Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

сияқты екі хан арасында сандалып, балаларына жұрты мен Алаша ханның қашып қазақ жаққа барды. Одан Қытай шекарасынан Қашғарға, Тұр Қазақ-қа (Тұран мен Иранға) Тұрфан, Шалыш, Құнжа, Ақсу жәе кетті. Ол жерден Бұхараға Убайдолла Үш-ке дейінгі жерді алып жатқан ханға барып, одан да қашып Бабыр иелігін тапсырып, өзі қасында қалған патшаның қоластына кетті. Патша аз ғана адамдарымен Моғолстан оны құрметтеді. Содан бүгінге дейін даласына кетті. Ол Моғолстанда бес Үндістанда тұрады. жыл тұрды және осы уақыт ішінде айтарлықтай ештеңе де болған жоқ. Оныншысы – Тоқта Бұға сұлтан, Бірақта ханның дәулетті күндерінің ол да Үндістанда тұрып, сонда өз таңын бақытсыз қара түнге ежткізген ажалынан дүние салды. Сөйтіп ол да сол оңбағандар ханға: «Шаһибек хан ағасының жанында /15/ орын алды. сіздің құрметіңізді сақтайды, егер Ал Сұлтан Аһметтің басқада сегіз ол оны істемеген күннің өзінде, бір ұлы бартұғын. Олардың әр қайсысы бұрышта жайғасуымызға рұқсат сәби шағыңда өз ажалынан әр түрлі етеді»,- деп азғырды. Менің немере кезде дүние салды. Ода төрт қызы ағам <Алла оны кешіркей> айтқан: болды. Тұңғышы – Ләһл Шад ханым. «Алаша ханның өлімінен кейін бірде Оның шешесі қара тобырдан шыққан. мен Ақсуда Сұлтан Маһмұд ханның Ол қадірлі кісілер қатарына жатпаса жиналысына қатыстым. Ол назарын да Мұхаммед Әмин мырза ибн Әмір маған /16/ бұрып: «Ақсуда патшалық Жаппарбердіге берген еді. ол дулат еткеннен Ташкентте орамал руынан-ды. Алаша хан қоластында жуғанның өзі артық», - деді. Менде: ұлыс бегі қызметін атқарды. «Әрине тәуір, егер Ташкентте орамал жууға рұқсат етілсе», дедім. Хан бұл Екіншісі – Маһим ханым. Оны сөзімді көңіліне ауыр алып қалды. Әдік сұлтанның ұлы Бойлаш ханға берді. Ең ақырында қалай болғанда да әлгі оңбағандар ханды Ферғанаға алып Үшіншісін маған аттастырған. Бұл келді. Ол кезде Уланг Задакан Тус-да жайында алда айтылады. жайлауында жүрген Шаһибек ханның құлағына жетеді. Ол сол заматта Төртіншісі–ҚадишаСұлтанханым. адам жібереді, ол жақта оның кісілері Сұлтан Аһмет хан қайтыс болғаннан бар болатын, олар ханды Хожәндқа кейін Қадиша Сұлтан ханым мырза келген жерінде кездестіріп, ханды Әбубәкірдің қолына түсті. Әбубәкір әлі бес баласымен қоса өлтіреді. Алаша ханның астанасы Ақсуды Олардың шейіт болған тарихын «Ләб жаулап алды. Ол Қадиша Сұлтан Дәрияи Хожәнд» (Хожәнд өзенінің ханымды баласы Жаһангерге берді. жағасы) сөзінен тапты. Бұл оқиға да Жаһангер өлтірілгеннен кейін, оны жазылған болатын. Шаһ Мұхаммед сұлтан ибн Сұлтан Мұхаммед сұлтан ибн Сұлтан Сұлтан Маһмұд ханның алты Маһмұд ханға береді, бұл оқиға баласы болған – бесеуі әкесімен кейінірек баян етіледі. шәһид болды, ал ханның үлкен ұлы Сұлтан Мұхаммед сұлтан болатын. 4-әңгіме. Хан Моғолстаннан Шаһибек ізеттілігіне үміттеніп, оған кеткен Сұлтан Маһмұд хан және кезде Сұлтан Мұхаммед сұлтан оның балаларының әкесін мұндай әрекетке бармауға қаншама үгіттегенімен ештеңеге аянышты өлімі жайында. қол жеткізе алмады, ақыры әкесінен Алаша хан бақи дүниелік болған 151 соң, Сұлтан Маһмұд хан ағасының

бөлініп Моғолстанда қалып қойды. мақтық істер қаншалықты жазғыруға Оның да басына іс түсті, ол жайлы және адамдардың қарғысына негізгі тарихта айтылады. Алла себепші болған болса, бұл істер қаласа. Ол Моғолстанда қала алмады, бүкіл адамдардың рахметі мен еріксіз түрде Қыпшақ даласына қолпаштауына себепші болады». Бұрындық хан мен Қасым ханға Оның азғырып, арбауы сонша, жанына кетті. Оның нөкерлері бәлкім Байсұңқар мырза осыған алданып Шаһибек хан Сұлтан Маһмұд ханды оған барды. Содан ол мырзаның өз қамқорлығына алатын шығар деп өмірі оқтай садақтың адырнасынан теріс жолға тайдырып, Ташкентке тартылып, бақи әлемге жөнелді. алып келді. Өзбектер Ташкентте оны әкесінің жанына жайғасытырды. Сұлтан Маһмұд мырзаның барлық Одан Шаһ Мұхаммед сұлтан атты бір ұл қалды, ол жайында ханның өмірін баяндаған кезде айтылады. 5-әңгіме. Менің әкем Мыр- иеліктерін ол өзіне қаратты, осы кезде за Мұхаммед Үсейін оның миын тәкаппарлықтың желі көрегеннің өмірінің ақыры делдитіп жіберген болатын. Менің жайлы <Алла тозақ отынан әкем Қайыртегінге кеткенде, ол өзінің тәуелсіздігін толық иеленген құтқарғай> еді. Хұсрау шаһ онымен кездесуге жалбарына сұрады, сондықтан менің Хандар Ахсиде Шаһибек ханның әкем Хисарға келді, ал Хұсрау шаһ тұтқынына түскен кезде, менің әкем оны қарсы алуға Шынар Бағына Өретөбеде еді. оны мен хандардың келді. Хұсрау шаһ оған шексіз арасында Шаһибек хан тұрған адамгершілік және ілтипат көрсетіп, кезде, әкемнің хандарға барып сонан соң былай деді: «Сіздің қосылуына жол болмай қалды. құрметті де құтты қадамыңыз – Сонан соң еріксіз Қйыртегінге бұл Алланың шарапатының бірі, қарай бет алды. Сол кезде Хисарда, себебі қазір Шаһибек ханның жорық Құндызға және Бадахшанда Мырза жасап тұрған кезі, ол арғы жақтың Сұлтан Әбусаидтің әмірлерінің бірі жорықтарынан тынышталып, енді – Хұсрау шаһ отырған еді. мырза осы өлкеге қарай бет алды. Осы кезге Сұлтан Махмұд өлген соң, оның дейін біз өзбектермен соғысып көрген баласы сұлтан мәсуд мырзаны екі жоқ едік, олардың соғысы қалай көзін шығарды. /17/ Бұл жағдайда жүргізетін тәсілдерін біз білмейміз, Байсұңқар мырза ибн Сұлтан Маһмұд ал әрбір тайпаның ұрыс жүргізумен мырза Самарқаннан қашып кеткенде, қарым-қатынас жасауда өз әдіс-тәсілі Хұсрау шаһ оған адам жіберіп, өкініш болады. Әрбір тайпа уақыт пен жерге білдіріп, былай деп сәлем айтты: қарай әртүрлі әдіс-тәсіл қолданады «Болған уақиға, өз өмірім үшін да әлгі әдістері белгілі болғанша ол қауіптенгендіктің салдары еді, себебі Сұлтан Мәсуд мырза мені өлтірмек болды. Енді сол айыбымды жуып- шаю үшін және мемлекет игілігіне орай үлкен де баянды ыждаһаттылық көрсететін боламын, бұрынғы ақы­ 152

тайпаға қарсылық көрсету оңайға байқағысы келді. Бұл сапарында оған түспейді. Сіздер мен олардың оншалықты ауыр шабуыл жасамады, арасында бірнеше рет бейбітшілік қолына түскен олжаны қасқыр те, соғыс та өтті және араларыңызда сияқты қақты да жалт берді. Ол жеңіс те, жеңіліс те болды, енді сіз келесі жолы келгенде Хұсрау шаһтың нені дұрыс деп тапсаңыз соның бәрін адамдары қолын бір сілтегеннен- бізге айтыңыз, біз соны басшылыққа ақ дастарқан үстіндегі шыбындай алатын боламыз. Менің иелігімнің бытырай кететінін түсінді. Осы қыс нығаюы сіздің күшіңіздің арқасында ол Хорасанды да барлап көрейін деді. болар, осы келіссөздің бекітілуінің кепілі Сұлтан ханым бегім, Сұлтан Олжаны өзімен бірге алып, Аһмед мырзаның қызы, менің Бәлхқа барды. Бәлхтың әкімі ханзадам, /18/ бұл істі құптап, Сұлтан Құлыншақ еді. бәдиһ әз- қолдаған болса, онда екі жаққа сүйеу Заман мырза ибн Сұлтан Үсейін және сеніміне лайық болған болар мырзаның атынан басқарып тұрған. еді». Шаһибек хан Бәлхты қоршауға алды және сол қысты Бәлхты қоршаумен Оосы секілді бос сөздер айтып, бұл өткізді. Хорасан жұрты қаншама одақты уақыт кеңістігіне сыйдырып майданға шыққанымен, оларға бас ұсынды. Ташкент пен Өретөбені сұғып, Бәлхты азат етуге шамалары жаулап алу негізінен Саратан да жетпеді. Осы қыста Шаһибек мезгілінде ал еске алынып отырған іс хан Хұсрау шахһ пен Хорасан елін шамасы мизанның соңында болған. таразылап көргенде, оның тасына (шамамен 1503 милади жылының ешкімнің тең келмейтінін білді. маусым айы-ауд) Бірақ Шаһибек хан Бәлхты қоршап Осындай жағдайда Шаһибек тұрғандықтан /19/ Хұсрау шаһқа ханның шабуыл жасағаны туралы тиісе қойған жоқ. Хұсрау шаһтың хабар келіп жетті. Хұсрау шаһтың адамдары қайта жиналып, оның ісі адамдары бытырай бастады – кімнің оңала бастады. Ол Шаһибек ханға қамалы болса сонда барып тығылды, үздіксіз елшілер жіберіп, сол кезде ал қамалы жоқтар тауға, шатқал мен жөн көрген сөздерді айтып жатты. үңгірлерге бас сауғалап қашты, содан Шаһибек хан оғанның ыңғайына бір-бірінен хабарсыз қалды. Хұсрау қарап, сөзбен де басқаша да жауап шаһтың кісілері жан-жаққа қашқан қайырып отырды. кезде әкемде Қайыртегіннің биік таулы аймағына қашты. Ол таудың Сол қыста Хұсрау шаһ өзінің қысы өте қатты. Қысы қатты болса, қауіпсіздігіне сенімді болып, жаны жауын-шашыны да одан асып түседі. тынышталған соң, ол Қайыртегін Қайыртегінге келген кезде қалың қар туралы, ол жақта қар қалың түсіп, жауа бастады және аспан бір ай бойы ешкімнің жүріп-тұруға мұршасы ашылмай қойды. Қардың қалыңдығы келмей қалды деген хабар естіді. Ол он екі сүйемге шейін жетті. Үйге Қайыртегінге қарай өз бауыры Әмір немесе шатқалдарға бекінгендердің Уәліні сегіз мың әскермен шабылға сыртқа шығуы және қозғалуға жөнелтті. шамасы келмей қалды. Қайыртегінге бұл тараптан қауіп Шаһибек ханның бұл келісінде болмайды деп олар бейқам болатын, Хұсрау шаһты жаулап алу ниеті жоқ әркім бір-бірінен алыс-жақын болатын. Ол тек қана Хұсрау шаһтың отырғанды. Хұсрау шаһтың әскерінің қарсылық көрсететіндей шамасы жақындап келе жатқандығы жайлы бар ма, әлде жоқ па соны ғана хабар жеткенде шамасы келгендері сол заматта жиналып; бес жүздей 153

адам басқосып, жолдарды бөгеді. Оған мысал оның төңірегінде Қардың қалыңдығы сонша, адамның жауынгер ерлер, жаһандық ақыл жолдан шығуға мүмкіндігі болмады. иелері жинала бастайды. Ал Жаяу екі жақ соғысқа кірісті. Ұрыс оның қарсыластарын керісінше таңертеңнен кешке дейін жалғасты. тәкаппарлық надандыққа, жауыздық Ақырында адамдардың атуға оқтары салдарға дұшар етеді. Оның барлық да, жебелері де таусылды, себебі екі көреген кісілерінің көздерін – соқыр, жақтан атылған оқтар қарға сіңіп ұқпа құлақтарын – таскерең етеді. кетіп жатты. Жау жағы өте көп еді, Сөйтіп бала әкеге, ағайын ағайынға бірінің артынан бірі келіп ұрысқа қарсы шыға бастайды. Бұл алғы сөзді кірісіп жатты. Жау жағы осылай мынадай мақсатпен баяндадық. соғысты жалғастыра берді, ал мыналар жағында бір-ақ топ болатын. Шаһибек хан – Шаһ Бұдағ Бұлардың жебелері таусылып, сұлтанның ұлы, ал ол - Әбілқайыр намазшам кезінде олар қашуға бет ханның ұлы болатын. Әділқайыр алды. Менің әкемнің әмірлері ішінен хан қайтыс болған соң, қайшылыққа Бақ Басар оғлан, Хош Рай көкілдаш толы жұмыстар мұраға қалды. Содан және бірнеше адам оққа ұшты. Ал әркім әр жаққа тартты, текті адамдар менің әкем алты адаммен қашып немесе ел үмітпен қарап отырған кетті. Олар Қашғар мен Әндіжанның сұлтандар мен ханзадалар жан- арасында, осы уәлаяттардың жаққа бытырап кетті. Бұл әңгіменің шығысында орналасқан Ферғана тоқ етері мынау: Шаһибек хан уалаяты тауына қарай тартты. Ол алауыздықтан әуре-сарсаңға түсіп, тауда шегірек деп атадатын жұрт өмір шарасыздықтан Мауараннәһрға кетті. сүрді, сол кезде олардың саны көп Мауараннәһрдың патшалығының болатын және малдары да қыруар еді. тізгіні Сұлтан Аһмет мырза ибн содан көп ұзамай Мырза Әбубәкір Сұлтан Әбусаид мырзаның қолына оларды қырғынға ұшыратты. тиген еді. сұлтан Аһмет мырза өте дәулетті патша еді және оның Хұсрау шаһ біздің барлық күшті, мемлекет басқарудың қыр- қызметшілеріміз бен малымызды сырын игерген, жоғары мақсат көшіріп Құндызға алап кетті. көздейтін ұлы әмірлері көп болды, олар қызмет етуге өздеріне әмірлерді Әңгіме осы жерге жеткенде де шақыратын. Сондай әмірлердің Шаһибек ханның ахуалы жайлы бірі – Бұхараның билеушісі әмір қысқаша айтып өтпесек, әңгіменің Абдоәлі тархан болатын, Шаһибек мәні ашылмайды. /20/ хан да оған қызмет ете бастады. Әмір Абдоләлі оны өзіне жақын, сенімді 6-әңгіме. адамдардың қатарына алды. Басқа да бірнеше сұлтан оның қол астына Шаһибек ханның істері қызметке кірді. Осыған қарап-ақ жайында Сұлтан Аһмет мырзаның ұлылығы мен беделінің күшті болғандығы Әзірет Толық Хәкім, Хаққа жөнінде қорытынды жасауға болады. Әкім, Ұлылық­тың Ұлысы, Сұлтан Аһмет мырзаның көзі тірісінде Шаһибек хан Абдоләлі даралықтың хикметі мен қаһарлық тарханның қазметінде жүрді. Сұлтан Аһмет мырза мен Абдоләлі үкіміне орай бірін салтанатты тәжбен тархан бір мезетте өлгендіктен, /21/ Шаһибек хан Түркістанға кетті. Ол көтеріп, замандастар арасында ерекшелендіреді. Ол үшін әуелі бұл мақсатқа алғышартын дайындайды. 154

сондағы Сұлтан Маһмұд ханға қол жаулап алғанға дейін Шаһибек ханға созды. Хан қолынан келгенінше қызмет ету үшін оған кездесуге көмегін аямады. Сөйтіп ханның тоқтаусыз асықты. Ол оған әр түрлі көмегімен Шаһибек хан Бұхара мен сый-сияпат көрсетті. Тәнбәлдің Самарқанды өз билігіне алды. Оның атынан жағдайға қарай ізгі тілегін әскерінің саны екі жүзден үш жүзге, білдірді. Сол жылы Шаһибек хан одан елу мыңға, бәлкім алпыс мыңға осыған қанағат етіп, кері оралды. жетті. Түркістанға барған уақыттан Ташкент және моғолдардан көңілі бері Сұлтан Маһмұд ханның жайланған соң хисарлық пен жәрдемімен күннен күнге күші арта хорасандықтар туралы ойланды. түсті. Әрі игі жақсылар, сұлтандар Бірақ одан бұрын Әндіжан және мен әмірлер,сонан соң Әбілқайыр Тәнбәлдің мәселесін біржола шешіп ханның Қыпшақ даласында абдырап алғысыкелді. /22/ Сонан соң асықпай сергелдеңде жүрген елі ол қай жерге Шаһибек хан Хисар мен Хұсрау жетсе де оған келіп қосылып жатты. шаһты жаулап алуға аттанғысы келді. Бұл Хорасан жолының басы Самарқан мен Бұхараны алған соң, болғандай еді. оның масаттанғаны соншалық өзінің қамқоршысын құртуға бел буды. Ал Ферғананың маңызды қалалары­ қамқоршысы өзі қамқорлығына алып ның бірі саналатын Мерғинанға жүргеннің алдында дәрменсіз болып жеткенде Тәнбәл Ферғананың бар­ шықты. Бұл хабар Алаша ханға лық қамалдарын тастап, күшін жеткенде ол бауырына көмек беру Әндіжан қорғанына жинады. Бұл үшін Моғолстанан аттанып кетті. Бұл хабар Шаһибек ханға жеткенде, жайында бұрын ханды Шаһибек хан ол және оның ақылгөй кісілері бір тұтқынға алып, сонан соң босатып жерге топтасқанды жөн көріп, істің жібергенін қысқаша баяндалды. Ол оңай болатынын айтты. Сондықтан шамасы жеткенше ханның әскерінен тез арада сол жаққа қарай бет алды адамдарды бөлуге тырысты. Сөйтіп және Тәнбәлдің қамалда бекініп өзбек әскеріне отыз мың моғол алатынын ойлап, Шаһибек хан қосылды. мысра: оны жалғыз өзі қоршауға алуға, ал басқа сұлтандар Әндіжан маңайына Гүл еді жасылдыққа да оранған. шабуыл жасап, қорғандарды алып, елді тұтқындап, ойрандап, қайта Шаһибек хан Ташкентке қайта оралуға тиіс болды. Осылайша келесі оралды. Ол Самарқанға тоқтамай, жылы келгенде оларды түпкілікті Хисарға шабуыл жасап, Бәлхты жойып жібермек болды. Алайда қоршауға алды. Бұрын айтылғандай, ажал қолы таңбалдың алқымынан 909 һижри қәмәри(1503-1504милади) алып, оны алға салып жібергендей жылдың қыс мерзімін бәлхты еді. Өйткені ол Әндіжан қамалынан қоршауға алумен өткізгендіктен, шығып, тегіс жерде шайқасуды көктем шыға Самарқанға келді. мақсат етіп, он мың адаммен сыртқа Самарқан даласында бір-екі шықты. Шаһибек хан жеткенде ай қоныстанып, билік аумағын оның жер қайысқан қолынан Тәнбәл кеңейту үшін басқыншылық тізгінін адамдарының көзін құм басып, Әндіжанға қарай бұрды. олар кері қайтуға мәжбүр болды. Сөйтіп олар қамалға қайта тығылды. Бірінші жылы ханды жеңгендіктен Қамалға қайта тығылғанға дейін-ақ Тәнбәл және Әндіжанмен айналыса көп адам өткір қылыштың жүзінен қоймады. Себебі ол Ташкенттегі ажал қапты Тәнбәл бауырларымен істерін реттеуді маңыздырақ санады. Сондықтан Шейх Баязид Ташкентті 155

тас-талқаны шығып қашып, қорғанға жеткенін де естідік. Әлемді билеуші бас сауғалады. Келісілген жоспар қандай жарлық берсе де орындалады. бойынша келесі жылға істі оңайлату Ол жаушы Әндіжанды қоршағанына үшін биылға уәлаятты талқандап, екі күн болғанда жетті. Әрі сол күні қайта оралмақ еді. бірақ Тәнбәл өзі қабылдауда болды. Шаһибек хан: бәлені қарсы алуға шықты. Келесі «Біз бұны аса армандап, оған құштар жылға қалдырылған іс қырық күн едік»,- деген. Бізге басқа барар ішінде шешілді. Өйткені Шаһибек жер қалмаған. Шаһибек ханның хан бытырап қашқан саны онша көп сөзін естіп күдіктенсектте өзімізді емес адамдардың қорқып қамалға көңілді де қуанышты көрсетіп, ол тығылғанын көріп, істі бекем қолға жаққа барудан басқа шара жоқ еді. алды. Содан қоршауды күшейтті. Сондықтан соны жөн көрдік. Әкем Қайыртегін жеңілісінен Шаһибек ханды көргенде ол қатты кейін, ол жақтан кетіп шегіректер құрметпен қарсы алды. Әр түрлі арасында болатын. Бір ғажабы, патшалық мейірімділікпен ерекше Тәнбәл Шаһибек ханның жақын ізет көрсетті. Барлық сұлтандар арада келіп қалатыны туралы хабарды мен әмірлеріне: «Мұхаммед есітсе де Шаһибек ханмен болатын Үсейін көреген біздің қонағамыз. соғысқа дайындалудың орнына менің Сондықтан барлығың қонағасы әкемді құрту үшін шегірекке тартты. беріп сыйлаңдар», - деп бұйырды. Шегіректер әкеммен келісіп, Тұрық Әндіжанды қоршауға алып жатқанда Шаран шатқалына бекінді. Тәнбәл де бірнеше күн бойы барлық сұлтандар жетті. Үш күн үздіксіз ауыр шайқас мен әмірлер салтанатты дастарқан болды. Әкемнен естіген едім, ол жайып, қонағасы берді. былай деген: «Үшінші күннің өзінде қулық-айламен өзімізді аман алып Қырық бірінші күнгі таң алдында қала білдік. Ымырт жабылғасын Тәнбәл қамалдың күмбезіне шығып: қатты ойға кеттік. /23/ Егер тағы соғыс болса, ахуал қалай болмақ? Өйткені іске жарамды азаматтар өлді немесе жарақат алды. Енді адам қалмады, ертең қалай болмақ? Таң атқанда қаты үрейлі жағдайға таудың шыңынан Тәнбәлдің әскері топ- топ болып, жүгіріп бара жатқанын байқап қалдық та, қатты қуанып, шексіз шаттыққа бөлендік. Тездетіп жеңіл жарақат алғандарды таудан төмен қарай жібердік. Олар бір кісіні ұстап алып келді. Ол «Түн ортасында бір кісі келіп Шаһибек ханның Қанд-е Бадамға жеткендігі туралы хабар келді. Сондықтан Тәнбәл тез кетіп қалды», - деді. Бұл хабардан тіршілігіміз қайта қуат алып, қуанышымызда шек болмады. Сонан соң дереу Шаһибек ханға жаушы жіберіп, бұл маңайда сергелденде жүргенімізді хабарладық. Ханның 156

«Мырза, менің қызметімді еске Құндыз қорғанын біраздан бері әр түрлі жабдық, қазынамен толтырып түсіріп, балалық шағымызды еске қойып, жалпақ дүниеге жиырма жылға жететін азық жинады, егер алып, маған не сітеу керектігін айт, барлық жол қиылып тасталса, онда қамалда жиырма жыл еш қамсыз бұйрық беріңіз», - деп айғай салды. өмір сүре аламыз деп жар салды». Жиырма жылға дейін кім бар, кім Тәнбәл әкеме бауыр еді. Әкем одан жоқ. Солай бола тұрса да, әр түрлі амал-айла ойластырылып жатқан- әрі айтатын: «Ол маған қаншалықты ды. Шаһибек хан Хисарды қоршауға алды деген хабар жетті. Маһмұд озбырлық іс жасап қатты ренжіссек те сұлтан Амуие суынан өтті. Сол сәтте жиған-тергенінің бәрін тастап, ала арамызда бір үндестік, сабақтастық алатындарын теңдеп, бар еді. сондықтан мен оның Бәйіт: жайын уайымдадым. Өйткені менің Сені ауылдан шығармай жатқанда, қолымнан ештеңе келмейтін. Содан Жүгіңді тие сиыр мен есекке қашуға. мен оған: «Неге қорғанды бекем аласұрып, қашып-пысып бәлкім тауды паналап, бас сауғаларым бекітіп алмайсыңжатырсың?»,- деді./25/ дедім. /24/ Ол: « Шайқасатын орын Бір-екі күннен кейін Маһмұд сұлтан Құндызға ат басын тіреді. Мен жоқ, енді не шара бар?»,- деді. Мен: пақыр қарындастарым және ініммен бірге Құндызда едім. Хұсрау шах «Шарасыздықты мойындап, төмен әкемді Сұлтан бегіммен некелестіріп, той-думан жасағанын, одан кейін түсіп, берілгенің жөн болар», - дедім. оның не істегені бұрын баяндалған болатын, ал бізді Құндызға алып Темір Сұлтан сол жерде болатын. келді. СодантезарадаТәнбәл бауырларымен Құндызда болған кезде Сұлтан бегім перзентті болды. Баласының төмен түсіп, абыржып мені құшақтай атын Абдолла деп қойды. Ол жайында алда әңгіме арасында айтылатын алды. Содан соң оларға бұдан артық болады. Әкем Маһмұд сұлтанның жанында бірге ілесіп жүрді. Олардың мұрша берген жоқ. бәрін бір сағаттың арасындағы қыл өтпес достық пен жолдастық күшті болатын. Себебі ішінде қылышпен жусатып салды. Шаһибек хан қызметінің алғашқы кезеңінде ол мемлекет жұмыстарында Содан қорғандың қақпасын жапты. өте байыпты әрі өз уәдесіне берік болды. Әрқашан рет келіп қалған Бір минутқа тонаудан, үркітуден шаруаны атқарып жіберетін. Егер ол іс пайдалы болса жақсы, ал ол аянбады. іс тиімсіз болса, сол үшін кешірім сұрап, себебін айтатын. Осы іспеттес Ал сол уәлаятты Жәнібек оқиға талай рет олардың және Сұлтан Маһмұд ханның арасында сұлтанға тарту етті де өздері қайта 157 оралды. Әкем Шаһибек ханмен бірге Самарқанға келді. Бірнеше күн әскерге қару-жарақ дайындап, Хұсрау шаһқа қарсы аттанды. Олар Хисарға жеткенде, Хұсрау шаһтың қолында тәрбие көрген Шерам Чеһре Хисар қамал қақпасын бекітті. Шаһибек хан жеке өзі Хисарды қоршауға алды. Бірнеше күн өткен соң Шерам Чеһре кешірім сұрап, төмен түсіп, қамалды тапсырды. Хан уәдесн орындап Шерамды босатты. Ол біраз уақыт хан төңірігенде болды. Содан өзінің негізгі өз елінің қадамдарына қосылды. Одан кейін не болғаны белгісіз. Алайда хан өзі қоршауды жалғастырды. Сол күні Маһмұд Сұлтанға бұйрық берді: «Өз әскеріңнен қосылам дегендердің бәрін алып өзіңе серік етіп, Құндызға қарай аттан. Өйткені Хұсрау шаһ

болып өтті. Бір ғажабы, осындай іс болатын. Ол итаржи әмірлерінен әрі болған жағдайда Сұлтан Маһмұд Тәнбәлдің немере ағасы еді. Бірақ оның кешірімін қабыл алытын, ал Тәнбәл сияқты емес, Сұлтан Маһмұд олары нағыз зұлымдық болатын. Оны ханға үлкен қызмет жасаған. Ол баяндап жату ұзақ әңгіме, ол жалпы Маһмұд сұлтанға қарсы шапты да негізгі тарихта баяндалады. Сондай оны күйретті. Әмір Аһмет Маһмұд істердің бірі төмендегідей. Сұлтан сұлтанды тұртқындап, байлап, Маһмұд хан екеуі арасында достық хан сарайына алып келді. Сұлтан пен жолдастықтары артып тұрған Маһмұд хан бұл іс жөнінде менің кезде Шаһибек хан Түркістанда әкеме бір кісі арқылы хабар жіберді. болатын. Сұлтан Маһмұд хан Әкем барып кешірім жасауды Тәнбәлға шабуыл жасамақ оймен сұрады, құрмет көрсетті, содан оны жолға шықты. Ол үш күн жолда босатты. Әңгіменің мақсаты бұл жүрген соң, кеңестің дұрыс берілмеуі істерден Маһмұд сұлтан мен әкем салдарынан, ол туралы негізгі арихта екеуі арасында терең достық пен айтылады, Сұлтан Маһмұд хан татулықтың күшейе түскенін көрсету алған бетінен қайтып, еліне оралды. болып табылады. Ол Маһмұд Сұлтан Маһмұд ханның әмірлері де сұлтанмен бірге Құндызға келді. әскерімен шекараға келіп тоқтады. Бізді де өздерімен бірге ала жүрді. Сонан соң Шаһибек хан әкеме икта Хан Сұлтан Маһмұд қолының етіп сыйлаған Шаһр-е-сәбз қаласына аттанғандығы туралы хабар отбасымызбен қоныс аудардық. Түркістандағы Шаһибек ханға жетті. Ол сол сәтте дүние қоңыз Бәлхтан келген мезгілден бері аяғын құлшыныс үзеңгісіне салып қазір еске алып отырған уақытқа аттанып кетті. Сөйтіп өзі Ташкентке дейін бір көктем өтті. Қыстың шабуыл жасауға бет алды да Маһмұд басында Шаһибек хан Харезмді алуға Сұлтанды ескі кітаптарда Испижаб үміттенді, ал әкем Хорасанға тартты. деп жазылған Сайрамға жіберді. Бірақ орта жолда Шаһибек хан Сұлтан Осы жерде егер Бабыр патша Маһмұдтың қайта оралғанын есітіп мен Сұлтан Саид ханның жағдайы /26/ тез арада кісі жөнелтіп, хабар қысқаша баяндап өтпесек, әңгіменің жіберді: «Мен ұлы мәртебелінің байланысы үзіліп қалмақ. Сондықтан кісілерінің бақыт тізгінін күнәһар бұл қысқа сөздің жалғасы негізгі Тәнбәлға бұрғанын естідім. Сонан тарихта кеңінен баяндалады. <Ұлық соң мен де соған орай Ташкентті Алла Тағала қаласа>. һәм оның тұрғындары мен бала- шағасын қорғау үшін солай қарай 7-ӘҢГІМЕ. бет алғанмын. Әрине, одан басқа қарсыласым болмаса да, сіздің кейін Бабыр патшаның астанаға қайтқаныңызда ести сала, ата-тегі және оны моғол мен де кері оралдым». Содан Шаһибек хандарымен жек-жаттығы хан Түркістанға кетті. Ол тағы да һәм қызметінің бастапқы Маһмұд сұлтанға ешқайда шабуыл жасамай кері қайтсын деп жаушы кезеңі жайында жіберді. Алайда жаушы келгенге дейін Маһмұд Сұлтан Сайрамды бос Қысқаша айтсақ, ежелден шаға­тай жатыр деп есептеп шабуыл жасаған- мен моғолдар арасында араздық ды. Сұлтан Маһмұд ханның бұйрығы күшті болатын. Әмір Темір заманынан бойынша Сайрам әкімі Әмір Аһмет бастап Сұлтан Әбусаид мырзаның заманына дейін таққа Шағатай 158 хан/27/ ибн Шыңғыс ханның атынан

әйтеуір біреуін патшалық таққа қыздары – Миһр Нигар ханым, отырғызып, оны патша деп атайтын. Сұлтан Нигар ханым және Құтлық Осылайша бола тұра шын мәнінде Нигар ханымды берді. Олар жайында олар тұтқын сияқты еді. бұл олардың бұрын айтылды. жариялаған жарлықтарынан көрініп тұратын. Патшалық кезек Сұлтан Омар Шейх мырзаның иелігін Әбусаид мырзаға жеткенде бұл Ферғана уалаяты Моғолстанға іргелес дәстүр жойылды. Ол Ширазға кісі жатқандықтан осы үш мырзаның жіберіп, Жүніс ханды алғызды. Содан ішінде Жүніс хан Омар Шейхті соң оның буыры Есенбұға ханға көбірек жақын тұтатын./28/ Былайша қарсы қою үшін Моғолстанға жіберді. айтқанда Жүніс хан олармен өз балаларын бір-бірінен бөлмейтін. Жүніс ханның Ширазға баруы, Қалаған уақыттарында олар бір- Есенбұға ханның хандық етуі бірінің уәлаятына, бір-бірінің үйіне және Сұлтан Әбусаид мырзаның барып-келіп қатынаса беретін. патшалығы жайында баяндау бұл Бұл қатынастар көңіл қалауына қысқа әңгімеге симайды. байланысты болғандықтан ешбір қарсы алудың ырымын күтпестен Қорытып айтқанда, Сұлтан Әбу­ іске асып жататын. саид мырза Жүніс ханға былай: «Ертеде сіздің мүдде басқаша еді, енді Бабыр патша туғанда сүйінші бұрынғы мүдделілікті қаперіңізге де сұрап ханға кісі жіберді. Хан алмайтын болыңыз, яғни патшаның Моғолстаннан келіп, біраз уақыт жарлықтары шыңында осы әулеттің бірге болды. Бабыр патшаның шашын атынан жарияланатын болады. Енді алған кезде әрқайсысы той жасайтын. біздің арамызда достық аты болуға Жүніс хан мен Омар Шейх мырзаның тиіс. Достық бізді байланыстыратын бір-бірімен достасқанының өзі екі жол болмақ»,-деп айтты. патшаның арасында ешқашан осын­ ша жақындасуға мүмкін болмаған Жүніс хан Моғолстанға келген еді. «Бабыр патшаның туған кезде, ол тауқыметі отыз жылға тарихы және оның ата-тегі созылған ұмтылыстан соң Есенбұға жайында әңгіме» Бабыр патша ханды жеңді. Бұл жайында егжей- мұһәррәмнің алтысы күні 888 һижри тегжейлі Сұлтан Саид ханның қызметі қәмәри (1483 милади жылғы 14 туралы баяндағанда айтылатын ақпан) жылында дүниеге келген. болады. Ол мырза Әбубәкір туралы Ұлықбектің білімдар ғұламаларының әңгімеде айтылады. бірі Маулана Мүн­ ир Марғин­ ани оның туған күнінің хронограммасын Жүніс ханның жомарт көңілі «Шешом-е мұһәррәм» (Алтыншы біржола тынышталған соң, ол айтты: мұһәррәм) сөзінен тапқан. Олар Бұрынғы көзқарас не қажет, ұлылық әзірет ишан қожа Убайдолладан мына аятта айқын«әрқашан сәлемнің <Алла қабірің жарық етсін> нәрестеге жауабын аса жалынды сәлеммен ат қоюын өтінген. Ол Зәһиреддин қайтарған жөн»1. Сөйтіп Сұлтан Мұхаммед деген ат берген. Ол Әбусаид мырза ежелгі араздықты заманда шағатайдың басым көпшілігі достықпен алмастырды, ал біз бұл түрік болып, қазіргедей базар достықты жекжаттық байланыстар­ кәсіпкері болмаған үшін Зәһиреддин мен алмастырайық. Мырза Әбусаид­ Мұхаммед деп айту тілдеріне қиын тің үш ұлына – Сұлтан Аһмет мырза, оралатын. Содан оны «Бабыр» деп Сұлтан Маһмұд мырза және Омар атап кетті. Шейх мырзаға үш уыздай пәк Бірақ хұтпа мен жарлықтарда 1 (4-сүре, 86-аят) 159

толық «Зәһиреддин Мұхаммед Ба­ рамазан айының төртінде Омар Шейх быр» деп оқылып, тіркелетін. Кейін мырза кептер ханасымен бірге ұшып, Бабыр патша деген атпен әйгілі сұңқар болды. Ол 39 жаста еді». Бұл болды. оқиға 899 һижри қәмәри (8 маусым 1494) жылы болды. Әкесі қайтыс Оның ата-тегі Омар Шейх көреген болған соң он екі жасында патша ибн Сұлтан Әбусаид көреген ибн тағына отырды. Сұлтан Мұхаммед мырза ибн Мираншаһ мырза ибн Әмір Темір Сұлтан Әбусаид мырзаның бала­­ көреген еді. шеше жағынан – Құтлық лары Байсұңқар мырза мен Сұлтан Нигар ханым Жүніс ханның қызы Әлі мырза арасындағы қақтығыстар­ ибн Уәйіс хан ибн Шер Әлі хан ибн дың кесірінен екеуін де Самарқанды Мұхаммед хан ибн Қызыр Қожа хан қорғар күш қалмады. Бұл жайында ибн Тоғлықтемір хан еді. хабар Әндіжанға жеткесін Бабыр патша Самарқанға жүріп кетті. Ол әртүрлі қадір-қасиет дарыған әрі Мырзалар әлсіреп қалғанына мінезі жайдары патша болды. Оның қарамастан бар күш-жігерімен бойындағы жақсы қасиеттерінің қорғанды. Ақырында Байсұңқар ішінде батырлығы мен жомарттығы мырза төтеп бере алмай қаланы айрықша көзге түсетін. Түркіше өлең тастап, Хисарға кетіп, Хұсрау шаһ шығаруда әмір Әлішерден кейін оған қолынан қаза тапы. Бұл жөнінде ешкім ілесе алмаған. Түркі тілінде бұрын қысқаша айтылған-ды. Патша өте тамаша диуаны (жинағы) бар. Самарқанды басып алды. Әндіжан сондай-ақ ол «Мүбиін» деген атпен әскерінен шамасы жеткенше поэзиялық шығарма жазды – бұл өте Самарқанда алып қалды, қалған пайдалы әрі фиқһ жөнінде пайдалы бөлігі рұқсатсыз енді бірі рұқсат рисала (трактат) деп қабылдаған алып Әндіжанға кетті. жинақ болды. Ол бұған дейін ешкім жазбаған «Түрік арузы» еңбегінде Тәнбәл жайында айтылған, жазған./29/ өте шеберлікпен жазды ол Әндіжанға келісімен бір топ әрі Хазірет Ишан қожа Убайдолланың әмірлерімен сөз байласып Бабыр «Рисала-ие Вәлидийені» өлеңмен патшаның інісі Жаһангерді таққа жырлаған. отырғызды. Олар Әндіжанның аса тақуа және діндар қазысын Оның түркі тілінде өте бейнелі, патшалық /30/ істерін ретке келтіріп айшықты, таза әрі әдемі тілмен отыруға үлкен еңбек етіп, барлық жазылған «Вақеһат – (оқиғалар)» ынта – жігерін жұмсап жүргеніне атты тарихи шығармасы бар. Бұл қарамастан жазықсыз өлтірді. кітапта кейбір әңгімелер сол тарихи Қазының шәһид болуынан <Алланың шығармадан келтірілген. Оның оған рахметі жаусын> біраз уақыт тұқымында өзіне дейін музыка мен бұрын Әндіжанда патшалық билікке басқа өнер түрлерін игерген дәл таласушы топтар қамалды бекітіп, ондай дарынды адам болған емес. Әндіжанның ісі бітіп, күйреп жатыр деп жалған айғай-шу шығарды. Оның басынан ешкім өткермеген Әрине, Әндіжан құлаған болса, таңқаларлық ғажайып оқиғалар Самарқанның да ісі оңбайды деген өткен. Әкесі Мырза Омар Шейх қауесетте патшаға жеткенде ол дүние салғанда, ол он екі жаста Самарқаннан шығып, Әндіжанға бет болатын. Ол жөнінде «Вәқайе – алды. Хожәндке жеткенде олардың өз Вақеһат» атты тарихи шығармасында көздеген мақсаттарын іске асырғанын асқан шеберлікпен жазылған. Ол естиді. Патша бұл жақтан қуылып, түркі тілінде болса да мен осы жерде үзінді келтіремін: «Дүйсенбі күні, 160

ана жақтан айрылып, сергелдеңге кірісті. Нәтиже бұрын айтылғандай түсті. Сондықтан ол өзінің нағашысы болып тынды. Сұлтан Маһмұд ханды паналады. Соңғы соғысты хандар Шаһибек Сол уақытта Бабыр патшаның ханның қолына түсті. Патша жан ұшырып Ферғана уалаятының шешесі, нағашы әжесі Исан Дәулет оңтүстігіндегі таулардың маңайына бегім перзенті мен сіңлісі өзара жасырынды. Көп қиындық тауқымет келісім бойынша келді. тартты. Онымен бірге жанында шешесі және қызметші үй-іші, Осыған орай Патша да біздің бала-шағаларымен бірге жүрді. /31/ уәлаятта болды әрі сыйлы қонақтарға Сол сапар сөзі жақұт һәм гауһар мүмкіндігінше сый-сияпат жасалы­ сипатты тақуа имам, діндар әмір нып, қадірлеп күтілді. Әлінің айтқанына дәл келді. <Алла оның жүзін жарық етсін>. Ол: Бабыр патша екінші рет үлкен «Сапар – тозақтың бір бөлшегі» деп қиындықпен көптеген жеңіліс- пайғамбарымыздың айтқанын сен жеңістен кейін Самарқанды алды. білмейтін бе едің?». Осы сапарда Одан әрі Самарқанға көз тігіп патша жапа шегудің ұсағын да, ірісін жүргендермен көп шайқасты. де, осынау тағдырдың бейнетін де Оларды бірде жеңіп, бірде олардан һәм шектен шыққан қастыққа да жеңіліп жатты. Ең соңында Самарқан қимас жандардың абыройы үшін жан қоршауда қалғандықта шыдамы пидалықпен төтеп беріп, басынан таусылып, Шаһибек ханға өз кешірді. Әр түрлі тауқыметпен, әр қарындасы Ханзада бегімді берді, алуан қиындықпен Хұсрау шаһтың бұл жайында бұрын айтылған-ды. астанасы Хисарға жетті. Ол Хұсрау Содан келісім жолымен татуласып, шаһтың қайрымдылығымен мәшһүр Самарқанды Шаһибек ханға болғандығынан үміт күтіп барды, тапсырды. Бұл ұзақ әңгіме, тоқ етерін бірақ ол адамгершілік жүзін бұрып, айтқанда, патша тағы да өз немере ызғарлылық жон арқасын көрсетіп ағаларына барды да Самарқанды көмектен бас тартты. Дегенмен ол көңілінен шығарды. Әндижанды бұларға соғыс ашпады. Содан олар бөліп алумен айналысты. Ханда бар ұнжырғасы түсіп, үрей билеп қашып- ыждаһатпен әкелік мейір көрсетіп, пысып Ғури және Бақланға өтті. Сол Әндіжанды патшаға алып беру ісіне маңайға жеткенде әлсіреп, күш-қуаты азайып, аяқ басып жүруге шамасы болмай, бірнеше күн аялдады. Мысра: Талай кемшіліктердің ішінде болар табыстар. Әлгі аймақта тұру оларға қиын көрінсе де Алла Тағаланың ілтипат назары түсерін көрегендердің көзі мұны байқай қойған жоқ. Сол уақыт аралығында Шаһи­ бек хан масаттанып Хисарға барса, Маһмұд сұлтан пандана Құндызға тартса, Хұсрау шаһтың тәкаппарланған халінде дәулет ба­ ғы таяры да бір шындық. Оны бұ­ 161

рын баяндағандай. Хұсрау шаһ да үзеңгісінде бар-жоғы бір ат болатын патшаның Ғуриде екенінен бейхабар оны да абзал анасы мінетін. Содан- Ғури тауларына барды. Жақынырақ ақ қажеттіліктің патша үшін қан­ барғанда сол жерде патшаның бар шалықты болғанын аңғаруға болады, екендігі ел аузына /32/ түсті. Сол соның өзінде Хұсраудың дүние түні оның барлық қызметшілерінің мүлкінен, олар кездескен кезде сыйға үлкен-кішісі, әмірлері мен шәкірт тартуға уәде еткен нәрселерден басқа балары түгелдей патша сарайына ештеңе алмады. /33/ Сондықтан барып қосылды. Сөйтіп Хұсрау оның соншама қару-жарағынан, шаһтың қызмет көрсетуге кірісуден байлық қазнасынан еш нәрсе басқа амалы қалмады. Ол патшаның кемімей қайтарылды. Бұның өзі сол немере ағасы Сұлтан Мәсуд мырза­ қазынаның мың мыңнан бірі, сансыз ның көзіне жарық әлемді қара тү­ мол дүниенің бір уысы ғана еді. нек дүниеге айналдырса да, оның бауыры Байсұңқар мырзаны тағынан Хұсрау шаһ Хорасанға кетуге табыт тақтайына жөнелтсе де және рұқсат алып, патшадан бөлініп, сонда патша анадай халде одан үміт күтіп аттанды. Бір ғажабы осыншама әскері келгенде, ол оны қуып жіберуге бола тұра Хұсрау шаһ өз иелігін бұйрық берсе де шарасыз осындай қорғамады, Хорасанда аз ғана көмек қадам жасады. сұрап, Құндызға жетті. Сол жерде кенеттен өлтірілді. Шынында хан мен Сол кезде Мырза хан, зардап ханзадаларды өлтіру ауыр болады. шеккен мырзалардың інісін, оның Бірақ Бабыр патша бір түн ішінде әке-шешесі Бабыр патшаның әке- жиырма мың адамға ие болды. Ал шешесімен ағайынды еді. патша тауда ержүрек , қару-жарақтары сай әмірлер болған қиын күндерде қосылып, мәселен- Бақи Шағанияни, Сұлтан қазір ол патшамен бірге еді. Хұсрау Аһмет Қарауыл, Бақи Тілләфурош шаһ патша сарайына келгенде және басқалар патшаның істерін Мырза хан одан бауырларының кегін қолға алды, олармен бірге Кабулға қайтаруға рұқсат етіңіз деп сұрады. аттанды. Патша табиғаты мейірімді адам болғандықтан Мырза ханға баяу ғана: Кабуылды патшаның немере аға­ «Мұндай қадірменді патшаларға сы Ұлықбек мырза Кабулдан кейін сайтандардың залымдығын қарсы Сұлтан Үсейіннің әмірлерінің бірі қою өкініш болар, мың мәрте өкініш Мұқим ибн Зуннун Арғын үкіметті болар еді», - деді. Сөйтіп Бабыр басып алды. Патша ойдағыдай келген мейірімділік нұрымен Мырза ханды кезде ол оған қарсы шықты, біршама райынан қайтарды. Ол келісіп, шайқасып жеңіліп, Кабулдың бір қарсы ештеңе демеді. Хұсрау шаһ қамалына жасырынды, ең аяғында ол салт-дәстүрді сақтап тұрған патша қоршауға шыдай алмай кешірім мен Мырза ханды көрісімен сол сұрап, қамалды тапсырады. Патша да сәтте-ақ оның арсыз маңдайынан уәдесінде тұрып, мал-мүлік, өзін­­ ің ұяттың тері бұрқ ете түсті. Патша ағайындарын алып аман-есен Құн­ оны кешірімділік әрі қайрымдылық дызғ­ а кетуге рұқсат етті. Сол уақыт­ жеңімен сүртіп жіберді. Патша оны тан – 909 һижри қәмәри (1503милади) кешіріп, ұрысқан жоқ. Мәжіліс жылдан осы кезге – 948 һижри қә­ аяталған соң, оның барлық байлық, мәри(1541милади) дейін Кабул пат­ мүлкін, қазынасын сол күйінде шан­ ың қолында және оның қоластын­ Хұсрау шаһқа қайтарып беруге дағы кісілердің билігінде тұр. әмір етті. Патшаның жомарттық Бабыр туралы әңгіме осы жерге 162 келіп тіреледі. Сұлтан Саид хан

оқиғалары, әкем мен оның Хорасанға Бір кездері білесіз, Пайғамбар да қой кетуі туралы әңгіме, сондай-ақ бұдан кейін патшаның өмірінде болған бақты, оқиғалар кейінге қалдырылды. Бұған дейін ханның жарқын ерліктері Бағып жүріп қойларын бір қызықты қысқа айтылған болса, ал енді оның қызметінің бастапқы кезеңін және байқапты. оның ғұмырының соңғы оқиғаларын толығырақ баяндау ләзім. Жайлаудағы шопанға кім келеді көмекке, 8-әңгіме. Отарынан бөлініп қозы қашты Сұлтан Саид хан /34/ ибн кенттен. Сұлтан Аһмет ибн Сұлтан Жүніс ханның өмірінің Таулы - тасты жайлауда не келеді бастапқы кезеңі әрі қолынан, сол уақыттағы тартқан тауқыметтері жайында. Екі өкпесін қолына ап қуып берді Әлем патшаларының Әміршісі әрі соңынын. патшал­ ықтың даусыз иегері <оның ұлылығы, рақ­ ымдылығы өшпесін> Егер шопан шыдаса, қозы шыдар, қой қалауына қарай өзінің қызметші­ лерінің бірін және қатарларының іші­ шыдар, нен лайықтылау деген құлын өзінің рақымшыл­ ығына бөлер кезде ал­ Титықтатып қошақан, қуат кетті дымен оны қиындықтан алуан шайқастардан, ғажайып оқиғаларды қойшыдан. бастан кешіртіп сыннан өткізді. Мұнда кездесе бермес даналық бар, Ұстап алып дегенмен сыйпады оны өйткені жаратушы өсітіп өзінің қалаулысын бейшара халге түскен­ басынан, дердің жағдайларымен таныстырып, болашақ оқи­ғалар туралы хабардар Шошып кетті өзінің ыршып түскен етіп, өйткені ол әлсіз кіріптарлардың жағдайына қайрымдылық көзімен жасынан. қарауға, ал мемлекет пен дінге ақылмен қарап, көрегендікпен тәр­ Моп-момақан қозы ғой қашқанменен тіпте ұстауға тиіс. Бұл адамзат әлемінің мақтанышы, мұсылман діні­ қашуын, нің жарығы шейх ал-ислам Әбді­ рахман Жәм­ идің Алланың жанына Ызалы еді қуушы, іркіп қалды ашуын. жақын Мұса <Алланың сәлемі болғай> туралы «Селселат әз-зәһәб» Сыйпап тағы басынан: «Қалай болды атты шығармасында өлең түрінде айтылған. қашқаның?»- Өлең: Деді шопан күбірлеп есіне алып сасқанан.- Зарем кетті, қозым –ау! Сол қашқаннан не таптың? Сен жоғалсан, астында қалатын ем шапақтың. Басылғанмен үрейім,шымырлайды әлі ішім./35/ Екі өкпемды қолға алып, жанығып мен шаппасам, Ықпыл-жықпыл даладан іздеп сені таппасам, Өкініштың зор-уын, әрине, мен татар ем. Ал сен кеште көкжалдың жұмырыңда жатар ең!» - Қуыршақтай қозыны жүрмек қалай жетектеп, Салып алды мойнына өліп-өшіп жәпектеп. Шопан сорлы не істемек болғанда егер қой шығын? Жүк сарайға тез жету ендігі ойы қойшының. Хақ тағала...Жайлауда жүрген ылғи 163

торығып, қалап өсуін мақсат етті. Содан Әрекетін әлгінің жақсылыққа жорыды. Қобад патша Бозоржмеһр хәкімді Кісілерге киелі жеткізеді оның игі ісін, алдына шақырып Нушеруанды Жұрттың бәрі осындай шын мейірбан оған тапсырды. Хәкім айтты: «Бұл тапсырманың мақсаты белгілі. Егер деймісің?! жұмыстың барасында кемшіліктер Мақсатына көздеген қилы жолмен көрініп жатса, шолақ ойлайтын кейбір кісілердің көзіне сырттай жетеді ер. зиянды әрі күмәнді әрекеттей көрінсе, Мүмкін осы қылығы биікке оны көтерер. онда көңіліңізде күдік туғызбасын, Ақиқаттың көзіне жалтақтамай өйткені ондай істердің өзіндік хикметі болғандықтан, оның нәтижесі көп үнілген. уақыт өткен соң көріне бастайды. Билеушісі болар ол бір халықтың, қобад оған: «Мен сізге баламды тапсырғанда осындай мақсат болды». кім білген. Содан кейін хакім Нушеруанмен Жанарында бақыттың қай кезде де бірге «Хикметтің үйіне» қарай жүріп кетті. Олар шылауханаға келгесін, күн күлген. аттарын әзірлеп алдарына әкелді. Пайғамбардан шақырту алып қалар, Хакім өзі атқа мініп, Нушеруанға: «Сен аттың жабуын иығыңа салып, кім білген. қапталымда үзеңгіге ілесіп, жаяу Кіріптар бар, мықты бар, батырлар жүріп отыр», - деп бұйырды. бар, дана бар, Хакім кейде атты желдіріп, кейде Саясына бір кезде барып соның демалар. ақыл тізгінін тартып қойып отырды. Үйге жеткесін сарай-бағының Сондықтан аңыздарда айтылған­ ауласында Нушеруанға ұры­сып, зекіп дай ешбір пайғамбарға шопандық дүрелеуге бұйырды. Жазалаушылар іске араласпай әрі сол іске күштілер оның екі қолын ұстап дүре соғуға оңтайланды. Нушеруан қатты қорқып, мен әлсіздердің қайғысын көріп, қалтырап жалба­рынды. Сонда Хакім: басынан өткеріп, тәлім алмайынша «Бара бергін, кешірдім», - деді. пайғамбарлық тәжді басына кигіз­ Наушеруанның төбесі көкке жетіп, беген. қайтадан рухтанып шыға келді. Содан соң Хакім оны үйіне алып «Патшалар тарихында» Қобад барып қатты құрмет көрсетіп, алуан атты ұлы патшалардың бірі болған. түрлі қызметтер көрсетті. Нушеруан Әрі Нушеруанның әкесі болған. Ол мұндай адамгершілікті өңі түгіл Нушеруанның балалық шағында одан түсінде де күтпеген еді. Сондықтан парасаттылық пен білімпаздықтың ол таңырқап қалды. ұшқынын әрі сопылықтың сәулесін һәм әділеттілік пен жомарттықтың Бозоржмеһр хакім айтты: нұрын көріп, ғұлама-ғалым, даналар­ «Біріншіден, сені үзеңгіге жаяу мен жақындастырып сәбилік жасынан жүргізгенім, аты жоқ жаяулардың пәк көкірегіне таза даналықтың азабын сезінесін, түсінсін дегенім, негізін /36/тасқа қашалған жазудай өйткені салттылар босқа шаба береді де ал жаяулардың тауқыметі 164 тозаң ұшқынындай ойына кіріп те шықпайды. Екіншіден, саған ашуланып, соққыға жықсын деп

бұйырғаным, қайта кешіргенім, «Сұлтан Саид хан», - деп ат қойған. /37/ сондан құтылғаның үшін үлкен Ол мемлекеттің әскерінде қызмет қуанышқа бөленгенің – осының бәрі етуге жататын адамдар, диқандар, саған сабақ егер де сен бишараны барлық қол астындағылар, әсіресе сорлатып, қаһарлы дүреге жықсаң, ал ғалымдар мен білімпаздар, сопылар мына жағдайдан кейін сен оның бар мен дәруіштер алаңсыз Аллаға шүкір жайын өзің түсінетін, өзің дүреден ете ғибадат етіп, береке-бірліктің бұл құтылған кездегі күніңді есіңе дүниелік тіршілік пен діни істерде алатын боласың, өзіңе тілемеген ұзақ уақыт жасауына бағышталған нәрсені басқа біреуге де тілемейтін әрекет еді. боласын. Сондай-ақ сені ашу-ызадан соң мол дастарқан үстіне апарып, Сонымен бұл хан әлемнің жама­ лайықты қызмет көрсетіп, құрмет ғатының әр түрлі пенделері әр тағына отырғыздым һәм көңілденіп, түрлі дәрежеде бастан өткізетін тартымды дана сөздермен сені барлық қиындықты алғашқыда баурадым. Сен – патшасың, халық бастан өткерді. Аумалы-төкпелі сенен дәл осындай әрекет жасауды күндердің әр қайсысында келеңсіз күтеді. Сондықтан осы жағдайлар жайыттарды бастан өткізіп, оранған есіңе түсіп, менің саған істегенімді әр бір жамылғасында ел басына оларға да қолдана білсін дегенім». түскен қйыншылықты, тауқыметті бірге сезе білді. Сол күндердің ащы Осындай даналық дәндерін тәжірибелері, тағдырдың тәлкегі, Нушеруанның қиял қазынасына оны сыпайылық пен байсалдылыққа құйып тұрды. Соның нәтижесінде шыңдады. Сөйтіп халықтың әр түрлі Нушеруан патша болған кезде ол топтарының іс-әрекеттерін танып, өзі жоғары мәртебелі, тумысы бөлек, патшалық құрып тұрған кезде әр түрлі жер бетіндегілердің жетекшісінің топқа құрметпен қарауға үйренді, әр даналық әңгімес­ інде айтылғандай жағдайда салмақтап, соған сәйкес дәрежеге қол жеткізген. Ол былай лайықты шешім қабылдайтын болды, деген: «...Мен сендей әділ патшаның мұның өзі оның береке-бірлігнің заманында дүниеге келдім». нығаюы мен өсіп, қанат жаюына Бұл нақыл сөз бақыт беттеріне ықпал етті. Нушеруанн жазылды. Сондықтан ол басқа кәпірлерден ерекшеленіп, Өлең: кәпірлік түнегіне қарамастан күпірлік мекенінен – тозақтан құтқарылып, Өнер қуған ақылды жанға, азаптан аман қалды. Тіршілігі татыған екі ғұмырға. Бұл әңгімені айтудағы мақсатымыз мынада. Жаратылыстың хикметі, Бірінен тәжірибе үйренген болса, жаратушының қалауына орай билік тәжі жомарттық пен әділеттілікке, ал Біріне тәжрибесін үйреткен сонда. әр түрлі бағалы заттармен әсемделген патшаның шентоны алуан өнердің Сұлтан Саид ханның аты толық артықшылығына сәнденіп, мейір аталмай «хан» деп қана жазылған. мен нәзіктік кемеліне оралып, еңселі Сондықтан «хан» деген сөз кездессе, бақыттылық таразысын хандық Сұлтан Саид хан деп біліңіз. мәребеге биіктетіп, аса үстемдік /38/ құруына орай сұлтанның сұлтаны Ханның өмірінде небір ғажайып болып, бақыттың бек қолдауымен оқиғалар болды. Осы қысқаша мейір-ілтипатқа бөленген сұтанды әңгімедегі ниетіміз ханның игі істерін көбірек сипаттап жазу. Ұзын сөздің қысқасы, оның ата-тегі бұрын бірнеше рет жазылған. Ол дүниеге келген күннен бастап он төрт жасқа дейін дәулеттің жағалауында, әкенің 165

бақыт алақанында көңілді өмір өте шабан еді. ол Хисарды Хамза кешті. Оның мүбәрәк жасы он төртке сұлтанға, Шағанды Мәһди сұлтанға толғанда әкесі Сұлтан Аһмет хан берді. «Дәрбәнд-е Аһәнинге» бар жол Алаша хан деген лақап атымен әйгілі тар болуына байланысты әскердің болған. Ағасы Сұлтан Маһмұд ханға өзімен бірге алып жүрген олжасы қызмет етуге де ниеттенді. Үлкен көп болғандықтан неше шақырым ұлы Мансұр ханды өзіне орынбасар жолды айналып Буйе және Термезден етіп тағайындады. Мансұр ханнан өтті. Сол кезде Буйе жеңіс әскерінің кіші екі ұлын: Сұлтан Саид хан қоныстайтын мекені болатұғын. және Бабажақ сұлтанды өзімен бірге Жарты күндей мәжілісте болдым. Ташкентке алып кетті. Ханның халықты қабылдауға уақыты бола қойған жоқ еді. Біршама Ахсидағы соғыста хандар тұтқын­ жақындары жанында болған. Ол кезде далған кезде, ол жайында жоғарыда бір кісі келді, жүзінде қорқыныш пен баяндалған-ды, хан әкесімен бірге үрей байқалады. Ол аяғын жылдам /39/ еді. Әскері күйреген соң, әркім басып келіп, тақтың төменгі жағына өз жанын құтқару үшін бассауғалап жақындап, бір хат тапсырды. Хан әр жаққа кетті. Сондай-ақ хан да бір хатты оқи бастады, түр-келбеті қатты бағытқа бет алды. Сол кезде оның өзгерді, хатты аяқтамай орнынан санына бір оқ тиді. Найзаның ұшы тұрды./40/ Отбасылық шаңырақ сауытын тесіп, жіліншік сүйекке жаққа бет алады. Ат әкелуді бұйырды жеткен еді. Әкесінің әскері күйреп, да үйге кіріп біраз аялдады. Ол жарақаттанып қашуға әлі қалмады. намаздыгерде ғана шықты. Атқа Сол маңайдың адамдары оның мінді. Оның қызметінде көп халық сырқатына байланысты, ешкімге болған еді. Сондағы хабар Маһмұд жария қылмай, бірнеше күн өздерінде сұлтанның өз ажалынан Құндыз да құпия түрде емдеген еді. қайтыс болғаны жайлы еді. Оның денесін алып келді. Шаһибек хан Ташкенттің істерін реттеу мақсатымен қайтып кетті. Шаһибек хан да біршама уақыттан Хан айығып, беті бері қарады. соң әскери ордадан келді. Көп халық Шейх Баязид Ахсиде еді. ханды қара құрым боп қара киіммен қара май оның алдына алып барды. Ол ханды сияқты құжынап, шығыстан батысқа тұтқындап, бір жыл толық түрмеде қарай табытты қоршап қатар-қатар ұстады. Кейін Шаһибек хан келіп боып тізіліп тұр еді. Осы жағдайды Тәнбәлді ұстап, өлтірді. Әндіжан көрген ол барлық сұлтандар және уалаятын Жәнібек сұлтанға берді. басқа адамдар көліктерінен түссін деп белгі берді. Олар көліктерінен Жәнібек сұлтан Ахсиға келді. түсіп, оның үзеңгісіне қатарласа Ханды Жәнібек сұлтанның алдына ілесіп жүре берді. Бұрыннан алып келді. Жәнібек сұлтан оны жиналып тұрған жамағат ағайлап, Шаһибек ханға жіберді. Шаһибек шулап дауыс салды, мына топ та хан оның көңілін көтеріп, жақсылап соған үн қосты. Табытқа жақындаған күтті. Шаһибек хан Хисар мен кезде жанындағы адамдарға сап Құндызды жеңіп алғанда хан онымен түзеп тұруға нұсқау берді. Өзі ат бірге болатын. үстінде алға жылжыды. Аттың басы табыттың жоғары жағынан келіп Ханның таңданып әрі мадақтап тоқтап, қолын жиналған жамағатқа айтқанын есіткен едім: «Шаһибек нұсқағанда елдің бәрі тыныштала хан Хисарды басып алған кезде қалды. Зар жылап, сақалдарын Құндызды Маһмұд сұлтан басып алды деген хабар жетті. Шаһибек хан қайтпақ болды, бірақ жүрісі 166

сөгіп жатқанда да кілт тоқтады. Маһмұд ханмен бірге Моғолстанға Ол Маһмұд сұлтанның әмірлерінің кеткен-ді. Сұлтан Маһмұд хан бірін шақырды. Азаның дәстүрі анасының тіл алып, оның бұйрығын бойынша оған көңіл айтты. Содан мүлдем екі етпей орындайтын, әрі бір сағаттай үнсіз тұрды. Еш қыбыр ешқашан анасына қарсы әдепсіздік етпеді, жылаған да жоқ. Бір сағаттан жасамайтын-ды. Сұлтан Маһмұд соң басын көтеріп айтты: «Маһмұд ханның қызметіндегі оңбағандар ана ханның өлгені өте жақсы болды, мен бала арасында ренжісу тозаңын әйтпесе ел айтар еді, Шаһибек билігі бұрқыратып, електен өткізіп,үрей Маһмұдтың арқасында өрлеп тұр құмын үйіп тастады. Бүлік шығаруды деп, енді бұдан былай Шаһибектің ойластырған кеңесшілер- Шаһ бегімді билігі Маһмұдқа қатысты емес Моғолстандағы өмір қиын деген екендігі белгілі болар. Алып кетіп, сылтаумен Шаһибек ханның жанына оны жерлеңіздер»,-деп айтты да жіберіп, уәлаят сұрауға итермеледі. қайта оралды. Оның жүзі өте суық Осындай іске асуы мүмкін емес әрі ұстамды көрінді. Өйткені Маһмұд қияли нәрсенің ізінен Шаһ бегімді сұлтан моғолдардың әрқашан жіберді. Бірақ Шаһ бегім өте барлық жағынан тірегі болатын. парасатты болған. Арам пейілділер Бұрын айтылғандай ол көп игі сүйікті перзентінен айырғысы жұмыстар атқарған-ды. Шаһибек хан келгенін сезіп, ғұлама-ғалымдардың Самарқанға жеткенде Моғолстаннан бұл жолды шектен тыс арсыздық деп Шаһ бегім келді. Бұл ұзақ әңгіменің бағалап, айып санайтын жолға түспеу тоқ етері – Шаһ бегім хандардың үшін баласынан іргесін бөлді деген шешесі, Бадахшанның патшасы ел ішінде алып-қашпа қауесетке Сұлтан Мұхаммед қызы. /41/ Ескендір ілінсе де, Самарқанда баласымен Зұлқарнайынның ұрпақтары-тын. дидарласып, қауышқанына қатты Шаһ бегім бір кезде ұлы Сұлтан қуанышты еді. Осы мерзімде Шаһибек хан Харезмге жорыққа шықты. Әкем Хорсанға қашты, бұл жөнінде көп ұзамай айтылады. Хан: «Мырза қашқаннан кейін үрей бізді биледі»,-деп айтты. Ол алты адам өзара келісіп Самарқан шаһарынан қашып шықты. Олар Құтық жолымен Қаратоғайға жетіп, одан Сайрамға барды. Одан Моғолстанға кетті. Ұзын Аһметке баратын жолмен Жеті кент деген атпен белгілі Һәфтдеһке жетті. Жетікентте Сұлтан Маһмұд хан бар еді. бұрын бұл оқиғаның басы айтылған-ды. Сұлтан Аһмет хан қайтыс болған кезде Сұлтан Маһмұд хан Моғолстанға барды. (Жеті кент пен Һәфт деһ мағналас. Бірі- түркі, ендігісі- парсыша. Ауд) Сұлтан Маһмұд хан мінезі 167

жұмсақ патша еді. Мемлекетті еді. Әрі сен өз міндетіңді артығырақ атқарған болар едің», - деді. Сонымен басқару істеріне салдыр-салақ, оны тірідей ханға алып барады. Хан оны көре сала өз қуанышын былай немқұрайдылық көрсететін. білдірді: «Қолға түскенің жақсы болд­ ы, мен де зерігіп көңілсіз отыр Ал Моғолстан дала болғандықтан, едім». оның немқұрайлы, жалқау болуын Хан үстіндегі жалғыз шапанын оған тарту етті, бірнеше ат сыйлайды. көтере алмайтын. Сол себепті хан Өйткені Моғолстанда атпен мал көп, киім аз болатын. /43/ Сөйтіп өмірінің Моғолстанда қала алмай, қалада соңына дейін оған өз ілтипатын көрсетіп жүрді. тұруды армандап, Жетікент Ханның жақсы мінездері көп бол­ уалаятында біршама /42/ егіншілік ған. Олардың әрқайсысына өз реті келг­­ ен жерде тоқталғанды жөн көр­ болғандықтан сол жерге барды. дік. Солай уақытын өткізіп жүрді. Хан Бір сөзбен айтқана, жарақат алған хан қатты қиындық көргесін бауыры Сұлтан Маһмұд ханға немере ағасы Сұлтан Халел сұлтанға қосылды. Сұлтан Халел сұлтан әкесі қайтыс болғандықтан соған қосылды. Біраз болған соң, Мансұр ханнан қашып, Моғолстанға келген еді. Қырғыз уақыт немере ағасының қызметінде жұрты Моғолстан тоғайының арыс­ таны болған, оларға қосылды. Олар болды. оны патшалыққа қабылдады. Хан ұзақ уақыт бауырымен болды. Ең Хан өте жігерлі әрі ержүрек адам соңында олардың арасында бір жағы­ нан Махмұд хан мен Мансұр ханның еді. Сол себептен ханның жалқаулық екінші жағынан үзік-соғыс­қа, ұрыс- тартыстар болып, біресе жеңіп, пен салбыр болуына төзбей қашып біресе жеңілген қатты шайқ­ аст­ ар мен ғажайып оқиғалар болып жатты. Хан кетті. Сұлтан Маһмұд хан оның сондай бір ұрыст­ а жарақаттанып қалды. Дұрыс ақылғ­ а салып соңынан қуғыншы жіберді. Үш зерделейтін болсақ, ол жарақаттардың жазылып кетуі мүмкін еместей еді. күннен соң қуғыншылар артынан оны егжей-тегжей баяндау әңгіме барысына қатысы жоқ. қуып жетті. Шайқас басталды. 910 һижри қәмәри (1504жыл) және Шайқас әбден қызу шегіне жеткен 914 һижри қәмәри (1508милади) жыл аралығында Моғолстанда барлық кезде Сұлтан Маһмұд ханның ханзадалар бір-бірім­ ен әлгіндей талас-тартыста болды. Ақы­рын­да нөкерлерінің бірі Мақсұд Әлі ұрыс Сұлтан Маһмұд хан бауырлары мен Моғолстанның бытыраған адамдары алаңында асқан батырлықпен өте арасындағы алауыздықтан мезі болып, Шаһибек ханның жанына шеберлік көрсетті. Хан соғыстың кетті, ол қисса баяндалды. негізгі демеуі болып тұрғн оның ынта-жігері екенін байқады. Оған қарай атының басын бұрды. Ол қаша жөнелді, қашып бара жатып артына бұрылып, жебесін тартып қалды. Атқан оғы ханның сол жақ иығына тиіп, иық сүйегінің басын сындырып, сол жақ жауырыннан өтіп, оң жақ жауырынына дейін жетті. Хан сонда да оны қуып жетті, алайда қанша тырысса да оқ атуға қолының дәрмені жете қоймады. Сондықтан Мақсұд Әлі аман-есен қашып кетті. Хан қайта оралды. Оның жарақаты ауыр еді. Ханның екі жыл бойына оң көзі көрмей, қолы қозғалмай қалды. Арада біраз уақыт өткен соң соғыста ханның нөкерлерінің бірі осы Мақсұд Әлиіні қолға түсіріп, оны өлтіруге ниеттенгенде біреу оған: «Оны ханның алдына тірі алып барсақ, мұны өз қолымен өлтірер 168

Мансұр хан, Сұлтан Саид хан, деген ойға бәтуаласты. Әсіресе бұған Сұлтан Халел сұлтан үшеуі қалған қожа Әлі баһадүр көндірді. Бұл қожа соң, Мансұр хан бауырларына соғыс Әлі баһадүр бәһрин тайпасынан еді. ол ашты. Олар да шайқасқа кірісті. Бұл ержүрек, бірбеткей және теңдесі жоқ оқиға Моғолстанның мәшһүр мекені мерген болатын. Хан Самарқаннан – Алматыда болды. Кескілескен ауыр қашып шығып, қадірменді немере соғыс болды. Соғыс сұлтандардың ағасы Сұлтан Маһмұд ханға қосылған жеңілісімен тәмамдалды. Сұлтан кезде осы қожа Әлі де Жетікентте Халел сұлтан Моғолстаннан күдерін Сұлтан Маһмұд ханның әмірлерінің үзіп, немере ағасының соңынан бірінде қызмет ететін. Хан келген оған Шаһибек хан қамқорлық кезде қожа Әлі бар жан-тәнімен жасағанын дәме етіп, Ахсиге жетті. шын беріле, оған бел буып қызмет Жәнібек сұлтан оны ұстап алып, етуге кіріскен еді. қашып келе жатып ал немере ағам Сейіт Мұхаммед шайқаста хан Мақсұд Әлі – сазгердің мырзаға, Сұлтан Әлі мырза Бекжаққа қолынан жарақат алған кезде және Тұбре Нияғұтқа тапсырды. осы қожа Әлі жан аямай күресіп, Олар оны суға батырып өлтіруі ержүректігін дәлелдеді. Сол күннен керек, сонда менде сенім пайда бастап, ханның назарына іліккен. болады деп түйген. Олар амалсыз Моғолстанда болған соғыстарда мүсәпір сұлтанды /44/ Ахси өзеніне көбінесе адам айтса нанғысыз тұншықтырып, өлім құштырды. таңғажайып істер көрсететін. Ол Осы оқиғадан біраз уақыт өткен соң ержүректігімен, ерлігіне қоса хан інісін өлтірген жамағатқа Саид парасаттылығыман ерекше жан еді. ханның көп тәрбие бергенін, жасаған сол күндерде /45/ істер оның ақылы, жамандықтарына қарсы жақсылық білімімен санаса отырып, шешілетін қылғаны баяндалды. Бұл жөнінде және қожа Әлі бәһрин тайпасымен алда айтылатын болатын. кездесуге ынтық болатын. Алайда басқа кеңесшілер бұл істі онша жөн Саид хан бұл шайқастан қашқан көрмейтін. Онда қожа Әлі былай кезде оның жанында елу шақты деп айтты: «Егер осы жамағатпен адам және қажетті мал ғана қалды. оларға барар болсақ, олар алауыздық Алматыдан қашып-пысып, Дуланға басталып, бізді тонауға келді» деп бет алды. Ол жердің қашықтығы ойлап үрейленіп, мазасыздануы жаяу оташа жылдамдықпен жүрген­ мүмкін. Біз мұны ескеріп олардың де он бес күндік жер болатын. көңіліне сайтан ұялатпау үшін және Осы мекенге жеткен кезде аздап күдік келтірмеу үшін һәм оларды тыныштанып, белгілі дәрежеде дүрліктіріп әрі алыстатып алмау үшін дұшпаннан қауіпсіз жағдайда болды. мен басқа жақтан сайланып, ханның Сол күні біреуді ұстап алып, келген жанында қызметінде болып, соларға еді. Одан жауап алғанда ол былай: барайық, ал сіздер осы жерде бес «Осы маңнан керуенге шамамен үш күн аялдып, бізді күтесіздер. Ал олар күндік жол болатын Уруктам деген менің кеңесімді мақұлдап, қызмет жерде Қашғарға барып, Мырза етуге кіріссе, олардың көңіліндегі Әбубәкірге қосылуға ниеттенген үрей сезімін жою үшін сенімді уәде бәһрин тайпасының бір топ адамдары беремін. Сөйтіп олардың бұзық һәм бар. Мен қашып, қырғыздарға бара пасық қиялдарына таза ниет пен берік жатырмын»,-деді. Содан хан мен сенім ұялар. Осы мұратқа жетсек, достары отырып кеңесті. Сонымен онда мақсатымыздың орындалғаны, ханның өзі олардың арасында барып ал болмаса күтіп жатқан сіздерге байланыс жасап өтінсе қолдау табар 169

тездетіп қосыламыз. Біз осылай һәм қараумен болды. уақыт үнемдейміз, һәм ат-көліктерді Бірде хан осы хикаяны аламыз. Бәрі өз қызметін атқарса, көліктердің де қуаты жойылмайды». айтып отырғанда ,мен сұрадым: «Жалғыздықтан қорқып, көңілізге Сөз қадірін білетін топ осы үрей ұялаған кезіңіз болды ма?». Хан: тоқтамға келісті. Сонымен хан «Мен бұдан бұрын да Моғолстанда мен қожа Әлі жолға шықты. Үш талай рет дәл осылай жалғыз күндік жолды бір түнде суыт жүріп, қалғанмын. Бірнеше күнді жалғыз көздеген жерге келесі таңғы шай өткізіп, қайта елге қосылатын едік», уақытында жетіп келді. Бұлардың - деп жауап берді. келгендерінің құлақтанған бәһрин тайпасының адамдары алдарынан Біраз жол жүрген соң алыстан шықты. Моғолдардың дәстүріне бір қараңдаған нәрсе пайда болды. сай құрмет рәсімін жасамай, сол Хан ереуіл атын бір тасаға байлап, дөрекілік мінездердін көрсетті. өзі де бір жерге тасалап, әлгі қараны тосты. Ол жақындаған кезде жалғыз Қожа Әлі сөз бастады: «Мұратқа адам екенін көріп, оның әбден жақындауын күтті. Ол жанына таяғын жетем деген адамдардың барлығы да сәтте садағы мен жебесін оңтайлап, сәтін тауып, үлкен үмітпен мемлекет тасадан шыға келіп, тап берді. басшысының етегінен екі қолымен Оның қимылдауға шамасы келмей ұстап, қызметіне құлшынып кірісер қалды да шошып кетіп, аттан ұшып еді...» әңгіме осы жерге жеткенде түсті. Хан оны таныды. Ол баяғы қожа Әлінің сөзін ел бөліп, сөйлетпей қырғыздарға қашып бара жатқан құл тастады. Олар айтты: «Бұндай еді, оны ханның адамдары Дуланда мылжың әңгіме біз үшін бір тарының ұстап алған-ды, ол мына бәһрин дәміне татымайды, /46/ мына жүз тайпасының хабарын айтқан еді. ол да шаңыраққа хан не қажет! Бізге ханды танып, ханның үзеңгісін сүйді. хан-манның қажеті жоқ!». Ханды Хан одан өз адамдарының жағдайын нөкерлеріне қуып жіберді. Қожа сұрады: «Олар қайда тұрады?»,-деп Әліні аттан түсіріп тұтқындады һәм Ол айтты: «Сіз Қожа Әлі баһадүрмен оның атының тізгінін жұлып алып, бірге аттанып кеткеннен кейін топ ханға қарай лақтырды. Қожа Әліні арасында алауыздық пайда болды. ұстап алып, үй жақтарына бет алды. Әлде біреудің айтуына қарағанда ол түнде хан шатырының сыртында Хан өз басын қорғалап, тездетіп тұрып, Қожа /47/ Әлі баһадүр мен хан кейін қайтты. Өйткені ол өзін ұстап екеуінің әңгімесін тыңдаған. Сонда алып, мырза Әбубәкірге тапсыра Қожа Әлі баһадүр ханға айтыпты- ма деп күдіктенді. Сондықтан ол мыс: «Бұлар бытыраңқы жамағат һәм адамдарына жеткенше асықты және бұлардан нәтиже күтуге болмайды. жол бойы жалтақтап алды-артына Аналарда қызметшілер мен мал көп, ал мыналар болса шетінен әмір не 170 әмірзада, сол себептен олар үстемдік жасайды. Ал олар бұған көнгісі келмейді және көнуі мүмкін де емес. Бұлар да біздің мақсат мұратымызға сәйкес келмейді. Сондықтан қазір бұл жамағатпен ат құйрығын кесісіп, аналарға қосылудың дәл орайы келіп тұр. Ал бұлар қайда кетсе, сонда

кетсін. Біз аналардың күшімен-ақ да солай, бұл қиын әрі қатерлі іс. барлық мақсатымызды іске асыра (Қазақы салт көшпенділер арасында аламыз. Бұл ұсыныс ханның көңіліне осы дәстүрге сай қалыптасқан болар. қоныпты-мыс. Сөйтіп хан енді ауд) қайтып келмейтін болады». Хан да өзін осындай ғажайып үлкен Бұл қауесет елге таралып іске тәуекел етіп, құлды босатты да, кеткеннен кейін ренжіп әрқайсысы өз өзі ойлаған жоспарына кірісіп кетті. беттерімен ыдырап кетті. Біразының Түнді бір ыңғайлы жерде өткізді. Таң басшылары Үшкі Мұхаммед мырза, атқан соң жолға шықты. Сақтықты Шаһ Мирақ және Зекүл баһадүрлер сақтап, моғолдардың салты да солай болды. Олар Мансұр ханның болатын, таң атқан соң негізгі жолдан астанасы Тұрфан жаққа тартты. ауытқып, келген бағытына тартты. Енді біртобы Қарақұлақ мырзаның Бір төбе үстіне шығып қарағанда басшылығымен Шаһибек ханның бүгінгі жүрген және жүретін жолы жанындағы хандардың көмегі болар айқын көрініп тұрды. Екі жаққа да ма екен деген үмітпен Әндіжанға назар салды. Аттары жайылып жүр бет алды, тағы бір тобы Хошкелді еді. түнде байлап қойған болатын. Бұл көкілдаш және Әзізберді Ағаның сақтық үшін жасаған әрекеті. Өйткені басқаруымен Қашғарға мырза оның артынан аңдыған біреу болса, Әбубәкірдің жанына баруға бел буды. түн ортасында оның жақынырақ Сөйтіп олар бытырап кетті». келген ізі таңертең сайрап көрініп жатар еді. Сол мезгілде қажетті шара Хан <Алла тозақ отынан қолдануға болар еді. Аттар жайылып құтқарғай> әрдайым: «Осы оқиғаны болған соң, ешкім көзге түспеген естіген соң таң қалдым және соң күндіз жүріп кетеді. Сонымен жүрегіме үлкен үрей ұялады»,-деп түн ортасында бір-ақ дамылдайды. айтатын. Мен сұрағам: «Сонан соң Сөйтіп ешкім оның түнде қай жерге неше күн болды?», ол: сіздер олардың түнегенін біле алмайды. Осындай көз алдынан кеткен бойда әлгіндей сақтық әрекеттер бұл елдің дәстүрі өсек-аяңнан кейін дереу жан-жаққа еді. бөлініп кетті»,- деп жауап берді. Соған сәйкес хан да жан-жаққа Бір сағаттай терең ойға кеттім. көз салып тың-тыңдап отыр еді. Ақырында мынадай шешемге келдім. Біраз уақыттан соң ханның келген Нарын орамдарында шығар жолы жоқ жағынан бір қара ноқат көрінді. Хан қалың тұсына /48/ атымды қалдырып бәһриндер өзін босатып жібергеніне өзім жаяу жүріп бөкен аулап, оны өкініп, қайта қуып келе жатқан жоқ тамақ пен киім етіп, бірнеше жылды па деп үрейленді. Алайда қара ноқат осылай өткізсем. Сөйтіп ғайып жақындағанда бір кісі екені көрінеді. әлемінен шейіттік әлеміне жазғанды /49/ Қанша тесіліп, зер салып қараса көрермін. және соған қарай әрекет да оның соңынан ешкім көрінбеді. жасармын. Осылайша ереуіл атымды Әдеттегінше хан тасаға тығылды, жетелеп жүріп кеттім. ал келе жатқан кісі ауық-ауық айғай салып, біреуді шақырған сияқтанады. Моғол тайпаларында мынадай Әбден таяған кезде оның даусы анық салт бар. Сол салт бойынша елдің естіледі. Хан оны таныды. Ол Қожа ержүрек жастары біраз уақыт елді Әлі баһадүр еді. алдынан жүгіріп мекеннен жырақта шөлейт, тау шықты. Ол да ханды таныды. Жылап немесе орманда жалғыз бөкеннің атынан түсті. Хан да жылады. Оны терісі мен етін киім-кешек, тамақ етіп құшақтады. Екеуінің сыртынан өмір сүреді. Бұл рәсімді ерлік пен ержүректілікке санайды шынында 171

қарағанда бұл табысу сондай керемет баласы – Асыл Болат пен Бұзене еді. хан жылап мауқын басқан соң және олардың әр қайсысымен бір сұрады: «Қайда болдың? Қандай қызметші болған, жетіп келді. халде болдың?». Ол айтты: «Мені алып кетті. Атымды тығып тастады. Бастапқы жағдайға қарағанда Мені бір таныстардың үйіне қамады. патшалық салтанат толық құрыл­ Біраздан кейін бір кемпір келді. Ол ғандай болды. Жағдай сұрасты. Олар менімен туыс еді. ол оңашаланып бұрынғы салт бойынша бәрін айтып маған қатты ұрысты: «Хан істеріне жатты: Хош келді мен Әзізберді үміт артқан ерлер болады. Олар оған Қашғарға барамыз деп кеше бізден шешесінің жатырында, сонан бесікте бөлінді. Сұқар мен қалушы тайпа­ жатқанда-ақ қызмет етіп, содан үлкен сының бірнеше адамы – Мәхтұм мақсаттарға қол жеткізді. Сенде атты әйелдің төркіндері де солармен ондай ынта болмағандықтан осындай бірге еді. бұл әйел Моғолстандағы тақ пен тәжге лайық ханды тастап төңікерісте хан онымен некелескен- жүрсің, тұр, егер атың болмаса пәлен ді. Олар бірнеше арнаулы атпен бірге жерде мен өз атымды байлағанмын, болған. ал да кет!» - деді. Бұл бұрыннан да өз ішімде бұғып жатқан арман Олар бұл хабарды жеткізісімен болған соң орнымнан атып тұрып, бәрі тездетіп, солардың ізіне түсті. жеделдетіп жүріп кеттім. Кемпірдің Түн ортасы ауа оларды қуып жетті. атын таптым. Олар да ат тұяғының дүбірін есітіп, абыржып қалған екен. Хан мен оның Мұны естіген хан оған бәрекелді жанында болған жамағат олардың әр деп алғыс айтып, риза болды. Оған бірінің атын атап айғай салды. Олар құрмет көрсетіп былай деді: «Мен ханның хан мен жамағаттың даусын жалғыз қалған соң өзім осындай іске танып, қатты қуанды. Барлығы бел будым». Ол айтты: « Алланың мәртебелі ханның бақытты үзеңгісіне рахметі жаусын, ер болып туған нағыз жабысып, аяғын сүйіп, шүкіршілік ер осындай кезде осындай жерде рәсімдерін орындады. істеу керекті істі істедің. Жақсы ойлағансыз. Қазірде осылай жасаған Бұл өмірдің бір ғажабы тағдыр жөн. Бұл кезде бұл ойды өте ұтымды қыңыр салып ойнаса, сиқыршының һәм оңай іске асыруға болады. Осылай ойыны тәрізді болып басталады. бірнеше жыл жан сақтаймыз. Әрі Үміт пен қуаныштың сыйы берілсе біраз уақыт аралығында реті келгенде артынан мың нала уды үміт ауызына әлемде не болып жатқанын білу үзбей құяды. Өлең: үшін хабарласып тұрамыз. Ешқашан бұл өмір бір қалыпта тұрмайды. Бұл тағдырдың, тіріктің бір зарының Әлбетте, мезгілі жетіп тағы да біз өз жұмысымызға ораламыз. Қайыспау қиыны, керек»./50/ Ешқашанда адамның шешілмеген Еңсесі көтеріліп, көңілді күйде екеуі жолға шықты. Келесі күні түйіні. алдарынан бірнеше қара ноқат көрінді. Олар қалыптасқан дәстүр Жүрекке ылғи дақ түскен ойда жоқта, бойынша сақтық жасап, жасырынып жатты. Жақындағында олардың тосыннан, Қожа Әлінің екі бауыры: бірі – Теке, екіншісі Әлі Мирәк және екі күйеу Ол аз десең, басыңа тағы жүз дақу 172 қосылған./51/ Бұл сөздердің дұрыстығы мен бұл ойлардың ақиқатын мына әңгіме дәлелдей түскендей. Хан қожа Әлі өзіне қосылған соң жалғыздық пен үрейден құтылған еді. одан соң Теке бір топ адамдарымен қосылды.

Сонымен жағдай жақсара түсті. топ сол міндеттерін орындап жүрген- Бұл салтанат құрудың бастапқы ді. Сондай жорық үстінде олар кезеңі болып көрінді. Жүре келе бұл намыздыгерде бір қауымды көріп, жамағатқа шашыраған бір топ тағы сол жерге тасаға бекінді. Түн ортасы жиналды. Ханға әйелі және бір топ ауа жайылып жүрген аттарды ұрлап қызметшілері қосылғанда көңілі бір әкетті. Әрі түн етегі түріле шабуылға жайланғандай болды. Барлығы да шығып, тонауға кірісті. Ал бұлар бір-бірімен қауышып төбелері көкке бірнеше семіз атты жайылымға жетіп, түнде алаңсыз ұйықтаймыз жібермей байлап қойған еді. Сол деген үмітте болды. Хан осы үмітпен аттар ғана қалып қойды. Сол аттарға етігі мен киімдерін шешіп, бей-жай тоқым салып, барлық еркектер һәм рахаттанып дем алғысы келіп еді, әйелдерден хан әйелін отырғызды, Әзізберді Аға келіп киімін қайта сонан соң күйеулері екі-үш әйелдерді кигізді. Хан бұған қарсы болды да ат тауып мінгізіп, жолға шақты. сақтық үшін амалсыз көнді. Бірақ бір Ханның атын да ерттеп, алдына етігін шешіп, аяғын әйелінің жанына тартты. Сөйтіп жүргенде таң да атты. қойып, терең ұйқығы кетті. Өйткені Олардың азабы шегіне жетті, Өйткені ол бірнеше күн-түн тынымсыз екі-үш әйелден басқаларын дұшпан жортуылдан әбден шаршаған еді. тұтқындап, олжадан әкетті. Ешкімнің сол кездің, әсіресе түндерде елеңдеп, бір-бірімен қоштасуға да мұршасы кірпік қақпастан ояу шығатын болмады. Сондықтан қоштасу шақтың есесін толтырып шырт арманы мәңгілікке үмітсіздік дағы ұйқыда жатқанда айқай-шудан оянып болып маңдайларына жазылып кетті. Хан орнынан ұшып-тұрып қалды. Содан қайтып олар бірін-бірі қараса жаулар от қойыпты. Оттың көре алмады. Әйелдер мен әлсіреген жарығынан олардың соғып, тонауға еркектерді алдын-ала жөнелтіп, кіріскенін көрді. Хан қару-жарағын хан және басқа да ержүрек батыл беліне байлауға ғана үлгерді. Қожа Әлі азаматтар олардың сондарынан де жетті. Ол қараңғыда бұқпантайлап, жылжып отырды. Сұмпайы жаулар от жарығында тонаумен айналысып артынан үнемі аңдыды да отырды. жатқан дұшпанға оқ жаудырып һәм Ереуіл аты барлары тіптен құлшынып шатырдан қашып жерде тұрған кетті. Жау жақындаған кезде хан аттарына мінді. Жаяу топ әр бір бірнеше адаммен кері бұрылып, тасадан оқ атып жатты. Екі жақ та оқ жаудырды. /53/ Сөйтіп оларға қараңғы болғандықтан сан жағын тойтарыс берді. Ал жаудың барлық анықтай алмады. адамы топтасқанда тағы тізгінге ерік беріп, ілгері кеткен өз адамдарына Бірнеше адам хан ұйғарымымен жететін. Сөйтіп қаша жүріп ұрыс салу оқ атумен болды. Басқалары аттарды әдісін іске асырды. Олар арқасын /52/ алып келуге оралды. жауға қаратып оқ жаудырып отырды. Әлгі уақыттан бастап, құптан Бұл келген жаулар мырза Әбу­ намазына дейін осылай болды. бәкірдің әскерлерінен еді. Оларды ол Моғолстанғажіберген.Моғолстанның Түнгі жорық жері «Шөлгей Отмық даласындағы әр түкпірінде шашырап Аңғын Арша» деп аталатын. Олар жүргендерді ұстап, қажет десе құптан намазына дейін Көмеле өлтіру жүктелген еді. Мырза Кашыр шатқалына жеткен еді. Бұл Әбубәкірдің бұл жазалаушы тобы екі жердің арақашықтығы жаяу Моғолстанды тегіс аралап, барлық адамға бес күндік жол. Әлсіреген моғол, қырғыздары Моғолстанның әйел мен ерлерді қашан бара жатып, кең жерінде тұншықтыру еді. бұл 173

амалсыздан оңаша түкпірлер мен көрге бару еді. Мансұр хан соғысты тоғайларға жасырып кетті, ал өзі жария еткен. Осы тауқыметтің олар мүмкіндігінше жасырынды. бәрі Мансұр ханның кесірінен еді. Жасырып кеткен ханым мен басқа ең аяғында Әндіжанға баруға шешім да екі үш әйел, бірнеше еркектен қабылданды. Бәлкім Шаһибек хан басқаларының көбін жау үстап алды. Сұлтан Маһмұд ханға қамқорлық Құтылып кеткендері некен-саяқ еді. жасаған болар деп үміт етті. Құптап намазы уақыты жеткенде Хан осы оқиғаны талай рет жаудан сескенгендер әрқайсысы айтып, жыр еткен еді мен бейбаққа: бытырап Көмеле Кашыр шатқалының «Егер кімде кім Шаһибек ханнан тоғайына жасырынды. Олар қатты жақсылық күтсе, ол оның мінезін үрейленгендіктен болдырған аттарын білмегендіктен. Ал оның мінезінен қалдырып, өздері орманды паналады. сыралғы жандар оларды қанша Таң атқанда әркім ормандағы ең сақтандырса да, олар оған сенбей, биік жерге шығып, жасырынып жан- өздерінікін жөн көретін. Мен толық жағына қарайтын. Күдікті ештеңе бір жыл Шаһибек ханның жанында байқалмаған уақытта, шүкірш­ ілік болдым. Маған сұлтандарының етіп, әр жақтан дауыстап, айғайлап пиғылы мен әмірлерінің ниеті айқын бірін-бірі тауып алатын. Қашып- пысып жүргенде оңаша түкпірлерге еді. оның не істегені, не істейтіні қалдырып кеткендері хабарсыз мәлім болатын. Мен бұл адамдармен қалды. Олар бір бәлеге душар болып осындай әңгімені қанша айтсам қалды ма, жоқ па белгісіз еді. Олар да олар келіспеді, ақырында басқа кері оралып, қалып қойғандарды амал жоқ қой деп жауап қайырды. іздестірді, ханым мен екі-үш кісіден Бұл жобалардың бәрі де қатерлі өзгелерін таба алмады, дұшпан еді. алайда бір үміт оты жылтырап бәрін тауып алып, тұтқындап алып көрінгендей еді. олар былай деді: кетіпті. Сол күні олар осы жерге «Егер сіздің бір ұсынысыңыз болса, қонды. Өйткені қалжырап, жүруге онда айтыңыз. Барлық істе/55/ шын күш-қуат/54/ қалмаған-ды. Әрі бұдан көңіл мен және жан-тәнімізбен сізді кейін де қайда барары белгісіз-тұғын. мойындап, бағынамыз». Мен де Сондықтан әрқайсысы терең ойға қанша ойласам да көңілге қонарлық кетті. Алайда ойлары тығырыққа ештеңе таппадым. тіреліп, саналары сан-саққа бөлініп, бір шешімге келе алмады. Ұлылық пен құдіреттің исі хақ Ақылға келіп орманда қалып, қалаға бару туралы ойды мүлдем бастан шығару керек деген шешім болды. Оны жүзеге асыру үшін жебе қажет-ті. Ал оларда бар болғаны ханның қорамсағында жалғыз ғана жебе қалған-ды. Басқаларында бірде- бір жебе қалмаған-ды. Сондықтан қару-жарақсыз бұл жобаның мүлдем мағынасы жоқ еді. Моғол хандарының паналайтын жері ол кезде Қыпшақ даласы еді. Әлгіндей себеппен оған да бару мүмкін болмай қалды. Ал Қашғарға бару тірідей өз аяғымен 174

тағала! Мен елді даттайтын нәрсеге, Қаус айы (қараша айына тең келеді. өзім көріп біле тұра ұрындым. Одан ауд) басында Шаһибек хан Харезмге басқа еш жол қалмаған-ды. Бәйіт: бет алды. Моғол басшылары: сұлтаны бар, әмірі бар және олардың Көріп едім түріңлі, біліп едім құлқыңды, қарауындағылар бәрі өзбектердің арасында жүргенде ұдайы жүректері Көріп, біліп тұра өзімді бір пәлеге үрей мен қорқынышты /56/ сезінетін. Маһмұд сұлтан барлық істерде салғанды. моғолдың қолдаушысы-тын. Осы кезде ол Құндызда қайтыс болды. Келесі күні өзімді өлімге Бұл жағдай барлық моғолдарға, дайындап Жәнібек сұлтанның әсіресе әкеме <Алла дозақ отынан қызметіне бет алдым. Ол Шаһибек құтғарғай> ауыр тиді. Маһмұд ханға қызмет етудің алғашқы сатысы сұлтан өле-өлгенше әкеме үлкен еді. «сол сатыдан қабірдің ішіне сүйіспеншілікпен қолқабыс жасады. дейін ешқандай айырмашылық жоқ Егер Шаһибек ханның мемлекетінің еді». Бұл оқиға 914 һижри қәмәри әмірлерінің бірі әкеме азар берем (1508 милади) жылы болды. Сұлтан деген мақсаты қиял тақтасында пайда Маһмұд хан шәһид болғаннан екі ай болса, онда Маһмұд сұлтан өзінің немесе бір айдан көбірек уақыт өткен қамқоршы қаламымен оның үстінен соң Сұлтан Халел сұлтан, ханның сызып немесе саясат жолымен ондай туған бауыры, марқұм болған-ды. жазуды сол кекшіл жаман пейіл Бұл жөнінде бұрын айтылды. тақтасынан өшітіп тастар еді. Барлық істерде әкемді қолдайтын және оны Сол жылы Бабыр патша Кабулға өзіне міндет деп білетін. Маһмұд орнығып, жалпы толық тәуелсіздікке сұлтанның өлімінен бүткіл моғолдар, қол жеткізді. Хан туралы әңгіме әсіресе, менің әкем қатты абыржып, осы жерге жеткен кезде егер әкем үрейленді. және Бабыр патша жайында қалған әңгімелер айтылмай қалатын болса, Алайда Маһмұд хан дүниеден онда әңгімеміздің реттіу тәртібі өткеннен кейін Шаһибек хан әкемнің бұзылып қалмақ. бір сырлас, жақын достарының бірі әмір Жан Вәфа деген кісіге оңашада, 9-ӘҢГІМЕ. «Қайткен күнде де Харезмді жаулап алмай кейін қайтуға жол жоқ», деген Әкем Мұхаммед Үсейін шешімін айтқан. Қоршау мерзімі көрегеннің <Алла дозақ ұзаққа созылатыны айқын еді. отынан құтқарғай> Шаһибек Бүгін біздің өзбектердің арасында ханнан Хорасанға қашып отыз мыңға жуық моғол бар. Моғол баруы және оған қатысты басшылары басқарып тұрғанда, олардан жақсылық күту мүмкін емес. бірнеше әңгіме Егер олардың күні жарқырап туар болса, біз оларға не істеген болсақ, Бұрын жазылып, баяндалғандай соны бізге жасайды. Олардың ішінде Маһмұд сұлтанның жеңімпаз ең бірінші орында Мұхаммед Үсейін әскері Құндызға келіп жетіп, еш көреген тұрды. Мен неше күннен қарсылықсыз басып алды, ал біз бері ол жайлы ойланып жүрмін. Оны бір жыл бойы әмір Хұсрау шаһтың өлтіру, хандардың бірін өлтіргенмен тұтқынында болып келгенбіз, енді бірдей. Сондықтан ең дұрыс шешім – одан құтылдық, әкеммен табыстым. сен оған кеңес бер, аяғы барда алды Отбасымызбен Шаһр-е сәбз қаласына, Шаһибек ханның әкеме 175 берген иқтасына (иқта:хан немесе патшаның біреуге күн көріс үшін сыйлаған жері.ауд) бардық.

артына қарамай тез жиналып қашып басын Хорасанға тіредік. кетсін. Ажалмен алыспасын. Өйткені Осы кез мырза сұлтан Үсейіннің одан кейін моғол әмірлерінің қанын кесеге құю керек болып тұр. билігінің соңғы күндері еді. Мырза сұлтан Үсейін мырза Жаһангер Әмір Жан Вәфа сол сәтте тез ибн Әмір Темірдің немерелерінің арада адам жіберді. Жаушы бесін бірі-тін. Әмір Темірден кейін оның намазы уақытында жеткен еді. Әкем ұрпақтарының ішінен оған дейін намаздыгерде балаларының ішінен ешкімнің қолы патшалыққа жеткен мені таңдап, қызметші нөкерлерімен емес. Алайда осы мырза сұлтан барлығы он алты кісі бірге Хорасан Үсейін семсердің соққысы және жаққа қаштық. Сол оқиғалар түс пен табандылықтың күшімен бірнеше /57/ қиялдай еміс-еміс есімде қалған. жыл бойы әр түрлі көптеген қиыншылықтардан кейін Хорасанды Сол кезде Сұлтан Саид хан да алды һәм қырық сегіз жыл патшалық Самарқанда болатын. Бізден үш етіп, тәуелсіз мемлекет болды. күннен соң ол да Моғолстанға Гератта отырып Хорасанның төрт қашыпты. Бұл әңгіме жоғарыда тарапына патшалық құрды. Ол баяндалған. Бірақ әкемнің басқа қоғамның барлық топтарын, сол балалары Шаһр-е сәбз қаласында топтардың ішінен бірлі-жарым ірі, қалған еді. тұңғышы Абиба Сұлтан әлемге танылар ғалымдар шығуы Ханыш тұғын. Ол Шаһибек ханның үшін қатты қолдап отыруға тырысты. Ташкенттегі некелеп алған әйелінің Ол бұл жағынан өзіне дейін де өзінен жанында тұратын еді. Ол Шаһибек кейін де теңдесі жоқ еді./58/ ханның әйелі сұлтан Маһмұд ханның қызы еді. Аты Айша сұлтан ханым. Әңгіме осы жерге жеткенде мен Қазір “Моғол”лақабымен мәшһүр. сол мамы­ражай заманның куәлары мен шағармашылық тұлғалары Біраз уақыт өткен соң Шаһибек жайында жазам ғой деп ойлап едім, хан әр түрлі сән-салтанатқа орай өзімнің қабілетсіздігім мен қолайлы Абибаны Махмұд сұлтанның баласы жағдайдың болмауы салдарынан Убайдолла ханға берді. бойымнан бұл әрекетті іске асырар жігер таппадым. Бір ғажабы, қалай Одан кішілеу Гауһар Шад бегім етсем де олар туралы баяндауға еді. оны әмір Жан Вәфа әкеме көңілімнің зауқы соқпады. Бұл жазба хабарды жеткізгені үшін Шаһибек олардың пәк рухы жайындағы әңгіме. хан оның ұлы әмір Иарыға берді. Ол Сол үшін оқушым кешірімді болар. өзбектердің арасында құрдастарынан Алайда олардың шежіресін баяндаған ерекшеленіп тұратын еді. одан менің әлсіз қаламымнан шыққан жасы кішілеуі мен едім. Әкемнің жолдар сыншыл оқушы көңілден жанында бірге болатынмын. Менен шықса екен деген жақсы үмітпен кейінгісі Мұхаммед шаһ еді. Әкемнің бастағалы отырмын. Осы Алла туыстарының бірі біз кеткеннен тағала таңдаған нағыз ұлыларының кейін оларды Хорасанға алып келді. шежіресінің шапағатының бір Кенжесі Абдолла мырза тұғын, бұл ұшқыны мен сияқты қарапайым жайында бұрын айтылған. Ол өз ықылыстыға жетсе, соған жұмсаған анасы Сұлтан бегіммен бірге еді, ол уақыттың есесіне ақсүйектер мен хақында кейін айтылады. Сонымен жоғары лауазымды кісілер өмірін біз Шаһр-е-сәбз қаласынан түні бойы жазуға арналған өтеуі болар еді. жүріп отырып, келесі күннің аяғында осыған орй бәйіт: Амуйе өзенінің жағасына жеттік. Ауа райы өте суық еді. қанша қиын болса да өзеннен өттік. Бәлхқа соқпай, ат 176

Аты бар да заты жоқ, жоқ шекерім Мен пақырдың өрісі топ жайында жекелеп айтуға жетпеген соң, олар бүгінде, туралы осы қысқа бірнеше жол әңгімеде жазылатын болады. Бұл Бары жақсы ендеше у болса да тілімде. жолдар да тәбәрік есебінде болып көңілімнің қуанышы, жанымның Герат пірі саналған таңдаулы ол жұбанышы болғай. әнсарда, Рубаи: Алла нұры құйылсын рухына әманда. Жаным, сенің есімің мәңгі өшпесіп Алла тағала мақұлданған, иесі есімнен, Герат пірі Қожа Абдолла Әнсари <оған Алланың рақымы жаусын> Жүрек сорлы сүйгенім жалғыз өзің айтады: «Оның достарының бірі болуға ынталан, егер бола алмасаң десін де. оның достарының досы бол, егер мұны да істей алмасаң әрқашан Менің бүкіл тірлігім өзің болып көктесін. олардың (сопылар) сөзін естігенде егер де әсері болмай жатса да Әрбір сөзің, лебізің құлағымнан басыңды изей бер. Егер бұны да істей алмасаң, оған жау бол, өйткені талай кетпесін! адамдар жаулық жасамайын деп оның алдына барғанда достық киімін Әзірет мырза адамзаттың киген. Яғни, қалай болғанда да мақтанышы, шейх-әл- ислам, олардың жанында болып, алыс мұсылман қауымның және діннің кетпегін. Осылайша көпт­ еген ұлы нұры Маулана Әбдіраһман Жәми сахабалар исламнан бұрын Мұхаммед <Алла оны жарылғасын> жайында пайғамбармен жауласқан. Кейін олар әңгіме. әзіреттің шапағатты әңгімесінен кейін жаулықты достыққа, күпірші­ Жоғары мәртебелі пір және ұлы лікті мұсылм­ андыққа, қараңғылықты әулиелердіңбіріСұлтанМырзаҮсейін нұрға айналдырған. Тағы да талай заманында ғұмыр кешкен, олардың /59/ дінсіздер, дінді мойындамау үшін ішінде ең алғашқысы да, білімдісі ұлылардың жанына барған. Олардың де, адамзаттың мақтанышы, шейх- да күпіршілігі мұсылмандыққа әл-ислам, мұсылман қауымның және айналғ­ ан. Олардың кітаптарындағы діннің нұры Маулана Әбдіраһман көптеген хикаялар, аңыз-әңгімелер Жәми <қабіріне Алланың нұры бұл ойды растайды». жаусын> болды. Оның ұлы даңқы мен сияқты пақырға таныстыруды немесе Ал, егер де сол кісілердің қата­ түсіндіріп, баяндауды қажет етпейді. рында бола алмасақ, онда мадақтау­ Өйткені ол осындай мадақтауды шылар, үгіттеушілер соңында бола­ керек етпейтін тұлға болғандықтан, йық. Шын мәнісінде бұл да үлкен бұл жерде кейбір жайттары мен игілік болар. Осы игіліктің етегіне оның сопылық шежіресі туралы баян талайдың ебдейсіз қолы жете берме­ етіледі. Жәми – Маулана Сәдеддин ген. Бұл ұлылардың шежіресі жайын­ Қашғаридың шәкірті, ал бұл – да ойлану, қиялдану да талай өзге Маулана Низамеддин Хамуштың істерден жақсырақ болып табылды. шәкірті,/60/ ал бұл – Қожа Алааддин Бәйіт: Аттардың, ал ол сопылардың көсемі, жолбасшылардың серкесі, әзірет Сен тұрғанда басқаға қарай алман Қожа Нәқшбәндтың шәкірті болған. <Алланың рақымы жаусын және оны құмартып, жарылғасын> лақап атымен мәшһүр еді. Өзіңді ойлап өзгеге ие болудан көп Маулана Сәдеддин Қашғари артық. 177

<Алланың рахымы жаусын> маһһаласында (ауылында) Шейх туралы әңгіме: Сераж атты бір шейх пайда болғанын айтты. Оған барып-келіп жатқан Ол Қашғар уалаятының текті ел көп екен, барғандарға көбінесе әулетінен шыққан. Оның әулетінен ғалымдар да, тақуа адамдар және ілтипатпен нан және өте таза әрі дәмді әулиелер таралған. Мысалы, душаб (жүзім не құрманың шырыны солардың ішінде шейх Әбиб шейх – ауд.) береді екен. Мауланамен Сейіт Кардігәрдің шәкірті және шейх шейхқа барып нан жеп, душаб ішуге Сейіт Можтәба Мұжәррәд және әмір бет алдық». Бәйіт: Сейіт Аһмет, бұл осы пақырдың төртінші атасы болған. Өз баласы Сүйіп қолын, маңдайын, сүйіп және Әмір Сейіт Әліні шейх Әбибтің көзінен, қасына алып барған. Оның бала жас еді. Әңгіме барысында балаларға тән Отырғызып қоятын өте жақын өзіне. әдетпен бір нәрсеге мазасызданып қыңқылдай бастады. Әкесі қанша Бұрын айтылғандай, сол нан, еркелетсе де жұбанбай қойды. Шейх душабын үлкен ілтипатпен берді, өте оның неге қыңқылдағанын сұрады. дәмді-ақ екен. Мен аш едім, нан жеуге Оған: «мен ашпын», - деген жауап құмарта кірістім. Шейх пен Маулана берді. Бұл әңгіме бір тұт ағашының Сәдеддин әңгіме-дүкен құрды. Мен астында өткен еді. ол ағаш қазіргі нан мен душабтың дәмділігіне уақытта да бар. Мен сол ағашқа тәнті болып, олардың әңгімесінен барып, көргем. Бұл жұрттың бәріне ғапыл қалдым. Біраз уақыттан кейін белгілі ағаш. Шейхтың қабіріне Маулананың жылап жатқанын байқап зиярат етуге барғандарға бұл хикая қалдым. Шейх қызып сөйлеп отыр. мен тарихты еске салып, айтып Киіздің қай жеріне алақанын қойса, береді. Шейх терең ойға беріліп кетті, осы уақытта әлгі ағаштан ыстық дөңгелек нан түсті. Шейх оны алып, Әмір Сейдіт Әліге бере отырып: «Бұл оның несібесі, ол мұны ешкіммен бөліспесін», - деді. Сондықтан Әмір Сейіт Әлінің бақытты ғұмырында соншама құт-берекеге ие болуы сол ақ тілек батадан басталады. Бұл әңгіменің мақсаты Қашғарда Маулана Сәдеддиннің құзырында әр түрлі ұлылар болғанын айту. Жас кезінде Әзірет Маулана Сәдеддин Қаш­ғардан кеткен. Ұлықбектің әйгілі ғалымдардың бірі Маулана Мұхаммед Аттар да қашғарлық еді. ол айтады: «Самарқанда Мауланамен әрдайым бірге болатын едік, өйткені бір жерден едік. Бірге болатынбыз, бірге оқитынбыз, көбінесе күнделікті өмірімізді бірге өткізетінбіз. Бір күні тәлебелер /61/ қаланың пәлен деген 178

сол жерден түтін шыға келеді. Әрі Қожа Алааддин Аттар <Алла сол жерде күйіктің ізі пайда болады. оның топырағын торқа Оны көріп, жүрегіме үрей ұялады. Отыра алмай, сыртқа шықтым. Содан етсін> жайындағы әңгіме. Маулана Сәдеддин көрінбеді. Оның бөлмесі біраз уақыттай жабық тұрды. Ол Бұхараның дәулетті отбасынан Содан бірнеше жылдан кейін оның аты Хорасаннан естілді. шыққан. Тазалыққа қатты мән Маулана Незамеддин беретін кісі болған. Мен пақыр Хамуш оның балаларының бірінен мынаны жайында әңгіме естіген едім: Қожа Алааддин ұлы Мен пақыр бір сенімді ұлы адамнан естігенмін: оның айтуынша Қожа Баһааддин Нәқшбәнд <Алла Маулана Незамеддин Қожа Алааддин Аттардың шәкірті болмастан бұрын оның рухын жебесін> құзырына өте тақуа, таза, тыныш өмір сүрген. Үнемі Жакер Дизеде ғалымдар жеткенде (оған шәкірт болу үшін) мешітінің босағасында отыратын. Шейх Әбіл Мансур Матуридің оның ойында шексіз бір құштарлық рухына сиынатын. Оның қиялында Шейхтың рухы терезенің арғы пен үлкен мүдделілік пайда болды. бетінен басында ақ сәлде ораған адам кейпінде көрініп сол жерде оны Содан ол шәкірттікке қабыл ал, деп үйрететін. Кейін мәртебелі Маулана қожа Аттармен әңгімелескенде ол: жалбарынды. Қожа оған: «Егер сен «Егер біз бұрынғы оқумен шектеліп қала бергенде (Алла пана болсын), біздің қабылдауымызды қаласаң, иманымызды аман алып қалуымыз қиын болар еді», - деген. Ол қасапханаға баруға тиіссің. Содан кісінің ғажайып істер мен әр түрлі кереметтерді өте көп жасағаны бізге сиырдың қарнын алып,. ішін сыртқа кейіннен мәлім болды. Олардың кереметтері /62/ жайында «Нәфаһат» айналдырып басыңа қаптауың кітабында жазылған. керек,-деп бұйырды. Қожа Алааддин Тағы Маулана Незамеддиннің кейбір хикаялары әзірет қожа қатты мүдделі болғандықтан оның Аттардың шежіресінде айтылады. айтқанын орындап, сиырдың қарнын алып, сәлде мен тақиясының үстіне қояды. Оның басының жан-жағынан сиырдың қарнының ішіндегі заттар тамшылап аға бастады. Осы қалпымен базардан өтіп бара жатқанда жамағат мазақтап ізіне түсті. Қожаның алдына осы қалпымен барды. Әзірет қожа оның халін көріп, мейірленіп, жаны ашып, оны [шәкірттікке] қабылдады. Ақырында әзірет Қожа өмірінің соңғы кездерінде көптген тәлебелерін оның әңгімесіне қатысуға бұйыратын болды. Ол жайында Алааддин ауыр жүгімізді жеңілдетті деп айтатын. Бұл әңгіме «Нәфәһаттан» алынды. «Селселат әл-арифин» және Әмір Абд-әләввәлдың «Жинағында» Қожа Нәқшбәндтен кейін оның барлық ізбасарлары түгелдей, қожа Мұхаммед Парсаға дейін <Алланың рахымы жауып, жарылқасын!> қожа Алааддиннң басым түсіп отыратынын мойындағаны жайында мәлімет берілген. Әзірет Қожа Нәқшбәндтің өмірінің кейбір қырлары жөнінде және оның шейхтары жайында 179

кейін ол туралы еске алған кезімде пірімді елестетемін. Ол бұдан біраз жазылады <Құдай қаласа>. уақыт бұрын дүние салған-ды. Оны осындай кейіпте көргеніме қатты Маулана Әбдіраһман Маулана /63/ таңырқадым. Мен шынында да ол Сәдединнен кейін әзірет ишанның әдейі /64/ кереметтілігін дәлелдеу [Қожа Убайдолланың] құзырында үшін сондай болып көрінген шәкірт болған. Бұл жөнінде шығар деп ойладым. Ол екінші оның көптеген өлең жолдарында рет маған өте сүйкімді болып айтылатыны мәлім. Мен пақыр әзірет көрінгенін»дәлелдегісі келгендей Мәхтуми, Нұра Қожа Шәһабеддин жүзін өзгерткен еді. Маһмұдтан <Алланың сәлемі болғай> естіген едім, бұл кісі Қожа Хавәнд Әзірет Убайдолла Иша Маулана Маһмұд лақап атымен мәшһүр. Жәмиге өте зор ілтипат көрсететін- Бұл қысқа әңгімеде әзірт туралы ді. Маулана мырза жастық шағында айтылатын жердің бәрінде ол жай үйренуге ынталы, білім алуға өте Мәхдуми Нұра деп айтылады. Ол: құштар болды. Сондықтан оның «Маулана Әбдіраһман Жәми, әзіреті білім алып жетілгені соншалық, ишанның [Қожа Убайдолланың] Шаһрох билеп тұрған заманда жанына барып, оған ықыласты екенін бүткіл Мауараннәһр мен Хорасанда айтып мына ғазалды оқыған». Оның зор жетістікке жеткен бес қана алғашқы жолы төмендегі бәйіт: адам болды. Бұл ғалымдарды «Бес дана» деп атаған. Олардың ішіндегі Ақ басымды иіп мен иттекеңнің біріншісі - Маулана Әбдіраһман Жәми; екіншісі - Маулана Дәуіт жолында Һисари; үшіншісі – Маулана Шейх Үсейін Мұһтәсеб; төртіншісі – Сақалымды ағарттым сыпыртқы боп Маулана Шәмседдин Бәһрабади; бесіншісі – Маулана Бұрһанеддин. қолыңда. Сол жастық шағында Маулана «Нәфәһат әл-унстің» бір жерінде: қиялдағы бейнеге ғашық еді. бұдан «Әзірет Убайдолла <Алла рухын әзіз ол ешқашанда арылған емес. Оның қылғай> бұл пақырға Хорасаннан бірінші диуанына енген өлеңдерінің Хисарға келгенін айтып былай деді: көбісі сол кезде жазылған. Шынында «Маулана Жақып хұзырына Хисар оның диуанынан шабытының мәнін аймағына қарайтын Һәлғытуда ұғынуға болады. болып, алғаш кездескенімде ол менің көңілімді қалдырғысы келгендей Маулана Сәдеддин үнемі Малекан өте сұсты адам болып көрінді. мешітінің жанындағы Бадғеис жол Сондықтан одан айырылуды іштей өткелінде отыратын. Бұл мешіттің ойладым. Бірақ шыдадым. Өйткені бір есігі осы өткелдің атымен Бадғеис алыс жолдан осыншама тауқымет есігі деп аталатын. көріп, осы ұлы адамның құзырында болайын деп келдім, оның бұл сұсты Әу баста Маулана қиялдағы мінезінің бір себебі бар шығар деп бейнеге ғашық еді. бұдан ол шештім. Шағанианда кейбір кертарпа ешқашанда арылған емес. Оның адамдар бір себептермен көп келенсіз бірінші диуанына енген өлеңдерінің сөздер айтып, оны естіген (Маулана) көбісі сол кезде жазылған. Шынында мүмкін ренжіп қалған шығар. оның диуанынан шабытының мәнін Осындай қиялда отырған кезімде ұғынуға болады. Маулана дәл сол сәтте келді, сондай бір көрікті әрі жайдарыланып кеткені Маулана Сәдеддин үнемі Малекан сондай Мен оны құшып алғым келді. мешітінің жанындағы Бадғеис жол Сонда мен еріксіз Маулана Сәдеддин өткелінде отыратын. Бұл мешіттің 180

бір есігі осы өткелдің атымен ның көзі тірі кезінде мен бір дертке “Бадғеис есігі” деп аталатын. Көбіне шалдықтым. Емделуге Хорасанға маулана Жәми сол жолдан өтетін. кеттім. Сол уақыт аралығында Маулана Сәдедин бірде өзінің Маулана Жәмидің үйінде болдым, кейбір ізбасарларынан: “Үнемі мына одан сабақта алатынмын. Сол кезде жермен өтетін бір бүркіт бар, ол қай сүзекпен, қатты ауырдым. Маулана дәулет иесінің қармағына түсер екен, Құтб Адам сол кезде бас емші - деп маулана Әбдіраһман Жәмиді болатын, ол мені емдей бастады. Дерт нұсқайтын”. Ақыры соңында маулана меңдей түсіп, таң ата күшейіп Жәми оның құзырына шәкірт болды. өлетіндей халге жеттім. Менің Барлық нәрсені тәрік етіп, осы іске жағдайымды Мауланаға (Жәми) соншалық жан-тәнімен берілген еді. жеткізеді. Маулана сол уақытта Ол жайында алты ай бойы басқа моншада еді. Ести сала сасқалақтап кісілермен қарым-қатынас жасауды қалғаны соншалықты, күрте киюге де мұршасы келмей, орамалды басына ұмытты дейтін. Одан кейін перінің жауып, сәлдесін оның үстіне қоя рұқсатымен Һижазға қасиетті сапарға салып, тонын жалаңаш денесіне кие шықты. Мекке, Мәдинаға зиярат етті. салған бойда жүре беріпті. Менің төсегімнің жанына отырып: “Махтум­ Сол жерде өте нәзік те әсем зада, саған не болған?” – деп сұрады. қасидалар мен басқа да өлең түрлерін Менің одан ақыретті қоштасу және шығарды. Сол қасидалардың бірін мойнымда борышым болса, халел Мәдинаға таяған уақытта жазған- етуін сұрадым. Ол: “Махтумзада, еш ды. Оның бірінші бәйіті былай күмәнің болмасын, сен де еш нәрсе болған./65/ Мәтләһ: жоқ”, - деді. Содан ол басын төмен салбыратып, үнсіз күйде біршама Бұл жер менің кәдімгі шаңырағы уақыт отырды. Ал мен өзімде жанымның, ешқандай абыржу жоқ екенін сезіп, орнымнан тұрып, отырдым. Маулана Анау кербез сұлу жүріп-өтетін басын көтерді. Жымиып: “Мәхтумза­ жолы оның. да, айтпадым ба, түк емес”, - деді. Содан ол: “Құдайға шүкір, сіз Жәми әзірет ишан Ұбайдолланың айықтыңыз, мені қатты шошыттыңыз- құзырына Мауараннәһрға екі рет ғой”, - деп, орнынан тұрып кетті. келді. Содан мен толық айықтым. Енді Маулана Құтб Адамның емі қажет Әзірет Мәхдуми Нұра <Алла таға­ болмай қалды”. ла оны сақтасын> айтқан еді: “Самарқанда әзірет ишан Ұбайдолла­ Маулана Жәми өте аз сөйлейтін. Егер бір әңгіме бастаса, көбіне тапқырлықпен әзіл-қалжың аралас­ тыра айтатын. Әзірет Мәхдуми Нұра: “Бірде /66/ Маулана Жәми әзірет ишанның (Ұбайдолла)құзырына Самарқанға келеді. Әзірет ишан Маулананы Матуридке алып барып Самарқанның жүзімдерінің түрлері өте әдемі”,-деп айтқан. Ол бақтың Бағбаны болған маулана Қажы Қасымға: “Мауланаға жүзімнің 181

атақты саһиби, Үсейни және құзырында болып, оған адамдардың фәхри түрлерінен алып келіндер” келіп-кетуіне һәм олардың дәріс алуға – деп бұйырған. Әкелінгеннен соң: талаптануынан әрі түсіндіруден әбден “саһиби, Үсейни жүзімдерінің шаршадым. Менің уақытымның түрлері өте жақсы болып шықты. бәрі шәкірттерге сарп етілуде. Сіз Әзірет ишан Ұбайдолла: “Жүзімнің тапсырған шарапатты істі қолға фәхри түрін Хорасанда жегенімізде ала алмай келемін. Бұл жағдайдан өте дәмді болғандықтан әуестеніп шығатын жол бар ма?”, – деп сұрадым. фәхри түрін Хорасаннан алып келіп, Маулана: “Әлем халқын өзің үшін осы жерге отырғыздық, бірақ жақсы Алла тағаланың әлемінен шеттетуге болмады. Өзіңіз көргендей болды”,- болмайды. Қандай жағдай болмасын деп айтты. Маулана Қажы Қасым өз ісіңмен айналыса беру керек. Мен жаққа бұрылып: “Самарқан жері – бүгін таңертең моншаға барғанда қонақжайлы емес екен”, деді. “Жүсіп пен Зылиқа” дастанының екі жүз бәйітін жырладым. Үйге келіп, Жәми алғаш рет Самарқанға жұрт күнделікті дәрісімді бердім. Одан өзін білмейтін кезде келгенінде кейін өлеңдерімді қағазға түсірдім. Самарқандық бір кісі моншаның Содан кейін “Нәфәһат әл-унстің” бір ішінде оған: “Әй, Хорасандық сен бөлімін жаздым. Алайда бір сәтке де моншаға тоныңмен кіргенсің бе?” – бос уақытым болмады. Қалам да әдет деді. Маулана Жәмидің денесі жүндес бойынша өз ағысымен жазып жатты. еді. Маулана: “Самарқандықтардың Сіз де өз ісіңізбен шұғылдануыңыз суықтығынан тіпті моншада да тонды керек. Әйтпесе халықтың керегі тастауға болмайлы екен”, - деп жауап өтелмейді”,-деп бұйырды. берді. Маулана Жәми 898 һижри қәмә­ри Оның тапқыр әзілдері ел аузында көп таралған еді. Бұл қысқа әңгімеде (1492 милади) жылы топырақ бұдан артық айтуға орын жоқ. әлемінен киелі биіктікке маңғаздана Қожалардың құпиялық дәбі бойынша жүріп кетті. <Алланың шапағаты маулана шәкірт қабылдамаған. Өмі­ жаусын>, сол заманның ғұламалары рінің соңында ол: “Бізге ұлылардан оның өлген жылының хронограмма­ аманат болған құпиялық сақталып, сын “Әш ар-е- делфәриб” (жүрек ешкімге тапсырмадық. Бірақ байқа­ жұбату жырлары) сөзінен тапқан. лып тұрғандай біз дұрыс жасамадық. Оның әйгілі болған шығармалары Бұл ұрпақ өз жалғасын тауып, әрі сабақтасып кете беру керек еді”, - депті. Маулана Абдолғафур Лари: өз заманының ұлы ғұламаларының бірі еді. Маулана Жәмиге шәкірт болған. Маулана оны шәкірт етіп қабылдағанда ол “Нәфәһат әл-унске” түсініктеме жазған. Ол түсінік­ теменің соңғы бөлімін маулана Жәмидің өмірбаянымен аяқтаған. Сонда бірнеше жерінде өзінің құрметі /67/ мен оған шәкірт болуы және оның қалай қабылдаған жайын анық жазған. Соның бірінде былай: “Бірде оңашада Маулананың 182

мыналар: “Шәваһед ән-нәбуввәт”, Сәдеддиннің жанында жүріп, “Нәфәһат әл-унс”, “Һәфт аурәнг” жеті Шейх Баһааддин Омарға жолығуға жыр кітабынан тұрады. Және бара жатқанда Маулана Мұхаммед “Шәрһ-е-қафийе” бұл шығарма Зәужиде бірге болған. Әңгіме- сұхбат “Шәрһ-е-Молла” деген атпен белгілі. басталған соң маулана Мұхаммедтың Әрбәин жыры, ләваиеһ, “Шәрһ-е- ойына бір нәрсе түсті: “Біз әзіретке Ләма ат”, “Шәрһ-е- Фусус”, “Шәрһ-е- назар салып отырғанда, ол сәжде мимәне, Хұрие амарийа-йи ибн етіп Аллаға құлшылық етіп жатты, қарез”, “Шәрһ-е- рубиат”, “үш енді оның бізге қашан, қалай көңіл диуан”, “Муамма туралы тракт­ аударуы мүмкін?” Маулана осыны таттар”, “Енша” және басқа көптеген біраздан ойлап жүрген. Ол осылай шығармаларын Маулана Абдолғафур толғанып отырғанда Шейх Баһааддин Лари “Шәрһ-е- нәфәһатқа” жазған Омар айтты: “Қашанда, қалайда түсініктемесінің соңында айтылған. Аллаға назар аудару керек. Одан Ел арасына да кең таралған. Маулана тыныштық пайда болса, Алла өзі не қайтыс болған соң жастығының істеу керек екенін айтады”. Маулана астынан бірнеше жазылған парақтар риза болып, қуанып кетті. Сыртқа шыққан. Ешкім оны одан бұрын /68/ шыққан соң Маулана Сәдеддин көрмепті. Соның ішінде екі үзінді бар оған: “Шейх Аллаға берілген, /69/ екен. Оны әзірет Мәхдуми Нұра ол тариқат жолын білмейді. Сенің <Алла тағала оны сақтасын> мен бұл сөзің біраздан бері маған мәлім пақырға арнап жазған екен. Онда еді. Бірақ мен жауап қатпай жүрдім. Сүлтан Саид ханның өмірінің соңғы Өйткені сіздің ойлануыңыз бұл кезеңін жазған екен. Алда келтіріледі. мәселеге көбірек көңіл аударуға себеп болар еді. Бұл сіздің өсіп жетілуіңізге Маулана Алааддин Мәктәбдар негіз болмақ. Сондықтан мен сізге жайында әңгіме: Маулана Алааддин айтпадым. Сіздің басыңызға осы Мәктәбдар да сопылардың бірі. ой келгенде Шейх сол жерде-ақ Ол маулана Сәдеддин Қашғаридың жауап берді. Енді сізде ынталылық шәкірт еді. Хорасан елінің барлығы болмайды. Өйткені бұл мәселе сізге оның ұлылығын мойындаған. айқын болды, алайда сіздің өсіп Бүгінде Бұхарада, әйгілі ғалымдар жетілуіңіз бен ынтаңызға кесірі тиіп бірауыздан оның ұлылығына кетті”,-деп айтты. мойынсұнған Маулана Әлі Бавәрди Маулана Алааддиннің шәкірті PS: Маулана Шәмсаддин болатын. Ол қожалардың шежіресін Мұхаммедтың лақап есімі түрлі Қожа Жаһан, Қожа Абдолхалық қолжазбаларда “Зәужи” “Руһи” Ғәждәваниден бастап өзінің піріне және “Руми” түрінде жазылған. дейін жазған. Ол шығармасында Маулана Алааддиннің таңқаларлық Қожа Абдоләзиз Жәми жайында әдеттері, таңғажайып істері жайында әңгіме: Сол сопылардың бірі - жазыпты. Онда ол Хизжазға сапар қожа Абдоләзиз Жәми болатын. Ол шегіп, Шейх Абдолкәбир Иәмәнимен Һежаз сапарға шыққанда, онымен сұхбаттас болғаны жазылған. бірге көптеген қадірлі кісілер мен ғалымдар бірге жүрген. Оның сол Маулана Шәмсаддин Мұхаммед сапары көпке мәшһүр болған. Зәужи жайында әңгіме: Сол сопылардың бірі – Ол да Маулана Шейх Пуран жайында әңгіме: Сәдеддин Кашқаридың шәкірті Сол сопылардың бірі – Шейх Пуран. болған. Бұл топтағы бірінен Ол Маулана Жамаладдин Баязид айтуына қарағанда: Бірде Маулана Пуранидің баласы. Оның шежіресі 183

“Нәфәһат әл-унста” бар. Сонда Ғажап ел бар жан деген соны биле Маулана Жамаладдиннің айтқаны деп жазылған: “Бұрындары қаладан өлгенше! біздің жаққа қарай әлдебіреу бет алса, маған оның келе жатқаны Бұл өлең Шәһибек ханның және оның ойында не бар екені алдында барғанда, ол қатты мақтап: де мәлім болатын. Сонан соң мен “Фердауси” Сұлтан Маһмұд Ғази дайындығымды жасап, күтетін едім. Ғәзнәвиге алпыс мың бәйіттік “Шаһ Әлгі адам келген кезде күткіздірмей- намесін” арнаған. Ол оған сол үшін ақ бәрін жайып салатынмын. Бір отыз мын динар берді. Ал сен бір жолы бір түрік бірнеше құймақ алып бәйіт айттың, мен саған алпыс мың келді. Маған мына адал тағамды шаһрохи беремін”, - деді. Сол кезде жеңіз деді. Мен қаншама бас тартып, Шаһибек хан ұлы шейхқа, Шейх кешірім сұрасам да қадалып, тұрып Пуранға алпыс мың шаһрохи салық алды. Ақыры оның көңілі үшін бір салған еді. Бірақ оны алуға адам құймақты алдым, оны екіге бөлдім, жібермеген-ді. Әмір Моғол Шаһибек жартысын тағы да екіге бөлдім. ханның алдында тізе бүгіп: “Егер Оның жартысын жедім. Осыдан соң жарлық шығып әлем сенің қол астыңа аталған қасиетімнен айырылдым. қараса, анау шейхқа салған салық Қазір кімнің келе жатқанын біле ақша маған сыйлық болсын. Мен оны алмаймын. Келген адамға не істеу алайын және ол сыйлықты қажетіме керектігін анықтап алып барып жұмсайын”, - деді. дайындала бастаймын. Сондықтан келген кісілерді сарылтып күткізіп Хан: “Ол ақшаны қазынадан қоюға тура келіп жүр”. қолма қол алып беремін деп ойлап едім, ал сен осылай шешсең, солай- Жалпы, олардың әдеті бойынша: ақ болсын”, - деді. Әмір Моғол келген кісіге алдымен дайын тамақ салық алуға рұқсат қағазын алды ұсынатын. Содан соң не қалайтынын да, ол жөнінде ешкімге айтқан жоқ. сұрайтын. Әсілі, осылай болатын, Біраз уақыт өткен соң ел аузында келген адам не керектігін өзі айтуы Әмір Моғолдың мәрттікпен жасаған керек. Ол соның бәрін өте жылдам адамгершілігі таралып кетті. әзірлеп, айтқан нәрсесіне көп етіп /70/ тағам даярлап әкелетін. Көбінесе Маулана Әбусаид Убеһи барлығының алдына өзі дастархан жайында әңгіме: Сол сопылардің жайып, алдына ас қоятын. Әкем бірі Маулана Әбусаид Убеһи. Хорасанға кеткен кезде ол Шейхтың Ол әзірет ишанның (Ұбайдолла) алдына әлденеше рет барды, мені шәкірті болатын. Ишан ол уақытта де жақсы ырырға балап, шейхтың Хорасанның бүкіл халқына танымал жанына алып баратын. Одан бата еді. Әкеме іселіп мен талай рет ол сұрайтын. кісінің табалдырығын аттаған /71/ едім, маған батасын берген еді. Шаһибек хан Хорасанды жаулап алғанда, бұрын баяндалған. Сұлтан Әзірет Махдуми Нұрадан мына Аһмет мырза әмірлерінің бірінің әңгімені естігенім бар: “Герат баласы, белгілі ақындар қатарында тауының бөктерінде бір жайлау болған Әмір Моғол түрікше өлең бартұғын сонда бір топ адаммен шығарған еді: отырғанбыз. Маулана Әбусаид тауға шығып серуендеді. Кейбір достары Жаулап алып қайтесің, әлем толы мұң дөрекілеу қалжың­дап: “Маулана тау текедей орғып жүр”, деп әзілдеп мен шер, күлді. 184 Маулана төмен түскеннен кейін ол әлгі әзіл айтқан кісіге жымиып

қарап: “Біз тау теке секілді анау естігем: Маулана Әбдіраһман тауда серуендеп жүрдік, көрген Кардгәр, Баба Әлі Шаһ, Шейх шығарсың”, - деді. Қажы Мұхаммед Кучани, Маулана Шәмс Мұхаммед Морғаби, Дәруіш Маулана Мүйін Ваез жайында Пиримад және басқалары <Алла әңгіме: Сопылар қатарында Маулана олардың жанын жанатта қылсын>. Мүйін Ваез да бар еді. Ол Мауланазада Фәраһи лақаб атымен мәшһүр. Оның Тағы басқа ғалымдар: Үсейін көптеген шәкірті мен достары болған. мырза заманында өмір сүрген Хорасанның барлық халқы оның ғалымдар көп болған. Олардың ұлылығын мойындайтын. бәрінің өмірбаяны бұл қысқа тарихқа сыймайды. Бірақ та реті келгенде Маулана Қожа Куһи жайында бірнешеуінің өмірбаяны бұл жерде әңгіме: Сопылардың бірі – Маулана баяндалады. қожа Куһи. Бір күні Мәлекан жұма мешітінде намаздан кейін дәрет Солардың ішінде ең ұлысы орамалын иығына қойып, оның әрі ғұламасы Маулана Сәдеддин алдыңғы жағын түйіндеп, құбылаға Тәфтазанидың немересі Шейх- қарап отырғаны есімде. Осы күйде әл ислам. Маулана Сәдеддин Әмір оның хал және хұзыр тапқаны Темір заманыда ғұмыр кешті. Ол көрінді. Әкем отырғандардың бірінен ғұлама ғалымдардың бас ұстазытын. оны сұрады. Олар: “Маулана Қожа Одан кейін Әмір Сейіт Шәріп Куһи осы”,- деді. Әкем бір бұрышта Жоржаниден басқа, оған тең келер оны күтіп отырды. Маулана орнынан ғалым шықпады. Әмір Сейіт Шәріп тұрып, шығуға ыңғайланғанда жас еді. Маулана Сәдеддиннің әкем жанына жақындады. Өзімен қайтыс боларынан он күн бұрын дидарласуын өтініп сұрады. Содан Әмір Темір шақырған мәжілісте соң қолын алуға мені де алып барды. бірнеше рет айтыс болады. Онда Фатиһа оқыды. Одан соң Маулана кейде Әмір Сейіт Шәріп басым түсіп шығып кетті. Одан кейін де әкем отырды. Оған намыстанған Маулана оның алдына бірнеше рет барды. Сәдеддин сырқаттанып қалды. Әмір Сейіт Шәріп оның көңілін сұрауға Хафиз Маһмұд Зийарәтгаһи барады. Маулананың жанында жайында әңгіме: Соплардың отырғанда бір мысық Әмір Сейіт бірі Хафиз Маһмұд Зийарәтгаһи. Шәріптің жанына барып, сүйкеніп Ол – Шейх Зейінеддин Хафидің еркелейді. Әмір Сейіт Шәріп оны өз орынбасарының бірі болған. Ал қасынан қуады. Маулана Сәдеддин Шейх Зейінеддин болса Нұреддин Әмірге: “Мысықты сүю – адамның Әбдіраһманның шәкірті. Ол да иманынан” деген хадис бар, сіз неге бірнеше буыннан кейінгі Шейх оны жаныңыздан қуасыз? – деді. Әмір Шиһабеддин Соһревәрдидің шәкірті Саид Шәріп оған былай жауап берді: еді. Шаһибек хан билік құрғанға “Бұл хадистің мығынасын неге әрекет дейін өмір сүрген. Мен әкеммен оның етуші нәрсеге байланыстырып”, құзырына барған едім. /72/ Мейірімді яғни “мысықтың сүюі – адамның жүзі еміс-еміс есімде қалыпты. иманынан” деп оқымайсыз. Маулана бұл жауапты естіген соң, қатты Хорасанда мырза Сұлтан Үсейін абыржып, бұл дертінің күшеюіне заманында әулие, ұлы адамдар көп себеп болды. Ақырында сол болған. Олардың хұзырында болып, науқастан дүние салды. кездесудің сәті келмеді, сондықтан олардың қызметі жайында айтар­ Шейх әл-ислам Мырза Сұлтан лықтай мәлімет жоқ. Дегенмен, олар Үсейін билік жүргізген заманның жайында сенімге лайық адамдардан 185

басынан Шаһ Исмайыл Шаһибек Кейде сөйтіп мәжіліске қатысушылар ханды жеңгенге дейін шейх әл-ислам бәрі бір тоқтамға келетін. Сол болып қала берді. Ал Шаһ Исмайыл кезде Шейх екінші бір пікір айтып, жаулап алған кезде шейіт болды. олардың көзқарастарынан бас /73/ Бұл әңгіме өз реті келгенде тартуға мәжбүр ететін. Барлығы баяндалады. Осы кезең аралығында да бір ауыздан мақұлдап, жиыннан Шейх әл-ислам бес уақыт намазын шыққан соң ғалымдар бір адамның қаза қылмай, әулиелік, діндарлықты осыншама білімдарлығына қайран бекем ұстануға тырысты. Оған ешбір қалатын. Оның жиырма төтр жыл жан қарсы сөз айта алмады. Сол жүргізген дәрісі осылай өтетін. заманның көптеген ғалымдары оның Дәріске қатысқан ғалымдар ешқашан шәкірті болатын. Олар өздерінің Шейхтың білімінің осалдығын шәкірт болғандығын мақтан тұтатын. көрген емес. Мен, пақыр, ғұламалардан естігем: Сол кездері әкем Хорасанға Шейх өте ұлы адам болғандықтан, барды. Әкем Хорасанға келгеннен оған келіп-кетуші қара халық көп кейін, бірнеше күн өткен соң, ежелгі болған. Сондықтан сабақ кестесі салтқа орай балаға төрт жас, төрт ай, белгілі бір уақытқа қойылмайтын. төрт күн толғанда мектепке беретін Шейх әл-исламның данышпан болған дәстүр бойынша, ол мені мектепке шәкірттері: Маулана Есамеддин беруге, тәбәрік болсын деген ниетпен Ибраһим, Әмір Мұхаммед және алдымен Шейх әл-исламның алдына Әмір Жүсіп, Маулана Шәмседдин алып барды. Маған тәлім беруін өтінді. Шейх “Рәббі оңайлатсын”,- Мұхаммед Бәһрабади, тағы басқалар деп жазды. Сосын кішіпейілдік пен – жиырма беске дейін есімі мәшһүр мейірлене тізесіне отырғызды. Кеңесі ғалым ғылымды оқып, кітап жазды. /74/ аса бір мейір және жылылыққа Олар Шейх әл-ислам мәжілісіне толы болғаны соншама бүгін де әртүрлі мәселелер төңірегінде сөз сол тарихи уақыттан бері отыз сегіз қозғайтын, айтсысатын. Кейде жыл өтсе де Шейхтың мүбәрәк жүзі, ғалымдар екі топ болып бұл мәселе оның өсиеті мен мейірімі тасқа бойынша айтысатын. Сонда, көбінесе, басқан суреттей жадымда сақталып Шейх әл-ислам ешқайсыларыңдікі қалыпты. Оның берекеті осы күнге де дұрыс емес дей келе, үшінші бір дейін қалай жеткен болса, бұдан ұсыныс жасайтын. Олырдың мұны кейін де бұл дүниеде де, о дүниеде қабылдаудан басқа амалы қалмайтын. де жалғасын табар деп үміттенемін. <Алла қаласа>. 186 Ғалымдардың тағы бірі – Әмір Мортаз еді. Ол өте білімдар ғалым болатын. Енді бірі – Қожа Маулана Исфаһани хадисті керемет білетін, бас ғалым болатын. Ол Ирактан қашқан еді. Себебі Шаһ Исмайыл, ол жөнінде бұрын айтылды, алда да ол хақында қысқаша баяндалатын болады. Ол теріс мәзһаб сұнни жамағаты мен қауымының сұлтаны болсын, әмірі болсын, мырзасы, ғалымы не диқаны мен қара тобыры болсын қолына түскенінің бәрін өлтіретін.

Қожа Маулана сол қырғыннан Ақындар жайында: Қой үстінде қашып, Хорасанға барды. Соңында бозторғай жұмыртқалаған сол Мауараннәһрге келіп тұрақтап қалды, заманда өмір сүрген ақындардың ол жерде дүниеден өтті. ішінде ең ұлысы әзірет маулана Әбдіраһман Жәми еді, жоғарыда Сондай-ақ: әмір Абдолқадыр әулие кісілер жайында әңгімеде ол Мешһеди, әмір Жамаледдин, туралы айтылды. Ал, егер қарсылық маулана Мәсуд Ширвани, маулана айтудан қауіп болмаса, онда Һамед Ширвани, маулана Есамедин ғалымдар мен ақындарға арналған Ибраһим, Мир Мұхаммд, Мир Жүсіп, кітап бөлімін қайтадан әзірет маулана маулана Шәмседдин Мұхаммед Жәми есімінен бастаған жөн, сондай- Бәһрабади маулана Ғиасаддин ақ Хорасан әулиелері жайындағы Бәһрабади, маулана Ханафи, маулана бөлімде әулие кісілердің басы, Ибраһим Ширвани, маулана Шаһ атақтылардың атасы, адамзаттың Сейіт ғашық, маулана Аһмет руми, мақтанышы маулана Нұраддин деген маулана Мұхаммед гәнже, маулана Әбдіраһман Жәмидің есімімен бастау Аһмет женди, маулана Мир Кәлан лайық болмақ. Шынында оның есімін тәбиб, маулана Қажы Тебризи, қайталап еске алып отыру қай жерде маулана Мүйін Тебризи, маулана де жарасымды болатын, ғалымдар Сәдреддин Мұхаммед Қандаһари мен білімдарлар жайында бас және мәртебелі - Мир Әбу-л Бақа. қосқанда әңгіменің басы да соңы да Бүгінде оның шарапатты болмысы әрқашан оның есімін ауызға алумен әлемді нұрландырып тұр. Ол жайында аяқталынатын. Үндістандағы оқиғаны сипаттаған кезде тағы да баяндалады. Маулана Абдолғафур Лари “Нәфәһат әл-унсқа” жазған Ол сол кезде Гератта өте белгілі “Түсіндірмесінде” былай деп жазды. адам болды, әкем оған және оның “Мәртебелі маулана Жәми өмірінің қадірменді әкесі Абдолбасеттің басынан соңына дейін тұспал алдында талай рет болған еді. (аллегория) бейнелер әлемінде ғұмыр кешті, әрі үнемі оның жүрек Маулана /75/ Абдолғафур Лари: патшалығында махаббат әуенінің Оның есімі Маулана Нұраддин сазы үкімет дабылын қағып жататын- Әбдіраһман Жәмиді баяндағанда ды.Өмірінің соңғы күндерінің айтылған. Маулана Лари өте бірінде, бірде оңаша отырған кезінде қарапайым, кішіпейіл кісі екен. жүздесуге бардым. Ол дәрет алып Ешқашан данышпанмын деген жатыр екен, оның мүбәрәк, жүндес, түйсік тозаңы ойының жиегіне тыртық, теңбіл дақты білегі сондай қонған емес. Әлемнің әр тарапынан таза, жалтырап көзге шалынды, Гератқа келетін ғалымдар көп болған. бұрын-соңды мұндай білекті кім Бәзбірі тіпті маулана Лариге шәкірт көріпті. Маулананың білектері болуға лайық болмаса да маулана таңдандырды. Маулана басын оның жұмысын бітіруге уақытын көтеріп, мені көріп: “Көптен бері біз жұмсап, базарға бірге барып, алатын қиялда суреттелген бейнеге ғашық заттарына көмектесіп, кітабын болып келеміз. Өз ойымда сүйікті қолтығына қысып көтерісіп жүретін. бейнені /76/ елестетіп соған ғашық болғанға көңіл бөліп, абыржып Хорасанда ғалымдар көп болатын, қалғанбыз. Бүгін құдіретті күшті олардың аты-жөнін, өмір-баянын Алла тағала қолдарымды қиялдағы егжей-тегжейлі баянд­ ау әңгімемізді бейненің қолдарына ұқсаттырып ұзартып жібереді. Мен оларды біле бермеймін. Ғалымдар туралы осымен 187 шектеледі.

суреттеп елестетті. Тап қазір өз тұрады. Маулан Абдолғафур Лари қолыма өзім ғашық болып отырған кешірім өтініп былай деп жазады: едім, Сіз осындай бір ғажайып бір “Жәмидің көптеген ғажайып уақытта келдіңіз”, - деді. Қайта оқиғаларын келтіре беруге болар еді, қараған кезімде маулананыың бірақ әңгіме созылып кетеді. Әйтпесе білектері бұрынғы табиғи қалпына ол туралы айтар мадақта көп. келіпті”. Сондықтан қысқа айттық. Өйткені бұл шығарманың мақсаты бөлек, Маулана Жәмидің өлеңдері жұртқа артық айтсақ тыртық болар. кең таралып, мәлім болғаны сонша, оларды бұл қысқа әңгімеде дәлел Әмір Әлішер жайында әңгіме: ретінде келтіріп жатудың қажеті бола Оның лақап есімі Науаи.Түрік қоймас. Дегенмен де оның белгісіз бір тілінде оған дейін де одан кейін де ғазалы бар: Оны жазған кезде мынадай ешкім мұншама көп өлен жазбаған. шарт қойыпты, яғни бірінші бәйітте Бұл өнер саласының ол хас шебері. бәрі бір-бірден – бір әріп екінші бір Оның түрк тіліндегі өлендері /77/ әріппен қосылмай тұру керек: екінші Молла Жәмидің парсы тіліндегі бәйітте екі әріптен қосылып келіп, өлендеріндегі сияқты жалпақ жұртқа сөйтіп үшінші бәйітте әрбір сөз үш кең тараған.Науаидың парсы тілінде әріптен құралып, осылайша ол бес жазған өлендері де көп.Парсы бәйітке дейін жеткізуді ойлаған. Ол тілінде жазғанда өзіне «Фани» деген ғазел мынау: лақаб ат берген.Ол Қожа Хафиз Ширазидың диуанына жауап жазды, Оның сонау есіктен кеткеннең соң ол оның «Киелілер қасидасын» Қожа Хұсраудан кейін ешкім ондай етіп алыстап, жырлай алмаған. Бастау бәйіті мынау, мәтләһ: Жүрек сорлы жазылмас дертпен ғана Патша тәжі тамаша, ондай қымбат табыспақ. жоқ дер ем. Таудай едім, шөкім мен. Теңселемін Шындау үшін шикі ойды лапылдаған қайықша. от керек! Менің жүдеу өңіме боп-боз болған Әзірет-и Мәхдуми, адамзаттың Ай ұқсар. мақтанышы, Нұраддин Маулана Әбдіраһман Жәми Һежаз сапарынан Қарап тұрып жүзіңе білмейді жұрт не оралғанда Әмір Әлішер оны қарсы алуға мындай рубаи жолдайды. дерін. Ынсап берші сен маған, ей, көгілдір Тәнің – күміс, көзің – нұр, құлың дене, аспаным! бал ерін. Маңыздырақ Күн, Айдың қайсысының Бақыт, шаттық, қуаныш – жасырамын дастаны? несіне? – Әлде Күн бе алаулап Шығыс жақтан Менің мәңгі жұмағым, еншім және ататын? несібем. Әлде Ай ма аспанда жүлдыз жайып Барлық жұлдыз көктегі көзін сүзіп жататын? қарайды. Түрік тілінде үш диуаны бар, Гүлім менің хош иіс, атар таңым парсы тілінде бір диуаны бар.Ол түрік тілінде «Тәзркерет әл-әулйе» арайлы! жазды әрі «Хәмсеге» жауапты түрік (араб графикасымен жазғанда әріптер жеке, екілік, үштік, төрттік, бестік болып қосылып, жазыла береді. Бұл ерекшелік кириллицада не латынша жоқ – ауд.) “Нәфәһат” кітабына жазған “Толықтырулар” отыз бөлімнен 188

тілінде жырлаған.Бұдан басқа да Орайын тауып ол қамқорлық оның көптеген шығармалары бар, көрсетпеген бірде-бір ғалым жоқ бір диуаннан басқалары бәрі түрік шығар. Егер ұстаз болмаса,ғалым тілінде жазылған. да болмас еді. Әлішер жан дүниесі өте нәзік және тәртіпке бағынған жан Оның тегі ұйғыр бәхшісі. (Бәхши- еді. Басқалардың да сондай жұмсақ білімді, жазушы, хатшы, діндар, әрі тәртіпті болуларын қалайтын. қазына бақылаушы, қазына бастығы Осы тұрғыдан көп ренжитін. деген мағнада берілген. Һәмид Әлішерге сезімтал болғаны үшін сөздігі. Ауд.) Оның әкесін «кішкене тез ренжігіштіктен басқа кемшілік бәхши» деп атайтын. Ол лауазымды табылмайтын.Шынында ол ғалым әрі қызмет атқарған адам. Әмір Әлішер дәулетті адам бола тұра бүкіл қымбат бала кезден Мырза Сұлтан Үсейінмен ғұмырын дүниеқорлықтан аулақ дос болды. Ол патша болғаннан қайырымдылык істермен өткізген. кейін, ол оған қызметке келді. Мырза Бәйіт: Сұлтан Үсейін оны қатты сыйлап, қызмет көрсетті. Ал Әлішер болса Бүл теніздің дәулеті-тереңдегі ғалымдарға қолдау білдірді. дүрде ме? Сөйтіп сол кезде, әртүрлі топтың Артықтығы адамның өрең қонған ішінен соншама ғалым, тендесы жоқ бірде ме? озық адамдардың шыққаны көб­ інесе Әлішердың еңбегінің арқасында Негізінен оның жалғыз бір болды. Ол әмір боп тұрғанда күш- кемшілігінен басқасының бәрі өнер жігер жұмсап, мол дәулет те жинаған, болған. мемлекеттік жұмысты реттеп отыр­ ған, оның иелігіне түсетін күнделікті Әмір Шейхым Аһмет жайында: кіріс он сегіз мың шаһрохиға жеткен еді. Өзінің әмірлігіне қарасты барлық Оның лақап аты Соһейли.Сұлтан қызметші мен нөкерлерді, теңге соғатын сар­ ай­д­ ы, ат қораны, Үсейн мырзаның беделді әмірлерінің патшалық ғимар­ ат­тарды Әмір Баба Әліге тапсырды. Ол сол кезде атақты бірі еді.Жақсы өлендер жазған. әскер басшы болатын. Әскери қызметін Сұлтан Үсейінге қалдырып, Сондай-ақ «Хамсаға»жауапты басқ­ а да ақсүйектер және оның жакындарымен бірдей қызмет ете жырмен жырлаған. бастады. Әлішер қолынан келгенше адамдардың /78/ мұқтаждарын өтеп, Үсейін Әлі Жалайр жайында: талап-тілегін орынд­ айтын әрі Оның лақап аты Тофейли болған. ғалымдарға қам­қорлық жасайтын. Ол да Cұлтан Үсейін мырзаның Иелігінен түсетін барлық табысын орынбасарларының бірі, ұзақ уақыт қайрымдылық жолына сарп ететін. парваншы болған.Қасидада тендесі Көптеген медре­селер, ханқа, мешіт болмайтын. тағы басқа ғимараттар тұрғызды. Қазірге шейін осы ғимараттардың Шеберлігі жағынан Савежи Сал­ кейбіреулері Хорасанда сақталып ман және Зәһирмен тең болған. қалған. Мұн­шама сәулетті ғимарат­ Оның «шекәст» рәдифімен жазған тарды тұрғызу ілуде біреу болмаса, қасидасы бар. Бұндай қасида мұндай екінің бірінің қолынан келе бермесі көлемде ешкім де жазған жоқ шығар. анық. Содан енді бірнеше бәйт келтірейік. Бәйіттер: Құрма бойың көрінді- қарағайдан сән кетті, Лағыл ернің күлгенде гауһар тастан мән кетті. 189

Сенің пістең қауыздың ішінде қан Әлішер маулана Саһибтен бастапқы жүгіртті, екі бәйітін өлеңін сатып алады. Жалғасын өзі тамамдайды. Қауыз пісте шіркіннің күлкісін сәл кідіртті. Түркі: Яжуж бүлігін қарашы Ескендір бөгетін Жұлдыздардан көбірек көнілімнің қиратты, жыртығы Алып ұшқан сезімді тізгіндейді, билейді. Кімді жоқтап зарлайды кара кептер Таңғы шөптен шық қонған ылғалдырақ сормаңдай, кірпігім. Дауыл демі жапырып жібергендей Тағы бірде Әлішер маулана орманды. Лүттфидің жалғастыра алмаған Тыныштықтың қорғаны шаһпен қаса бстапқы бір бәйітін сатып алады.Ол өлен мынау: Түркі: қайраттан. Әділдіктің күшімен зүлымдықты ол Сая болып сымбатың басымызда қиратқан. тұра ма? Бұл касиданы Үсейін Әлі Жалайыр Ол тұрмаса әлемде қалмасын бір бәрін осындай түрде жазған./79/ адам да! Асефи - уәзірдің баласы. Жақсы өлендері бар. Оның Бәнаи Әмір Әлішермен қатты шығармашылығынан – бәйіт: қалжындасатын болғасын, ол да қалжынмен бір қайтарайын деп: Бәсекелер бағында өскен гүлді «Маулана Бәнаи жынданып кетіпті. айтпаймын, Оны кеселханаға алып барыңдар. Табанынадүресоғып,ноқаткөжесімен Алла!Алла! кәпірлер мұны естісе емденіздер», деп бұйырыпты.Содан жатпайды! Бәнаи қашып Иракқа кетеді.Ол жерде Сұлтан Жақып қызметінде Аһи – оның өлені өте мәнерлі әр болады. Біраз уақыттан кейін /80/ жатық.Оның өлендері жазылу мәнері қайта Гератқа оралады.Әмір Әлішер жағынан Әмір Шаһидің өлендерін артынан адам жіберіп алдыртады. еске түсіреді, оның өте әдемі диуаны Құрмет білдіріп, достық шырай бар.Оның өлендерінен – бәйіт: көрсетеді, түрлі сый-сияпат жасайды, өткендегі қалжыны үшін кешірім Айналайын көзімнен көрген сенің көзіңді, сұрайды.Бәнаи да өз әрекеттері үшін Аяғымнан айналдым іздеп барған өзіңді. кешірім өтініп, екеуінің арасында қайтадан тату-татті қарым–қатынас Һелали. Өлен сөздін шебері,оның орнайды. Екеуі жай-жапсарды жырлары керемет. Поэтикалық сұрастырып отырғанда Әмір Әлішер: шығармаларының бірі – оның «Шаһ «Сіз Иракты қалай таптыңыз?»- деп мен геда»(Шаһ және қайыршы) сұрайды. Бәнаи: «Ирактан бір жақсы дастаны.Диуаны да танымал.Оның нәрсе таптым – олар мүлдем түрікше өлендерінен бәйіт: өлен жазбайды екен», - деп жауап береді.Әмір Әлішер: «Сен әлі ақылға Дәл екіге бөлінды Ай қапасынан аспанның, келмеген екенсің. Жарайды, бұл Айдай жарым екіге бөлінгелі жасқандым. шақпа сөздеріңді достық, бірлік пен шындық үшін тастағын. Бәнаи - ол ғалым әрі үлкен ақын болатын.Әлішер Науаимен Енді мынаны «Біздің диуанда арасында үнемі келіспеушілік туып қайсы бәйіттер жақсы, соны айт», жатады екен, олардың арасындағы әзілдесулері мен Тапқырлық сайыстары әйгілі болған. Солардың бірнешеуінен мысал келтірейік.Әмір 190

-деді.Ол мына өлен жұртқа ұнайды деп жауап берді. Түркі: Соның ішінен тағы да бір бәйіт: Жұлдыздардан көбірек көңілімнің Ішек-қарынның иесіне ғашық болсаң, жарығым,/81/ жыртығы, Дей бер оңде қара нан сары майға Таңғы шөптен шық қонған ылғалырақ жарыды кірпігім Меның пірім – сүргіші қалжындасар бәрімен, Әмір Әлішер: «Сен өзің барып тұрған қыңыр екенсің, бүл өлен Ешкім бірақ ұқпайды жанын оның, Маулана Саһебтың өлені, біз оны сатып алғанбыз,мұны сен біле тұра көрінің. қасақана бізге реніш туғызу үшін айтасың»,-деп айтты. Осындай диуандары бар ақындар көп болған.Қазырғы уақытта ел Бәнаи: «Жарайды сізге қалай арасында әйгілісі мәселен: Әһли, опасыздық жасай аламын.Мен сіздің Нәргеси, Һежри, Әмір Мұхаммед өленіңіз екенін білмегенмін. Сіздің Салеһ, Шәһиди, Шуһуди, Гүлхони, де жақсы өленіңіз көп.Мына өленіңіз Гүлшәни, Пәйами, Қожа Абул-Береке жаңағы өленіңізден де жақсырақ»,- лақаб аты Ферағи, Айдар Кәличе деп жауап қайырды. Түркі: және т.б. Сая болып сымбатың басымызда Муамма\\ құрастырушылар Бұл ұлы әрі ғалым адамдардың тұра ма? көбінің тамаша муаммалары бар. Олардың басқа саладағы еңбектері Ол тұрмаса әлемде қалмасын бір болсада да муамма жазудағы шеберлігі жоғары тұр. адамда! Солардың ішінен Әмір Үсейін муаммаиды атап айтуға болады.Оның Әмір Әлішер: «Бұл өлен жаңағыдан муамма құрастыруда теңдесі жоқ, жақсырық. Бірақ бұл Маулана рисаласы өте ғажап дүние. Соһраб Лүтфидың өлеңі. Жөнсіздігіңді атына арналған сол трактатынан ешқашан қоймайды екенсің»,-деді. алынған мына муамма келтірейік: Екеуі тағы ренжісіп тарасты. Көп нәрсені аңғардым есігінен Сейфи. Ол мысал жазудың шарапхананың, шебері.Тусиге еліктегенмен бірақ одан жақсырақ жазған.Ол да ғалым 191 болған, оның диуаны жұртқа кеңінен танылған.Өлендерінен үзінді келті­ рейік. Өлең: Тоқпақтай-ау, тоқпақтай сенің сүлу бұрымың! Ажарыңа Ай текті шын ғашықтың бірімін. Алтын Айдың басына оратылған түтіндей, Жұрегімді өзіңе арнадым мен бүтіндей. Ол кәсіппен айналысатын адам­ дардың бәріне арнап өлең жазған.Ол оны «бәдаиеһ» -жаналық деп атаған.

Енді мектеп бір жақта, біз өзге жақта заманында өмір сүрген. Ол Мырза қалғандай. Шаһрохтың баласы және Мырза Маулана Мұхаммед Бәдәхши Бабыр қаландардың әкесі Мырза муаммаи, Маулана Камал муаммаи, Маулана Шәһаб муаммаи. Бұл өнерде Байсұңқардың кітапханасында аты мәшһүр муаммашылар өте көп, олардың барлығын тізіп айтсақ жұмыс істеді. біздың мақсатымызға көлеңке түседі. Маулана Әзһәр Мырза Сұлтан \\Кітапті түпнүсқасынан\\ көші­ ру­шілер. Cол заманда нәсх және Әбусаид көрегеннің қызметінде нәстәлиқ секілді жазу түрлері кеңінен таралады. Мұндай құбылыс бұрын болды.Маулана Әзһәр­дың шәкірттері ешкашан болған емес. Әлгі нәсх және нәстәлиқ жазу түрін ойлап тапқан көп. Олар Маулана Сұлтан Әлі Әмір Әлі Тебризи. Ол Әмір Темір заманында өмір сүрген.Оның шәкірті Мешһеди араларындағы қарым- маулана Жафар еді.Ол барлық жазу түрлірін білгендіктен бәріне де қатынас анағұрлым артығырақ ұстаз болған. Алайда шәкірттерінің арасында айырмашылық бар еді. болған. Маулана Сұлтан Әлі Мешһеди Мәселен, солс, нәсх, реқаһ, мұһәққәқ, рейһан жазу түрлерінде Маулана кита жазуында, көшіруде, майда және Абдолла ашпаз оның шәкірті болған. Ал Хафиз Футе, маулана Мұхаммед ірі етіп жазуда, нәсх пентәълик жазу катеб Самарканди және басқа қаллиграфтар маулана Абдолланың түрінде өте шебер болған.Сондықтан шәкірті болған. Басқа көркем жазу иелері осы топтың шәкірттері еді. оның ең озық үлгіде жаза алатынын Тәъалиқ жазу түрін игеруде еш күмәнсіз бәрі мойындаған.Одан Әмір Абдолһәй Маулана Жафардың шәкірті-тін. Көптеген нәсталик бұрынғылар да, кейінгілерде онымен жазу түрімен жазатындар Әмір Абдолһәйдың шәкірті болған. бәсекелесе алмаған.Ол жазудың Бірақ нәстәлик жазу түрінде қыры мен сырын , түрі мен көркемдік маулана /82/ Әзһар, маулана Шейх Абдолла Харезми және маулана жағын нақыштауда теңдесі жок адам Шейх Мұхаммед хәфиневис бар­ лығы оның маулана Жафардың еді.Жазу өнеріндегі оның мәнерлі шәкірттері. Алайда маулана Жафар алғаш жазуды ойлап тапқан Әмір ерекшелігіне ешкімннің қолы Әлі Тебризиден тәуірірек жазса, ал маулана Әзһәр маулана Жафардан жетпеген.Ол жазу ережерері туралы гөрі әдемірек жазған.Маулана Жафар баяу, иректетіп жазатын.Бірақ жазуы рисала жазған. Сол рисаласында біркелкі, көркем әрі әдемі шығатын. Ал маулана Әзһәр әсем, дұрыс, таза былай деп жазды: «Көркем жазуға жазғанымен, бірақ таңбаларды сәл қисықтау түсіретін. алғаш машықтанып жүрген кезімде Маулана Жафар Мырза Шаһрох Тус мазарында болдым \\Оған 192 Алланың рахымы жаусын\\, сол уақытта бір түс көрдім: «Түсімде әзірет имам екі әлемді Жаратушы пайғамбарының өкілі, Алланың арыстаны Әлі ибн Әбуталиб» \\Алла оның жүзін нурландырсын\\ менің қолыма қалам ұстатты.Мен ұйқымнан ояндымда жазуға кірістім»,--деп жазған. Маулана алғаш машықтанып жүрген кезінде оған өз жанынан ерекше бір түр еңгізді.Онысы қарапайым халыққа ұнаса да өзі лайықты көркем жазудың шебері ретінде таныла қойған жоқ еді. Маулана Жафар «Хәмсаны» көшірүді бастап, /83/ аяқтай алмай қойған еді. Бірде Мырза Сұлтан Әбусаид: «Бұл істі аяқтай алатын біреу бар ма екен?» - деп сұрады. Сол кездері ел ішінде Маулана Сұлтан Әлі белгілі еді. Сондықтан

Әбусаидка: «Қазіргі уақытта бір жас жазуда\\ Сұлтан Мұхаммед Хәндан. Ол да өте көрікті жазатын. /84/ Ал жігіттің аты танылып жүр. Бәлкім Маулана Мұхаммед Әбришәми өте әдемі жазатын, бірақ әріптерді сол осы маңызды жұмысты аяқтай сәл сындырып түсіретін.Тағы бірі – Маулана Зейнеддин Маһмұд, ол алар», деп жеткізді. Молланың \\Сұлтан Әлі Мешһеди\\ күйеу баласы әрі шәкірті.Кітаптарды Маулана Сұлтан Әліні алып келді. көшіріп жазуды өте жақсы меңгерген. Шапшаң әрі мәнерлі жазатын.Енді Сонан сон Маулана Жафардың бірі – Сұлтан Мұхаммед Нұр. Ол тез жазсада кейбір сөздерді тастап жазғанын оған көрсетті.Маулана кететін. Келесі көшіріп жазудың шебері Қәләндар катиб еді.Молла бірден келісті. Содан кітаптін бір \\ Сұлтан Әлі\\ оған қатты көңіл аударатын. Оның өмір – тіршілігі тарауын жазып алып келді.Маулана жұртқа ұнайтын. Оның баспанасы болмаған.Киім, аяқ киім туралы Әзһәр ұйінде болатын. Оны әуелі ойламайтын, ол барлық өмірін жалғыздықта, оңаша өткізген. Өте корсетті.Маулана Әзһәр ашуланып: тыныш, таза өмір сүрген. Оның жазуы басқаларға қарағанда нашарлау еді. «Сен мына мәнермен Маулана Тағы да бір топ бар. Олар осы топтың \\калиграфтардың\\ шәкірттері еді. Жафардын «Хәмсасын» аяқтамақсың Маулана Қасым Әлә – Маулана ба?»-деді де Маулана Сұлтан Әліні Мұхаммед Әбришәмидың шәкірті. Оның қаламы өте баяу еді. Бірақ бөлмесіне кіргізіп, табанына дүре талғамды, өте ұйлесімді әрі мәнерлі жазатын. Оның айқын етіп жазған соғып, екі күн бойы тұтқында ұстады. жазуы бұлардың ешқайсысына ұқсамайтын.Әріптестерінің көбінен Содан сон оны босатып: «Сен дарыны жақсы жазатын. Мен оның шәкірті едім, оны кейінірек баяндайтын бар баласың, бірақ жазуың нәстъалик боламыз. жазу түрі емес»,-деді. Ол Моллаға \\ Енді бірі – Қасым Шади Шаһ. Ол Сұлтан Мұхаммед Ханданның Сұлтан Әлі Мешһедиге\\ әлгі кісі осы шәкірті еді. Өте көркем жазатын. Маулана Әмір Әлі, Зейнаддин стильмен жазсын, - деп китаны берді. Маһмұдтың шәкірті.Өте таза және айқын жазатын.Оның майда Молла \\Сұлтан Әлі Мешһеди\\: «Мен жазуы ірі жазуынан әсемдеу еді. Ал \\ кітапты\\ көшіріп жазуы, кита кита үлгісін алып барып, жаттығулар жазуынан жақсырақ-тын. Ірі жазуы ұйлесімсіз, талғамсыз болатын. жасадым.Көп машықтанған соң Майда жазуында да, ірі жазуында да көркемдік жоқ еді.Бірақ оның барып настаълик жазу түрін білдім. айқын етіп жазғанынан асып түсер әлде біреуді табу нейғабыл.Қазірге Бұған дейін жазуымда стильдың жоқ дейін айтылған топ \\калиграфтар\\ екенін білмеппін, оның әдемілігіне, 193 тазалығына, мығымдығына мақтан­ дым. Стилі жоқ жазуды, жазу деуге болмайды»,-деп айтқан еді . Қазырғы уақытта Молладан \\Сұлтан Әлі Мешһеди\\ сондай көп қалғаны соншама, оны қабылдауға ақылың жетпейді. Көптеген қалаларда көшіріп жазушы шеберлер Молла­ ның жазуының үлгілірін өздерінде сақтайды.Патшалардың кітапханала­ рында Мол­ланың\\Сұлтан Әлі Мешһеди\\ қолымен көшіріліп жазылған екі-үш кітап табылмаса,ол кітапхананы кітапхана деп санамайтын.Бұл бір ғажап іс қой! Алайда Молланың \\Сұлтан Әлі Мешһеди\\ шәкірттері көп болған. Солардың бірі – Маулана Алаадин. Моллаға ұқсас етіп ешкім Алаадиндей кіпапты көшіріп жаза алмаған. Тағы бір шәкірті \\әсіресе көшіріп

өз жұмыстарының шын шеберлері күкні бүгінге дейін олардай шебер болатын. Сондықтан ондай кісілер суретшілер шыға қойған жоқ. Соңғы олардаң заманында одан \\Мансұр екеуы Әмір Әлішердың тәрбиесінде ұстаздан\\ жақсы суретші болмаған. болған. Ол бұл өнер саласында ұстаз бұрын да, кейін де болған емес. Қасым Әлі чеһрегошай: – Беһзадтың шәкірті.Оның Суретшілер жайында: жұмыстары Беһзадттың еңбектеріне Шаһ Мұзаффар Мансұр жақын әрі сол стильде салынған. ұстаздың ұлы.Сұлтан Әбу Саид Көп еңбек еткен шеберлер Касым болған.Оның қылқаламы жінішке, Әлінің шығармалары Беһзадтыкіне нәзік болатын. Мұндай қылқалам қарағанда дұрыстау екенін байқайды. Шаһ Мұзаффардан басқа ешкімде де Алайда оның жұмысының негізі болған емес.Алайда Ұстаз Мансұр кемшін соғып жатады. суретінің көркемдігі солғындау еді. Мақсұд: Рас шайқас сахналарын өте мықты Бұл екінші Қасым Әлі,Беһзаттың салатын. Алайда шаһ Мұзаффар /85/ шәкірті, оның қалам жұмсау шеберлігі одан едәуір мықты еді. Оның қаламы Қасым Әлі ден еш кем түспейді.Бірақ өте жінішке, ашық, нәзік, әсем, көзге негізгі жобасын сызуда әрі суреттың көрікті – тін.Жиырма төрт жасында өңін келтіріп \\ажарлау\\ көркемдеу қыршын кетті.Ол өз өмірінде жеті жағын Қасым Әлімен салыстырғанда – сегіз жинақты безендіріп,сурет тәжіриб­ есіздеу екені көрінеді. салған.Оның машықтанып салған суреттері кейбір адамдардың қолынан Маулана Мирәқ нәққаш: табылады.Бұл өнердің шеберлері Сол дәуірдің ғажайып адамы. оларды қатты бағалайды. Беһзадтың ұстазы.Жоба дайындауда Беһзад: Беһзаттан гөрі тәжірибесі молырақ. Сурет салудың шебері.Оның Әрине, суретті өндеуде Беһзаттың шеберлігі Мұзаффарға жетпеседе денгейіне жете алмайды.Ол барлық Беһзадтың қаламы одан гөрі нық. Суреттың жоспарын жасау мен композициясын дайындауға одан ілгері еді. Көне уақытта Һулагу хандары әулеті, Ирак патшалары әулеті кезінде Қожа Абдолһей болған. Сурет шеберлерінің пікірі бойынша ол әулие кісі болған. Сурет салумен келіп, өмірінің сонында өкініп, қай жерде өзінің қолынан шыққан жұмыстарын тауып алса бояуын жауып немесе өртей салатын. Сондықтан қазір оның шығармалары өте аз кездеседі. Суретінің бояуының ашықтығы, әдемілігі, мықтылығы, сондай- ақ нәзіктігі жағынан оған тең келер адам болған жоқ. Шығармасы жағынан Қожа Абдолһейден кейін Шаһ Мұзаффар мен Беһзадтын есімін атауға болады. Бұлардан кейін 194

суреттерін реті келген жерде салған, Маулана Дәруіш Мұхаммед: өмірі мырза Сұлтан Үсейіннің Менің ұстазым.Шаһ Мұзаффар­ жанында саяхатпен өткен. /86/ Үйден дың шәкірті. Қылқаламының нәзік­ гөрі сыртта жұмыс істеуді ұнататын. тігі жағынан өзіне теңдесі жоқ еді. Ешқашан өзін шеберханада Бәлкім Шаһ Мұзаффардан да асып шектемеген. Бұл өзі ғажап мінезді түсетін, бірақ симметриялығы, жан. Бұған қарамастан денеге күш шеберл­ ігі мен әдемілігі солғын. Ұрыс түсіретін әр түрлі жаттығулармен снасын салғанда шигілігі байқалады. айналасатын. Әлбетте, бұл мұлдем Атты кісінің найзасының ұшымен сурет салу өнерімен ұйлесе бермейтін арстанды шаншып тұрғанын тым істер. Сөйтіп, әр саладағы дене кішкене бейнелеген,бұл суретін бар шынықтыру өнерімін әйгілі болған. колемі күріштің жалғыз дәнімен Сонымен бірге ол өз суреттерін ең жауып қоюға болатындай елі. көп жинаған кісі. Ол заманда суретшілер көп болған, алайда біз бұл жерде олардың Ұстаз Баба Қажы: ішінен ұстаздары болғандары мен Сурет салудың шебері. Бірақ тарланбоздарын ғана атап өттік. бейнелік тұрғыдан алғанда суретің Ою-әшекейлеу – алтынмен негізгі пропорциясы сақтала бермейді ашекеулеушілер жайында: .Ал сәулет, нақыш салуда,нобай Молла Иари – алтын жалатушы сызуда бүкіл Хорасанда жалғыз шебер.Алайда алтын жалатудан гөрі дара еді.Ол туралы мындай әңгіме жазуы жақсырақ. Ол Молла Уәлінің айтылады: бір жиында ол мысал үшін шәкірті болды, бірақ ол ұстазанан елу рет бір орталық нүктеден дөңгелек асып түсті./87/ шеңбер сызып шықты.Циркульмен Маулана Маһмұд: тексеріп шыққанда шеңберлердің Иариден гөрі алтынмен күшті бірде бірі басқаларынан кіші де ашекелейтін әрі өте шебер істейтін. емес , үлкен де емес бірдей болып Ол Сұлтан Үсейін үшін кітаптын шыққан, шаштың бір талындай да беташар бетін көркемдеді.Бірақ ауытқушылық байқалмаған. жұмысы аяқталмай қалды. Оған жеті жыл уақытын сарп етті. Оның Ұстаз Шейх Аһмет: жұмысының нәзіктігі сонша, Баба Қажының бауыры.Маулана көлемі жасымдықтың жартысындай Жүнейд, Ұстаз Һесамеддин дулыға болатын өрнектердің түйіндері жасаудын шебері.Маулана Уәлі тұрған жерге бір-бірден алтын айдың бұлардың бәрі де өте шебер ұсталар суретын салатын.Олардың барлық әрі бірінен бірінің кемдігі жоқ саны әсләми парақта елу бет болған. ісмерлер еді. Осының бәрін ол шусман өрнегімен жасаған. Ол кезіңде алтынмен Молла Жүсіп: әшекейлейтін шеберлер көп еді, бірақ Беһзаттың шәкірті .Қолы өте хас шебер біз атаған осы екі адам ғана жылдам еді, басқа шеберлер бір болатын. ай ішінде жасайтын дуниені ол он кұнның ішінде орындайтын.Бірақ Әншілер жайында: қаламының шеберлігі жағынан Хафиз Бәсир-жұрт бір ауыздан әлгі шеберлердің деңгейінен кем бұдан бұрын мұндай әнші болмағанын түсіп жататын.Алтынмен зер айтады.Ол туралы мынадай әңгіме салу,әшекейлеу жұмыстары сурет бар: бірде ол көктем айында бақшада салуынын гөрі мықты болатын. 195

ән салып тұрса құстар; бұлбұл, өзіндей шебер ойнайтын адам болған орман кептері, сары шымшық, - бәрі емес. оның айналасына жиналып ,иығына басына ұшып кеп қона бастаған екен. Ұстаз Шейхи Наи. Барлық аспаптарда шын шеберлердің Хафиз Асанәлі. Хафиз Басирдың өзінен артық ойнайтын.Ол сыбызғы шәкірті.Дауысы жінішке болған.Ол аспабының шебері болғандықтан, түрі күрделі , мазмұны терең әндерді осы аспапта ойнап машһүр болған. өте бір нәзіктікпен салады екен. Қортып айтқанда, сол уақытта Хафиз Жәми - оның дауысы ғалым, өнер, кәсіпкершілікпен жінішке, әуезді болатын. Бірақ әуены айналысқан адамдардын бәрінің керемет еді. Хафиз Әліден гөрі әнді арасында теңдесі жоқ, орнын аустыра орнықты салатын. алмайтын дарындар көп еді - олардың бәрі жайында баяндау қиын. Сол Қожа Абдолла Меруерт: кезде Хорасанда болған ғалым мен Қожаны әулиелер шежіресіне өнер адамдарының бәрі Әмір Әлішер тоқталғанда айтқан едік. Оны өлен Науаидың қамқорлығы мен қолдауы жазуда Һелали және Әһлимен арқасында өркен жайған. қатар қойған орынды, ал таъалик жазу түрінде Әмір Һей мен Молла ӘҢГІМЕНІ АЯҚТАУҒА Дәруштің алдына, ал нәстаъалиқ ҚАЙТА ОРАЛУ жазу түрінде - Сұлтан Мұхаммед Нұрдан кейін қою керек, осы өнер Бұл алғы сөзді жазудағы мақсат саласында оның орнын аустыратын – меның әкем /Алла тозақ отынан адам болмайтын. Бірақ қанунда \\ құтқарғай / Хорасанға келген кезде, музыка аспабы\\ тендесі жоқ еді. Хорасанның ғажаптары, молшы­ Кернейді \\текст анық оқылмайды\\ лығы мен әдемілігінің ерекше ойлап тапқан ол. Қанун бұрын көніл болғанын, ал Гераттың атағы мен аударарлық аспап болмаған. Басқа оның тұрғандарының деңгейі бұрын саз аспаптарымен салыстырғанда айтқандай жоғары болатынын оған онша мән бермейтін, былайша көрсету. Басында Мырза Сұлтан айтқанда, тартымды емес еді.Дауысы Үсейннің балалары кәдірменді өте солғын болатын. Ал Қожа әкесіне қарсы болып жүрді, кейін Абдолланың қанунды қайта жасап тәубесіне келіп, әкесінің алдында бас жетілдіргені соншалық, адам жаны иді.Олар қайкайсысы мырза тағының одан басқа аспапты іздемейтін болды. алдына тағзым етіп, мойынсұнғанын Ойткені ол осы өнер саласының білдіріп жатты.Сөйтіп, араларында шебері еді.Оның артықшылығы да толық ынтымақ орнады. осында.Сондықтан да қнун атасы Қожа Абдолла деп атаймыз. Әкем Гератқа келгенде ел қарсы алып, ыңғайлы үйге орналастырып, Ұстаз Аһмт Ғәжәки мен барлық жағдайды реттеген болатын. Мүтәһһәр Уди екеуі де шебер. Әмір Мұхаммед Бұрындық берлас Алайда Ұстаз /88/ Құл Мұхаммед Шаһрох әмірлерінің бірі болған. әлгі аспапта ойнауы жағынан бұл Ол қызметте жұрген кезде жас екеуінен де алда болатын.Оның мөлшері ,мәртебе, тектілік, ой – өріс, мінсіз әуендері бар. түр, төрелік жағынан /89/ шағатай ұлысында ешкім онымен бәсекелесе Ұстаз Айдар Шаһ Балбани да алмаған.Ол әр түрлі ілтипатқа орай өз саласының шебері. Оған дейін 196

ізет көрсетіп, жақсы лебіз білдіретін. Хорасанға көшірткен болатын. Басқа Әкем де ризалықпен тыңдайтын және оның ойындағысын дөп басып моғол елін Харезмге өзімен бірге айтатын.Мырза Сұлтан Үсейін әкеме әр түрлі мейірімдік жасап, барлық алып кетті. перзенттерінің алдында тіпті ең үлкені Мырза Бади – аз –Заманның Жүніс хан балаларының саны алдында құрмет көрсететін. Әкем жаннәтті еске түсіретін қалада үлкен жайындағы әңгімеде тұнғышы құрметпен ізетке, түрлі сый-сияпатқа бөленді. Мырза Сұлтан Үсейін әкеме Меһр Нигар ханым екенін, оның немере қыздарының біріне некесін қиып, сол жерде тұруды міндеттеген. Самарқаннның әмірі Сұлтан Аһмет Әкем бұл істі онша жөн көрмейтін. Өйткені мырза Сұлтан Үсейін мырзамен некелескені баяндалған. әбден сал болып, буыны сырқырап, әлсіреген еді. Оның үстіне мырзаның Шаһибек хан Сұлтан Әлі мырзаны баларары оның орнына отыра алатындай, Шаһибек ханға қарсы тұтқындап, /90/ өлтіріп, Самарқанды төтеп бере алатындай әлеуетті емес еді. Әкем бұл жерде қалуды мақсат алғанда Меһр Нигар ханымды өзіне етпеседе некелесуді жөн көріп, қабыл алды. некелеп алған болатын.Содан Бабыр Осы арада Шаһ бегім, бұрын патшаны Самарқанда соңғы рет айтылғандай, Моғолстаннан Самар­ қанға Шаһибек ханның алдына қоршауға алып, аяғында келісіп, өтінішпен келді. Шаһибек хан Мырза Сұлтан Үсейінге бағынатын бейбітшілік орнаған еді.Шаһибек Харезмді жаулап алуға бел буған.Сол себепті де әкем Хорасанға, ал Сұлтан хан Ханзада бегімді сұраған.Бұрын Саид хан Моғолстанға қашкан болатын. Басқа да моғол әмірлерінің айтылғандай, өз жанын аман алып көбін ол о дүниелік қашқындарға қосты.Олардын кейбірін тұтқындап, қалу үшін Бабыр патша да Ханзада қараңғы зинданға салды. Шаһ бегімді Мауараннәһрдан жарлықпен бегімді оған беріп, өзі аман – есен оралған болатын. Ханзада бегім Меһр Нигар ханымның сінілісінің қызы, жиені болып келетіндіктке, екуімен бірдей некелесуге рұхсат жоқ еді.Сондықтан Меһр Нигар ханымды талақ етіп ,Ханзада бегімді некелеп алды.Меһр Нигәр ханым Самарқанда тұрып жатқан. Шаһ бегімді Хорасанға жөнелткен кезде ,Меһр Нигәр ханым өгей шешесімен бірге қалды.Әкемнің нағашы әпкесі болатын. Шәһр-е-сәбз қаласынан қашқанда, ол басқа туыстарымен Шәһр-е-сәбз шаһарында қалған еді. Ол інім Мұхаммед шаһты алып,Шаһ бегім және Меһр Нигар ханыммен бірге Хорасанға келген. Әкем әлгі жамағат келместен бұрын Һежазға игілікті сапарға шығайын деп жүрген. Бұл топ өзіне келіп қосылғаннан кейін ол ниетінен қайтқан еді. Олардың жат өлкеде жағдайы қиын-тұғын.Сондықтан оларды Кабулға жеткізді. Себебі Кабулды Бабыр патша билейтін. Ол жөнінде бұрын баяндалды. Шаһ бегім Бабыр патшаның анасының да және Меһр Нигар ханымның да өгей шешесі еді. Ол сапарға Мырза Үсейіннен рұқсат алып, Кабулға бет алды. Кабулға 197

жетуге бірнеше күн қалғанда Бабыр жұмыс емес еді. Патша жол жүруге патшаның шешесі Құтлық Нигар шешім қабылдаған кезде әкеме ханым қайтыс болды.Оның дүние барып, Кабулдағы істерді басқару салуына осы топтың қырсығы тиген жұмысын қолға алып, ағайындары еді. Бабыр патша аза тұтып отыратын мен олардың қызметшілерін қарауды жөні болса да, ізетпен қарсы алып, сурады. Алайда әкем бұл ұсынысты құрмет көрсетті.Олардың көнілдері қабыл алмады. Кешірім сұрап: үшін қолынан келген бар мүмкүндікті «Хорасанда болғанда қажыға баруға аямады. Осылайша тіршіліктері біраз ниет еткенмін. Ал бұл басқару уақыт /91/ молшылықта әрі алаңсыз ісін қолыма алатын болсам ниетім өтіп жатты. іске аспай қалады.Әмірлердің ішінде билікті тапсыруға болатын Содан кейін Мырза Сұлтан беделділері бар, соған жүктеңіз. Ал Үсейіннің қайтыс болғандығы маған тапсырылар іс болса қолымнан туралы хабар келіп жетті. Төре келгенше жасауға кірісейін», - /92/ салты бойынша Хорасанға билік деп айтты. ету Мырза Бәди –әз- Заманға жетіп, әкенің тағына отыруға тура келді. Бабыр патша Незамеддин Әлі Мырза Сұлтан Үсейіннің бәйбішесі халифа, Маулана Баба Башағәри, Қадиша бегім ұлы Мұзаффар Үсейін әмір Аһмет Қасым қуһбәр және мырза мен мырза Бади-әз-Заман бірнеше өзінің басшыларын жинап: Хорасанды тең билесін деген үкім «Мен сіздерге сеніп кетіп бара берді. Сол кезде ақылғөй адамдар жатырмын. Ал мына әмірлер сіздің жиналып, құранның мына \\ аятына\\ алдыңызда осы барлық жұмыстарды сай : «Егер жер-көкте Құдайдан толық орындайтын болады», - деп басқа құдірет болса, онда жаратылыс тапсырды. Осы жағдайға қатысты тәртібі бұзылар еді ғой»1 және «Бәрін тапсырмаларды айтты да өзі тозаңға айналдырамыз»2 үкімді іске Хорасанға аттанды. асырмауға бар күшін салды. 10 – әңгіме. Осы уақытта Жаһангер мырза Ғазнинде болатын.Уәлаятының жері БАБЫР ПАТШАНЫҢ ХОРАСАНҒА аздығынан Хорасанға бет алып, КЕТУІ ҺӘМ КАБУЛДА БОЛҒАН Бабыр патшаға хат жолдап: «Мырза Сұлтан Үсейін бұл күнде мына ҮРЕЙ МЕН ТАРТЫСТАР. қырсыққа толы әлемнен ана дүниеге жол тартты. Енды Сұлтан Үсейін Бабыр патша Хорасанға кеткен мырзаның ұлдарына көмектесіп, кезде қыстың орта шеніне дейін одақ құрып, оларға қосылу ойыма Кабулда тыныштық орнады. Бабыр келіп жүр.Сонда ғана, істеріміз патша Хорасанда ұзақ уақыт жатып барлық жағынан да ретке келер.»,- қалды. Кабулға ол туралы әр түрлі деп жазған. хабарлар келіп жатты, ал жолдар һезаре тайпасы қарақшыларының Бұл хатты Бабыр патша алысымен кесірінен жабылды. жолға шықты, ол мырза Жаһангерды жолда кездестірсе, тоқтауға, болмаса Жоғарыда Жүніс хан балаларының бауырының артынан Хорасанға саны туралы әңгімеде оның бес қызы, баруға шешім қабылдады. Жаһангер екі ұлы болғанын айтқанбыз. Ал үш мырзаның ойлағаны іске аспайтындай қызына келер болсақ, тұңғышы Меһр Нигар ханым жайында баяндалды. Ол 1 (21-сүре, 22-аят) Шаһ бегім екеуі Самарқаннан келіп, 2 (25-сүре, 23-аят,) 198

қазіргі уақытта Кабулда болатын. орнына таққа отырғызу сәті де Одан кейінгісі – Құтлық Нигар келгендей болды. ханым, Бабыр патшаның шешесі, Шаһ бегім, Меһр Нигар ханым және Шаһ бегім осы туралы әкеммен менің әкем Кабулға келер алдында ақылдасып еді, әкем мүлде келіспей, қайтыс болған еді. Ендігісі - менің үзілді-кесілді қарсы болды. Бұл шешем еді, ел аман, жұрт тынышта ол тартыстың соңы ренжісуге барып Ташкентте дүние салды. Ол жайында тірелді. Шаһ бегімнің қорлығы бұрын айтылды. Жүніс ханның бұл хандардың қорлығы болды. Бұл жайт үш қызы да Исан Дәулет бегімнен әкеме қатты батты. Бұл іс шегіне туған. жеткенде әкем: «Менің бас тартуыма қарап, олар бас тартпай отыр. Мен Сұлтан Маһмұд хан және Сұлтан бұл жұмыстың жауапкершілігін ала Аһмет хан мен Сұлтан Нигар ханым алмаймын»,-деп айтты. Патшаның Мырза Сұлтан Әбусаидтің ұлы әмірлері күн сайын әкемнің жанына Мырза Сұлтан Маһмұдтың әйелі еді. келіп, Кабул қорғанынан сыртқа Ол Мырза ханның шешесі болатын шығып тұратын. Дағдыланған және Дәулет сұлтан ханым Шаһибек әдет бойынша әкемнің жанына ханның ұлы Темір Сұлтанның келді. Бұл әңгіме бір ай бойы керіс- әйелітін, бұрын ол жайында айтылды. тартыстан кейін айтылған болатын. Бұл төртеуінің де анасы Шаһ бегім Әкем бірде әмірлерге сыбырлап, еді. Шаһ бегім – Бабыр патша және құпия түрде: \"Бұдан былай сіздердің пақырдың өгей нағашы әжеміз еді. мұнда келулеріңіз жөн емес\", - деді. Ал Мырза ханның ол туған әжесі- Әмірлер қорғанға кеткен кезде әкем тін. Өткен уақытта патша Бабыр Кабулдан бір күндік қашықтықта хандардан жеңіліп,/93/ Хисар тауын орналасқан Аб-Баран (жаңбыр суы) паналағанда Мырза хан сол тауда деген жерге кетті. Осылайша өзін бұл патшаға қосылып, соңына дейін бірге істен шеттеті. болған. Патша оны әкелік мейірімге бөлеп, баласындайй көреін-ді. Себебі Шаһ бегім мен бір топ моғолдар оның әкесі бабыр патшаның әке- Мырза ханның атына хұтпа оқыды, шешесімен туыс болып келетін-ді. һәм Кабул қорғанын/94/ алуға бел Бұрын айтылған. буды. Соғыс басталды. Шаһ бегім әкеме талап қойып, адам жіберді. Бұл Мырза хан ауқатының төмен жөнінде табан тіреп отырып алған болғаны үшін сол сапарда патшадан әкем Шаһ бегімнің талап етуімен қалып қойды. Ол әжесі Шаһ амалсыз келді, олар Кабул қорғанын бегімнің жанында қалған еді. қоршауға алды. Осылайша жиырма Сол қыс ортасында Бабыр патша төрт күн тұрды. Сол арада патша мен Хорасан мырзаларынан әр Бабыр да жетті, ол жайында алда түрлі алып-қашты хабарлар келе баяндалады. бастағанда Шаһ бегімнің жүрегіне аналық мейір ұялады. Оған мынадай 11 – әңгіме. ой келді: Бабыр патша Хорасанда мырзалардың қолына түсті. Сұлтан БАБЫР ПАТШАНЫҢ ХОРАСАНҒА Үсейін мырза мен Сұлтан Әбусаид КЕТУІ ЖӘНЕ ПАТШАНЫҢ Х мырза арасында қастандық болып, талай қандар төгілген. Патша ОРАСАННАН КАБУЛҒА ОРАЛУЫ олардың қолынан құтыла алмайды. Осы іспеттес жалған хабарлар келе Бабыр патша Жаһангердің берген соң, Мырза ханды патшаның соңынан іздеп шығып, олар Һәзаре 199

тауларында бір-бірімен қауышты. туған перзентінің патша қойғысы Екеуі сонда ақылдасып, кеңесті. келген Шаһ бегім үрейленіп, қатты Хорасанға барған жөн, өйткені ұялды. Не айтарын білмеді. Патша олар өз күштерімізбен Шаһибек тізесін бүгіп, бар сүйіспіншілікпен: ханға қарсы тағы да шабуылға \"Шешенің перзентіне деген аналық шыға алармыз деп үміттенді. шапағат-мейірі балаларының біріне Осы шешім негізінде Хорасанға көрсетілсе, басқа баласы несіне бет алды. Хорасандықтар екі ренжуі керек? Сіз балаларыңызға ағайындыны қуана қарсы алып, қатты барлық уақытта қамқор болғаныңыз қошаметтеді. Мырзалар да олардың жөн,-деп айтты да, - өткен түнде келгеніне қатты қуанды. Алайда ұйықтаған жоқпын. Ұзақ жол Хорасандық мырзалардың арасында жүрдім\",-деп басын Шаһ бегімнің ежелден ынтымақтастық жоқ еді. алдына қойып ұйықтамақ болды. Патша олардың ауызбіршілігінің Мұны Шаһ бегімнің көңілін басу жоқтығын білді. Ал ынтымақтық жоқ үшін істеген еді. <Алла қайырын жерде ешбір іс жүзеге аспайды. Әрі берсін>, ол ұйқыға бет қоймай жатып Жаһангер мырза шарапты шектен патшаның нағашы әпкесі Меһр Нигар тыс көп ішіп, іші өтіп ауырды және ханым қасына келді. Патша орнынан қызуы көтеріліп, сандырақтай атып тұрды. Мейіріммен құрметті бастады. Ел ішінде Хадиша бегім нағашы әпкесіне сәлем берді. бұрынғы әдеті бойынша шарапқа Меһр Нигар ханым айтты: \"Балаң, у қосыпты деген қауесет тарады. отбасыларың, әйелің сені көруге Осындай жағдайларға байланысты қатты ынтазар болып отыр. Сенімен патша кейбір кісілерден рұқсат алып дидарласқанымызға шүкіршілік Кабулға қарай бет түзеді. етеміз. Енді, тұр, қорғанға, бала-шаға, әйелінің қасына бар. Біз де сонда Һәзаре тауларына жеткенде барамыз\". Патша қорғанға кетті. Мырза хан мен Мұхаммед Үсейін Әмірлер, барлық ел болып, Алланың мырза Кабулды қоршауға алыпты берген шапағатына шүкіршілік деген хабар алды. Барлық жүктерді, айтты. Содан патша табаны Жаһангерге қалдырды. Ол болса, тозаңымен көздерін сүртті. Артынан ауырып, зембілдің үстінде келе Меһр Нигар ханым Мырза ханды жатқан еді. Өзі қасына бірнеше адам әкеммен бірге өзіне ертіп, патшаға алып тез жорыққа аттанды. Һендукеш алып барды. Патша ханымды қарсы асуын қар басып қалған еді. Қаншама алуға ілгері жүрді. Ханым айтты: қиын болса да асудан өтті. Суыт жүріп \"Әй, шешесінің жаны: мынау күнәкар отырып Кабулға қарай бет алды. жездеңді әрі бейбақ бөлеңді алып Бірде таң мезгілінде Кабулға келіп келдім, не айтасың?\" - деп, әкемді жетті. Кабул қорғанын сыртынан нұсқады. Патша бұрылып, әкемді қоршап тұрғындардың әрқайсысы көргенде бұрын-соңды болмаған әр жаққа тығылумен болды. Іште шапшаңдықпен әрі мейлінше бар қамалып қалғандар сыртқа шығып, ізеттілікпен ілгері басып, жүзінде қамалдың іші-сыртындағы бар жаңа бұтақтың бүршік атқанындай нәрселерді тонап, алып кетті./95/ күлкі ойнап, қуанып әкемді қарсы Мәрттік пен жомарттық патшаның алды. Содан әр түрлі қошамет пен ажырамас сипаты болғандықтан, ілтипат көрсетті. Одан соң Мырза жүрегіне кек сақтамай, кідіріссіз, өте ханды да байқап қалып, оны да мейір- көңілді әрі мейірімді кейіпте өгей шапағатымен қарсы алды. Әр түрлі әжемінің жанына барды. Жиенінен жиындарды өзінің жомарттығына мейірімін суытып, оның орнына 200