басам, қашанда гүлде менің милади жыл, қараша, желтоқсан), назарым, 916 һижри қәмәри (1510 милади, желтоқсан) жылдың рамазан айына Гүлде болса назарым, көз алдымда дейін Кабулда болды, яғни Шаһибек ажарың. хан Шаһ Исмаилдың қолынан қаза тапқанға дейін сонда тұрды, бұл Қарағайдан талдырмаш ұзамайтын бір туралы алда баяндалады. адым, 19 – әңгіме. Көз алдымда ондайда сенің тұлғаң тұрады. /130/ МЫРЗА ХАННЫҢ БАДАХШАНДАҒЫ ӨМІРІ ТУ- Қорытып айтқанда, мұның бәрі РАЛЫ ЖӘНЕ ОСЫ ӘҢГІМЕНІ махаббат ережелері һәм ғашықтық БАЯНДАУШЫНЫҢ БАДАХШАН- салты әрі сүйіктінің дәстүрі болып табылады. Мысра: НЫН КАБУЛҒА КЕТУІ. Махаббатың басы – мұң, аяғы – Бұрын айтылғандай, Сұлтан Саид өлім. хан Кабулға кеткен соң, он сегіз күннен кейін мен Зафар қамалына Ғашықтықтың шегі қайда? жеттім. Мырза ханның жағдайы Сүйіктінің шегі жоқ. Ғашық байқұс азық-түліктің, жабдықтардың жетіс­­ сүюдің кемеліне жетем деп бар пеу­шілігінен қиын еді, әрі ынтасын жұмсайды. Өлең: Бадахшанның залым адамдарының бұзақылығынан әбден нашарлап Махаббатқа жоласаң, дерт түбіне қалған екен. Һәзарелердің ең бір тартады, бекінген мықты мекені Тәнг-е-Бала болған. Ол мекен Кашғарға қарайтын. Дертпен бірге сүюдің ләззаты да Алда баяндалады. бар тағы. Бадахшанның жазығы егін Шаттанам да мақтанам махаббаттың шаруашылығына, тіршілікке қолайлы атымен, болған. Ол аймақ өзбек билігіне тиесілі еді. Ал қалған жері олардан Қымбат ондай махаббат бірер тәтті үрейленіп иесіз қалып, ойрандалған- сәтімен. Махаббатты көтеріп бақалшағым майысқан, Ондай жүктен көктің де қабырғасы қайысқан. Бұл әңгіменің ұзақтығы қысқа баяндар параққа сияр емес. Өйткені 222

ды. Ал осы екеуі – бірі таудың айбары жұрттың үрейін ұшырып, барысы, ендігісі –теңіздің акуласы көңілі тынышын тонап отырады. зұлымынан яғни өзбек /131/ пен дан Сондықтан онда қалуы қиын болады. қашғарлықтардан аман қалғандар Оны біздің жанымызға жіберуің Бадахшан жұртынан болған Шаһ керек»,-деп бұйырды. Рәзиеддин есімді әлде біреуді (Шырақ сөндіргішті) Систаннан Мырза хан мені Кабулға баруға алып келіп, таққа отырғызды. Ол рұқсат беріп, бар ықылас-ынтасын ашық түрде кәпірлікті жария етті. маған бір сәнді киім кигіуге жұмсап, Анау жендеттен қалған жердің көбін ойын іске асырып, жолға шығуға бұл көпір анау екі залымнан тартып рұқсат етті. алып, өз билігіне алды. Сол күндердің бір тамаша Мырза хан мұсылманға тіршілік әрі өте ғажап, оқиғалардың етудің өзі мұң болды. Тіпті бірі, бұрын баяндап кеткендей, Мырза ханның жеке өз басына Хисардың аймағындағы Мир Имад тіршілік ету тетіктері ақсап жатты. қонақ сарайында аттан құлап, Сол қысты әйтеуір әрең өткізіп шынтағым шыққан болатын. Кейін шықты. Көктемнің басында Шаһ Пушангте шынтағымды салған Рәзиеддиннің оң қолы болып еді. Содан қолымның ауырғаны есептелетін адамдары арасында басылғанымен, оңді-солды қозғай алауыздық пайда болып, ақырында алмай, қолымның иілуге келмегені соншалық, бетіме жетпейтін және олар оның басын шауып, Мырза садақты алып тартайын десем ханның алдына алып келді. Түйіндеп қолым жазылмайтын. Мырза ханның айтқанда, кәпірлердің жеңілісінен қасында болған сол көктемде бір кейін Мырза хан да едәуір күш-қуат бадахшандық өзбектердің тайын пайда болды. ұрлап, оны Мырза ханға тарту еткен болатын. Оны Мырза хан Саид ханға Көктем өткеннен кейін, мамыр тарту еткен, хан болса, оны маған айының аяғында Бабыр патшадан берді. Бір күні Мырза хан серуенге Мырза ханға орындалуы мідет шыққысы келіп, атқа мінді. Мен де болған бұйрық жетті. Оның мазмұны әлгі тайға мініп, оған ердім. Жол мынадай: «Менің жездемның, бойында /132/ бір тікен тілерсегіне яғни Мұхаммед Үсейін мырзаның, инедей қадалды. Ат бірнеше рет баласы сенің жанында екен. Сенің тулады да мені аспанға лақтырып аймағың өзбек шекарасына қонсы жіберді. Тізгінді тартуға әлім жетпей болғандықтан ұдайы олардың қолымнан сусып кетті. Бұрынғы жарақатты бар қолыммен жерге құлап түстім. Шыққан шынтағымның шырт еткен дыбысын естілді. Қатты құлағандықтан есімнен танып қалыппын. Біраздан кейін есімді жисам, Мырза хан басымды тізе- сіне қойып отыр екен. Менің халімді сұрады. Мен өз-өзіме келіп, есімді жиған соң көтеріп Зафар қамалына алып барды. Сынықшыларды алып келді. Олар тексеріп қараса, баяғы орнына түсіпті. Ешқандай кемшілік, қисайғаны байқалмайды. 223

Бұл іс ғажайып оқиға болып есімде шейіт болуының тауқыметін әбден сақталып қалды. көрдің. Сондай-ақ бауырлар мен ағайындардың да ауыртпалығын Сонымен ережеп айының басында бастан өткіздің. Құдайға шүкір, міне Мырза ханмен қоштасып, Зафар аман-есен маған жеттің. Олардан қамалынан шығып Кабулға бет айырылып қалдым деп мұңаюдан сақ алдым. Жанымда он алты кісі бірге бол! Одан жақсы орнын ауыстырар еріп жүрді. Екі атымыз бар, басқа мен бармын. Олардың көрсететін басы артық зат алмадық. Тіпті, дем мейір шапағатын енді мен саған одан алған кезде басымызға жастанатын да артығын көрсетемін»,-деді. нәрсеміз болмады. Бәріміз әкеміздей көретін Маулана Мұхаммедтің өзінде Содан кейін ол мені еркелетіп, бадахшандық кедейлер киетін бір бауырына басқаны сондай жетімдік шапаннан басқа ештеңесі жоқтұғын. мұңы мен жоқшылық азабын мүлдем Өзгелердің де жағдайын осыған естен шығардым. Сонан соң ол қарап бажайлауға болады. Бабыр: «Сенің қашуыңа жәрдемдесіп, қамқорлық жасаған кім?» – деп Кабулға жеткесін Ширим Тағай сұрады. Мен: «Ұстазым Маулана қарсы алды. Оның туыстығы Мұхаммед Сәдр», - деп жауап патша Бабыр екеумізге бірдей, яғни бердім. Ол: «Оны шақырыңдар!» екеуміздің де нағашы ағамыз. Ол - деп әсір берді. Оның мейірімді патшаның \"патшалық қазынасының назары Маулана Мұһаммедке бастығы\" - бізді қарсы алуға түскенде дауысын көтеріп: «Маулана келді. Асқан құрметпен өз үйіне Мұхаммед Сәдр осы ма? – деп алып барды. Барынша қастерлеп, бұйырды. Ол мұны танитін болып, адамгешілік көрсеті, жағдайымды оған жан-жақты көңіл бөліп жатты. жасады. Кейін Бабыр патша адам Сосын болған жайды егжей-тегжейлі жіберді. “Үш күннен кейін жақсы сәт қайталап сұрады. Маулана Мұхаммед туады, жақсы сәт болғанда шақыртып бастан кешкендерді қайталап айтып аламыз”,-деп хабар айтқан. Сәттілік жатты. Патша «бәрекелді» дей келе, айы мен бақыт нұры түнектен шығып, оны бірнеше игі уәделермен қуантты. қуаныш пен шаттық шоғырына қайта Сонан соң маған қарап: «Сен Сұлтан қосылған кезде, патшаның мәртебелі Саид ханмен дидарласқан жоқсың», - құзырына жетсін деген жарлық келді. деді де бір арнайы қызметкеріне мені Патшаның құзырына келген кезімде Сұлтан Саид ханның қарамағына назары маған аудды. Сол сәтте оның жеткізуді бұйырды. асқан мейірім мен шапағат, қуанышқа толы көздерінен жалтылдаған лағыл Мен әлгі кісімен бірге ханның шашылып түскендей болды. Ол құзырына бардым, оның мейірбан ілтипат қолын /133/ көтеріп, бақытыма жүзінен қуат алып, патшаның орай рахымдылық құтын маған қарай жанына қайта оралдым. Патшаның созды. Одан соң мен тіземді бүктім жанына келіп, біраз отырған соң де алға қарай жүрдім. Ол өзіне ілгері патшалық мейіріммен мен түсетін қарай тартып, әкелік мейіріммен үйге баруға рұқсат етті. Сыртқа кеудесіне қысып, бауырмал құшағына беттеген уақытта бір кісі алдымнан алды. Біршама уақыт құшағын шығып, үлкен ізет білдіріп: /134/ жазбады, содан ол қайта тағзым «Сіз үшін белгілеген үйде маған етуіме рұқсат етпей, өзінің жанына қызмет көрсету ұйғарылған», - деді. отырғызды. Осылай біршама уақыт Ол алға түсіп, мені өте бір әдемі үйге жан дүниесі тебіреніп, көздері гауһар алып келді. Үйдің бөлмелері өте шашып былай: \"Сен жездемнің таза, еденге кілем төселген. Әр түрлі 224

өрнекті төсеніштер қойылыпты. 20 – әңгіме. Дем алуға керекті барлық керек- жабдықтар, ішетін тамақ, киетін киім- ШАҺИБЕК ХАННЫҢ кешек жинақталған, қызметшілер, не ҚАЗАҚТАРҒА қажеттің бәрі жеткілікті еді. Әйтеуір кісі өлетін анадай жоқшылық пен ШАБУЫЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ тауқыметтен, жаныңды шүберекке ІСІНІҢ КҮЙРЕУІ түйген қапастан кейін мынадай дарқандық аста төк молшылық Шаһибек хан хандар және менің пен тыныштыққа кенеледі деп кім әкемнің өмір кесесін шейіттік ойлаған. Мұндай қамқорлыққа шәрбатымен толтырып оларға алғыс айтуға тіл жетпейді. Алла оған ішкізіп, /135/тіпті қағып салдыртуға жақсылығын берсін! мәжбүр етті. Мысра: Осылайша біраз уақыт патшаның Біреуге шәрбат ішкізсең, өзің де ішесің. құзырында жанға жайлы рахат жағдайда Кабулда тұрып жаттым. Оның да ғұмыр кесесі лық толып Ол әрдайым аялап, еркелетіп басындағы бағы тайған-тын. һәм отырып, мейіріммен уәде етіп, дәулет кесесі де төңкерілген еді. кейде қатты ескертіңкіреп білім Сөйтіп әлгі кісілерге берген сол алуға ынтықтыратын. Егер де білім шараптың сарқытын өзі де қағып алуымда кемшілік көрінсе, үлкен салды. ілтипатпен барлығының алдында жариялап, олардан жақсартуды талап Жанарымның жарқылы, бір сөзім бар ететін. Оның мейірі мен шапағаты мені өмірге әкелген әкем-шешемнің тыңдағын, мейірімінен кем түспейтін. Сол тауқыметі заман, менің жетімдік Шәрбат толы кесеңді көтере сал ғаріп күндер патшаның мынадай мейір шапағатының арқасында тұр-дағы! мүлдем сезілмей кетті. Одан кейін мен үш жыл 928 һижри қәмәри (1512 Тоқ етерін айтқанда, ол Шаһибек милади) жылына дейін патшаның хан хандар мен менің әкемнен құзырында болдым. Егер ол атқа құтылған соң, қолын әр тарапқа қонса, мен үзеңгілес болатынмын. жұмсап, жазалағыш жебесін барлық Егер ол әңгіме-дүкен, мәжіліс құрса, жаққа жаудырумен болды, ойына не өзімен міндетті түрде сұхбаттас келсе, соны істеді. етіп, еңсемді көтеретін. Қорытып айтқанда, мені барлық жағдайда да, 915 һижри қәмәри (1509 ж. дәріс алатын кезден басқа уақытта, қарашасы - 1510 ж. Ақпаны милади) жанынан қалдырған емес. Сабақ жылдың қысында қазақтарға шабуыл аяқтала кісі жіберіп, мені алдыратын. жасады. Сол кезеңде қазақтардың Осылайша маған үнемі әкелік ханы Бұрындық хан еді. Бірақ шын қарқорлық көрсететін еді. мәнінде хандық билік және үстемдік Қасым хан да болатын. Шаһибек ханның қолында үлкен күш бола тұра оған қарсы тұра алмайтын еді. Шаһибек ханның әскері сол заманда екі жүз мыңнан асатын. Қыс түскенде оның барлық әскері жем-шөпке байланысты әр жерде қыстап шығатын. Қақаған қыста Шаһибек хан жортуылдағы бөріше жорыққа шығып, бірде жортып, бірде қайтып оралып отырды. Ондағы ойы дұшпанды уәлаяттың маңайына жақын келтірмеу болатын. Ең соңғы 225

жорыққа, жоғарыда айтылған жылда жетті. Қыс мезгілі таяп қалғандықтан шықты, әскерінің көліктері әбден әрі әскері екі рет ауыртпалықты титықтап қалжыраған еді. Өзі Көк бастан өткізгендіктен әскерге Кесене маңында қалып, тың, күш- Түркістан аймағынан Ирак пен қуаты бар бір топ әскерді бөліп, алға Керман маңына дейінгі атрапта әркім жіберді. Оларға бірнеше кісі кезігіп, өз мекенініе, өз шаңырағына тарап оларды олжалап, тұтқынға алды. кетулеріне рұқсат етілді. Шаһибек ханның әскерлері Сол уақытта шаһ Исмайылдың бір күнді аттарын жайып жүруге Хорасанға шабуылға шыққандығы белгілеген еді. Кенет Қасым ханның туралы хабар жетті. Әскері жан- жақын маңда тұрған хабарын естіп, жаққа бытырап кеткен соң, енді қатты үрейленді. Қасым ханның Шаһибек хан Гератта қалуды дұрыс әмірлерінің бірі – Бойынн Пір Асан деп санамады. Әскерін жинау үшін әр Шайбанның шабуыл жасағанын тарапқа жаушы жіберді. Сұлтандар есітіп, өз әскерімен сол топқа қарсы мен әмірлер Мервте жиналсын деп қозғалып, Қасым хан келді деген бұйрық берді де өзі сонда балды. Ол қауесет таратты да, оларға алыстан Мервке ат басын тірегенде ізінше шаһ өз әскерінің қарасын көрсетіп Исмайыл да келіп жетті, ол жайында отырды. Шаһибек ханның әскерлері, алда баяндалады. /136/ сірә Қасым ханның өзі келген екен деп ойлап, алған олжаларының 21 – әңгіме. бәрін тастап, күйзелген күйде Шаһибек ханға жетіп, Қасым ханның ШАҺ ИСМАЙЫЛ МЕН ШАҺИБЕК келгені жайында хабар жеткізді. ХАН АРАСЫНДАҒЫ ШАЙҚАС Шаһибек хан ести сала, басқа хабар алуға әрекет етпей, дереу аттаныс ҺӘМ ШАҺИБЕК ХАННЫҢ ӨЛІМІ. дабылын қақты. Әскердің бас- аяғын түгендеместен, жиналмағаны Кітаптың басында /37/ патшалар жиналып, қалғаны қалып, быт-шыт жайында әңгіме айтылған кезде 915 болып, қыстың аяғында Самарқанға һижри қәмәри (1509 – 1510 милади) жетеді. Өзі Хорасанға өтіп, сонда жылы әр өлкеде билік жүргізген көктемді өткізді. хандарды баяндаған болатын. Соның ішінде Шаһ Исмайыл Иракты Ал маусым айының басында 916 жаулап алғанын, әрі олар Ирактан һижри қәмәри (1510 милади жылы) шариғаттан ажыратып тастағанын, Һәзареге жорық жасады. Оларды елді жаппай қырғынға үшыратқанын Һәзаре тауларынан қанша іздесе де, және дөрекі істері жайлы қысқа ізін де таппады, өйткені Һәзарелер әңгімеге сыймайды. Шаһибек хан әр жерге тығылып қалғандықтан мемлекетінің шекарасы Иракқа барып табу мүмкін болмады. Қайтар жолда түйіскен кезде Хорасанға шектесетін шатқалды жиектей жүріп отыруға жерлерге өзбектер шабуыл жасай тура келді, себебі етегінде Тілман бастады. Шаһ Исмаил Шаһйыбек өзені ағып жатты. Шатқалға түсетін ханға бағалы сыйлықтармен жаушы жол аз әрі өте тар болатын. Осыншама жіберіп, әрі хат жолдады. Онда былай: әскерге бір немесе екі сүрлеу жолмен \"Бұдан бұрын ешқашан екі жақтың түсіп, су алып шығу өте ауыр болды. да көңіліне қастандық тудыратындай Осылайша олар бірнеше күн жүрді, алауыздық тозаңы қонған емес. Егер судың жетіспеуінен әлсіреді. Шөлден бір жақ әкелер салған жолды ұстар көп ат өлді. Осылай бұл қосын әбден болса, онда бұл жақ перзенттік күйреп, күйзеліп ақыры Хорасанға жолдан аттап кетпейді\",-деп жазған. 226

Егер сен патшалық билік баспалдағына аяғыңды тірейтін болсаң онда өз басыңды ойла. Бәйіт: Мемлекет келінін құшағыма алам деп ұмтылсаң, Өлең: Ернің тосып онда сен жүзін сүйдің семсердің. Достық бағын бағып күт, бұлбұл сайрап Ирактан келген елшіні қайтарып береді, Шаһибек хан қосынымен Һәзареге аттанды. Елші шаһ Исмайылдың Қастандықтың талын жұл, бұл да алдына барған кезде ол:\"Егер әр перзентке әкесінің ісін істеу ләзім қайрат береді. болса, онда барлық адам, Адам атаның перзенттері. Барлығы кезегімен Шаһ Исмайылдың елшісі хан пайғамбарлық іспен айналысу ордасынан аттанарда Шаһибек хан керек-тін. Егер де патшалық мұраға оған мынадай: \"Дұрысы, әркім өз беріліп отырса, онда Пишдадид әкесінің жолын ұстанып, шешесінің әулетінен Киян әулетіне ауыспас еді. ізінен жүруді тастау керек. Өйткені Шыңғыстың өзіне патшалық қалайша Ұзын Асан өз қызын, ал Ұзын келіп, ал сен өзіңе қайдан жетіп Асанның ұлы Сұлтан Жақып өз еді?\",-деп жауап жолдады. Бәйіт: қарындасын сенің әкеңе берген күні, ол заманның патшалары әулетінен Марқұм әкеңді айтып мақтанба, шыққанымен жат жұрттық болды. Сен, шешең жағынан, егер де уақыт бозбала, – ананың мен сияқты сұлтанның баласы сұлтан дүниеге келмеген Ит сияқты сүейкке былпаң қағып болса, патшалыққа үміткер бола алар едің, мәтелде айтылатындай, \"\"әке мәз бола. көрген – оқ жанар, шеше көрген – тон пішер\" демей ме?\",-жауап берді. Ол Шаһибек ханның сыйлығына Өлең: жауап ретінде ұршық құралын жіберді де былай: \"Сенің хатыңда жазған Тауқыметін елінің падишаһтар нәрселерді мен де өзің айтамын: көтерген, \"Патшалық келінін кім кеудесіне қысса ...\". Енді мен сенімен күресуге Қайыршысың, Хафиз сен, бақырмағын белді бекем будым және аяғымды бекерге! шапшаң шайқас үзеңгісіне салдым. Егер сен маған қарсы шықсаң, онда Содан сыйлыққа бір асатаяқ пен бір-бірімізге қоятын талабымыз қайыршының дорбасын жіберіп: шайқас даласында шешілетін болады, “Егер сен әкеңнің кәсібін ұмытсаң, егер қояр талабың жоқ болса, онда онда мен мынамен оны есіне мен жіберген жұмысты орында да түсіремін”,-деп айтыпты. Өлең: отыр\", - деп жазады. Жұрттан артық қастерлер дана Ақиқатты мойында, мықтылармен қарттың кеңесін, алыспа, Жаннан артық сүйер дем – тыңдап көрші сен оны./138/ Әба әулетімен алысқан, ез болар оның тағына. Бұл хат та жеткен кезде Шаһибек хан бар әскерін таратып жіберіп, Мервте тоқтаған еді. Ол әскерін 227

жинауға әр тарапқа жаушылар нұқсан келтіреді. Ерлік көрсетуіміз жіберді. Жан-жақтан әскер келіп керек\", - деп айтып, жолға шықты. үлгермей жатып, Шаһ Исмайыл жетті, Мервтің маңына қосынымен Ойпаттан өтіп, жазыққа жеткенде жайғасты. жаудың тұрғанын көрді. Оның Шаһ Исмайылдың әскерін шамамен Екі -үш күндей екі жақ айбар шегіп қырық мыңға жуық деп болжады. тұрды. Артынан Шаһибек ханның Өзбек әскерлері сапқа тұрып әскері әр тараптан жинала бастады. үлгергенше түрікмен әскерлері Шаһ Исмайыл әлгі жақтан ойлы- шабуылды бастап кетті. Шаһибек қырлы жерден, әскерін алып шығып, хан сарбаздары жаудың әскерінің жазыққа бет алды. Өзбек әскерінің саны жағынан басым екенін көрген қарауылдары мұны көріп қалып /139/ соң, тіресіп тұрудан гөрі, қашуды хабар берді. Өзбектер дұшпандар жөн санады. Бірақ әскербасылар келгендеріне өкініп, кетіп бара табандылық танытып, соғысуға жатыр деп ойлады. Олар намаздыгер бел буды. Шаһибек хан мен оның мезгілінде, рамазан айының барлық әскербасылары қырылғанша қарсаңында 916 һижри қәмәри кескілескен соғыс болды. Барлық (1510 ж. желтоқсан милади) жылы әскербасы тегіс шейіт болған мұндай қаладан шықты. Шаһибек ханның шайқас тарихта болғанын ешкім әскерінің саны 20 мың болды. Кейбір оқыған /140/ да естіген де емес. кеңесшілері әмір Қамбар және әмір Рай сияқтылар мынадай кеңес берді: Шегініп қашқандар Мерв \"Егер де біз бүгін соғысты тоқтатар қамалына жеткен кезде, шамасы болсақ, осыдан бір фәрсәх жерге келгендері отбасыларын алып келіп тоқтаған Ұбайдолла сұлтан мен қашты. Ал үлгермегендері бәрін Темір сұлтанның жиырма мың әскері тастап, аятты оқып: <\"Сен екеуміздің бізге келіп қосылып, әскеріміз көбейе айырылысатын сәтіміз осы ...\"> деп түсер еді. Жаудан да нақты хабар алар жалғыз қашты. Одан бұрын Шаһибек едік. Олардың осы қашқаны қашқан хан моғолдардың көбісін өз хандары ба, әлде соғысатын ойлары бар ма? мен Моғолстаннан қашықта болсын Әскер көп болса жеңіске үміттенуге деп Хорасан жаққа көшірген еді. болады. Егер де жау осылай қаша Әлгі қашқындар босып Аму өзенінің берсе, ханға ізінен қуу қажет болмас. жағалауына жеткенде, моғолдар Бұл істі Ұбайдолла сұлтан мен қолына түскен өзбектерден аянбай Темір сұлтан сияқты басқа әмірлер өшін алды. Жиырма мың моғол атқарар еді де мәртебелі хан аспай- бөлініп, Құндызға кетті. саспай бір бекеттен екінші бекетке жетіп, тіке Иракқа дейін барар еді. Ұбайдолла сұлтан мен Темір Сірә Шаһ Исмайыл бұл жерден сұлтан Мервке жақын маңда аялдаған қайтатын болса, онда ел оны қуатын болатын. Шаһибек ханның тас-талқан болады. Демек оның Иракта қалуға болып жеңілгендігі жерден Шаһибек күші де қалмайтын болады және ханның әйелін, кейбір сұлтандар мен ол дұрыс шешімге келе қоймас\". басшылардың әйелдерін және көзіне Осы кеңестерге орай Шаһибек хан: түскен нәрселердің бәрін салып, \"Онымен соғысу – дін үшін үлкен олар сол түні қашты. Ал қалған шайқас деген сөз. Одан көптеген олжа барлық ер-азаматтар түрікмендердің түсер еді. Ол ақыретке өте пайдалы жарқылдаған болат семсерінен ажал болар еді. Сондықтан бұған басқа шәрбатын ішті, әйелдер тұтқынға сұлтандар араласып, менің беделіме алынды. 228 Мерв тұрғындарын түгелдей

өлтіріп, Шаһ Исмайыл Гератқа қайта жайында әңгімеде айтылған. Шейх оралды. Сонда: «Герат ақсақалдары оның алдына барған кезде, Шаһ оған Мәлекан мешітіне жиналып, хұтпа қарап: \"Ей, Шейх сен данышпан оқысын»,-деп бұйрық берді. Хұтпа адамсың. Қате жіберсең, аяғы оқылып жатқанда олардың ауызына өкінішті болмақ. Бар да сахабаларға қарғыс құмы құйылғай! «Алланың қарғыс айт та, шииттердің ұстанған елшісі Мұхаммедтің <Алланың жолын қабылда\", - деді. шапағаты жаусын!> сахабалары мен Айша Әбубәкір Сыддық қызына Шейх: \"Ей, балам! Сен діннен (Алла оған разы болғай) лағнет не білесің мені жетелейтіндей? айтылсын\", - деді. Герат ұлықтары Анау өлтіруге уәжіп болғандар, нақ жиналған кезде әлгі қарғыс кәпір болғандары, сені осындай атқырдың бұйрығын жеткізді, бүкіл сорлылыққа әкелгендерді біздің жұрт үнсіз қалды. Хафиз Зейнеддин жанымызға алып келгін. Егер уағызшы мінбеге көтерілуге мәжбүр олардың сөзі бізге қарағанда болды. Хафиз <Алланың рахметі нанымды болса, біз өз дінімізді тәрк жаусын> мінбеге шығып, игілік етіп, олардың дініне кірейік. Ал егер сыйлаушы Алла тағалаға мадақ пен біз өз дініміздің артықшылығын алғыс білдіріп, әлемнің Мырзасы дәлелдесек, сен дініңді тәрк етіп, Мұхаммедті мадақтап, мүбәрәк тура дінді мойындағын\",- деп жауап сахабаларының есіміне келгенде қайырды Хафиздің ар-намысы мен діни сезімі ерік-жігерін оятып, мына жалған Шаһ Исмайыл өз ғалымдарына дүние азабының орнына о дүниенің қарап, “не айтасыз?”,-деді. Олар: тіршілігін таңдап: \"Неше /141/ жыл \"Бұл жамағатты сөзге көндіру мүмкін сүнни және мұсылман жамағатына емес\", - деп жауап қайырды. сәйкес хұтпа оқып келдім, енді бүгін ғұмыр-күнім қарттықтың батар Қаны жүз есе қарайған сорлы- ұясына жеткен кезде, тағы да өмір бейбақ Шаһ Исмайыл екінші рет күнімнің таңы атып жатса, сондай Шейх әл-исламға: \"Шейх, кәні, өз жаңа өмірді сақтау үшін де мұндай дініңнен бас тарт!\" – деді. Шейх шектен шыққан күпірлікке бармас оған ұрсып: \"Әй, топырақ атқыр! едім. Ал қазір ғұмыр жасымның Аузыңа қарғыс толсын және лағнет соңғы аялдамасына келгенде тасы басыңа тисін! Ана жеріңе... мұндай күпірлікке неге бару керек / еркектер шәушетін төксін, ішек- Алла бәлесінен сақтағай/,- деді де қарныңа бүлкілдеп, басыңды әдеттегідей барлық сахабалардың ақылыңнан алжастырып соның атын құрметпен, ілтипатпен айтып кесірінен бұзық нәпсіңді таза рухтың бұрынғыдай хұтпасын оқып, /142/ мәнінен айыра алмайтын “қызылбасқа Алланың лағнеті қиямет боласың. Сен діңнен, діни ілімнен күніне дейін тоқтаусыз жауғай” десті. не білесің? Шайтаннан қайырымды Қарғыс атқыр қызылбастар мінбе Алла тағаланы қалай айырмақсың? үстінен оның ақ сақалын мойнына Мені шынайы дінге шақыратындай орап, төмен құлатып, парам- шындықты жалғаннан, қандай ғылым паршасын шығарды. Басқа ұлықтар және біліммен, ақыл мен парасатпен жан-жаққа бытырап кетті. айырмақсың сен?\",-деп жауап берді. Шаһ Исмайыл мынадай жауаптан Келесі күні шаһ Исмайыл Шейх соң қолын жебе мен садаққа созып әл-исламды шақыртты. Ол кісі Шейхқа бір оқ атты. Шейх жебені туралы Хорасанның ұлылары суырып алды. Соссын жарасынан ағып жатқан қанды мүбәрәк жүзі мен ақ сақалына жағып жатып: \"Құдайға 229

шүкір, ғұмырым сексенге келіп, шарасы жоқ. Содан ол адамның, хақ дінді дәлелдеп, жалған діннен сірә Алла тағалаға жақындасуына бас тартып, ақ сақалымды түгелдей Мұхаммед пайғамбардың насиха­ шейіттік қанына боядым»,- деп үн тында айтылғандай Алла тағаламен қатты. жақындығым барлық жағынан дегендей, перде болатындай істер Сонда қарабет, қараниет тағы болады. Ең сол істердің ішіндегі азы бір жебені қорамсағынан суырып – бұл сезімдік ләззатты білдіретін адам нәпсісін қанағаттандыру болып Шейхты атты да: \"Шейхты биік табылады. Мұның өзі заңдылық ағаштың басына асып қойың, ағашты та болғанымен, алайда көңілдегі түбінен кесіңдер!\" – деп бұйрық күдіктер жиынтығынан ол күш берді. Әзірет Шейх ағашпен бірге алып кетеді де соған сәйкес рух құлады. Содан оны Мәлік базарына әлсіреп, Аллаға ынтасы азаяды. алып барып өртеді. Бір ғажабы отты Адамның тартқан тауқыметі мен қанша жақса да Шейхтың мүбәрәк азабы оның көрген ләззаттарының төсі өртенбей қойды. Оның денесі жазасы болмақ. Сондықтан болар біраз уақыт бойы базарда, кәпірлердің (Алла тағала) жаман пейілді, қорқақ аяқ астында тапталып жатты. діндарларға имандылардың сенімді, ер жүректілігін көрсетеді. Осылайша Ұлы мәртебелі сахабалардың хақ дінінде олар кекшіл де қорқақ достарын және ұлы әулиелер болмасын деп әрі оның пайдасы жан- қатарында болғандарды әр түрлі жағына жұғысты болсын деп және тауқымет пен қиындықтарға салып Алланың қалауы да әрі мәңгі үкімі сынайтын. Бұл Алла тағаланың де ол дәулеттіні жоғары дәрежеге хикметі болар. Бұл мына мағынаны /143/ жеткізердей болады. Әрине, білдіреді. Адамзаттың тегіне сай, қиындықты бастан кешірмей, ол оған тән болмысына орай өзге істерге ондай жоғары сатыға шыға алмайды және де мұндай ұғымды жаман 230 пейілділер түсінбейді. Қорытып айтқанда, Шаһ Исмайыл мұндай жауыздық жасалып жатқанда Хорасанда болатын. Ал қалған әңгіме алда қысқаша баяндалады. <Алла тағала қаласа>.

22 – әңгіме. Тоғыз тарам өткелі тұсынан өтті. Әмзе сұлтан бұл хабарды естісімен, ШАҺИБЕК ХАННЫҢ ШАҺ ол да Хисардан аттанып, Вәхшке ИСМАЙЫЛ ҚОЛЫНАН келді. Мына жақтан Бабыр патша Хәтланның әйгілі мекендерінің бірі ҚАЗА ТАПҚАНЫ ТУРАЛЫ Кулак даласына жетті. Сол жерде ол ХАБАРДЫҢ ЖЕТУІ ЖӘНЕ БА- Әмзе сұлтанның Вәхшқа келгенін БЫР ПАТШАНЫҢ КАБУЛДАН естіді. Сол түні жоғары жолдан Әмзе ҚҰНДЫЗҒА ЖОРЫҚ ЖАСАУЫ. сұлтанға қарай аттанып, таңға жуық көздеген мекеніне жетті. Бірақ бұл Рамазан айының басында 916 жерде жан баласы болмады. Жан- һижри қәмәри (1510 милади жылдың жақты, төңіректің бәрін тексерді. желтоқасанның басы) жылы Кабулға Жергілікті бірнеше диқанды тапты. Мырза ханнан хат алып бір адам Олар Әмзе сұлтанның хабарын: жетті. Ол хатты таудағы асуларды «Оған намаздігер уақытында қар басып қалған кезде алып келді. Бабыр патша Кулак даласына жетті Тау ешкі шоқ жұлдызы туған кез деген хабарын жетісімен, Сол болатын. Хатта мынадай хабар: сәтте аттанып, Паян жолмен Кулак \"Шаһ Исмайыл Ирактан келіп, даласына бет алды. Бабыр патша да Мервте Шаһибек ханмен соғысып, оның жүрген жолымен жүріп, оның оны жеңіпті. Шаһибек ханның өлі- ізіне түсті. Бесін намазы кезінде тірісі жайындағы хабар анық емес. бұрыңғы аялдаған жеріне қайта жетті. Сол шайқаста аман қалған барлық Әмзе сұлтан да таң мезгілінде патша өзбек Аму суынан өтіп құтылған. қолы аялдаған жерге жеткен болатын. Құндызда әмір Өріс дурмен болған Осындай хабарды алысымен бұл екен, ол қашыпты. Жиырма мыңға да патша әскері ізімен бесін намазы жуық моғол өзбектен бөлініп, кезінде өзі аялдаған мекенге жеткен Мервтен Құндызға келген. Мен еді. Құндызға кеттім. Егер Бабыр патша тізгінін Құндыз жаққа суыт бұратын Патша мен оның адамдары бұрын болса, онда мен сіздерге қосылар Әмзе сұлтанды өздеріне қарсы тұра едім. Жақын арада сіздің мұралық алмас деп ойлайтын. Ал Әмзе сұлтан иелігіңіз өзіңізге тиетіндігіне сенім да Бабыр патша Кабулдлан аз ғана анық\",- жазылған еді әскермен келді, ал мұнда жаңадан қосылған моғол әскері болса әзірше Бабыр патша бұл хабарды реттеле алмай жатқандықтан, оларды алғаннан кейін кідірмей, жедел түрде өздеріне қарсы тұра алмайды деп сол қыста биік асуы жоқ Аб-Дәре ойлаған-ды. Екі жақ та осындай жолымен суыт жүріп кетті. Рамазан жағдайда тұрғанын көріп, бір-бірінен айтын Бамийан маңында өткізді. үрейленді. Сол түні Бабыр патша Шәввал айының (1511 ж. қаңтарында) Құндыз жаққа жүріп кетті. Әмзе басында Құндызға жетті. Мырза хан сұлтан Хисарға тартты. Әрқайсысы өзбектерден ауып келген моғолдармен бірнеше күн өткен соң бір-бірінен бірге қарсы алды. Құндызға неше қашқандығынан хабардар болды. күнгі жол ауыртпалығынан дем алған Екеуі де соғыстан құтылып, аман- соң, олар Хисарға баруды жөн көрді. есен қалғандығына аят оқып: Өзбектердің белді екі сұлтаны – <Барлық мадақ бізді қайғы-мұңнан Әмзе сұлтан /144/ мен Мәһди сұлтан шығарған Аллаға лайық>,- десті. осында болатын. Хисар соларға қарайтын. Патша Құндызға жетті. Сол кезде Шаһ Исмайылдың елшісі келген Қыстың соңы еді. Аму суынан 231

екен. Ол көп уәделермен келіпті. Осы 23 – әңгіме. мезгілде Ханзада бегім Хорасаннан /145/жетті. Ол патшаның әпкесі ӘҢГІМЕ НЕМЕРЕ АҒАМ СЕЙІТ еді. Бұрын айтылғандай, Самарқан МҰХАММЕД МЫРЗАНЫҢ қоршауға алынғанда Бабыр патша өз жанының құнына Ханзада бегімді ІСТЕРІНЕ ЖЕТТІ <АЛЛА ТАҒАЛА Шаһибек ханға берген еді. Ханзада ОНЫ ЖАННАТТЫҢ ТӨРІНЕН бегім Шаһибек ханның әйелдер ОРЫН БЕРГЕЙ!>. ОНЫҢ сарайында тұрды. Одан Хоррәм шаһ БАСТАПҚЫ ІСТЕРІ ТУРАЛЫ сұлтан дүниеге келді. Кейін Шаһибек ҚЫСҚА ЖӘНЕ ФЕРҒАНАНЫ хан бауырының пайдасына орай ЖАУЛАП АЛУЫ. оған қастандық жасайма екен деп Ханзада бегімнен қауіптене бастады. Ташкент ойрандалған кезде Сондықтан ол оны талақ етіп, Сейіт әкемнің інісі Сейіт Мұхаммед мырза, һадиге берді. Ол Сейіт Атаидің ол бұл кітаптың әр жерінде «менің ірі сейітерінің біріне жататын әрі немере ағам» дегенде мақсат сол кісі. хандар мен сұлтандардың, барлық Ташкентте Сұлтан Маһмұд ханның өзбектердің арасында беделді қызметінде болатын. Хан Әндіжанға болатын. Сейіт һади Мерв шайқасы /146/ шабуыл жасағанда, алдымен ол кезінде өлді, ал бегім баласымен Қасанды алды, өйткені оны алу жеңіл бірге түркімендердің қолына түсті. болды да оны немере ағама берді, Кейіннен бегімнің Бабыр патшаның содан соң Ахсиге тартты, ол жерге әпкесі екендігі мәлім болған кезде Шаһибек хан келді, шайқас болды, ол Шаһ Исмайыл оған жақсы ниетпен жөнінде айтылқан. қарап, Бабыр патшаға жіберген елшісінің артынан әр түрлі сый- Ханның жеңілгендігі жөніндегі сияпат, көптеген тарту-таралғымен хабар Қасандағы немере ағама аттандырады. жеткен кезде ол Қасаннан жүріп кетті. Жеңіліске ұшырау оларға байланысты Ханзада бегім Хорасанға келгеннен болмаса да ол Моғолстанға қашып кейін, жауап ретінде Мырза ханға бара жатқан жұртқа барып қосылды. сыйлықтар беріп, оны Хорасанға Шаһ Кейінірек Сұлтан Маһмұд хан Исмайылға жіберді. Мырза ханды Моғолстанға келгенде, бұрын ол Шаһ Исмайыл жақсы қарсы алды жөнінде айтылғандай, немере ағам және жомарттық көрсетті. Содан соң ханға қосылып, Сұлтан Аһмет қайтуға рұқсат етті. хан қайтыс болғанға дейін Сұлтан Маһмұдтың жанында бірге жүрді. Осы арада немере ағамнан Сұлтан Аһмет хан дүниеден озғаннан патшаға жаушы келді. Ол: «Ферғана кейін хан, бұрын баяндалғандай, уәлаяты өзбектерден тұтас азат немере ағамды Ақсу мен Моғолстан етіліп, Сіздің иелігіңізге өтті. Енді үшін кінә тағып, даттап оған: «Әй, өзбектерді жою әрі Мауараннәһрды Сейіт! Моғолстанда патша болғаннан босату жұмыстарының бұл басы Ташкентте орамал жуушы болғаным болмақ. Бұған қатысты не айтылса, тәуір емес пе еді!», - деді. Немере ағам: орындалатын болады», - деген хабар «Егер сізді орамал жууға жіберсе, алып келді. әрине жақсы болар еді!» – деп жауап берді. Хан бұл сөзге ренжіп жүретін. 232 Оңбағандар мына жағдайды сөзге ілік етіп, таза ниетті жиіркенішті етіп көрсету әдеті болғандықтан, бұндай жағдай болғанда тисе құп болар

деп жауыздық үйінде отырып, қара қашып, Сұлтан Маһмұд қоныс ниетті адамдар осыны пайдаланып тепкен Жеті Кентке кетті. Сол садаққа оқ салғандай атып, немере оңбағандар тағы да жамандық істеу ағамның тіршілік тақтасын жойып, ниетімен немере ағамды ұстап, хан мен оның арасында ешқашан өзбектерге жіберді. Жәнібек сұлтан бітім болмайтындай еткісі келді. бұл уақытта Әндіжанда еді. Немере ағам соған барды. Жәнібек ешнәрсе Алайда хан оларға басу айтты: демеді, есіркеп аяушылық білдірді. «Оның жақындығы сондай, мен Немере ағам Шаһ Исмайылдың оған қарсы әрекет жасай алмаймын. басқыншылығына және Бабыр Өйткені оның жамандығы жоқ. патшаның көктемде Кабулдан Бізбен сиыса алмағандықтан, өз басы жорыққа шыққанына дейін Жәнібек Тұрфанға Мансұр ханның жанына сұлтанның жанында болды. барсын». Сөйтіп немере ағамды Тұрфанға жөнелтті де ханның Шаһибек хан өлтірілген өзі Моғолстанға кетті. Тұрфанға қыстың көктемінде өзбектің барар жолда немере ағам Ақсуда барлық сұлтандары Самарқанға Сұлтан Аһмет ханның аман қалған жиналды. Жәнібек сұлтан да немере адамдарына қосылды. ағамды өзімен бірге ертіп барды. Сол жиында барлық сұлтандар Сұлтан Маһмұд хан Ақсуға інісінің Мауараннәһрда моғолдардың қалған жанына келген кезде Моғолстанға тұқымдарын түп-тұқиянына дейін ұлы Сұлтан Мұхаммед сұлтанды түгін қалдырмай жою жөнінде пәтуа және әмір Аһмет итаршыны жасады. Бірақ Жәнібек сұлтан бұл адамдарымен қалдырған болатын. шешімге риза болмады. Ол немере Сұлтан Мұхаммед сұлтан мен әмір ағама және өз қызметінде жүрген Аһмет жағдайларын түзеп, нығайтып барлық моғолдарға Әндіжандағы от алған еді. Олар кісі жіберіп, немере басыларына қосылуға рұқсат берді. ағамды алғыздырады. Немере ағам Немере ағам Жәнібектің көңіл-күйінің Сұлтан Мұхаммед сұлтанмен қатты құбылмалылығын білетіндіктен, достасып, араларында жолдастық оның шешімі өзгермей тұрғанда, байланыс орнағанды. тез аттанып кетті. Айтқандай-ақ, Жәнібек сұлтан өзінің шешіміне Солай бола тұра, сұлтан Аһметті өкініп, олардың артынан қуғыншы /147/ бір түні фидаи қызметшінің жіберді. Қолға түскендерін өлтіртті. киімін киіп барып, әмір Аһметті Бірақ та немере ағам аман құтылып өлтірген. Мұның кімнің бұйрығымен кетті. Әндіжанға жетісімен қалған істегені беймәлім қалды. Осыдан моғолдар мен Әндіжанның елін кейін Моғолстанның және Сұлтан біріктіріп, қарсы шығып, Ферғана Мұхаммед сұлтанның барлық уәлаятынан барлық өзбектерді қуып істері немере ағамның қолына шығарды. /148/ Сосын Қайыртегін адамдарының болмауы салдарынан жолымен Бабыр патшаға осы немере ағамның істері ілгері баспады. жағдайды айтып адам жіберіп, көмек Өйткені бұрыннан келе жатқан сұрады. Бұрын айтылғандай, бұл ықпалды, беделді әмірлердің бәрі хабарды естіген патша қатты қуанды. әкеме еріп, Хисарға кеткен болатын. Немере ағамның жанында қалған 233 жүз, екі жүздей адам істің шешілуіне септігін тигізе алмады. Сұлтан Саид хан мен Сұлтан Хәлел сұлтан және қырғыздардың үздіксіз жорықтары салдарынан, олар Моғолстаннан

24 – әңгіме. шүкір, мемлекет істері жөнге салынып, әр түрлі халық сарайды СЕЙІТ МҰХАММЕД МЫРЗАНЫҢ пана тұта бастады. Әсіресе, моғол. ЖЕҢІСІ ТУРАЛЫ ХАБАРДЫ Олар көптеген тайпалардан санының ПАТШАНЫҢ АЛУЫ ЖӘНЕ молдығы және күш-қуаты жағынан СҰЛТАН САИД ХАНДЫ ерекшеленеді. Олардың әмірі басқа ӘНДІЖАНҒА НЕМЕРЕ АҒАМА әмірлердің арасында биік тұрады әрі ЖІБЕРУІ оның ойы қашанда өз қандастарының ісінің алға басуына, көркеюіне Бұл хабар Құндызға жетпестен бағытталған. Ендігі жерде менің бұрын, моғолдың кейбір ықпалды патшаның жанында болуым ежелгі адамдары оңашада Сұлтан Саид бірлігіміздің іргесінің бөлінуіне ханға: «Әмірлерден – Әмір Шерім, алып келе ме деп ойлаймын. Егер әмір Мәзид, Құл Назар мырза, Жанке сіз бұл достық байланыс жалғассын мырза, әмір Әийуб, әмір Мұхаммед, десеңыз, екі жақтың да амандығы әмір Ибраһим, Иадгар мырза, Қара үшін, мені бір жаққа қарай жіберсеңіз Сұлтан Әлі мырза, әмір Ғури берлас, екен»./149/ әмір Дайым Әлі, Мырза Мұхаммед, әмір Бек Мұхаммед, әмір Қамбар, Шаһ Осы кезде Әндіжаннан немере Назар мырза, Құтлық Мирақ мырза ағамның көмек туралы өтінішімен тағы басқалармен жиырма мыңға бірге хабар жетті. Патша дереу жөн жуық мықты адам шабуыл жасауға көрген адамдарын ханға серік етіп, дайын. Ал шағатайдың бар адамы бес Әндіжанға жөнелтті. Бұл жөнінде мыңға де жетпейді. Егер Сұлтан Саид алда баяндалады <Алла тағала хан келісім берсе, онда олар Патшаны қаласа>. тайдырып, патшаның істерін, билікті салтанатты хан тағының тірегіне 25 – тарау. тапсырайық», - деді. Бірақ Сұлтан Саид хан: «Шаһибек ханның жаулап БАБЫР ПАТШАНЫҢ алған дауылы уақытында көтерілген МАУАРАННӘҺР ТАҒЫНА ереуіл толқыны мемлекет кемесін және моғол хандарының тіршілігін ОТЫРУЫ күйретіп ктті. Мен бір қалқыған тақтайға жабысып, Бабыр патша Ханды Әндіжанға шығарып зауал толқынының соққысынан салғаннан кейін, Мырза хан шаһ ұстап тұрған Кабул аралына жеттім. Исамйылдан әскерімен бірге Бабыр Осындай кішкентай аралға ұқсайтын патшаның қызметіне келді. Содан мекенде жаныма жай таптырып, Бабыр патша толық күшіне енді. барлық жағдай жасады. Қазір бақыт Тез арада патша шабуыл тізгінін жағалауына жеттім. Енді қандай Хисар уәлаятына бұрды. Бұл хабар намәрт, шындықты көре алмайтын өзбектерге жетісімен олар да қалың адам мұндай жиіркенішті істі жасай қол жинады. Олардың басшыларының алады? Мен ешқашан бұндай жөнсіз ішінен Әмзе сұлтан, Мәһди сұлтан, іске үндес бола алмаймын. Сіздерде Темір сұлтан тағы бірнеше сұлтандар мұндай қисынсыз әңгімеден аулақ патшаға қарсы іске кірісті. Шаһибек болыңдар»,-деп жауап қайырды. ханның орнына таққа отырған Көшім сұлтан, Сүйіншік сұлтан, Жәнібек Патшаның әкесіндей болып сұлтан, Ұбайдолла сұлтан және кеткен әмір Қасым Қошын арқылы басқа да барлық сұлтандар негізгі ол Бабырға хабар жіберді: «Құдайға аты Нәхшәб болатын Қаршыда жиналды, кеңес құрды. Патша Пол-е 234

Сәнгинді басып алып, онда бір айдай жауынгерлерімен таңдап жіберді. Осы арада патшаның бақытты отырды. Ең соңында өзбектердің назары бір топ адамға ауды. Ол: «Мынау қай жамағат?» – деп сұрады. әскерінің саны көп екендігі әрі әйгілі Әкем Кабулдан кеткен кезде оның мұралықтан жеткен қызметшілері сұлтандары бар екендігі патшаға үш мыңға жуық еді. Олардың көбісі бұрын Хорасаннан келген мәлім болды. Сондықтан оларға моғолдар болатын. Патша олардың ақсүйектерін қызметке алды. қарсы тұру қиын екендігін түсінді. Қалғандары маған қосылды. Осы топ патшаның назарына іліккен еді. Олар: Өзбектерге де патшаның төтеп бере «Мырза Қайдардың нөкерлеріміз», - деп жауап берді. алмайтыны аян болды. Сонан соң Патша маған былай: «Сен әлі Пол-е Сәнгиннің төмен жағынан жассың әрі саған мұндай жауапты істерді тапсыруға болмайды, өзің өзеннен жүзіп өтті. Бабыр патша бұл менің жаынымда бол. Ал Маулана Мұһаммедпен бірге бірнеше кісімен, хабарды білген соң, ол намаздігер ал қалған адамдарыңды Мырза ханға көмекке жібер.»,- деп бұйырды. уақытында қозғалып Аб-дәре жаққа Менің нөкерлерім Мырза ханға жүріп кетті. Ол жер биік таулы аймақ кеткенде өзбектер шабуыл жасап жатқан-ды. Мырза ханға кім барса, еді. Түні бойы жеделдетіп жүріп соны қуғындап жатыр еді. /151/ осы сәтте менің нөкерлерім жеткен еді. отырып келесі күні бесін намазына Олардың сардары мен пақырдың атакесі еді. Оның атын Жан Аһмет дейін бой тасалап бекіне алатын атаке болған. Бұдан былай оның аты әңгімеге қатысты аталып отырады. жерге жетті. Түн ортасында өзбектер Ол аналарға өзбектерге қарсы осы топпен соққы берді, қашқандар бар әскерімен келе жатыр деген қайта оралып бәрі бірігіп, осылайша олардың бетін қайтарды. Сол айқаста хабар келіп жетті. /150/ Таң атқанша менің нөкерлерім дұшпанның біреуін ұстап алып, патшаның алдына барлығы соғыс жабдықтарын, қару- алып келді. Патша оны жақсы ырымға жорып, былай: «Алғашқы жабдықтарын дайындау үстінде жүлде мырза Қайдардың атына жазылсын»,-деп бұйырды. Сөйтіп болды. төбенің сол жақ беткейінде ұрыс кешке дейін созылды. Патша тұрған Қараңғы түн әскерінің патшасы жер соғыстан аман еді. Өйткені жол тар болып, екі жақтан жүру мүмкін жеңімпаз күннің нұрлы жеңімпаз емес-ті. Намаздігер уақыты болғанда патшаның қасындағы шапшаң әскерінен жеңіліп, батысқа қарай қимылдайтын жаяу жауынгерлері төменге түсті. Ымырт үйірілгеннен жылжи бастағанда күннің арайлы кейін жау судың жоқтығынан ол жаққа сәулесі таңның жеңіс туын 235 желбіретті. Күн – падишаһсының әлемді жаулаушы сәуле семсері түн әскерінің сардарлары іспеттес аспан жұлдыздарын жойды. Сол мезгілде әскер қарауылдары келіп, дұшпанның жетіп қалғанын хабар берді. Патша бақытты аяғын жеңіс үзеңгісіне салып, атқа қонды. Биік бір төбе бар еді. Сол төбеге көтерілді. Жау жақта бір тар жолдан басқа жол жоқ-тын. Бұл биіктің сол жағында тағы бір төбе бар еді. Осы екі төбенің арасында бір терең жар бар. Ол жерде де тек жалғыз жолдан басқа соқпақ жоқ еді. Жау әскері тегістікте сап түзген кезде барып, бұл төбеге көтерілу қиындау екенін байқады. Екінші бір төбеге Темір сұлтанмен және де кейбір сұлтандар он мың адаммен бөлініп, көтерілді. Патша оларға қарсы Мырза ханды бір топ ержүрек

түсе алмады. Су бір фәрсәх (фәрсәх- қалудан еш пайда болмайтындықтан алты шақырымға тең қашықтық қамалды өзі-ақ тастап кетеді”,- өлшемі-ауд)жерде болатын. Олар берді. Бұл кеңес патшаның асқақ қараңғы түсісімен судың жанына ойынан шықты. Қаршыдан өтіп барамыз деп төмен түсерміз деген барып, аялдауға бұйырды. Артыншы ниетпен қайта оралды. Төмн түсен қарауылдар келіп, Ұбайдолла хан жаяу әскерлер у-шу, айғай-сүрең қамалдан шығып, Бұхараға бет алды салып, олардың соңынан қуа жөнелді. деген хабар жеткізді. Сол сәтте Мырза ханға қарсы тұрған әлгі топ, патша тездетіп атқа қонып олардың өздерінің басшысы Әмзе сұлтанның ізіне түсті. Күндіз-түні, екі тәулік кері шегінгенін байқап қалып, олар бойы жүріп отырып, Бұхараға жетті. да шегінуге ыңғайлана бастады. Қуғыншылар өзбектерді Бұхарадан Екі жақтың қарама-қарсы тұрған қуып тастады, олар Түркістан әскерлері бір-бірінен күш жағынан шөліне дейін кетті. Жолда кездескен еш басымдығы жоқ болатын. Жау олжаның бәрін сыпырып алумен артқа шегінген кезде қарама-қарсы болды. Самарқанда жиналған тұрған Мырза ханның адамдары өзбектердің сұлтандары бұл хабарды шабуылды бастады. Содан оларда есітіп кенеттен быт-шыты шығып, тігініне ие бола алмай үдере қаша жан-жаққа қашып, Түркістанға табан бастады. Осылайша жаудың қосыны тіреді.» жеңіліс тапты. Намазшам мезгілінде Әмзе сұлтан, Мәһди сұлтан, Мамақ Патша Бұхараға жеткен соң, сұлтанды ұстап, патшаның бақытты Шаһ Исмайылдан көмекке келген үзеңгісінің жанына алып келді. әскерлерге құрмет көрсетіп, қайтуына Шеййбан моғол хандары мен шағатай рұқсат берді. Содан Самарқанға сұлтандарына не істеген болса, патша баруға бел буды. Жеңімпаз да бақытты да оларға соны істеді. патша жолға шықты. Мауараннәһр қалаларының барлық тұрғындары: Түні бойы оларды қуып, таң ақсақалдары, ақсүйектері, ұлысы, атқызды. /152/ осылай күнді кішісі, кәсіпшісі, диқаны – бір сөзбен түнге жеткізіп, оларды Дәрбәнд-е айтқанда бәрі-бәрі патшаның келген Аһәнинге дейін қуып отырды. қадамынан қуаныш пен шаттыққа Жеңімпаз әскерлер түгелдей сол бөленіп, оны халықтың ұлы тұлғасы күні Хисарға жиналды. Шаһ ретінде қарсы алуға кірісті. /153/ Исмайылдың тарапынан тағы да Кәсіпшілер қаланы безендіру көмек келіп жетті. Сондай-ақ әр жұмысымен шұғылданды. Олар тараптан адамдар жиналды. Әскердің көшелерді әр түрлі алтындатылған саны алпыс мыңға жетті. Хисардан маталармен әшекейледі және сан өтіп Қаршыға жетті. Өзбектердің түрлі суретпен безендірді. Патша сұлтандарының көбісі Самарқанда ережеп айының ортасында, 917 болатын. Ұбайдолла хан Қаршы һижри қәмәри (1511 ж. қазан айының қамалына бекінді. Мемлекеттің алғашқы он күндігінде милади) жылы маңызды істерін шешетін кеңесшілер айбатты һәм салтанатты түрде бұған бірауыздан Қаршы қамалын қоршауға дейін көз көріп, құлақ естімеген сән- алуды жөн көрмей, мынадай кеңес: салтанатпен қалаға келіп кірді. «Қаршыдан Бұхараға кету дұрыс болады. Өйткені егер ол Ұбайдолла Періштелер оған: <Жәннатқа аман- хан осы қамалға бекінетін болса, есен, тып-тыныш кіріңдер>1,-деп үн онда әскері жоқ Бүхараны басып алу қатты. Халайық мадақпен: <Барлық бізге жеңіл болмақ. Оған Қаршыда 1 (15-сүре, 46-аят) 236

мадақ – күллі әлемнің Тәңірі Аллаға жеткілікті емес деп білетін. тән>1 деумен болды. Сондықтан бұл істе шыдамдылық көрсетіп, әрі қызылбастың келтірген Мауараннәһрелі,әсіресе,Самарқан ауыр зардабына ымырашылдық тұрғындары, шабыт отының иелері танытты. Сол себептен Мауараннәһр бірнеше жыл бойы сағынышпен әр елінің патшаға деген іштей болған таңда патшаның келуін барлығы шабыт қарқыны бәсеңдей түсті. Ал пана тұтатын, Алладан сұрап, патша түрікмендермен ымыраға үміт жалынын алаулатып тұратын. келіп, келісімін жалғастыра берді. Әрі патшаның пана болар парасат ағашының көлеңкесі игілік жапырақ­ 26 – әңгіме. тарының жемістері іспеттеніп, өздерінің басына сая болса екен САИД ХАННЫҢ ӘНДІЖАНҒА БАРУЫ ЖӘНЕ СОЛ ЖЕРДЕ БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР деп тілейтін. Осыған үміт артқан Бұрын баяндалғандай, Бабыр олар қызылбас киімін қажет патша /154/ Саид ханға Әндіжанға болғандықтан киіп жүрген шығар, баруға рұқсат берді. Моғол өйткені оалр таза «бедһәт»(діннен әмірлерінің бір тобын оған қосып ауытқан жаңалық.ауд) бәлкім күпір жіберді. Олар: әмір Ғури берлас, әмір жолда жүргендер болғандықтан Дайым Әлі дохтой, оның бауырлары патша Самарқан тағына отырған Аһмет Әлі және Маһмұд Құлы, соң пайғамбардың шариғат жолын Мырза Мұхаммед бекжек және оның орнатып, Мұстафаның сүнни тәжін бауыры Бек Мұхаммед; дулатдан – киіп, түрі діннен безгендік, келбеті Шаһ Назар мырза, Мырза Әлі, Құтлық және ұзынқұлақтың мүшесіндей мирак, қоншы (көнші) әмірлерінен болған патшалық тәжді басынан алып Құлназар мырза, Жанке мырза, әмір тастап, Шаһ Исмайылдың патшалық Қамбар ибн Хайдар көкалдаш барқи тәжін өзіне бірнеше шииттерімен және басқалар ханның қызметіне қайырып жіберер деп ойлаған жүріп кетті. еді. Бірақ Самарқан елінің үміті ақталмады. Мұның себебі мынада Олар Әндіжанға жеткенде немере еді, патша әлі де Шаһ Исмайылдың ағам және немере ағамның жанында көмегін қажет деп есептейтін әрі өз болып Фарғананы басып алуға ат күшін өзбектерге қарсы соғысуға салысқан әмірлер: Сұлтан Әлі Мырза бекжек, Бешке мырза итаршы, Турбе 1 (10-сүре, 10-аят) нуйағұт, тағы басқалары бар, барлығы қарсы алып, ханның үзеңгісін сүюге қол жеткізіп, арқа сүйеді. Ханның Әндіжанға жеткенін һәм Әндіжан моғолдарының көңілдерінің көтеріңкі болған­ ын, Самарқандағы өзбек сұлтандары естіді. Бұрын айтылғандай, Әмзе сұлтан және Мәһди сұлтан, Темір сұлтан, сондай-ақ тағы бірнеше сұлтандар Бабыр патшамен соғысуға 237

Хисарға жиналды. Ұбайдолла сұлтан Осы екі ортада өзбек сұлтандары Шаһ Исмайылдың Мауараннәһрды бірден лап қойып шабуыл жасады. Бабыр патшаға қайырғанын, ал оның Олар әр тараптан Қасан қамалын өзінің келмейтінін біліп отырса да тесіп оған сатылар қойып, қаһарлы алайда сақтықпен ақылға салып ол жорығын бастады. Ал қамал Ұбайдолла сұлтан Қаршыда отырды. тұрғындары қорғанды қорғап Бұл жайында да баяндалды. қалар табандылық көрсете алмады. Сол себептен далаға шығатын бір Жәнібек сұлтан, Көшім хан дарбаздан шығып қашты. Өзбек және Сүйіншік сұлтан Ферғанадан әскерлері барлығы аттан түсіп, жаяу айырылып қалмас үшін алдын алып жүрді. Олар бұл ел қаша қояды деп Ахси мен Әндіжанға бет алды. Саид күдіктенбеген еді. Бұл жайды білген хан Әндіжанда орнығып та болған соң қайта оралып, аттарына мініп, жоқ еді. Тура осы жағдайда отырып, олардың соңына түсті. Алайда олар олардың келе жатқанын естіді. қара үзіп кеткен болатын. Бірақ Хан Сұлтан Әлі мырза мен Тубра өзбектер үлгере алмаған қамал нуйағұт мырзаны берік бекітіле тұрғындарын, қалып қойғандарды қоймаған Қасан қамалына жіберді. түгел өлтірді. Бұл топ Қасан қамалын бекіткен соң өзбек сұлтандары әуелі Қасанды Қамалдан қашып шыққан ел, басып алуға қозғалды. Қасанды Қасан тауына көмек беруге келген толық қоршап алды. Қасанның әскербасыларына қосылды. Сөйтіп, қоршалғандығы жайында хабар олар тіке Әндіжанға бет алды. Олар Саид ханға жеткен соң, ол барлық Мырза Әбубәкірдің әскері ордасын әскер басшыларын Қасан тауларына тіккен Әндіжаннан жарты фәрсәх қарай жөнелтті. Олардың /155/ күші жерге келіп жетті. Сөйтіп қамалды өзбектерді үрейлендіре алатындай алуға қажетті қару-жарақтарды болмаса да дұшпан әскерінің дайындап таң атқасын жан-жақтан қанаттарына шабуыл жасап, /156/ шабуыл жасауға шешім тынышын ала аларлықтай шамасы қабылдады. Сол күні түнде Қасан бар еді, оны Қасан тұрғындары өзіне қамалынан қашқан әскер жеткен еді, аз да болса медет тұтты. ал Мырза Әбубәкір қамалды алуға бет алған болатын. Ол Саид ханның Хан әскері Қасан қамалына жетті әскері келгенінен бейхабар-тын. Таң деген хабарды Әбубәкір мырза естіп, арай берген уақытта хан қамалдан Ферғана иелі­гіндегі жерлерді басып шығып, соғысқа дайын тұрды. Олар алу ниетімен Қашғардан келіп, жолда Тұтлық деген жерде кезікті. Әндіжанның жоғары жағында жатқан Екі жақ та сап түзеп, ұрысқа кірісті. Өзжәнд ол Өзкент деген атпен мәшһүр Аттылары бір-бірімен алысты. Бұл және Маду, Ош сияқты Ферғана шайқастың ерекшеліктері көп болды. уәлаятының ең жақсы қалаларын Қысқасы жеңіс самалы ханның туын басып алып, Әндіжанды қоршау желбіретті һәм өлім мен қасірет үшін сол жаққа бет алды. Әндіжан ең тозаңын дұшпанның маңдайына үлкен қамал болғандықтан оны екі- шаша бастады. Сөйтіп, ханның жеңіс үш мың адаммен басып алу мүмкін самалы жаудың құмға айналған емес еді. Сондықтан алдын ала оны қиыршығын көптігінен таудай болып, басып алатын қару – тас лақтырғыш үйілген жерінен сабандай етіп, жан- ,саты т.б. құрал-жабдықтарды жаққа ұшырып, таратып жіберді. әзірлеп қойған. Бұл хабар Саид ханға Содан Мырза Әбубәкірдің әскері жеткенде хан мен Әндіжан елі қатты ауыр күйзеліске түсті. Өлгені өліп, үрейлене бастады. 238

қалғаны жеңімпаз әскердің қолына Әндіжанда тәуелсіз билік құрды. Шаһ Исмайыл Иракқа қайтып кетті. Кабул түсіп тұтқындалды. Бәрін жинап, мен Ғәзнинді Бабыр патша өзінің кіші інісі Сұлтан Насыр мырзаға Әндіжан қорығында өлім жазасына берді. Өзбектер түгелдей Түркістанға жиналды. Басқа жағдайлар бұдан кесуге үкім шығарды. Оларды топ- кейін баяндалатын болады < Алла тағала қаласа!>. тобымен отырғызып өлтірді. Бұрын айтылғандай, Саид хан Сол арада немере ағам шапағат және Сұлтан Хәлел сұлтан бірінен соң бірі Әндіжанға келді. Сұлтан сұрап, тізе бүгіп, Саид ханнан: Хәлел сұлтанның емізулі Баба сұлтан есімді ұлы бар еді. Бұрын «Аллаға шүкіршілік етіп, ризашылық айтылғандай, Қожа Әлі баһадүр Саид ханға өзбектерден қашуға білдірейік, бұл жеңіс сол Қашғарды көмектескен кезде Саид ханның әйелі екіқабат күйде өзбектердің қолына иеленуге қала қақпасының кілті түскен-ді. Кейін ол босанып, дүниеге ұл келді. Саид хан бұл хабарды болды. Енді мен Қашғар сіздің Кабулға жеткенде естіді. Бабыр патша ханға: «Сіздің даңқты есіміңіз Саид қолыңызға оңай түсетініне толық болғандықтан, оның атын Әбдірәшид деп атасаңыз әбден лайық болар еді», сенімдімін. Қашғар қиындықсыз - деп айтты. Хан осы атты қоюды ұйғарды. алынсын деп ойласңыз, мына Кейін Сұлтан Маһмұд ханның кісілерді қазір өлтіру жік салу болып қызы Құттық ханым осы екі баланы яғни, Баба сұлтан ибн Сұлтан Хәлел табылары хақ. Себебі барлығы да сұлтан және Әбдірәшид сұлтан ибн Сұлтан Саид ханды бағып күтті. сол өлкенің адамдары. Егер оларға Сұлтан Маһмұд ханның қызы Құттық ханым Ташкент ойрандалғанда кешірім жасалмаса, онда Қашғар Жәнібек сұлтанның қолына түскен болатын, ол жөнінде жоғарыда жаппай қырғынға айдалғандай баяндалды.Тұтлық шайқасы болып, жеңіске қол жеткен соң, артынша болмақ. Бұл іс, әрине даттауға өзбектер Ферғана уәлаятын тастап қашып шықты. Екі сұлтанды да ханға өкінішке негіз болады. Ал мына алып барды. Бұл екеуі туралы /158/ бұдан кейін баяндалады. тірі қалғандарыы кешірілсе, сіздің СөздіңбарысыСаидханжәнемырза мәрттік ісіңіз жан-жаққа таралады»,- Әбубәкір арасындағы оқиғаларға байланысты болғандықтан Мырза өтінді. Бұл ара түсіп, сауға сұрау Әбубәкір жайлы қысқаша тоқтала кетпесек, әңгіменің баяны айқын Саид ханның құлағына жеткенде бола алмай қалады. рақымшылық қаламсабымен 239 әлгі адамдардың өмір тақтасына кешірім белгісін бірақ тартты. Үш мыңға жуық адам бірден өлімнен құтылды. Сөйтіп жалпы кешірімге қол жеткізген олар жамырай дауыс көтеріп, дұғаға қол жайып, игі-тілек дұғаларын шүкіршілікпен оқыды. Бұл ғажайып жеңістен соң өзбектер де /157/ ойланып аяғын тарта бастады. Осы оқиғаның ізінше Әмзе сұлтанның талқандалғаны, сол шайқаста оның Бабыр патшаның қолынан өлтіргені жайлы хабар жетті. Ал содан кейін біраз уақыт өткен соң Бабыр патщаның Самарқанға келгендігі, оны Самарқан елінің қалай қарсы алғандығы туралы хабар келді. Бұл оқиға қалған өзбектердің барлығының қашуына себеп болды. Олардың желдей зымырап қашқаны соншалықты, ешккім шаңына да ілесе алмады. Патша Самамрқанда, Саид хан

27 – әңгіме. мырза, екішісі – немере ағам Сейіт Мұхаммед мырза. Сансыз мырза МЫРЗА ӘБУБӘКІРДІҢ ТЕГІ. қайтыс болғаннан кейін Қашғардың барлық аймағын Мұхаммед Қайдар Әмір Сейіт Әлі менің үшінші мырза биледі. Жиырма төрт жыл буын атам. Ол туралы негізгі өлкені қайырымдылық және әділет тарихта кеңірек айтылады. /Алла жолымен басқарды. Мұхаммед тағала жазса/ Оның орнын басатын Қайдар мырза дәулеті болған, мұрасы екі перзенті бар. Оның бірі Сансыз бақыттан бақытқа бөленіп тұрды. Ол мырза, оның шешесі жарас (шорас) төңірегіндегі жүздерінен батырлық тайпасының әмірлерінен шыққан. пен парасаттылық нұры төгіліп Екіншісі Мұхаммед Хайдар мырза, тұрған жастарды баулып, тәрбиелеуге менің атам. Кейін оның атын құт, көңіл бөлмеді. Әмір Сейіт әлі сексен мүбәрәк болсын деген ырыммен жыл бойы төңірегіне жинаған іскер маған қойыпты. Оның шешесі Сұлтан де парасат иелерінің көбісі Мұхаммед Жүніс ханның әпкесі әкесі жағынан Қайдар мырзаның соңғы күндеріне болып келеді. Кейін ұлы әмір Сейіт дейін бұл дүниеден өтіп кеткен-ді. Әлі < Алла тағала жанын жанатқа /159/ Ал бірлі-жарым қалғандардың кіркізгей> ұлан байтақ мына әлемнің өзі қаусаған қарттар болатын. кеңдігін тастап, тар қабірді таңдаған Сондықтан олардың қолынан да соң моғолдың ескі салты бойынша ақылынан да жарарлықтай пайда үлкен ұлы Сансыз мырза әке орнына болмай қалды. Ал олардың балалары отырды. Жеті жыл таққа отырған өкөңілі толмайтын жағдайда болды. соң, ол да бұл дүниемен қоштасып, Бұл кезде Мырза Әбубәкір жиырма әкесінің жанынан мәңгілік орын жасқа толған еді. Немере ағамның тапты. Одан да екі ұл бала қалған еді. қызметінде болатын әрі әмірзада Біріншісі – Әбу Бәкір мырза, екіншісі мен ханзадалармен жақсы араласып – Омар мырза. Бұл балалардың жүрді. Олар да құрдас әрі жақын шешесін моғолдың әменгерлік болғандықтан онымен көңілдері - «йәнгалик» дәстүрі бойынша жарасқан еді. Мырза Әбубәкірдің Мұхаммед Қайдар мырза некелеп қолы ашық, жомарт болды. Қолында алды. Мұхаммед Қайдар мырзада бардың бәрін шашып таратып бұл әйелден екі бала сүйді. Үлкені жіберетін. Ол жайында мынандай бір – менің әкем Мұхаммед Үсейін әңгіме де бар. Бірде қызметшілерінің бірі оның дүние-мүлік таратып 240 жатқанын естіп тез жетіп келеді. Келсе, ештеңе де қалмапты. Ел бәрін алып тынған екен. Мырза Әбубәкір болса өз үйінің алдында тұр екен. Қызметші келе салып, Мырза Әбубәкірді ұстай алып: «Мен ең соңынан келсем де бір бағалы затқа ие болдым» –дейді. Әбубәкір күледі. Одан көп ақша беріп құтылады. Мұны айтудағы мақсатымыз – оның осындай қолы ашық, сыйлық беруге дайын тұратын жомарт жан екенін дәлелдегіміз келгендіктен еді. Біреулер көмек сұрап баратын болса,

ол еш аянбайтын. дайындалды. Өйткені әскерлері екі Сол кезде ол Ақсу мен Моғолстанға рет ерлік көрсетіп әбден шыныққан болғандықтан, бұрынғыдан да Есенбұға ханның баласы Дос күштілу қимылдап, мынадай көп Мұхаммед ханға қызмет етуге әскерді оп-оңай күйретті. Хан мен барады. Ол оны қатты құрметтеп Мұхаммед Қайдар мырза тағы да қарсы алып, оған өзінің қарындасын жеңіліп, Қашғарға келді. Алайда бұл ұзатады және еліне қайтуға рұқсат жолы Мұхаммед Қайдар мырзаның береді. Мұны баяндау ұзақ әңгіме. Қашғарға қалуы мүмкін емес еді. Оны егжей-тегжейлі айтсақ, негізгі Мұхаммед Қайдар мырза мен оның мақсат көрініс таппай қалады. кісілері отбасымен Жүніс ханға еріп, Ақсуға кетті. Мырза Әбубәкір Қашғар Қысқасын айтқанда, Жаркент өлкесін түгел бағындырды. Бұдан Қашғардың әйгілі қалаларының кейін туған інісі Омар мырзаның көзін бірі саналатын. Қашғардан төрт шығарды әрі оны қуып жіберді. Осы күндік жолда орналасқан, бүгінде Омар мырза Самарқанда болатын. Қашғар иелігінің астанасы сол Кейіннен Жүніс хан Жаркент пен Жаркент. Әбубәкір амалын тауып, Қашғарды алған кезде ол Қашғарға әйтеуір өзіне қаратып алды. Ол оралды. Хан оған өле-өлгенше өте мұның қызметіндегі күші отыз мың жоғары дәрежеде құрмет көрсетіп, адамға татитын үш мың адамның әзіз тұтты. арқасы. Оның адамдары жиылып, осы маңайға жеткенде айбарлылық, Мұхаммед Қайдар мырза мен тәуелсіздіктің дабылын қақты. Жүніс ханға байланысты оқиғалар Мұхаммед Қайдар мырза отыз мың негізгі тарихта баяндалатын болады. жаяу, атты әскермен оған қарсы барып, /160/ жеңіліп қайтты. Жүніс Бұл тараудың мақсаты – мырза ханды паналады. Жүніс хан болса Әбубәкірдің өмірімен сіздерді оның нағашы ағасы еді. Хан да Мырза кеңірек таныстыру. Ол Қашғар Әбубәкірді оп-оңай жеңемін деп уәлаятын қырық сегіз жыл бойы ойлады да барлық әскерін алмады. баянды әрі тәуелсіз биледі. Осы уақыт Отыз мың қарулы жауынгермен аралығында Жүніс ханның баласы келді. Мұхаммед Қайдар мырза Алаша хан деген лақап атпен мәшһүр екінші рет мүмкіндігінше қол болған сұлтан Аһмет хан /161/ 905 жинап, жауға аттанды. Бұл жолы һижри қәмәри (1499 – 1500 милади) да Мырза Әбубәкір Жаркент жылы Қашғарға тағы да шабуыл қамалының қақпасынан шығып жасады. Оның әскері де жеңіліске баяғы іріктелген үш мың адамымен ұшырады. Ол жөнінде негізгі тарихта осы екі қосынды да тас-талқанын баяндалады. шығарды. Жүніс хан және Мұхаммед Қайдар мырза күйрей жеңіліп, Сұлтан Аһмет хан талқандалғаннан екеуі де Қашғарға адамдарымен кейін Мырза Әбубәкір жан-жаққа жорыққа шықты. Мұхаммед Қайдар шабуылды бастады. Тибет жаққа мырза тағы да шамасы жеткенше әскер жөнелтті. Өте ғажап жеңістерге әскерін реттеп, әрекетке кірісті. Бұл қол жеткізді. Тибет өлкесінің Қашғар жолы мырза Әбубәкір де өз қару- маңына дейінгі көптеген аумағын жарақтарын ретке келтіріп көбірек қарсытұраалмайтындайетіпкүйретті. етіп жабдықтады және атты әскерін Ешкімнің де оған қарсыласатындай шапшаң, қимылдайтын мергендермен күші қалмады. Содан Бәлурға күшейтті. Әрі ұрысқа бірінші әскер жіберіп, оны толық билеп, және екінші шайқастардағыдай сөзбен айтып жеткізе алмайтындай олжа жинады. Бадахшанға жорық 241

жасап, Бадахшанның һәзарелерінің бұрмаланып шындықтан алшақ көбісін өз қарамағына бағындырды. кетуі ықтимал. Ал өз көзімен көріп, Нақ сол кезде Шаһибек хан бүкіл өзім куәгері болған оқиғаларды әлемді қыспаққа алған еді. Мырза егжей-тегжейлі жазбақпын. Осыған Әбубәкірдің әскері Әндіжанның орай Мырза Әбубәкірдің өмірінің шетіне және де оның билеушісі ғажайып ахуалын, оғаш қылықтарын, Жәнібек сұлтанға Моғолстанның қаскүнемдік істері мен пасықтық бар аймағында ешбір моғол қала әрекеттерін үш бөлімге бөлдім. алмайтындай жағдайға жеткізді. Бұл жайында бұрын Саид хан Біріншісі – елден естігендерім және туралы және оның Әндіжанға үнемі айтылып келген әңгімелелер бару себебі жайындағы әңгімеде бұл қысқаша баяндалады. Екіншісі айтылды. Моғолстандағы барлық – өзімнің көзіммен көрген оқиғалар, моғолдар Мырза Әбубәкір әскерінің бірақ ақыл оны қабылдаудан бас жауыздығынан басы ауған жаққа тартады, ондайды мүлдем жазбадым. қашып кетті. Тіпті Моғолстан Үшіншісі – өз құлағыммен есітіп, өз орманының арыстаны қырғыздар да жөнінде көргендерім, егер де ақылым төзе алмай Мансур ханның жанына оны қабыл алмаса, ол жөнінде мүлде Шалышке кетті. жазылмайды. Мына қысқа айтылған әңгімеміздегі оқиғалар оның Кейін Сұлтан Аһмет мырза әрекетінің көп әңгімелерінің азы ғана, қайтыс болып, Сұлтан Маһмұд хан ұзақ хикаяның қысқасы, мыңнан Моғолстанға кеткеннен кейін Мырза бірі деуге болады. Бұл жазбаларды Әбубәкір Ақсуға жорық жасады. оқыған оқырмандар өзлері оның Ақсу мен Үшты басып алды. Сол істерін көздерімен көрмеген соң, аймақтың бар елін көшірді. Әрі Үш мені шектен шығып кетіпті деп қамалын қалың қолмен нығайтты. даттаудан құдайым сақтасын, ал Бұл қысқа хикаяны жазудағы мақсат мұның өзі надандық пен оңбағандық Мырза ӘбуБәкірдің билік еткен болар еді. Ал егер шектен істерді иеліктері мен аймақтарды қалайша жөн деп санайтын болсам, онда басып алғанын айту болатын. Алайда мырза Әбубәкірдің онбағандық Сұлтан Саид хан оны Тұтлықта істерін баяндауға ешқашан кіріспес күйретті, ол жайында бұрын айтылған едім, өйткені бұл кісі менің немере болатын. ағам-тын. Ол туралы жазбайтын болсам, оған қатысты оқиғалар 28 – әңгіме. белгісіз, құпия түрде қала бермек, ал бұл шындықтан шегіну, қателік МЫРЗА ӘБУБӘКІРДІҢ болмақ. Әңгімені баяндауда артық ҚЫСАСТЫҚТАРЫ ЖӨНІНДЕ, нәрсеге ұстамдылық жасау, сонымен АТАП АЙТҚАНДА, ЖАУЫЗДЫҚ қатар оқиғаны жазуда үнсіз қалмау – ОЙЛАРЫ МЕН ӘРЕКЕТТЕРІ. шындықты айтудағы парыз. Бұл жерде ел аузынан естіп, Мырза Әбубәкір қырық жылдан үздіксіз айтылып, дәлелденіп астам толық билік жүргізді. келген әңгімелер мен кеңінен есте Өмірінің соңғы кездерінде оның қалған әңгімелерді есепке алғанда бойын зұлымдық пен қатігездік адамдар бір-бірінен естіп, айтып дендеп алғаны соншалықты әлдекім келе жатқан әңгімелерді қысқаша оның алдында кінәлі болып қалса, баяндамақпыз. Себебі өз көзіммен шариғат жолымен де оған еш айып көрмеген соң кеңірек етіп жазғанда тағуға келмесе де іштей кек сақтап, ол адамды ыза отымен өртеп, 242

азаптайтыны сонша, ол бейкүнә жарым гәз (мәтінде гәз-104 сатиметрге күнәкар мың өлгеннен гөрі, /163/ тең. Һәмид. Ауд) болатын. Оны бірақ рет өлгенге разы болған. суға толтырғанда екі адам орнынан бір жерден екінші жерге әрең-әрең Ал егер әлде біреу өзіне қатысты жылжытып қоятын. Әр құмыраның ағаттық жасаған болса, ал оны он ішінде алтын құм толтырылған бір жыл өткен соң естісе де бәрібір, ол кісіні бүкіл үрім-бұтағымен, өрен- мыс құманнан болатын. Оның сырты жарандарымен, бала-шағасымен күміс жастықтармен көмкерілген. күндерін бір уыс қылатын, оны ойлап Күміс жастықтар /164/ жайында көзге елестетудің өзі тозаққа бір кіріп \"Жаһангошай\", \"Жәми ат-тауарих\" шыққанмен бірдей еді. тағы басқа да тарихи кітаптарда былай баяндаған: \"Жастықтың Сондықтан оның үстанған жолын салмағы бес жүз мысқылға тең, ұзын жүрегі мен санасына әбден құйып етіп жасалған, ортасы жіңішке\". Бұл алған адам оның ұстанымына, жастықтар туралы атынан басқа қарым-қатынастық ережесіне қарсы ешқандай дерек жоқ. Ол жастықтарды ештеңеде ойлай алмайтын. Өйткені құмыраның ішінде және құманның оның билігі барлық істерде берік сыртында текшелеп қойған, оның орныққан еді. Оның қазына-байлығы, көбісі сол күйінде қазынада сақталған мал-мүлкі, қашыры қисапсыз көп екен. Сол күйінде кейін Саид ханның болды. Әрі қылмыстыларды қалай әскерінің қолына түскен. Менің жазалауды өзі ойлап табатын. қолыма да бірнеше жастық түскен Әркімнің қылмыс дәрежесіне қарай, еді, жастықты сонда көрген едім. өзі қажет деп тапқан жұмысқа салып қоятын. Әрі еркектерге берілетін Қазба жұмыстарын бақылайтын жұмыстарәйелдергеберілетінжазалау кісіден тағы бір қызық мәлімет туралы істерінен ерекше және ауырлау еді. «Қазық» көне қалалардың бірінің аты 243 болған. Жазасын өтеушілер сонда алып барып, сол жерді қаздырып, топырағын шаюды міндеттейтін. Онда ірі затта табылатын, ал ұсақтар болса, топырақты шаю кезінде ілігетін. Осындай жұмыстар кезінде есепсіз жауһар, алтын және күміс тапқан. Сол жердің сенімді адамдарынан естігенім, Хотан қамалында тұтас бір қазына табылған. Жиырма жеті құмыра қазына. Әр құмыраның сыйымдылығына келсек, қорамсағымен бір адам оның ішіне емін-еркін кіріп шығатындай екен. Сол құмыраның әрқайсысына мыстан жасалған бір құман болған. Сол құмандардың бірі менің қолыма түсті. Құманның мойны ұзын да жіңішке, темір сабы жуан етіп жасалған. Оның ортасында мыс сүңгісі болған. Оның ұшы құманның аузымен бірдей-тін. Құманның ұзындығы шамамен бір

естігенмін. Әр мыс құмыраның болғандар белгіленген жұмыстарды ішінде түркі тілінде жазылған бір атқарып, үкімнің орындалуына жазу болыпты. Сонда: \"Құмар Хатун титтей те кемшілік жібермеуге ұлының сүндет тойына арналған\". міндетті болатын. Құмар Хатунның қашан өмір сүргені, кім болғаны мәлім емес. Осы істерді Ерлер мен әйелдерге бөлек-бөлек көре отырып, адам тойымсыздығына, жұмыстар тапсырылатын. Солардың ашқарақтығына һәм пәс қиялына бірін атап өттік. Осындай сарында тиым салмайтыны ғажап. түрлі жұмыстар көп болатын. Оны жаза берсек, оқырмандар да жек Мырза Әбубәкір осы қазына көрушілік пайда болады, бәлкім табылған соң қазба жұмыстарын ақыл-ойы оны қабылдамай алмас та. күшейтіп, тағы да біраз қазынаны Қашғар, Жаркент және Хотанның Бұрын айтылғандай, Шаһ бегім, ескі қамалдарынан тапты. Меһр Нигар ханым, інім Мұхаммед шаһ және әкемнің шешесінің сіңлісі, Ал осы қазба жұмыстарын яғни ол кісі Мырза Әбубәкірдің де жүргізіп жатқан адамдардың жағдайы әпкесі болып келеді, олар Кабулдан мынадай еді: әр он не жиырма Бадахшанға дейін жеткенде Мырза адамды топтап бір шынжарға Әбубәкірдің әскерлерінің қолына тізетін, олардың арқаларына бір түседі. Мырза Әбубәкір оларды себет байлап, мойындарына шынжыр Қашғарға алып келді. Оның салып, қолдарына қайла беріп, қысы- қарындасы Хан Сұлтан сұлтаним жазы жұмысқа салып қоятын. Бір деп аталатын. Ол өте тақуа, пәк айда жалғыз рет ыдыс тары беретін жан болатын, барлық ғұмырын және түн мезгілінде зынданда ғибадатпен айналасып келген-ді. ұстайтын. Егер оны қылмысты деп Оған ұзақ уақыт шараптан басқа еш тапса, онымен ешкім, бөтен адам да нәрсе бермеген. Ол әбден ашығып, туысы да сөйлеспейтін және оған шөлдеп өлетін жағдайға келген кезде еш нәрсе берілмейтін. Тіпті онымен шараптан бір ұрттайтын. Соңында бір шынжырда тізбекте жүрген осы жазамен осындай ауыр күйде адам да сөйлесе алмайтын. Әрбір өлді. шынжыр тізбектегі адамдарға бір бақылаушы қойыдатын. Ал әрбір он Інім Мұхаммед шаһты он беске бақылаушыны үстінен тағы да бір келгенше әтек құлдар арасында адам қарайтын және барлық қазба ұстаған. Одан кейінгі бұйрық жұмысты бір кісі басқаратын. Бұл бойынша істік темірді тоқпақпен үлкен, кіші бақылаушылардың міндеті адамдарды ұрып-соғып, түрмеге қарнына қағып, арқасынан тесіп, салып, олардың жұмысын қадағалау қабырғаға іліп қойды. Сол үйде бес болатын. Егер де бақылаушының күн сол ілінген күйінде денесі іріп- өзі әлде біреуге қатысты жазасын шіріді. бермей, бір тал шаштай кемшілік жіберіп алса, әлгі бақылаушының Жиені мен немере інісінің өзін дәл сол күнәһардың шынжырына тағдыры да дәл осындай болды. байлар еді. Осыдан қорқып бірде бір Ал Бегім мен Ханымның пәк те бақылаушы ешкімге рақым етпейтін таза жандарын қалай азаптағанын және бұйрық беруден басқа артық сөз қанша ұзақ ойланып толғансам /165/ айта алмайтын. да қаламым олардың ахуалын жазуға келгенде жүрмей-ақ қойды. Кінәсі аз адам туыстарын аптасына Себебі оқырмандардың көңілін бір рет көре алатын. Ал кінәсі көп қатыгездік көргендердің жағдайымен таныстырып абыржытқым келмейді. 244 Оның осылайша адамдарды шектен

тыс қорлауы жанының қараулығы шығармақшы деген сылтау тапқан. мен затының зұлымдығы еді, ал Оларды осылайша осы аймақта ұстап енді оның қатігездігін баяндап жату қалам деді. Оның зұлымдықтары оқырманды мүлде қажытып жіберер. осы тектес еді. Олардың бәрін баяндар болсақ, бұл кітапқа сыймас, Ол осындай жиіркенішті сірә оларды періштелер игілік пен қылықтарына қарамастан, діни жөнсіздік істер дәптеріне сыйғыза рәсімдерді, /166/ қайыр-садақа, алар. құрбандық беру, зекет беруде ұқыптылығы сондай бір сәт те Бұл хикаяны оқиғаннан кейін байыз таппайтын. Барлық істерді оқырман көңіл-күйі бұзылып, жаны қарар кезде ғұламалардан шариғат күйзелетіндіктен бұл жерде қысқа заңын сұрайтын әрі дін жолымен ғана келтірдік. Мырза Әбубәкірдің әрекет ететін және әр жаман істерде басқа да зұлымдық істерін алда пәтуа сұрап, шариғатқа сай келуін баяндалады./167/ қадақалайтін. Сөйтіп, барлық іс- әрекетті шариғатқа сай келтіретін. 29 – әңгіме. Егер де ғұлама оған басқаша пәтуа беретін болса – жақсы, болмаса ҰБАЙДОЛЛА ХАННЫҢ айыптының өлтірілуге тиіс екеніне ТҮРКІСТАННАН БҰХАРАҒА КЕЛУІ көзін жеткізетін. Және ол шариғат ЖӘНЕ БАБЫР ПАТШАНЫҢ КӨЛ жолы бойынша өлтірілуге міндетті МӘЛІКТЕ ШАЙҚАСЫП ЖЕҢІЛУІ екені ләзім дейтін. Бірақ мәрттік жасап жазалыны өлтірмей, пәлен ӘРІ СОЛ УАҚЫТТА БОЛҒАН іске жұмсаймын дейтін. Сөйтіп оған ОҚИҒАСЫ. жүктеген тапсырмасы өлгеннен әлдеқайда ауырлау болып шығатын. Бабыр патша 917 һижри қәмәри Оның пәтуа сұрайтынының бірі жылғы ережеп айында (1511 милади мынау еді: «Егер Әмру, Зейдті жылдың қыркүйегінде) Самарқанда өлтіру үшін шабуыл жасаса, онда таққа отырған кезде, бұл жөнінде Зейд өзіне төнген қауіптің алдын бұрынжазылғандай,Мауараннәһрдың алу үшін Әмруге қарсы қолынан белді адамдары мен ақсақалдары келгеннің бәрін жасаудан басқа оның шаһ Исмайылға бағынышты амалы қалмайды, сөйтіп зияннан болғанына және түрікмендердің құтылады. Бұл залалды қауіптен киімін киіп жүргендігіне іштей өзін құтқару емес пе? Немес Хәлид қарсы еді. Сол жылы қыс бітіп, бұзақы және бүлікшіл болған. Оның үздіксіз жауған жаңбырдан қара жер басқа елге кетуі сол елде бүліктің мен уақыт көк жамылғы киген кезде шығуына себеп болмақ. Сондықтан өзбектер Түркістаннан Ташкентке оны өлтіру осындай бүлікшіліктің қарай қозғалды. Ұбайдолла хан жойылуына себеп болар еді һәм Жеті құдық жолымен Бұхараға кетті. көпшілік бүлікшілерден тыным Ташкент қамалын билеп отырған тауып, ел азаптан құтылар еді. әмір Аһмет Қасым куһбәр ол жерді Осындай екі пәтуаның негізінде таудай берік етіп бекіткен соң Бабыр Мырза Әбубәкір Шегірек, Өзкент, патша тағы бір топты: әмір Дос Маду тұрғындарынан үш мың Насыр, Сұлтан Мұхаммед дулат адамды өлтірді. Оған мені өлтіруге және басқаларды көмек беру үшін ниеттеніпті деген сылтау болды. Ал Ташкентке жіберді де өзі Бұхараға бірнеше мың адамның аяғын кесті. бет алды. Ол Бұхараға жақындап Оған да басқа өлкеге қашып, бүлік қалғанда патшаның бері қарай бет алған хабарды естіген Ұбайдолла 245

хан тізгінін тартып, келген жолымен ханның нағашысы Шейхым мырза Қаршы қамалын бекем етіп тастаған артқа қайтты. Патша оның ізіне түсіп, еді. Алдымен Қаршыны қоршап, қысқа мерзім ішінде жаулап алды. Көл Мәлікте қуып жетті. Ол амалсыз Сонан соң Шейхым мырза және Қаршының тұрғындарын, үлкен- тоқтады. Ұбайдолла ханның үш мың кішісін, қарапайым, ұлықтарын тегіс өлтірді. әскері бар еді, ал патшаның қолы Алайда өзбектердің сұлтандары қырық мың болған. Ұбайдолла хан: әрқайсысы өз орнында қорғанды мықтап жасаған болатын. Жәнібек <Жау қанша көп болса да онымен сұлтан Ғәждәван қамалын бекітті. Түрікмендер Қаршы жойқынын соғысқандар, өздерінің аздығына бітірген соң, Мауараннәһр қамалдарының жайын патшадан қарамай Құдайдың қуатымен жеңіп сұрады. Патша жеке-жеке қамалдың жай-жапсарын баяндады. Солардың шыққан. Шындығына келсек, Алла барлығының ішінде Ғәждәван қамалын жаулап алуға оңай деп санап, – шыдамдылар жағында болады>1 Ғәждәванға бет алды. Бұл жөніндегі хабар қалған өзбек сұлтандарына деп құран аятын соңына дейін жеткенде, олар сол түні, Бабыр патша мен түрікмендер Ғәждәван маңына оқыды да, қайта оралды. Кескілескен жетіп, ордасын тігіп, қамалды алу үшін қару-жарақтарын дайындауға шайқас болды. Алла тағала әсіресе кіріскен кезде, Ғәжәуванға кірді. Таң атысымен сап түзеп, қамал билік басындағы үкімет иелеріне өз маһаллаларында жауға қарсы шығуға құдіретін көрсетті. Олар әскерінің дайын тұрды. Бұл жақтағылар да соғысқа бет алды. Өзбектер маһалла көптігіне және қару-жарақтарының ішінде болғандықтан шабуыл алаңы тарлық жасады. Асығыстық жасап, молдығына масаттанбауы керек. әр бұрыштан жаяу мергендер оқ атты. Әлем патшасының патшасы, бар Бір сағаттың ішінде ислам шеңгелі кәпір мен дінсіздердің байлықтың, патшалықтың иесі қолын қайырып тастады, исламның Алла әркімге лайықты нәрсе береді, әркімнен қалағанын алады. Ұбайдолла хан бұдан сегіз ай бұрын үш мың адаммен тас-талқаны шығып, қашып кеткен еді. Енді олар қырық мың қарулы атты, толық жасақталған қолдың тас-талқанын шығарды. Бұл оқиға 918 һижри қәмәри жылғы сапар айында (1512 милади жылдың сәуір- мамыры) болған-ды./168/ Патшаның патшалығы Самарқ­ анда сегіз ай болды. Ол Самарқанға келген кезде, Самарқан тағының баспалдағына табан тірей алмады. Оның хал- ахуалында ретсіздік көбейе түсті. Содан Самарқан тағымен қоштасып, Хисарға кетті. Дереу шаһ Исмайылға үсті-үстіне елшілер жіберіп, жағдайды айтып, жалбарына көмек сұрады. Ол патшаның тілегін орындады. Оған өзінің бас әмірі Әмір Нәжімді алпыс мың адаммен көмекке жіберді. Сол жылдың қыс айының басында олар тағы да өзбектерге қарай бет алды. Қаршыға жеткенде, Ұбайдолла 1 (2-сүре, 249-аят) 246

туы жеңістің ең жоғары тұғырында бардым, рұқсат қағазды көрсеттім. желбіреді. Ислам жеңісінің самал желі /169/ дінсіздердің қара жалауын Ол біраз ойланып тұрды да, сыртқа сұлатты. Содан бірден жеңіліске ұшырады. Сөйтіп, олардың көбісі шықты. Маған екі жүзге жуық ат өлтірілді. Өзбектер Қаршыда түрікмендердің оғынан алған барлық және осы мөлшердегі қой, түйе, кем-кетіктің орнын кек семсерімен қайырды. Әмір Нәжім мен барлық құлдарын үй мүлкі, тағы басқа әр түрікмендердің әмірлерін олар тозақ отына аттандырды. Патша тас-талқан түрлі маталар мен заттарын алдыма болып жеңіліп, Хисарға шегінді. /170/ алып келді де: \"Сіз бала-шағам Патша мен Саид ханнан қалған моғол әскерлері мен патшаның мен әйелім, үстіміздегі күртемен қызметінде жүргендер және басқа да моғолдар арасында алауыздық туды. кетуге рұқсат етіңіз. Мына жердегі Бұл оқиғаның баяндалуы ұзақ әңгіме. Қысқаша айтқанда, бірде түнде әмір барлық заттарды түгел алыңыз және Аййуб бекжак, әмір Мұхаммед, Йадгар мырза және Назармырза басқа анау, рұқсат қағазда жазылған артық моғолдармен бірігіп, Бабыр патшаға шабуыл жасады. Патша жалаңаш мөлшерден мені құтқарыңыз», - деді. күйде қиындықпен әупірімдеп Хисар қамалына тығылды. Ал олар далада Мен есептеп қарасам, барлық мал- ұстағандарының қамалдан тысқары бәрін алып, тазалап, Қайыртегін мүлкі рұқсат қағаздағы соманың тауларына жол тартты. жартысына да жетпейді екен. Оны Патша оларды тойтарып тастауға күші жоқ, дәрменсіз еді. Хисардың келтірудегі мақсат: олардың қандай қамалын билеуді өзінің сенімді әмірлеріне қалдырып, өзі Құндызға зұлымдық пен қатігездік көрсеткенін бет алды. Хисардың қамалдан өзге барлық уәлаяты тұтас моғолдарының айту. Хисар елінің барлық мал-мүлік, билігіне өтті. Моғолдарда \"Мекен бос болатын болса, доңыз төбенің азығын толық тартып алып, ысырап басына шығады\" деген мәтел бар. “ Әр бір есектің көті, бір есектің басы етіпбосқажойды.Соданмұсылмандар болды, әр бір аю бір аюға ие болып шыға келді”. Олар зұлымдық пен арасында қатты ашаршылық жаулық жеңінен зорлық пен қыспақ қолын суырып, азғындық шеңгелімен басталды. Бүкіл Хисарда бар болғаны бағынышты елдің әйел, бала-шаға, қара тобырдың мал-мүлкіне бас алпыс-ақ адам қалды. Көп адам өз салды. Моғалдың бір абыройлы адамының бірі менің қызметшім адамдарының өліктерінің етін жеді. болған. Ол маған бір әңгімесін былай деп айтқан еді: \"Маған жеп-шөп алуға Аштықтан өлген адамдардың етін рұқсат қағазын тапсырып, Вәхшқа бір малшыға жіберген\". Оның үйіне жеп талғамау ете алмағандықтан олар жанындағы тірілерге бас салатын, сөйтіп бірін-бірі қырып, ақырында бәрі өлді. Олардың адам жаны түршігерлік жексұрын істері затының оңбағандығынан, төмендігінен туындаған еді. Жағдайдың сонша ауырлағанын мынадан көруге болады: отыз-қырық мың адамнан екі мыңға жуық адам ғана қалған. Ал қалғандарының бәрі зұлымдық құрбаны болып, кек қылышпен жойылды. Әйелдері мен балалары өзбектердің тұтқыны болды. Содан күні бүгінге дейін сол қорлықтан жер болып әрең жүр. Ұзын сөздің қысқасы, осы апатқа қоса сол қыста толассыз қар жауып, жазық дала тауға, таулар жермен- жексен далаға айналды. Бұл адасқан бақтың шошқасы және таудың аюы болған қауым зұлымдығын арттырған сайын береке азая түсті. Олар үшін де астық жағы да тапшы 247

бола бастады. Даладағы шөп қардың Нілді тасып, жалынды айналдырар астында қалды. Сондықтан атқа шөп табылмады. Өз азықтарынан гүлзарға. да ештеңе қалмады. Сол себепті бұл қарғыс атқандар да әбден қысылып, Ол залымдардың көбісі айдынға әлсіреді. тап болып, тозақ отына түсті. Олардың ішінен аз ғана адам құтылды. Олардың әлсіреген хабары Суға секіргендерді жарқылдаған Ұбайдолла ханға жетті. Оның істері қылышпен шауып, тозақ отына ізгі ниетке жақындау болатын. Сөйтіп жіберсе, ал тірі қалғандары тұтқынға ол бұл жауыздарға тойтарыс беріп, түсіп, аянышты хал кешті. Хисар мемлекет тәртібін ретке келтіріп, халқына олар бір жылдың ішінде /171/ әділеттілікті орнату қажет деп қаншама зардап шектіртсе, құдіретті санады. Қыстың аяғын ала Хисарға Алла тағала бір сағаттың ішінде бет алды. Жолдан тайған моғолдар Ұбайдолла хан арқылы бұларға өзбектердіңбет алғанын естіген соң, көресіні көрсетті. Өлең: барар жері қалмады. Өйткені, Бабыр патшаға баратын беті жоқ-тын. Ал, Бір сөз тыңда! Осы Сағди шайрден,/172/ Әндіжанға Саид ханға баруды жөн көрмейтін, себебі хан қызметінде Тікен еккен болсаң гүл алмасы анық. болғанда әркім өз бетімен кетіп қалып сенімнен айырылған болатын және де Хисар суынан және ұшқыр зорлық қолдары кесіліп, ал бүлікшіл қылыштың жүзінен құтылғандар аяқтары сынған еді. Осындай жоғарыда айтылғандай, бәлкім ол себептермен олар хан сарайына жағдайды баяндау мүмкін де емес баруды ойлаған жоқ еді. Әрі қар қалың шығар, Әндіжанға Саид ханның жауғаннан жолдар жабылып қалған- қызметіне барды. ды. Соның салдарынан Сорхаб және Вәхш тауларында бекініп қалды: бір Мен әмір Аййуб бекжактан жағынан оларға Сорхаб суы қорған естігенім бар еді. Ол айтатын: болса, екнші жағынан – тау қорған «Моғолдың үстемдігін, өзіме һәм болды. Енді бір жағынан қалың қар халыққа жасаған жауыздығын тосқауыл жасады. көргенде талай рет Аллаға жалбарынып: бұлардың басына Өзбектер жақындап келгеннен бір пәлекет, зауал келтіре гөр, кейін, олардың атырабын тексеріп мұсылмандардың азат болуына себеп шығып, берік бекінгенін көрді. болсын деп тіледім», - деген-ді. Алайда «Ғұмыр деген шілденің күнінде еріп кетер қар сияқты» деп Бұл оқиғаларды айтудағы мақсат – айтқандай, қалың қарға сеніп жатқан билік жүргізушілер мен әміршілердің шақта, екі-үш күннің ішінде қар адам өмірін, мемлекетті талқандайтын еріп кетіп, тар алаң аршылып, кең қорлық-зомбылық жасаудан аулақ жол пайда болды. Сол кең жолдың болу кереектігін һәм әділеттіліктің ашылғанына өзбектер қуанса, ал бұл мемлекеттің берік негізгі және қарсы жақтағыларға қорқыныш, үрей өмірдің хош иісі екендігін ажырата, туғызды. Таң атысымен өзбектер осы түсіне білуді көрсету. <Алланың жол арқылыы оларға шабуыл жасады. көмегі – бұл сирек сый, ол лайықты Мұны моғолдар қауымы көріп, суға құлға ғана беріледі>. секірді. Өлең: Қысқасын айтқанда, сол қауым­ Ойла! Хәлел үшін от айналар гүлзарға, ның қырсығынан патша Хисарды қолынан шығарып алды, ол 248 өзбектердің қолына өтті. Патша істер әлі де реттелер деген үмітпен Құндызға келді. Бұдан былайғы соғыс үшін патшаға көп нәрсе қажет еді.

Сол уәлаятты адамгершілік жасап, 30 – әңгіме. патшаға бере алмады. Дегенмен патша табиғатынан мейірімді адам НЕМЕРЕ АҒАМ СЕЙІТ болғандықтан, бұл қыспақтарға МҰХАММЕД щыдады, Мырза ханның өлкесіндегі істерге қол сұқпады. Сөйтіп Хисарды МЫРЗА. <АЛЛА ОНЫ алудан үмітін үзіп, Кабулға оралды. ЖАРЫЛҚАСЫН!> Патша Мауараннәһрды алған соң, Бұлжайындабұрынбаяндалғандай, Кабулды Сұлтан Насыр мырзаға Саид хан 917 һижри қәмәри жылдың берді. Сұлтан Насыр мырза Кабулда (1511 милади жылдың 13 мамыры ) болатын. /173/ Патшаның келе жатқан сапар айының он төртінші жұлдлызы хабарын ести салысымен қарсы күні Бабыр патшамен хош айтысып, алуға шықты. Ол ықыласын кешірім Әндіжанға кетті. Қашғар маңындағы алақанына қойып айтты: «Мен бейбақ шайқаста жеңіске қол жеткізді. барлық істерде сізге адал қызмет етуді Сонымен қатар патша Самарқанды өзіме мақтаныш тәжі деп есептеймін. жаулап алды. Әндіжан уәлаяты хан Кабул – құт мекен әрі береке қонған үшін азат етілді. Бұрын Сұлтан Аһмет жер. Сіз бақыт аяғын мемлекет ханның балалары жайында баяндаған тағына осы жерден қойдыңыз. кезінде Сұлтан Хәлел тығырыққа Содан маған тағдырдың жазуымен тіреліп Әндіжанға келген-ді. Жәнібек осы жерге қайта орын тептіңіз. Бұл сұлтанның аттан жерге басымен иелік гүлдендірушінің қазынасы құлап миы шайқалған еді. Сол сияқты еді. Сондықтан осындай істер уақытта Сұлтан Хәлел сұлтан келді. үшін гүлдендіріп, сақтадым. Егер Жәнібек сұлтан: « Сейіт Мұхамед рақымдылық жасап жоғары мәртебелі мырза менің немере ағам сондықтан жарлық шығарсаңыз, жұмыстарды онымен Сұлтан /174/ Әлі Мырза істеу жөн деп білсеңіз, оны бекжак, Дорба нуйағыт үшеуі Сұлтан орындауға міндетті болар едім, қай Хәлел сұлтанды өлтірсін. Содан біз қалағаныңыз болсын». Патша мұндай олардың моғолдармен ара-қатынасын адамгершілік көрсеткен Сұлтан бір жолата үзгеніне сенеміз. Әйтпесе Насыр мырзаға өте ризалықпен көңіл бір орайы келіп қалса, олардың түкпірінен орын берді және әр түрлі бізге қарсы бүлік шығарып, моғол жомарттық көрсетіп, ілтипат білдірді хандарына қосулулары мүмкін»,- деп әрі Ғәзнинге оралуға рұқсат етті. Сол бұйырды. Әлгі үш кісі өз жандарынан күндері Сұлтан Насыр мырза қайтыс қорқып, Сұлтан Хәлел сұлтанды болды. Содан кейін-ақ Ғәзнин үшін Ахси өзеніне батырып, марқұм әмірлер арасында жік шықты. Ол етті. Сұлтан Халел сұлтан Саид жайында алда айтылатын болады. ханның інісі болатын. Шет жақтарда Патша өзі Қандаһарды алғанша жаумен соғысып, алысып, әр түрлі Кабулда болды. Содан соң Үндістан толқу жүріп жатқан шақта, әлгі үш жеңісіне қол жеткізді, олар жайында кісі бұл жерде жалпы тыныш өмір жеке-жеке реті келгенде баяндалатын кешті. Себебі ең күшті жау өзбектер болады. болатын. Өзбектер рақымдылық жапқышын өлке аумағынан сырып тастаған-ды. Бұл үш кісі күдікті жағдайда болды. Өйткені Саид хан кек алады деп қауіптенді. Осы аралықта хан Дорбаны мас қалпында өлтірді. Себебі Дорба ауылдың адамы 249

болатын және ешқашан хандарға берілді. Сөйтіп Дорбаның басын жақын жүрмеген, үнемі Моғолстан кесіп, бұдан былай ешкім әдепсіздікті мен Өзбекстан даласында қазақылық өзіне ұран етпес үшін және өз істерін және қарауылдық жасап, тіршілік тек қана әдептілікпен жасауы үшін етті. Ешқашан әмірлік жоғары басқаларға ғибрат болсын деп қақпаға дәрежеге көтерілген емес. Сол кезде іліп қойды. ол кісімсіп өзін билік тұтқаларын ұстаушылардың бірі деп білді. Ол Осы оқиғадан соң, үштіктің патшалар жұмсақ және сыпайы бірі Сұлтан Әлі мырза Самарқанға сөйлеуді ұнатады, ал қошемет Бабыр патшаның жанына қашып білдіруді шәкірттердің ең жексұрын кетті. Бауырлары әмір Аййуб, әмір қасиеті деп санайтын. Әрі ірі сөйлеу Мұхаммед, әмір Ибраһимге барып құдіреттің нышаны деп түсінетін. қосылды. Осындай дөрекілік, өркөкіректік көрсету әмірдің халықтың көз НемереағамСейітМұхаммедмырза алдында құдіретті ете түседі. Міне әлгі үштіктің басшысы болғандықтан осы іспеттес ойлар оның көкірегіне анталаған үрейдің иіріміне батты. ұялаған-ды. Оның миы жалған, Бұл оқиға Ахсиде болған. Ал немере сандырақ мақтанға толды. Қорқыныш ағам Әндіжанда еді. Саид хан әмір пен үрей бойын билеп, аурулығына Қамбарды Ахсиден хат жазып, суыт қарамастан, шалт мінез көрсетіп түрде немере ағама жіберді. Онда : дөрекі сөйлеуді өзіне ұран ететін. «Дорба бір есек екен. Ешбір есек оны Бірде щарапты көбірек ішіп, есінен дорба етіпте қабылдамас”,-деген. танып қалды да ақылын менмендік Сөйтіп ол әдептілік қақпасын жапты пен бұзақылық /175/биледі. Содан да әдепсіздік жолымен жүрді. Ал оның тілі сол жауыздық отының немқұрайды істерімен патшалықтың ұшқындарын жан-жаққа шашты, абыройын түсірді. Болған оқиғаны шатасып аузына келгенін айтты. Хан кек алу үшін екен деп қалмаңыз. қанша сабырлылық сақтап, асқан Болған іс болды, /176/ өтті, кетті. мейірімділікпен бұлай сандырақтауға Сіздің қазіргі қызметіңіз өткен болмайтынын ескертсе де, ол дөрекі жағдайды ұмытуға мәжбүр етті. сөйлеу мен әдепсіз мінез көрсетуін Өткен уақыттың тыныс-тіршілігі сол қоймай, ханның өзіне құлақ аспады, қалпында қайталана алмас. Осыған қайта керісінше жауап берді: «Егер ұқсас өткен істі қайта қиял тақтасына ата-бабалары әскер жасақтамаған сызып түсіре алмайсың». болса, онда тақтың мұрагері бүгін қандай ұлы істерді басқарып аяғына Әмір Қамбар жүріп кетті, ол дейін жеткізе алмақ? Бұл перзенттері осы сөздермен әйтеуір немере неге қабілетті, қандай істерді ағамды жұбатып көңілін орнына басқарып алып кетпек? Бұл ұлдың келтіргендей болды. Соның артынша қолынан не келер еді? Және олардың хан Әндіжанға кетті. Жомарт ілтипат қолынан не шешілмек?». Ол Саид һәм үлкен сый-құрмет және кешірімге ханға осылай жауап қайырған соң толы нәсх жазу түрімен жазылған ханның ашу-ыза оты сабырлылық хаттан әрі қымбат сыйлықтардан пен тыныштық қырманын өртегені кейін немере ағамның жүрегіндегі оснша, оның күлі Дорба ғұмырының бұрынғы үрейден дәнеңе қалмады. көзін көр етті. Сол кезде жазмыштың Әрі олардың сыйластық қатынастары үкіміндей жас жігіттің басынан мен достық байланыстары күн өткен тіршілік дорбасын алуға бұйрық сайын арта түсті. Содан өмірінің соңғы кездерінде бір-бірін көрмесе 250 іздеп, тұра алмайтын, жырақтап кетсе хан немере ағамды еске алып,