Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

49 – әңгіме. маталардың төбе-төбе күлі қалған еді. Сол күлдің арасынан әлі түтін МЫРЗА ӘБУБӘКІРДІҢ АРТЫ- бықсып шығып жатқан-ды. Алтынмен НАН әшекейленген, асыл тастармен нақышталған киімдердің алтыны ҚУҒАН ӘМІРЛЕР. сақталынып қалыпты. Ал гауһар тас пен қызыл лағыл түсін өзгертпепті. Хан тоғыз әмірді Хотәнды басып Ал ақық қарайыңқырап қалған. алуға және Мырза Әбубәкірдің ізіне Оны сындырған кезде өзінің табиғи түсуге жіберген кезде, олар бар түсінен ештеңе де қалмады. Жақұт ынтасын салып, артынан қуып, аса майдаланып үгіліп, адам танымастай табандылық көрсетті. Олар Хотәнға болып өзгерген. Ал інжу күлге келгенде оның тұрғындарының айналып, оны айырып білу мүмкін барлығы әмірлерді қарсы алуға емес еді. Янтардың табиғи түсі мен асықты және оларға бар қазыналарды, әсемдігінен ешнәрсе қалмаған. қоймадағы заттарды, табынды, отарды, былайша айтқанда, бар Әмірлер мен әскерлер күлдің нәрселердің бәрін тапсырды. Әмір арасын ашып болған соң көпір Дайым Әлі және әмір Бек Мұхаммед басына барып, өзенге қарап су ханның жарлығы бойынша Хотәнда түбінде алтын қиыршықтары қалып, мемлекет істерін және салынған қоржындардың жарқырап басқару жұмыстарын реттеуге кірісті. жатқанын, әшекей заттар, күміс және Қалған жеті әмір Каф қамалын алуға алтын ыдыстардың күн сәулесімен ай майданға шыққан жеті басты дәудей нұрындай жалт-жұлт етіп жатқанын Қараңғытауға жорыққа аттанды. байқады. Содан олар суда жатқан Олар Қараңғытауға келгенде,Мырза заттарды алуға бар айласын жасап Әбубәкірдің Қараңғытау тауынан көрді. Бірақ су жартастың үстінен асып кеткені белгілі болды. Оның сарқырап, толқынданып ағып жатты. ізіне түсу мүмкін болмай қалды. Содан ешбір жан ол жерге жақындай Осыған қарамастан шашып кеткен алмады. Сол себептен біреуі бір жеріне жетті. Сол жерде алдымен шара табайын деген ойға кетті. көргендері оның барлық “қыпшақ” Содан әркім қолына таяқ алып, оның аттарды өлтіргені, оның әрқайсысы, ұшына қармақ жасады. Судың түбіне - өлең: жету үшін бірнеше таяқты бір-біріне байлады. Мырза Әбубәкір қазыналы Желдей ескен тұлпардың бар дер едім қоржындарды жыртып, ашып тастауға мұршасы болмады. Өйткені киесі, кешікпей кетуге асығып тұрды. Сол себепті: қоржындарды сол күйінде Бірі батыр қылады қан майданда иесін. бүтіндей суға тастасаңдар деп әмір етті. Сол уақыттан бері талай күндер Ойға шомар біреулер атын еске алғанда, өтті. Сырықтың ұшына байланған қармақпен қоржынды ілген кезде \"Бұдан асқан қымбат жоқ, мен үшін бұл олардың көбі жыртылып кететін, /258/ ішіндегілерін су ағызып кете беретін. жалғанда\"./257/ Кейде бағы бар адамның қармаққа ілінген қоржыны жыртылмай-ақ Жолдың бойы тұтас “қыпшақ” жағаға шығатын. Әрбір қоржынның аттардың өліктеріне толған, бағалы салмағы бір қашырдың жүгі заттар мен маталар салынған жүк, болатындай еді. Бір қызығы, тұтқасы қоржын артқан қашырдың бәрін өлтірген. Бар жүктерді, әр түрлі 301 бұйымдар мен маталарды шашқан. Тоғыз қашыр ма немесе тоғыз жүз қашыр жүгі ме, анық есімде жоқ, олар сол жерге жеткенде өртенген

бар ыдыстарды ешкім де қармақпен кешкен мен, бұл күнде енді мүлде іліп ала алмады. Алтын құм төгілген жоқ мемлекетті қалай басқара қоржындар да ешкімге бұйырмады. алмақпын? Мұндай сылтау айтып Бәлкім, мыңнан бір бөлігін, соншама жатқан себебім, әкем қашанда бір байлықтың мардымсыз мөлш­ е­рін перзентінің өмірін қиғанда менің ғана шығарып ала алды. Алайда алдымда оған өкініш білдіретін: бәрібір олар мол мүлікпен оралды – «Ол кәмелетке толған жас жігіт өлең жолы: еді, өте батыл, ер жүрек болатын. Сол үшін мен оны өлтірмесем, ол Інжу толы қоржынмен, алтын толы Шеруиенің Хұсрауды, Абдоллатиф мырзаның Ұлықбек мырзаның көзін қанармен... жойғанындай, мені де өлтірер еді. Сөйтіп онда болған әрбір адам Әкемнің осындай әрекеті мен көңілінде ойлағанынан көп мүлік пиғылы менің бас көтеріп жүруіме алды. бөгет болды. Сол себепті әрқашан үрейде өзімді оңаша ұстап, жанымды 50 – әңгіме. бағатын едім. МЫРЗА ӘБУБӘКІР БАЛАЛАРЫ Қырық екі жыл өмір сүріп, ІСТЕРІНІҢ АЯҚТАЛУЫ үкіметті басқаруға ешқандай қатысы болмаған мына мен әкем бүлдіріп Әлемнің әміршісі ұлы мәртебелі кеткен мемлекетті бір сәтте қалай Саид хан Жаркенттегі барлық істерін гүлдендіре алмақпын? Оның үстіне жөнге келтіргеннен кейін Мырза маған әкемнің істері мүлде беймәлім. Жаһангердің әкесінің артынан Ешкімге жапа, зәбір көрсетіп көзін Тибетке кетпей қалып, Санжуда шұқыған емеспін, егер зұлымдық аялдағаны мәлім болды. Саид хан көрсетілген болса, онда ол тек әке немере ағама: «Қалай болғанда тарапынан ғана жасалынған. Қасиетті немере інің Мырза Жаһангерді алып Құранның: <Бір күнәкар енді келгін», – деп аттандырып жіберді. біреудің күнәсына күймейді>1 деген Немере ағам Санжуға жеткенде сөзіне сәйкес маған әкемнің кінәсін Мырза Жаһангер қарсы алдынан артпасын, әкемнің іс-әрекеттеріне тарту-таралғысымен шығып: «Жұрт­ қатысы бар демесін. Мен ханның қа айқын, әкем билік жүргізген кезде алдына барып, қалған ғұмырымды мен оңашада үнемі үрей үстінде соның қызметінде өткіземін», – деп хал кешіп жүретінмін. Сол уақытта айтты. Немере ағам оның көңілін дәрменсіз ойға беріліп, жаныма жай басып, оны көптеген мүлік, мал, таба алмадым. Жеңімнен зорлық табындарымен ханның алдына алып қолымды шығарған емеспін. Байлық келді. пен шенге дәмелі көзім жұмулы болды. Әкемнің үздіксіз көрсеткен Жаһангер мырза Жүніс ханның үстемдігіне төзіп, үнемі үрейдің інісі Есенбұға ханның қызынан туған ащы дәмін жұтатынмын. Содан еді. Жүніс хан болса ханның атасы әкемнің мемлекеті шайқалып, /259/ болатын. Бірде Мырза Әбубәкір мәртебелінің сарайы хан әскерінің Алаша ханның астанасы Ақсуды соққысынан күйрей бастағанда, ол басып алды. Сонда Алаша ханның мені оқшау бұрыштан шығарып, төртінші қызы қолына түседі, бұл мәртебелі таққа отырғызды. Қырық оқиға жоғарыда баяндалды. Алаша жыл бойы ғұмырымды оңашада ханның төртінші қызы Мырза дәрменсіздік пен үрей, қауіпте өмір 1 (35-үре, 18-аят) 302

Әбубәкірдің қолына түскенде оны дейін ханның жанында болды. Кіші ұлы Бұстангер мырза құметтеп, күтіп бақты. Қыз есейіп шешесі мен ағасына ілеспей, кәмелетке толған соң, оны Жаһангер Тибеттен – Кашмирге, ал ол жақтан – Үндістанға өтіп кетті. Ол уақытта мырзаға /260/ ұзатты. Жаһангер Үндістанды Бабыр патша әлі жаулап алған жоқ болатын. Үндістаннан мырза ханның қызметіне келген қашып ол Кабулға бет алды. Бұстангер мырза Бабыр патшаға кезде Алаша ханның осы төртінші /261/ жиен інісі болып келгенімен алайда, оның әкесінің қылықтары қызы Қадиша Сұлтан ханым да Бабырға патшалық ықылас-пейіл білдіруге кедергі болды. Сондықтан ханға келді. Өйткені ол ханның Бұстангер мырза Кабулда қала алмай, Бадахшандағы нағашы ағасы Мырза туған қарындасы болатын. Хан болса ханға кетті. Мырза хан болса, ағалық сүйіспеншілік көрсетудің орнына Мырза Жаһангерге құрмет көрсетіп, Мырза Әбубәкірдің тірліктеріне байланысты салқын қабылдады. мына өлең: Ол бұл жерден де қашып, өзбек Шейбанға бет алды. Сүйіншік хан Басқа адамның күнәсін салмайды онда оны құрмет білдіріп, ілтипатпен қарсы алып: «Ол да адам. Игі адамдар мойныңа! – оған жақсы қарауға міндетті», – деді. Ол күні бүгінге дейін Әндіжан мен деп айтылғандай оған әкесінің Ташкентте қадірлі де сыйлы болып өмір сүріп жатыр. Өзбектердің зұлымдық, қатыгездік әрекеттерін арасында ол өзінің жайдары мінез- құлқымен белгілі. кінә етіп тақпай, ханға жақын 51 - әңгіме. адамдардың арасында болу САИД ХАННЫҢ ҚАШҒАРДЫ құрметіне ие етті, мәртебелі Қадиша ЖАУЛАП АЛҒАННАН КЕЙІНГІ ІСТЕРІ Сұлтан ханымға үйлену тойын қайта Ханның көңілі мемлекетті басқару салтанатпен тойлауға уәде етті. істерін реттеп, байыз тапқан соң, ол патшаларға тән дарқандықпен, күш- Сол қыстың аяғында бір күні түн қуатпен шабыт мұхитындай көңіл- күйін, ықылас назарын тарту-таралғы ішінде Жаһангер мырзаны қасындағы үлестіруге аударды, теңіздей жомарт қолын әскерлеріне ғажап сыйлықтар бірнеше қызметшілерімен бірге беруге созды, - өлең: Йанги Хисарда өлтіріп кетті. Бұл Жүрек — теңіз, қол — кеніш, көріңізші қылмысты кім жасағаны анықталмай толғанып, – белгісіз болып қалды. Төгілген Ол екеуі ендеше патшаныкі болғаны. қанды әркімнен көрді. <Алла ғана Әсіресе, шайқас пен айқас күндері ержүректілігімен ағайындары ара­ жақсы біледі>. 303 Мырза Әбубәкірдің көп перзенттері болған. Бірнеше баласын өзі кінәсізден-кінәсіз әбден азаптап өлтіреді. Тірі қалғандарының ішінде ең үлкені, әрі балаларының ішінде сыйлырағы, ғұмырының соңын қазір баяндап отырған Жаһангер болатын. Бұдан басқа Мырза Сұлтан Маһмұд ибн Мырза, Сұлтан Саидтың қызынан туған Тұрангер мырза Бұстангер мырза есімді екі баласы бар еді. Мырза Әбубәкірді өлтірген сол қыстың көктемінде Тибетке оның отбасы мен қызметшілерін алып келуге кісі жіберді. Оның әйелінің есімі Ханзада бегім болатын. Ол үлкен ұлы Тұрангер мырзамен Қашғарға келді. «Жеңгелік» – әмеңгерлік жолы бойынша менің немере ағам Ханзада бегімді тоқалдыққа алды, ал Тұрангер мырза өзенге батып өлгенге

сында ерекше көзге түскен жамағатқа Арғымақ пен алдаспан асыл таспен өзіндік сыйлық жасады. Олардың сапталған, есімдері бұрын толық айтылған. Өлең: Жібек белбеу қос қабат алтынменен апталған. 304

Тарту-сый боп тарады тау, теңіздің Бір жолаушы бір жылдық шығар болса сапарға, бар тасы, Бұзылмайды ұйқым деп ойламайды Тасқамалдар алынса — сол сыйлықтар жатарда. арқасы. Мемлекетті басқару ісін және әскерде тәртіпті, халықтың тыныс- Сұлтан мырза осылай барлығын да тіршілігін бір жөнге келтіргеннен кейін Саид хан жалпақ жұртқа рұқсат ескерді, беріп, ақсүйек пен қарашаға көңіл көтеру үшін ойын-сауық, қақпасын Жеңіледі байлықтан қол басшысы айқара ашты. Бәйіт: әскердің. Көңілді-шат тірліктің аштың, ей, шаһ, есігін, Оның сыйлық бұлтынан әскер­ леріне қайырымдылық тамшылары Одан әрі өрлей бер, бұл - Алланың шектен тыс жауып, аузы-мұрнынан шешімі. шыққанша тойындырды. Әділетт­ ің нұр сәулесімен хан диқан мен қара Барлық жамағат, хан да, қараша тобырға төнген зұлымдық қыспағын да, әр кім халіне қарай көңіл көтеру жойды. Өлең: шарабы толы қуаныш кесесін көтереді, - бәйіт: Қай жерде де қашанда бір әділет Кесе толы бал шарап, толтырады орнасын, толмаса. Рүстемдер ала алмас онда Залдың Қайтер еді ол жұрттың көңіл хошы болмаса! ордасын./262/ Әр үйде топтасып көңіл-күйіне Сол күндері, ей, патша, сенің лайықты көңіл шарабын тыныштық кесесімен ұртап, өткізіп жатты. Бәйіт: әділдігіңнен Көңіл хошы әркімнің ұясында, үйінде, Ешқандай да өкпе-наз жете қоймас Кесе болса қолында шарап толы күйінде. бұл күнге! Әсіресе хан да іштей мынадай ән айтатын, бәйіт: Елдің қатынас жасап тұратын жолдары қарақшылар кесірінен Менің тәнім шараптың құм-сазынан жабылып қалған еді. Енді сол құйылған, жолдарда тыныштық орнап, ел емін-еркін келіп кететін болды. Ел Мына біздің тобымыз бал шараппен арасында: “Егер бір әйел заты табақ қосылған. толы алтынды төбесіне қойып, сол жолмен сапарға шыға қойса, ешкім Ол бір кесе шарап ішпей бірде бір оған зиян келтіре қоймайды”, – таң арайланып, бірде бір күн шыққан деген мақал бар. Сол заманда ел емес. Күннің алтын тостағаны аспан ауызында мынадай мақал ән болып, күмбезі думанында өз шеңберін, хан шырқалатын еді. Бәйіт: жағалай отырғандарға мөлдір шарап кесесін айналдырмай, айналған емес. Алтын толы табақты қолдарында Бірде бір кеш, айдың күміс кесесі кешкі шапақтың алқызыл шарабына, шығыстан батысқа, /263/ түнгі думанда ләззат кесесі жұртты жағалай айналып шықпай Әлем хан үрейінен қауіпсіз болғанын толған емес. Бәйіт: біледі тасығанда. Одан да таңқаларлығы, сол егер де айталық бір әйел, мәселен, алтын толы табағын жол бойына қойып кетіп, кейін әйтеуір қайтып оралғанда, ол алтын толы табағын қойған орнынан ешкім тиіспеген қалпында тауып алар еді, – бәйіт: 305

Көңілімді көтерем, дастарқанды Сұлтан Аһмет ханның орнына патша жимаймын, болды. Бауырлары түгелдей оның қызметінде болатын. Осы Имн Қожа Ертелі-кеш тырбанып, байлығыңды сұлтан да Мансұр ханның қызметінде қумаймын. болған. Имин Қожа сұлтан ер жеткенде қызуқанды жастықпен Бүкіл ел, әсіресе, хан және ханның бұзақылылардың арандатуына ілесіп, жақындары шарапты ағыл-тегіл патшалық тағына үміттенді, соның ішкені сонша, түнді – таңнан, таңды салдарынан бүлік туды. Мансұр хан – түннен ажыратудан қалды. Олар біраз уақыт ағалық көрсетіп үгіттеді, күннің шыққаны, уақыттың өтіп насихат айтты. Бірақ Имин Қожа жатқанынан бейхабар болды. Бәйіт: сұлтан өз мүддесінен бас тартпады. /264/ Ең ақырында Мансұр хан оны Махаббатқа мас боп келгем, Мәжнүн өлтіруге үкім етті. Йарке Атаке деген боп кеткем, ханның сенімді адамы бар еді, сол оны өлтіруге кірісті. Ол Имин Қожа Қалай келіп ауылыңа, қалай кеттім, сұлтанды үйіне алып барды, жерді білмеймін. қазып, сол жерге бой тасалатып, Имин Қожа сұлтанды өлтірдім деген Шарап ішудің тарала түскені қауесет таратты. Осылай біршама сонша, сау болып жүрген күндері уақыт өткеннен соң, Саид ханның намыстанатын болды, мастықты Мырза Әбубәкірді жеңіп, Қашғарды мақтан ететін күндер 920 һижри басып алғаны жайында хабар жетті. қәмәри жылдың ережеп айынан Мансұр хан өз істеген ісіне опық жеп (1514 милади ж. тамызы) бастап, 928 өкінді, қатты қайғырды. Сонда Йарке һижри қәмәри жылдың аяғына (1522 Атаке оған: “Ұлылардың мынадай: милади жылдың желтоқсанының соңына) дейін жалғасты. Содан \"Оп-оңай іс, оп-оңай тірі жанды өлтіру, кейін хан Алланың құдыреті, әрі рақымдылығымен ләйліп жүретін Мүмкін емес қайтадан тірі күйге істерін тоқтатып, тура жолға бет алды. Ол жөнінде алда айтылатын келтіру\", – болады. /Алла қаласа/ деген сөзіне қарай: “Тапсырған 52- әңгіме. істі, жарлықты орындамай, оны тірі қалдырдым”, – деді. Хан қатты ИМИН ҚОЖА СҰЛТАННЫҢ қуанып, Йарке Атакеге риза болып ТҰРФАННАН ХАНҒА КЕЛУІ қалды. Имин Қожа сұлтанды үйінен шығарып, бауырына баруға Осы қыстың орта шенінде Имин рұқсат етті. Имин Қожа сұлтан Қожа сұлтан келді. Оның жайы былай: Мансұр ханның туған інісі Бабажақ Сұлтан Аһмет ханның балаларының сұлтанның жанына кетті. саны туралы әңгімемізде Имин Қожа сұлтан Саид ханның туған Ол Бабажақ сұлтанға бұрынырақ бауыры делінген еді. Сұлтан Аһмет Мырза Әбубәкір ойрандаған хан қайтыс болған соң, Ақсуда әмір Құсан мен Бай қаласын берді, онда Жаппарбердінің Қарсылық көрсетуі ғимараттар салып жайнатып, билікте салдарынан Мырза Әбубәкірдің отырған кезінде келді. Әлі күнге билігіне өткен еді. Сұлтан Аһмет дейін ол сонда тұрып жатыр. ханның барлық балалары оның ұлысымен бірге Тұрфан және Имин Қожа сұлтан одан рұқсат Шалышқа кетті, Мансұр хан әкесі сұрап, Қашғарға бет алды. Бұл хабар Саид ханға жеткенде ол қатты 306 қуанып, жаңа рух пайда болды. Оның

көңіл-күйін суреттеуге мына ән болғандықтан оны аз ғана әскермен жырланғандай еді: мықтап күшейте түсті. Бұл топ егін салумен айналысатын. Хан Әрбір сәтте бұл бақта бір миуа түседі, Қашғарды бағындырған кезде тез арада Үшті да алуға кісі жіберді. Бірі ескіріп үлгермей, екіншісі піседі. Оған Мырза Әбубәкір сияқты Үшті берік қамал етуге тапсырма берген Сол күндерде осы бәйітті ханның болатын. Имин Қожа сұлтан дереу мүбәрәк аузынан естігенмін Үште қоныстанды. Екі жылдан кейін Үш және оның айналасындағы Екі патша бір-бірін сүйемелдеп қолдаса, жерлер егістік алқапқа айналған соң, ол Ақсуға барып, оның қамалын Жеңем деген оларды басқанікі далбаса! бұрынғы қалпына келтірді. Имин Қожа сұлтанның жұмысын Имин Қожа сұлтанның одан кейінгі реттеуге қатты көңіл бөліп барлық жағдайлары тиісті жерде айтылады. мүмкіндікті жұмсады. Оған қамқорлық жасап, машақаты көп 53 – әңгіме. болса да, оны биліктің жоғары сатысына жеткізді. Өзі о баста оны САИД ХАННЫҢ БҰРЫННАН қарсы алуға алдынан шығып еді, һәм МАНСҰР ХАНМЕН РЕНІШІ БОЛА барлық уақытта, үйде де түзде де оның үлесін бауырлықпен бөлісті. ТҰРА ОНЫМЕН КЕЗДЕСКІСІ ЖӘНЕ ТАТУЛАСҚЫСЫ Сол қыста бар уақытты сұхбат КЕЛГЕНДІГІ құру және тоймен өткізді. /265/ Көктем шыққанда Имин Қожа сұлтан Жаратушы Алла тағала адамға үшін патшалық той жасады. Хан о баста мадақтауға бөленуге тиісті барлық моғол қауымынан адамдар сипат пен ұнамды мінез беруге таңдап, ұлыс бегі дәстүр бойынша бұйырған соң, әрине әрдайым одан Жаппарбердінің бауыры, дулат игіліктен басқа еш қылық шықпауы руынан шыққан Бек Сарық мырзаны керек. Егер біреу оған жамандық онымен жолдас етті. Жоғарыда жасаған болса да, ол сол жамандыққа Қашғар жорығы жөніндегі болған тек қана жақсылықпен жауап бермек әңгімеде айтылған әскердің оң және басқаша әрекет жасау, оның қанатының ұлы әмірі Мөңке бекті еркінде болмас та еді!, – өлең: /266/ және Әмір Аййуб бекжактың бауыры Назар мырзаны, басқа да әмірлерді, Ықтияр күшінен тыс болар, сондай-ақ моғол елінің түрлі тайпа, Адам орындауға мәжбүр. ру, ұлысынан оның жанына адамдар Ағаш бұтағының жапырығы сияқты, қосып Ақсуға жіберді. Ақсудың Түнгі, таңғы самалымен қозғалады. тұрғындары Мырза Әбубәкір Ақсуды жаулап алғанда отбасыларымен Онсыз адамзаттың күші бұл Қашғарға көшірген еді. Енді оларға зұлымдықты көтеруге жеткіліксіз қайтып келуіне рұқсат етті. Сонымен болмақ, адамның бұған шыдамы барлығын көшірді. 921 һижри қәмәри жетпес еді. Бұл сөзге алда баянда­ жылдың басында (1515 милади латын бір оқиға айғақ бола алады. жылдың 15 ақпанында) Имин Қожа сұлтан Ақсуға жүріп кетті. Кітаптың басында Саид хан өзінің бауырымен Хәлел сұлтанмен Мырза Әбубәкір Ақсуды және Моғолстанда, ал қырғыздар ағайын­ оның төңірегіндегі аймағымен ды екеуінің қызметінде болды деп қоса жаулап алған кезде ойрандап, оның тұрғындарын Қашғарға 307 әкелген болатын. Үш ең берік қамал

жазылған еді, олардың тіршілігі Сескенгеннен балық та сауыт киіп осылай өтіп жатты, – бәйіт: өскен ел. Киім, мата, жылқыны, қашырды да көз Ханның осындай айбаты мен көрді, күш-қуатынан маңайындағы Бір қарасаң – көп дерлік, бір қарасаң сұлтандардың, әсіресе Мансұр - аз дерлік. ханның жүрегінде қорқыныш ұялаған Қалай болғанда да олар баста­ еді. Мансұр хан Мырза Әбубәкірден рының аман-сау, ханның жаны тыныш болғанына қуанышты болатын. Сөй­ қашып, Тұрфан мен Шалыштың тіп Мансұр хан бұларға әскерімен жорық жасағанша осылайша бір түкпіріне барып тығылды. Енді уақытын өткізді. Екі жақ ІІІарын, Шелекте кездесті. Кескілескен ауыр қарсы әрекет жасауға дәрменсіз, күш- шайқас болды. Екі жақ та аянбай соғысты. Ең соңында екі ағайынды қуаты жоқ еді. Әрі қашатын жағдайы жеңілді. Сондықтан Моғолстанда қала алмай, әлемнің басқа да есігі да, қалатындай шыдамы да, кешірім олар үшін жабылып қалғандықтан, шарасыздан бірінен соң бірі Ферғана сұрарға тіл де, әйтеуір бір шешім уәлаятына жол тартты. Ханның інісі Сұлтан Хәлел сұлтан Шаһибек хан жасарлық мүмкіндік те жоқ-тұғын. сұлтандарының бірінің қолынан Ахси өзеніне батырылып өлтірілді. Саид Мына: хан болса тұтқындалды. Кейінірек Саид хан дәруіш киімін киіп, Кабулға “Әттең дүниенің төрт бұрышынан сапар шекті. Бұл жөнінде жоғарыда толық айтылды. Мұндай ауыр хал мен да жолым жабылған” – деген өлең сергелдең жағдай Мансұр ханның кесірінен болған еді, — өлең: жолы Мансұр ханның хал жайына Бауыры мен бауыры тіл табысқан сай келетін. тәуірі, Алайда, Имин Қожа сұлтан да Онда сені ешбір жау ала алмайды, ханға қосылып, Мансұр ханның өзіне бауырым! істеген қиянатын, барлық жайды Алайда Саид хан мемлекетінің айтып берді және ескірген жараның негізін мықты жасап, таудай берік етіп нығайтқан еді. Оның аттылы аузын тырнап жаңартты. әрі жаяу әскері көп болды. Барлық сардарлары қылыш сермеуге шебер Сөйтіп мемлекеттің барлық еді. Баһадүрлері атақты, әмірлері мәртебелі, керек нәрсенің бәрін ұлысбегілері мен ақсүйектері кек даярлап қоятын, — өлең: алып, Мансұр ханның көзін жойып, Мұздай темір құрсанған батыр қандай біржолата құтылуға, Тұрфанды басып болар-ды? алуға бір ауыздан мәміле жасап, ханға: Елестете алмайсың шын тұлғасын «Мансұр ханның мұршасы болған олардың. /267/ кезде не істегенін өздерің білесіңдер, Шолпан жұлдыз ерлердің сүңгісінен қазір де қолынан келсе, істер ісін сескенер, айтуға шамамыз болмас. Сондықтан 308 ең дұрысы — оның шаруасын бір шабуылмен тындырып, көңілімізді орнына түсіргеніміз жөн», – деп айтты. Хан: «Кішілердің ізеті — тіл алу, ал үлкендердің әдеті — ілтипат көрсету болып табылады. Енді жасы кішілер бұл дәстүрді ұмытатын болса, оны әдепке шақыру үлкендердің міндеті болып табылады. Ол кезде сырттай шындық бізде, ағайынды екеуіміз жағында болатын, хақтың назары бізге түсті. Алайда, шынында да біз оған қызмет көрсету және құрмет білдіруде қателік жібердік. Осы ағаттықтарымыз үшін ол бізді жазалады. Бізге осы кінәларымыз

үшін Хақ тағала күш берген заманда басым түскен болса да, інісі перзент одан кешірім сұрау уәжіп. Осы ретінде әдептен оза алатын қандай кінәдан бәріміз ақталу үшін бұдан шамасы бар дейсіз. — Бәйіт: былай көпгеген лайықты қызметтер атқару керек», – деп жауап берді. Сен сыйлаған қайғыны ауырсынып Өлең: жатам ба? Кешірімді Алламыз шапағатын Мен үшін бір қуаныш сенен шеккен таратқан, жапам да. Қысылмайды пендесі, ұялады Жаратқан. “Өтіне сұрайтынымыз — бұрын бізден қандай айып кеткен болса да Хан: “Қазір үлкен аға – әкенің кешіріммен қараңыз, һәм бақытты орнында. Әкеге қатысты жіберілген көңіліңізді реніштен тазартып, мына мені табалдырықты сүю бақытына бөлеңіз. Бұдан алдағы өмірде талай кемшіліктер мен ағаттықтардың пайдалы нәрселер болуға тиіс. Соның орнын, біз оған қызмет көрсету бірі менен шыққан кір ағаттық амал жолымен толықтыруымыз керек», – киіміне тиген болса, енді ол ұлы деп бұйырды. мәртебелінің кең пейілді кешірімі арқылы жуылатын болады. Екіншісі Содан ол қатарынан бірнеше – құдайға шүкір, қазірдің өзінде елші жіберді. /268/ Үлкен аға, яғни бұл жеңістен достардың қанаты Мансұр хан тарапынан не істелінген қатайып, жаудың көңілі күйреп, белі болса да, бәріне жазықты өзіміз. Ал сынып отырғанда, біз бір-бірімізбен солай болмаған жағдайда да үлкен кездесетін болсақ, онда бұл істің аға әкенің орнында кейде інісіне тиянақталғаны, әрі бұл жеңіс толыса қатысты ілтипаты азайып, қаталдығы 309

түсер еді. Содан кейін жамандық кейін Сұлтан Маһмұд ханның өзін тілеушілердің тірегі одан әрі қирай күйретіп, Ташкентті жаулап алуға түспек. Тағы басқа да ұтымды кірісті. — Өлең жолы: талқылайтын қажетті нәрселер көп, — өлең: Өзіме өзім жасадым өз қолыммен бір Жаулап алды әлемді сұлулық пен игілік, сұмдық. Жиһанды да алады ел, дұрыс болса Өз қолымен жасағанның дауасы жоқ дегендей, Сұлтан Маһмұд хан ынтымақ. дәрменсіз жағдайда қалды, – өлең: Сөйтіп елшілер бірінен соң Білесіз бе Зал Рүстемге не істеу керек бірі келіп, толып жатқан бағалы сыйлықтар жеткен соң, зәре-құты деген? ұшқан Мансұр хан иманына келіп, бұл хабарды естіп, шексіз қуанышқа Дұшпанды сорлы санап, қор көрмеген! бөленді. Содан елшілерінің барыс- келісінен кейін және шарттарды Жауыңа қолыңды мезгілінде серпімесең, белгілеген соң олар кездесуге шешім жасады. Жаныңды шығарар бір сәтте 54 – әңгіме . ауызыңнан! ҚЫСҚАША МАНСҰР ХАН Сұлтан Маһмұд ханның бұл ЖӨНІНДЕ дәрменсіз ауыр халін есітіп, Сұлтан Аһмет ханның бауырлық мейірімі Әңгіменің барысы Мансұр хан жүрегінде оянып, іші қайнай бастады. болғандықт­ ан, ол жайында қысқаша Бауырлық мейірім сезіммен 907 баяндау жөн болар. /269/ Мансұр һижри қәмәри (1501-1502 милади) хан Жүніс ханның ұлы Сұлтан жылы қадірменді ағасына көмекке Аһмет ханның үлкен баласы. Сұлтан аттанды. Өз орнына түңғыш перзенті Аһмет ханның ағасы Сұлтан Маһмұд Мансұр ханды отырғызып, барлық ханға байланысты оқиғаны кітаптың Шалыш, Тұрфан, Бай, Құсан Ақсу басында қысқаша жазылды. Ал негізгі һәм Моғолстанды билеуді еркіне тарихта толықтай айтылатын болады. /270/ беріп Ташкентке тартты. Оны қысқаша айтқанда: Сұлтан Ташкентте болған оқиғалар бұрын Маһмұд хан Жүніс ханның бұрынғы баяндалған. Аһмет хан Ташкентте әмірлерін қуып жіберіп, олардың жеңіліске ұшыраған соң, бұрын орнына ханға жағымды сөз сөйлейтін астанасы болған Ақсуға науқас күйде жағымпаз, арамза адамдарды қойды. оралды. Мансұр хан қадірменді Сөйтіп, мемлекеттің ірі істерін әкесін қарсы алды. Қалаға кіргенде соларға сеніп тапсырды. Ақылы саяз хан өз ауруының асқынғанын сезді олар ханға ескі достары, яғни өзбек- де Мансұр ханды Тұрфанға жіберді. қазақ және шағатай патшаларын Әкесі Сұлтан Аһмет ханның жаны қор етіп, Шапибек хан сияқты ескі жәннетке кеткенше Мансұр хан жауларын шын жүректен жаңа дос Тұрфанда болды, содан соң ол болған деп көрсетті. Тұрфаннан Ақсуға келді. Сұлтан Махмұд хан Ақсуда патшалық ету Соның арқасында Шаһибек хан қиын емес деп санап, оны Мансұр Сұлтан Маһмұд ханның көмегімен ханға тастап, Моғолстанға тартты, - Шағатайды жаулап алған соң, өлең: Мауараннәһрды басып алды. Одан Аға қашып, әке өліп, қопарылған үй желден, Жат-дұшпаннан және де мемлекет күйзелген. 310

Қауіп төнді ел-жұртың есінен бір әкете алғандарды өзімен ертіп кетті, қалған адамдар кейбір әмірлермен танатын, Ақсу қамалында орналасты. Мырза Әбубәкір соғысып, Ақсу қамалын Пәлекет сұңқар кеңінен сонда жайған ұрыспен алды. Әскердің бір бөлігін әмір Жаппарбердіге берді. Ол Бай қанатын. және Құсанға шабуыл жасап, барлық елі мен отбасыларын Ақсуға алып Мансүр хан — Ақсуда, келді. Осылайша сол өңір толық әмір Жаппарберді Үште еді. адамсыз қаңырап қалды. Жаппарбердінің шыққан тегі дулат. Ол Сұлтан Аһмет ханның ұлысбегі Содан әмір Жаппарберді Мырза болған. Сұлтан Аһмет ханның Әбубәкірге: “Сіздің мәртебелі алдында өте сыйлы әрі ауқатты да құзырыңызға мәлім, енді менің моғол болған. Өзі шын мәнінде дана ер хандарын барып тасалауға, рақымына де болған. Және сондай мәртебеге үміттенуге бетім жоқ. Өйткені оларға лайық-тын. Ал мемлекеттік істерде жасаған сұмдығымды адам баласы теңдесі жоқ ақылгөй һәм парасат иесі әлі естімеген. Мен әрі олардың тағын, болған. дүние-мүлкін, әйел, бала-шағасын тоз-тозын шығардым. Мен сіздің Алдаспаның, көп болса, жүз адамды аман-саулығыңызды тілегендіктен айтарым мынау — Бай, Құсан, Ақсуды сиретер, толық талқандау керек, жұртты Қашқарға қоныстандыру қажет, және Ал ақылмен адамдар бір қосыңды қалың қолды Үште ұстаған жөн. Менің отбасым, бала-шаға, әйелім күйретер. нөкерлеріңізбен бірге қалады. Ал маған Шалыш пен оның тауларына Мұндай кісі ел дағдарыс баруға рұқсат берсеңіз, өйткені мен толқынына ұрынған күндерде сол маңның елін түгелдей көшіріп, жолбасшылық жасар еді. Мансұр сіздің құзырыңызға жеткізсем хан бұрын айтылған себеппен, деймін. Сөйтіп моғол хандарының әкесінен қалған кісілердің қадірін шаруасын тындырып, олардың білмеді. Ол әмір Жаппарбердіні қорқынышынан біржола құтылып, өлтірмей патшалық тағы нығаймас көңілді орнықтырсақ деймін”, – деп деп ойлайтын. Ал, шындығында бұл айтты. Бұл айла, қулықты мырза керісінше еді. Әмір Жаппарберді өзін Әбубәкірге айтқанда, оған ұнады. опат ету Мансұр ханның ісіне зиянды Әмір Жаппарбердіні жіберіп, оның екенін, ал ұстап тұру оның істерінің отбасын барлық моғол халқымен алға басуын жақсартатынын қаншама қосып Қашғарға алып кетті. Әмір айтып түсіндірем десе де ешқандай Жаппарберді әйелі, бала-шағасын пайдасы болмады. Сондықтан өз жаны мен басына садақа етіп, Мансұр ханның өзін өлтіруден басқа екі ұлынан басқасының бәрін үлкен шешімге риза болмайтынын білді. ықыласпен /272/ Қашқарға жіберді. Сондықтан бұдан құтылудың Көйлек бердім өзіне, көйлегі оның жоқ, шарасын іздестіріп, ойын әске асырды. Содан Мырза Әбубәкірге сірә, кісі жіберіп, /271/ оны шақырды. Мен кеткенше киініп жүрсін дедім Мырза Әбубәкір де осыны ойлап жүргенеді,оныңшақыруыналысымен жақсырақ. тез арада отыз мың әскерімен найзағайдай жарқылдап жетті. 311 Әмір Жаппарберді мүмкіндігінше сыйлықтар тарту етті және өзі әскерге жол басшы болды. Ол алда, мырза Әбубәкір артынан жүріп отырды. Бұл жағдайды білген Мансұр хан

Осылай істегенді дұрыс деп ұқты, құран оқыған адамды қарғыс өйткені мырза Әбубәкір оған сеніп, атсын; ал құран оқымаған адамның әскерді оның қарауына берді де өзі әкесін қарғыс атсын”, – деген жазу қайтып кетті. Әмір Жаппарберді қала, жазыңыздар”. Жиынға қатысу­шылар дала, тауды түгелдей елден босатты. күліп: “Енді бұл екі қарғыстан адам Қаланы – үкіге, ауылды – жапалаққа, баласы қалай құтылуға болады?” – даланы – киікке, тауды – кекілікке деп сұрапты. Ол: “Құтылудың бір тапсырды. Сол өлкенің маңындағы ғана жолы –Термезге келмесін”, - деп қала, үйлерден соншалықты қазына жауап беріпті. жинап, Қашғарға алып барғанда көктің есепшісі Микайыл періштеге Бұл тәмсіл моғолдардың хандары хабарын жеткізді. Микайыл олардың мен дулат ұлықтарының ахуалына санын анықтау үшін таразының дәл сәйкес келеді. Мәселен, екінші жағына жауын тамшылары Жаппарбердіге еліктеп, өз жанын мен шөл даланың құмын салды. құтқарам десе, жаман атты етіп, жеген Мырза Әбубәкір салтанатты түрде нанын тепті деп кінәлап масқарасын Қашғарға кірді. Әмір Жаппарберді шығарады. Ал, егер немере ағам Сейт Мырза Әбубәкірдің әскеріне шабуыл Мұхаммед мырза сияқты шынайы жасап, жеңілді. Содан кейін қосыннан берілгендігін көрсетіп, қайтыс бөлініп қашып кетті. Мырза болған ханның қабірінің басында Әбубәкірдің әскері одан айрылып, бауырым деп жылағандықтан. Қашқарға кетті. Табын-табын малды оның басын алып: “Оңбаған түк те өздерімен әкетті. Әмір Жаппарберді істей алған жоқ”, – деп айыптайды. Моғолстанға тартты. Сөйтіп, оларға қызмет етемін деп, ең соңында “нәмәрт адам” немесе Алайда, Мансұр хан болса, әмір “нәмәрттік” деген атқа ілікті. Ал, Жаппар­бердіг­ ежасағанқастандығына ол атақ шындыққа жатпайтын. өкініп, мұндай адамдарсыз өз Одан құтылудың жолы – олардың жағдайын нығайтып, мемлекетте маңайына жоламау болатын. Қадірлі баяндылық орната алмайтынын нағашы ағам Сұлтан Маһмұд хан білді. Жаушы жіберіп, кешірім сұрап, <Алла оны тозақ отынан құтқарғай> қатты өтініп, шақырды. Мансұр айтқанындай: түрікше өлең: хан әмір Жаппарбердінің әпкесінен туған еді. Әмір Жаппарберді Мансұр Пенделермен пенде боп, опа тапқан ханның өкінгенін сезді, сондықтан жауласудан тез арылып, жедел кісі жоқ, жетпесе, Мансұр ханның ымыраға келе алмаудан күйрейтінін түсінді. Тек ағайын бақытты ештеңемен ісі Ол Мансұр ханның кешірім сұрауын салмақты дәлелдермен бекітуін, жоқ. мәмлеге келуді талап етіп, жолға шықты. Мына бәйіт те біз сипаттаған жағдайға сәйкес келеді: Осыған байланысты бір әңгімені келтіре кеткен жөн болмақ. Тәлхәк Қан майданда жалынсың, одан бетер Термезде қайтыс болғаны мәлім. Ол өлер алдында өсиет еткен екен: “Мені бітімің, төрт жолдың қиылысына жерлеңдер. Бейітімді биік етіп қойыңдар, онда Сол бітімнен сөндім мен, қалды жалғыз ірі жазумен: /273/ “Мына жерге жетіп менің әруағыма бағыштап түтінім. 312 Осындай дүр сияқты бұл сөздер моғол хандардың құлақ қалқанына ілінбей, оның орнына есектің қалқан құлағына құйылғандай болып, олардың ұлық құлағына жетпей керең болып қалады.

Жәми, әлі келесің шындықпенен ізінше өзі барып, қоршауға алды. Алайда, шын мәнінде оның мақсаты жылатып, Бабажақ сұлтанды өлтіру емес еді, сондықтан оған татуласайық деп Тындырасың бірақ не кекетіп һәм ұсыныс жасады. Оған ол: “Имин Қожа сұлтан да мен сияқты бауырың еді. мұқатып?! Сіз оны жат жандай өлтірдіңіз. Енді сізге қалайша сеніп татуласпақпын?”, Диірмен тасын қозғайды айналдырып – деп жауап қайырды. “Дүрліктірсе осынша, бүлікшінің басын шап!” оңына, Мансұр хан Иарке Атакеге оны өлтіруге үкім шығарды. Иарке Басқа түк те келмейді Көк-аспанның Атаке оның жер астына жасырып, тірі қалдырған. Бабажақ сұлтан қолынан. Имин Қожа сұлтанмен болған жайды айтқан кезде Иарке Атаке Ертелі-кеш күзетіп үміт-үрей сарайын, ханның қысылғанын көріп: “Мен батылдық жасап, Мансұр ханның Сол сарайда ағартқан кейбіреулер үкімін керісінше орындадым”, – деді. Мансұр хан Иарке Атакені қатты самайын. құрметтеп Имин Қожа сұлтанды алып келуге бұйырды, сөйтіп оны Бабажақ Сарай сондай... Енді олар отырмаса сұлтанға табыс етіп, татуласып, Мансұр хан қайта оралды. Имин тозақта, Қожа сұлтан /275/ Қашғарға кетті, ол жөнінде бүрын баяндалды. Бабажақ Жетіп жатыр қасірет, жетіп жатыр сұлтан Құсанда қалды, күні бүгінге дейін сол жерде тұрып жатыр. азап та! Осы айтылған оқиғалардан кейін < Алла тағалаға шүкір> мен пақыр Саид хан елшілері Мансұр ханға бүгінде олардан іргемді ажыратып келді, бұл татуласудың басы болды. кеткенмін. Мұндай сөзден аулақ Мансұр хан Тұрфан, Кұсан және жүрген жөн. Байға барды, ал әмір Жаппарбердіні ол ханның алдына ертерек жіберді. Мансұр хан қалай болғанда да Олар Арбат даласында кездесті, ол әмір Жаппарбердіні жұбатып, /274/ өз туралы кейін айтылады. жанына алды. Әмір Жаппарбердінің оралуымен ханның істері қайта түгел 55 - әңгіме. реттелді. 910 һижри қәмәри (1504- 1505 милади) жылдан бастап, Мансұр ЕСКЕНДІР СҰЛТАННЫҢ ТУУЫ ханның істері ыдырап, дағдарысқа ұшырағаннан 922 (1516) жылға дейін, 921 һижри қәмәри (1515 милади яғни біздің әңгімеміз осы жерге жылы шілденің екінші жартысы) жеткенге дейін, Мансұр хан Шалыш жылы Жұмад-әл ахер айында пен Тұрфанда болатын. Осы уақыт хандық ағашы бақытты биліктің ішінде көптеген оқиғалар болып бағында күткен жемісін берді. өтті. Оның қысқаша мазмұны былай: Арман тұқымынан үміт диқаны ханның бауырлары сол күндері бір- егістікке еккен тілек дәнін «Маған бірімен жауласып, алысып жүрді, ал өз тарапыңнан бір мұрагер бере әрбір моғол қауымы бүлік шығарып отырды. Сол себептен ол арлаттың 313 беделді, һәм текті әмірлерін шеттетіп, қырғыздарды айламен қолға түсіріп, олардың көбісін өлтірген еді. Қалмақпен бір рет шайқасып, жеңген еді. Осы оқиғалардан кейін, жалпы, Мансұр ханның мемлекетінде тәртіп орнады. Мұның бәрі әмір Жаппарбердінің көрегендігі, ақыл- парасаты арқасында іске асқан еді. Кейінірек Бабажақ сұлтан өз қарауындағы адамдармен одан бөлініп, Құсанға келді, Мансұр хан

гөр»1 сеуіп: «Қорықпа... біз сені жаман немеге: “Сен менің балам (келешекте) өте білімді бір ұл сияқтысың, хандықтың гауһары баламен қуантпақпыз»2 арқылы өнім болған қарындасымды саған отастыр­ алынды. — өлең: мақпын. Егер сен перзентті болсаң, мен оған өзің сияқты әке бола Дүр теңізден, білемін, қанықпын дүр алармын деген үміттемін. Ол екі әкесіне мәз-мейрам разы болса, ал екі сырына, әкесі жалғыз ұлға қарап қуанып әрі мейірім-шапағына бөлейтін болады. Жарқын шырақ тек қана бір Алланың Қазір сенің перзентің жоқ болған­ дықтан, сен менің перзентім нұрынан. Ескендірді өз балаңдай санағын, мен сенің тілеген тілегіңнің бәрін де Жәннат бағындағы жас тал орындаймын. Егер кейін сен ұлды патшалық бағында бүршік жарып, болсаң, ол мына Ескендірге іні хандық ағашы жаңа сұлтандықтың болсын. Егер алда сен ұлды болмасаң, жемісін берді. Хан өз әжесі — Шаһ онда саған басқа баланың қажеті бегім жағынан Ескендір Зұлқарнайын болмайды”. Осындай жақсы сөздерді ұрпағынан болатын. Сондықтан ол қарындасына да айтты, біз екеуміз нәрестенің атын жақсы үмітпен де оны үлкен медет ретінде қабыл Ескендір деп қойды. Ғалымдар алдық. Үйлену тойы өтетін күн оның туған күніне хронограмма белгіленіп, сыйлықтар тарту етті. жасады. Оның ішінде Маулана Ескендір сұлтан жайында алда Мұхаммед Ширази да бар, ол ұлы баяндалады. ғалымдардың бірі болатын, әрі барлық ғылымды жақсы білетін һәм 56 - әңгіме. білгір дәрігер еді. Отыз жыл бойы моғолдардың хандарына қызмет АҚСУДЫ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ көрсетіп, мадақтауға тұрарлық ТУРАЛЫ ЖӘНЕ САИД ХАН МЕН істер атқарған. Ханның жанындағы МАНСҰР ХАННЫҢ ЕЛШІЛЕРІ басқарманың басшысы болған. Ол АРАСЫНДАҒЫ КЕЛІССӨЗДЕР жөнінде, кейбір жағдайлары алда айтыла жатар. Ол “Шаһ – Ескандар Имин Қожа сұлтанды Ақсуға фәрр” сөзінен хронограмма тапқан. жібергеннен кейін, Имин Қожа сұлтан Тақуа, қадірменді қызметші Қожа онда барып, сол жылдың көктемінде Нұреддин Абдолуаһед Тәһури Ақсуды жөндеп қалпына келтіруге қази, ол жайында да айтылатын кірісті. Бұл уақытта Саид хан мен болады. Ол: “Нәхл-и Ирам” сөзінен Мансұр ханның арасында татулық хронограмма құрастырған. Кейбір орнату жөнінде елшілер барып- ғұламалар: “Ләшкәршекән” сөзінен келіп тұрды. Ханның шарапатты хронограмма жасаған. денсаулығы жаз айында шектен тыс ішімдік ішудің салдарынан нашарлап Басқа да хронограммалар құрыс­ қалды, бұл жөнінде айтылған. тырылған еді, бірақ та мен есімде Ақырында қалтырап, дірілдейтін қалғандарын ғана келтірдім. халге жетті. Маулана Мұхаммед Ширази білімді де тәжірибелі дәрігер Сол күндері ішімдікке салынған­ еді. Барлық құрметті ғұмырын дықтан Саид ханның денсаулығында ханның қызметіне арнаған ол ханға /276/ өзгеріс пайда болды. Денсау­ тұрған жерді ауыстыруға кеңес берді. лығын жақсарту және климатты ауыстыру үшін ол Моғолстанға кетті. Моғолстаннан оралғаннан кейін мен 1 (19-сүре, 5-аят) 2 (15-сүре, 53-аят) 314

Сөйтіп Саид хан Қашғардан қашық бойынша Маулана Ташкентке баруды емес жерде жатқан Моғолстанның лайық көрді. Біраз уақыт өткен соң ауданына бет алды. Ол әлі де Қашғар оның мұбарак жаны мына қара елінде тыныштық болмағандықтан топырақтан аттанды. қауіптеніп мені Жаркентке қалды­ рып, өзі кетті. Мен қолымнан Өлең: келгенінше уәлаяттағы істерді /277/ Тәртіпке келтіріп, реттедім. Жалтақтап ол жатпады, тар шеңберден Тир (шілде) айының соңында хан Моғолстаннан келді, һәм шарапатты аттады, денсаулығы ішімдікті тым көп ішуден бұзылыңқыраса да жер Сосын жолға бет бұрды сырлы сарай жәннаты саналған өлкенің керемет ауа райының арқасында мүлдем жақтағы. сауыққан еді. Жаркентке келіп ат басын тіреді. Жалған өмір - жалған үй, белгілі оның 57 –әңгіме. ау-жайы, ӘЗІРЕТ МАУЛАНА МҰХАММЕД Мәңгілік Меһрабқа дұға оқыды ол, қол ҚАЗИДІҢ ДҮНИЕ САЛУЫ жайды. <АЛЛА ОҒАН РАХЫМ ЕТСІН> Жаны жәннаттан орын алып, Тура жолға насихаттаушы әзірет бір топ достарына барып қосылды. Маулана Мұхаммедтің кемелді <Оларға Алланың рахметі жаусын, ғұмырын бұған дейін кітаптың оларды жарылқап жұмақтан орын бірнеше жерінде айтылды. Әзірет берсін>. Маулана Ахси мен оның маңайына келгені баяндалды. Ол осы аймақтың Сахабар, қожалар бір-бірімен бас көңілі қай жеріне ауса, сол жеріне аялдайтын еді. Жұрт оның сұхбатын қосты, тыңдап, пайдаланып тұрды. Өйткені сол аймақта оған сенгендер мен Сақинаның көзіне дөңгеленіп берілгендер көп болды. Олардың әрқайысы оның ерекше, әрі ғажайып отырды../278/ істеріне қанықты. – Өлең: Діннің сырын, әрине, өстіп олар Ақ жүрегі әркімнің мың мәртебе жерленсе, тоқыған, Не болмаса нәпсіден кірге батып Ұлы сырды Алла да осы көзден оқыған. шерленсе. Байқасаңдар: өзгеше үлгі болып өңгеге, Мәжілісі жанынан өткен күннің бірінде, Өлген жүрек сол сәтте болар еді Шыр айналды аспанда періштелер тірілген. дөңгелеп. Саид хан Ахсиден жүріп кеткен Әлденеше дөңгелек шыр айналып көгіңді, кезде, әзірет Маулана сонда қалды. Сүйіншік хан осы қалаға келген Көктің дөңгелегінен дөңгелек боп кезде, Мауланаға барды, оның өтініші бөлінді. Әзіреттің шынайы әрі сенімді достары әзіретке хронограмманы қайтыс болған жылына мына сөзбен құрастырды: “Нәқд-е Қожа Ұбайдолла” 922 һижри қәмәри (1516 милади жыл). Оның шарапатты жасы алпыстан асып жетпіске аяқ басқан еді. Ол дүние ғылымында да, рухани ғылымында да кемелдікке жеткен. Оның ерекше бітіміне барлық жақсы сипаттар жинақталған болатын. Оның елеулі де құнды шығармалары бар. Оның трактаттары тариқатшыларға басшылыққа алатын еңбек болып табылады. Солардың біріне “Селселет-әл-арефин” кітабы 315

316

жатады, бұл өте жақсы еңбек. Ол Бізге аян болғанмен, басқаларға аян ба? үш бөлімнен тұрады. Бірінші тарауы Кінәліміз бәріміз, кешіре гөр, ей, Алла! шейхтардың жүріс-тұрыс ережесі Өзімізді шынында біз күнәкар санаймыз, және мүрид болудың шарттары Кешірер деп Алламыз үмітпенен жайында. Екінші тарауында әзірет Ишанның өмірбаяны баяндалады, қараймыз. һәм мәжілісте айтқан Алланы тану ақиқаттары және оның кейбір Әзірет Маулананың, құдыреті ғажайып мінездері мен кереметтері күшті әрі қайырымды Алла туралы айтылады. Ал, үшінші тағаланың, қорғауына көшкені туралы тарауда кейбір киелі адамдардың хабары сондай-ақ бұл трактаттың сөздері мен таңқаларлық кереметтері менің қолыма хан Атбасыға климат әңгіме болады. Ол кейбір Аллаға ауыстыруға кетіп, мені елдің істерін иман келтірушілер тарапынан басқаруға қалдырған кезде тиген болған оқиғалар. Бұл кітапты айтып еді. Бұл Маулананың қайтыс болуы түсіндіруге тіл жетпейді. Бұл барлық туралы хабар шын достарының жан- сопылар жоғары бағалаған құнды жүрегін ауыртып, олардың көкірегі дүние елудей бөлімнен тұрады. мына жолдары әндетіп жүргендей болатын, — өлең: Оның бұл кітаптан басқа да трактаттары бар. Солардың ішінде Ондай таза жан жоқ-ты мына біздің мен жаман неменің ол кісімен өңірде, әңгіме үстінде батылдық жасап, қойған сауалдарыма қайтарған Келіп еді пәк болып, пәк боп өтті өмірде. жауаптарының жазбалары да бар. Ол кісі сұрақтарыма кәдеге асар Бұл қайғыдан көздің жасы көл кеңестерін беріп, жауап жазған болды, жүректер қан, мына өлең екен, сол еңбегімен мен жаман шумақтары сол күндері тоқтаусыз немені қуантуға сәті түспепті. Ол айтылды: дүние салғаннан кейін оларды маған лайықты ұлы әрі сенімді Көздің жасы төгіліп, бір тамшы да ізбасары Мәхдумзада Маулана қалмады, Құтбеддин Аһмет беріп жіберіпті, мен ол трактатты бұл жерде толық Еңіреуді, жоқтауды жүрек қаны келтіремін. Мен анық білемін, менің доғарды. дәрменсіз, әлсіз /279/ қаламым надандық сиясымен жазылғандықтан Сол күндері мамыражай таң кеш­ нағыз білгірлерге шимайланған кісін айырылысу түніне айналды. жазба сенімді болар. Тек қана бұл Сол қайғылы кезде осы трактат жазбалар іңгәр жүректердің мүбарак маған жетті, көкіректен мына жолдар шарапатына ілініп, қателерін осы құт төгілді: трактаттың құрметіне кешірер деп үміттенемін. Мен қайталаймын, осы Қаламынан жұпарлы бұйырса ғой бір шағын трактатта қате мен кемшілік әріп, бола қалса, кешірімді, айыптарды жабушы Алла тағала бұл трактаттың Ілер едім жалау ғып көк аспанға шындықты жазғандығына байла­ шығарып! нысты кешірсін.— Өлең: Осы трактат осы жерде толық келтіріледі, ол мынау:/280/ Мейірімді, рахымды Алланың атымен бастаймын! Құдайға шүкір Алла адамды ең ұлы, жақсы қауым етіп жаратты. Оған шындық пен білімнің хош иісті самалын жеткізді, әрі оларды 317

бейғамдық түнегі мен кемтарлықтан Сау-саламат қала берсін бұл жаһанда. қорғады, олардың жүрегін тура жолға нұрландырды, анық білім Мен патшалықты басқару берді. Олардың теріс ісіне қайғырды, ережесі жөнінде кітап жазамын деп һәм иман мен дұға оларды жетеледі. мәлімдеймін. Әлсіз қалам күшімен Әрине, оларға елші жіберілді. осыған орай ауыр күнәлар, һәм Пайғамбардың сөзін аяттар мен ғалымдар мен даналардың мемлекетті Құран негіздеді. Алланың нұры басқару шарттары жөнінде айтқан жаусын оған, сахабаларға, ғалым- ойлары келтірілетін болады, әрі ғұламалар мен мүміндерге... жоғары мәртебелінің шексіз мейірі мен таусылмас ілтипатына лайық, Сонан оңаша әрі беймәлім жерде ол патшалық мейіріммен дәруіштің жұрттан жырақ жүретін Мұхаммед мына трактатына көреген көзбен Қази деген лақап атымен мәлім қарап, құптап, патшаларша шын Мұхаммед ибн Борһанеддин, бірде достардың кемшіліктерін елемей, мәжілісте Феридун патшадай құрмет­ жақсы тілек білдірушілердің ке ие Жәмшид әулетіне жататын сол қаламының қателерін кешірер деген бір патшазаданың бақытты ханның, үміттемін. мәртебелі шаһтың, әлемді жаулап алушының, ұлылық пен күш-қуат Хақ тағала әлемді жаулаушы аймағының күні, бақыт ағашының сол жанды заманның апаты мен жемісі, ұлы әлемнің жаны, қараша кесапатынан, әр түрлі бәле-жаладан халықтың дәнекері, қалаларды гүл­ аман сақтасын. Әрдайым уақыттың ден­діруші, ерлік даласының шабан­ тұлпары, һәм тіршіліктің арғымағы дозы, әлсіздердің көмекшісі, ғалым­ оған қызмет етсін. Әрқашан дард­ ың қамқоршысы, патшалықты мемлекеттің күні қарауындағы елінің қадірлеуші, достарын құрметтеп, әлсіздері мен қара тобырлардың, жау­ларын қиратушы, Алланың көлең­ кедейлер мен нөкерлердің және кесі Мұхаммед Қайдар ибн Мұхаммед дәруіштердің басында мәңгі жар­ Үсейін көрегенді таныстырды. қырап тұрсын, ал оның бақытының саясы мызғымасын. <Алла тағала патшалық пен сұлтандығын мәңгі етсін және шын Шын мәнінде опасыз дүние достарына оның мейірімі мен игілігін байлыққа сүйенбеген патша нағыз берсін>. Өлең: патша, өйткені опасыз дүние өтпелі, тұрақсыз. Байлық дегеніміз Пайғамбардың атымен — әулиенің әділеттілік пен игіліктің салтанат құруы, әрі имандылық бақыты жұмақ сыры бұл – бағына осы әлемнен жетеді. Бұл жөнінде шексіз айта беруге болады. Күшті болсын қолдары, артсын бедел, Сол себептен, ауыр күнәлар мен мемлекетті басқару шарттарына т.б. үрімі. қайта ораламыз. Әсерінен біреудің қалмасын тек Мынаны біл, <Аллаға жақын адамдарды бірге құлшылық етуді қаңырап, жазған> Ұлы ғалымдар, зерттеушілер және олардың бақылаушысы басым Ортасына түспесін қасиетті шаңырақ. көпшілігінің пікірінше адамзат баласын жаратудағы мақсат – екі Ұлы міндет атқарсын, заман болып әлемді жаратушының сүйіспеншілігі деп есептейді. Ешбір дәулет-бақ адам билесін, үшін бұл дүниеден Хақ сұбһанның Мүлкі болып әлемнің, тапсын сөйтіп үйлесім. Мейірімен Алланың болсын жұмақ бағыңда,/281/ Әкесінің рухы ырза болсын тағы да. Болсын бүкіл жаһанда Әлі дейін әйгілі, 318

достық пен махаббатын өзімен бірге теріс қылықтар деген. Бірақ сөздері дәл де нақты алып кеткенінен артық емес. Өйткені айтылатын ұлы көреген зерттеуші, сонымен жүректің кеңістігі күнәнің шейх Әбу Талиб Мәкки. “Қуат әл- қолуб”1 (“Жүректердің қуаты”) атты қоқыс-қоқымынан босатылады. кітабында барлық тақуа адамдардың бір пікірін келтіріп, он жеті ауыр күнә Содан шынайы махаббаттың бар, олардан аулақ болу керектігін, ал қалғандары – жеңіл күнәға жатады, тұқымы жүрек егістігіне сіңіп, олар кешірімді дейді. Осы күнәлардың он жетінің ішінде төртеуі жүрекке мәртебелі жаратушыға қауышу үшін байланысты: біріншісі – Аллаға күпірлік келтіру, Алла одан сақтасын; талаптанады. /282/ Сөйтіп барлығы /283/ екіншісі – қаншама күнәсі ауыр болса да Алланың рақымынан үмітін асқан ынтасы мен жан қалауының үзу; үшіншісі – Аллаға құлшылық етіп жүрсе де Алланың қаһарынан арқасында жүректі күнәлардың қорықпайтындар; төртіншісі – күнә жасауда табандылық көрсету. қоқыр-соқырынан тазартады. Әрі Ендігі төрт күнә тілге қатысты: шынайы махаббаттың дәні, тақуалық біріншісі – өтірік куәлік беру, екіншісі – өтірік ант ішу; хақты нәрі, һәм асқан еңбектің арқасында нахақ етіп көрсету, нахақты хақ етіп көрсету; үшіншісі – тақуа адамдарды Алланың таңдаулылары ережесі балағаттау; төртіншісі – сиқырлық жасау яғни дуалау. бойынша <Алла олардың жанын Келесі екі күнә қолға қатысты: нұрландырсын>, – нәрленеді. Онда ол біріншісі – ұрлық жасау; екішісі – нахақ қан төгу; Үш күнә қарынға дамып, махаббат мәртебесіне жетеді, қатысты: біріншісі – шарап ішу; екіншісі – жетімнің малын нахақ жеу; махаббаттан өзгенің бәрі толық күйіп үшіншісі – алтынның өсімін жеу. Ендігі екі күнә жыныстық қатынасқа кетеді, – бәйіт: байланысты: біріншісі – зинақорлық, екіншісі – ләват(ердің өз жынысымен Махаббат ол қызыл от, отты осал жан жыныстық қатынас жасауы) және бірі аяққа байланысты: ол соғыс күні бір баспасын, мұсылманның екі кәпірден қашуы, Өртейді ол аямай сүйгенінен басқасын. Тағы бірі жалпы адамның толық бітіміне қатысты: ол әке- О махаббат, мәңгі өрт, мәңгілік от шешені тыңдамау, яғни әке-шешеге бағынбай, қызбалық жасау. Әр адам сөнбейді. осы он жеті күнәдан аулақ болса, бұдан басқа күнәларі кешіріледі. Әрі Себеп-салдар емшісі өзің дейді, сен бұл шындыққа жақын. Кейбір ұлы сопылар айтқан: егер жұма намазына дейді. барсаң, келесі жұмаға шейін басқа жеңіл күнәларды жоюға мүмкіндік Өр мінезді, тәкаппар, білмейтұғын береді. жалыныс, 319 Гален мен Әфлатон және біздің Жалинус. Тағы да біл, қымбаттым, ауыр күнәларға қатысты қайшылықты пікірлер өте көп. Кейбіреулер пайғамбардың ауыр күнә жетеу дегенін айтады, олар мынау: біріншісі – Аллаға күпірлік келтіру, Алла одан сақтасын; екіншісі – біреуді нахақ өлтіру; үшіншісі – адал адамдарды балағаттау; төртіншісі – жетімнің малын нахақтан жеу; бесіншісі – алтынның өсімін алу; алтыншысы – кәпірлермен соғыс кезінде бір мүмін екі кәпірден қашу; жетіншісі - ата-ананың құқығын таптау, яғни мойынсұнбау. Енді кейбір ұлы адамдардың айтуынша, күнәларға шариғат заңгері дәл анықтама бермеген, бірақ та жазалауға жататын

Күнәлардің қоқымынан бітеліп киінуге келгенде “Рашеддин халифа­ қалған жүрек алаңы ашылып, жүрек ларға” еліктеп, ұқсап баққан жөн сарайы қоқыстардан тазарып, болмақ, ал әр түрлі тағамдарды жеп, шынайы махаббат әміршісі жүрек мәз болып, ішімдіктер ішіп көңіл тағына отыруға лайық болады. Мына көтеріп, қымбат бағалы киімдер аятта: «Егер патшалар әлдебір қалаға киіп жүруге дағдылану дұрыс емес. шабуылмен кірсе, оны қиратпай Әзірет Әлі әмір-әл-мүменин <Алла тынбайды, атақты адамдарды оған риза болғай> халифалық таққа қор етеді. Ендеше, бұлар да соны отырған күні базарға барып, бір жасайды»1 дейді. Осылайша бұрынғы көйлекті үш дәрһәмға сатып алды. тәртіпті бұзып, Аллаға ғибадат және Содан жеңін білезіктен төмен, ал құлшылық етуді қалыптастырады. етек жағын тобықтан төмен кесіп Содан кедергісіз сүйіктіге қауышады. тастады, одан неге бұлай істедің деп сұрағанда: “Бұл тазалыққа ыңғайлы Егер кімде-кімнің маңдайына және кішіпейілділікке лайық әрі құдайдың құлдарына қамқоршы ғибадатқа дұрыс”, – деп жауап берді. болу, және патшалық билікке қол жеткізу жазса, онда ол патшалық Төртінші шарт: әңгіме барасында етудің шарттары бар. Мемлекеттің сыпайы сөйлеу, себепсіз қатал тіл азаматтар­ ында патшаның құқықтары қатпау, һәм көптеп айғақтарды бар. Патша сол құқықтарға естігенде қатты мұңаймау, әлсіздер­ бағынбаса, қиямет азабынан /284/ мен, пақырлармен сейлесуге құтыла алмайды. Енді тұспалдап арланбау. Мамун халифа заманында айтылған сөздердің әрқайсысының біреу қылмыс /285/ жасап, қашып мәні қысқаша баяндалады. кетеді. Оның ағасын Мамунның алдына алып келді. Мамун оған: Патшалықтың он шарты бар: “Өз бауырыңды тап, әйтпесе өзің Бірінші шарт: белгілі бір істі өлесің”, – депті. Ол кісі: “Ей, әмір шешерде патша немесе әкім өзін мүміни, егер сенің әкімің біреуді көпшіліктің бірімін деп санасын. өлтіргісі келген болса, сен оған оны Екінші шарт: басқаны өз алдын­ босатқын деп жарлық берсең, онда да әкім ретінде қою керек, өзі әмір оны босатар ма еді?”,-деп жауап құптамаған үкімді өзгеге лайық деп берді. Мамун кенеттен: “Әрине санамасын. Патша ұсылманның босатады”, – деді. Сонда сол кісі қажетін орындауды, ғибадат сана­ айтты: “Мен сені әлемге билеуші сын. Пайғамбар бұйырды: “мүміннің еткен Алладан үкім алып келдім. көңілін шаттыққа бөлеу — адамдар­ «Күнәһәрдің ешқайсысы басқаның дың барлық ғибадаттарымен тең”. күнәсын өз мойнына ала алмайды»2. Мұсылман патша ұдайы мұсыл­ Сонда Мамун: “Оны босатыңдар. Ол манның мұқтажын өтеуге дайын өз дәлелін тапты”, – деді. болуы керек. Егер бір мұсылман оның есігінің алдында қажеттілікпен Бесінші шарт: патша халықты келіп күтіп тұрған болса, ол сол риза ету үшін үкімінде әлсіздік мұсылманның талабын орындамай байқатпауға және алдамауға тиіс. Кез ешбір жұмысына кіріспеуі керек. Өзі келген адамды риза ету үшін хақ және нәпсінің ығына орай мұсылманның шариғатқа қарсы іс жасамауы керек қажеттілігіне немқұрайлы қарамауы және мынаны білу тиіс: билік етудің керек. ерекшелігі ұдайы елдің жартысы Үшінші шарт: ішу және жеуге, әкіміне риза бола бермейді, өйткені 1 (27-сүре, 34-аят) 2 (35-сүре, 18-аят) 320

жауласушы жақты хаққа риза ету де және жалпы халықтың әділ әкімге риза болуы да мүмкін емес. Сондықтан патша риясыз да әділ үкім берер кезде халықтың ашу- ызасын ойламайды, Хақ тағаланың ризалығын көздейді. Алла тағала сонда оған риза болады, һәм халықты оған риза еткізеді. Мысалы, Алланың елшісі <Алла тағала оның жолын беріп, сәлемін жолдасын> айтты: <Алла тағала кімде кім Алланың рақымын, халықтың ашу-ызасын іздегенге разы болады, ал адамдарды қанағаттандыру — Алланың ісі>. Алтыншы шарт: Расул-е-Алла айтқандай патша елге төнген қауіптен қамсыз қалмауға тиіс, ол әмір мен басқарушының билігі мәңгі игілік пен бақыттың құралы екенін нақты білуі керек. Көптеген патшалар мен әмірлер өтпелі дәулетке тәкаппарланып, өз нәпсісін тежемей, дінді ойрандап, иман, арын таптайды. Сондықтан маған бір ақыл-кеңесіңді бергін деп сұрады. Ол: «Әй, әмір әл-мүмінин, бүгін қолда билік барда дүниедегі Алланың бір сарайы бар. Оны тозақ деп атайды. Сені сол сарайдың дәулетті ақыреттің кіріптарлық дәні есікшісі еткен және саған халықты ұстау үшін үш нәрсе берген, ол: етпеуге күш салу керек. Тура жолға байлық, қылыш, қамшы. Байлықпен сен мұқтаждардың қажетін өтейсің, түсіп, /286/ әділеттікке қызмет етуді содан олар мұқтаждыққа душар болмайды. Залымдарды кылышпен ғанибет санаған жөн. Әділ патшаның көндіресің, ал пасықтарды қамшымен тәрбиелейсің. Егер осылай ететін әр күнгі әділетті ісі оның жасаған болсаң сен өзіңді де, халқыңды да құтқарып қаласың. Керісінше барлық ғибадаттарымен тең келеді. істер болсаң бәрінен бұрын тозаққа барасың, ал басқалар да сенің Сондықтан ол өзін осындай бақыттан соңыңнан ілесетін болады”, – деп жауап берді. мақұрым қалдырмауға тырысуы тиіс. Сегізінші шарт: патша менменсіп, Жетінші шарт: патшаның һәм тәкаппарланып халықты жәбірлеп, өзінен шошытпауға тиіс, дінді уағыздаушы ғұламалармен қол астындағыларға, әлсіздерге, игілік, шапағат жасап қара халықтың дидарласып, сұхбаттасып отырғаны сүйіспеншілігіне бөленуге ұмтылуы керек. Пайғамбарымыз <Алла мақұл. Бұл заманда ондай адамдарды оған сәлемі болсын>: “Ең жақсы табу қиын. Ал егер де бақытына 321 орай табылып жатса, олармен кездесуге ынталы болып, олардың насихатын өз өмірінің бақыты деп білуі тиіс және тақуа сипатындағы надандармен, өтірікшілер, пасықтармен сұхбаттасудан аулақ болу керек, өйткені бұл адамдар дінді ойрандаушы болып табылады. Мынадай бір аңыз бар: һарун- әр- Рашид, Шейх Шәфиқ Бәлхиді <қабыры нұрлы болғай> шақырып

патшаларың сіздерді сүйетін және құлақ қоймайтын болса, сол үшін сіздер оны сүйетін патшалар. өкінетін болады. Ол патша егер Сіздердің ең жаман әкімдеріңіз өсекшілер, арам пейілділер мен сіздерді дұшпан деп санайтын, қызғаншақтарды тыңдайтын болса, һәм сіздер де оларды өздеріңіздің олар пасық шіріген сөздерді айтып жауыңыз деп санайтын әкімдер”, – жеткізеді және қызғаншақтық жасап, деп бұйырды. барлық жақсы нәрсені жаман деп санайды. Мынадай бір әңгіме бар, Тоғызыншы шарт: патша бірде бір кісі әмір әл-мүмінин Әлінің қиянатшыл, залым басшылардың жанына барып, біреуді балағаттай қылмысына бейжай қарамауға тиіс бастады. Әмір әл-мүмінин айтты: және қасқыр мінезді залымдарды “Бұл әңгімені тексеріп көреміз. қара халықты басқаруға қоймауға «Егер сен шындықты айтсаң, онда міндетті. Әрі біреуінің зұлымдығы сені сөз тасушы ретінде жазалаймыз, мен қиянатын көрген заматта ал егер алдасаң, өтірікші ретінде оған /287/ сөгіс беріп, жазалауға жазалаймыз. Егер де тәубе етсең, тиіс, осылайша басқаларға ғибрат сені кешіреміз», – деп уәж айтады. етуі керек. Патшалық етуде Ол: “Әй, Әмір әл-мүминин, тәубе жұмсақтық, бостық танытпауға және қылдым”, — де жауап берді. /388/ басшылықтағы адамдарды ақыл- кеңесімен де, жазалау жолымен де Және де патша мұсылманға тәрбиелеуге тиіс. жамандық, не қылмыс жасағаны үшін ызалануын болмайды. Егер мүмкін Оныншы шарт: әкім, не патша болса кешіргені дұрыс. Дінге нұқсан парасатты болуы керек. Патша келтірген болса, оны кешірмей, оған болып жатқан оқиғаларға пайыммен, қаһар көрсетер болар. Бірақ дүниелік терең үңіліп қарауы керек, һәм әркім істерді кешіру — абзал. Кімде кім даналық, ақыл, ақиқат алдында басқаларды кешірсе, Хақ тағала оның оларды тудырған себепті айқындап, күнәларын қиямет күні кешіреді. әрі даналық көзбен олардың зардабын көре білуге тиіс. Егер олар кәдуілгі Хақ тағала Жүсіп Сыддыққа іс болса, шариғат жолымен шешуге <<оған Алланың сәлемі болғай>> міндетті, ал егер мәселе шиеленісіп аян берді: “Әй, Жүсіп, сен өз кеткен болса, оны парасаттылық бауырларыңды кешіргендіктен, біз нұрымен ұғуға тиіс. Осы турасында сенің дәрежеңді жоғарылаттық”. басқалардың айтқанына сенбеуі керек. Өйткені аяқталынатын мәселелерді Көп әңгіме айтылды, айтарым шексіз пайымдай беріп, тілімен түсіндіру қайыр бермейді. Мұсылман бар әлі де, қауымының патшаға санасуға тиіс бірсыпыра хақы бар. Әкім не Бүлікші һәм ғашық жан, терең бойла патша құқықты өтеуге аяғынан тік тұруға міндетті. Яғни ол істі атқару мәніне. оларға уәжіп саналады. Ол не? Ол патшаның мұсылмандарға кішіпейіл Жүрек айтты: Алланың іліміне әуеспін, болу және билікті пайдаланып дандайсып, мұсылманға тәкаппарлық Келсе егер қолыңнан, аяма ақыл, кеңесті. көрсетуге болмайды және нақты деп білсін: Хақ тағала тәкаппарлар мен \"Әліп\" дедім мен оған, \"Әліп\" деп ол залымдарды дұшпан деп санайды. Егер патша қара халықтың әңгімесіне қайталар, 322 Үйде біреу болса егер, жария ғып айта алар.

58 – әңгіме. қарсы алу рәсімін жасады. Өлең: МАНСҰР ХАН МЕН СҰЛТАН Құлшылығын тіліне тиек етіп, дұға САИД ХАННЫҢ КЕЗДЕСУІ етіп, ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АРАСЫНДА БЕЙБІТШІЛІКТІҢ ОРНАУЫ Құрметтесе, ондайға болмау керек шүбәлі. Сол қысты хан Жаркентте көңілді, той-думанмен өткізді. Тұрфан мен Мәртебең мен бақытың биік тұрсын Қашғар арасындағы қашықтық салт тауыңнан, адамға орта есеппен екі айлық жол болғандықтан, елшілер келіссөз Ал мерейің қашанда үстем болсын жүргізіп, кездесудің шарты мен жауыңнан! өтетін жерді белгілегенше арада бір жыл өтті. 922 һижри қәмәри жылдың Имин Қожа сұлтан ханды келген мүһәррәм ((1516 милади жылы ақпан) бақыттай үйіне шақырды. Хан айында хан Ақсуға бет алды. салтанатты түрде үйіне барды. Ол да хандық шенге лайық той жасап, Ілтипаттың теңізі секілді толқындады, құрмет көрсетті. Осыдан кейін,— Сыйға балап алған соң ізгі ниет кесесін, бәйіт: Шапан жауып, басшыларға арнайы, Жүректерді осылай куанышқа бөледі. Хан көңілді аттанды, жанын тербеп өз әні, Қалың айбатты қолмен ол Қашғарға жетті. Құдайдың құлы мен Жұпар қосты самалға тұлпарының аттан құлап, оң қолымның шынтағы тозаңы. шығып кеткен еді. Қатты жарақат алдым. Неше күн менің айығуыма Ақсудан өтіп, Жам жерінде қарап Қашғарда аялдады. Бірақ жеңімпаз әскеріне орда тікті. Мансұр қолымның ауырғаны басылып, бетім хан қарама-қарсы жағынан Рабатқа бері қараған соң хан жүріп кетті. жетті. Жамнан Рабатқа дейін жеті Мен бірнеше күн Қашғарда қалдым. фәрсәх болатын. Әмір Жаппарберді Кейін қолым біршама жақсарған соң келді және ханға қызмет етуге хан ізімен жолға шығып, Жай төбеде уәде берді. Содан екі жақтың /289 қуып жеттім. Ол жерден ара- қолы екі бағыттан келіп, сап түзеп арасында бекеттен бекетке дейін дем жауынгерлік дайындықта тұратын алып, хан Үшке дейін жүріп отырды. болды. Әрі екі хан өзімен бірге отыз адам алып, қарама-қарсы сап түзеген Бекеттерге жеткенше көңілінде гүл әскердің ортасына шығып кездесуге тұрып, келісті. Сол келісім негізінде хан мені Мансұр ханға кепіл ретінде жіберді. Нұрлана бер, нұрлана Ай мен Күндей Әзізберді аға жолбасшы ретінде кұлпырып! мені Мансұр ханға жеткізуге, әрі адамдарын есептеуге тағайындалды. Сапар шегіп әр жаққа, араласаң жүз Мен Мансұр ханға келген кезімде ол елді, әр түрлі мейіріммен құрмет көрсетіп, ізгілік танытты. Жоғары дәрежеде Таң нұрындай, ей, адам, жарқылдасын /290/ құрмет жасады. Өлең: үзеңгің! Шығыс таңынан көңілді боп, жүріпті, Осылай ол Үшке жетті. Имин Әлемді жаулаушы патша болып, Қожа сұлтан сол күндері Үште болатын. Ақсу әрі көркейген жоқ көрікті. еді. Имии Қожа жеңіспен келгендей Алтын қаптаған семсері алтын аспанда, Әлемді бастан аяқ жаулапты. 323

Шығыстың әміршісі он қат көк Қарағайдай тік екен қарағанда жасына, тағына қадам басып, әрі қарышты қадамының жарқылымен барлық Сені нұрға бөлейді дара қалсаң касына. әлемді жаулап алып, ала шұбар көк күмбезінің жалған екі жүзділігін Таққа жақындаған кезде ол жойып, планеталардың қарсыласуын моғолдардың дәстүрі бойынша және түннің жер бетіндегі қарсы /291/ межеленген жерде тізе бүкті. әрекетін жойған кезде, Мансұр хан Мансұр хан жасы үлкен ағасы болса келісім үзеңгісіне аяғын нық салды. да орнынан тұрып, алға жүріп, ханды Өйткені оның тағын толық үрей құшағына алды. Өлең жолы: билеген еді де, ол мүмкіндігінше сақтық қақпасын қырағылық Самырсын түріндей “жүрек” атқа ие шынжы­рымен бекітіп, әскерімен жолға шықты. болған. Келісілген жерге жеткенде, Содан кейін ханның қолынан ол Бабажак сұлтанды және Шаһ ұстап бақыт тағына қарай бет алды. Шейх Мұхаммед сұлтанды, өзінің Мансұр хан отырған кезде барып, туыс-бауырларын шақырып алып хан орнынан тұрып, алғаш рет тізе әрқайсысына қырағылық, сақтық бүккен жерге қайта оралды. Өлең: жасауын ескертіп ілгері кетті. Алтын тақ пен тәж — бөлек әлем бұл Әзізберді аға жол бойында тұрып, отыз адамды санап алып, қалғандарын өзі, қайтарып жіберді. Осылайша Мансұр хан тарапынан Әмір Жаппарбердінің Күміс белбеу, күміс ер, күміс сырға, қарындасы Саһиб Дәулет бегім және Мансұр ханның қарындасы Маһим білезік. ханым кепілдікке жүрді. Саид хан басқа жақтан отыз адаммен келді. Арғымағы араптың күмістеген жүгені, Екі жақ қарама қарсы сап түзеген Алтын семсер үндінің, сый-сияпат, әскерінің ортасында сәкі жасалынды. шүлені. Болып өтті жиын-той ғажап жұмақ Осындай патшадан ұлы мәр­ салтындай, тебеліге тиісінше лайықты сыйлық тарту етті. Әмір Жаппарберді осы Төңіректің тамаша таң қалдырып сыйлықтарды жол-жоралғыға орай мәнеріне келтіріп баян етті. Мансұр бай. хан оның барлығын да ризалықпен тыңдап, қабыл алды. Саид хан Мансұр хан бұрынырақ барып, бірнеше рет тізесін бүгіп, қолын һұмай сынды құстың бақыт құрметпен қусырып, ізет танытып, көлеңкесін жер мен заманға түсірді. тік тұрды. Мансұр хан оны шақырып, Хан хандық мәжілесінің төрінде жанынан орын беріп: “Менің әлемге иелік ететін тағына орналасты. жасым сенен үлкен болса да, сенің Бәйіт: мәртебең маған әкемнің орнындай көрінеді. Сондықтан да мұншама Алтын таққа бір аттап аяғын ол кішіпейілділік не қажет?”, – деді. Саид хан қайта тізе бүгіп, Мансұр ханға басқанда, құрмет көрсетіп, алысырақ отырды. Мансұр хан тағы да оны шақырып, Бүкіл әлем бас иді, бас иді оған аспан да! бұрынғы сөзін баса қайталады. Саид ханның қолын ұстап, өз жанына Содан кейін Саид хан өте жоғары тартты. Хан қайта тізе бүгіп, жанына құрметке лайықты орынға отырды. отырды. Бәйіт: Өлең: Екеуінің көңілі той-думаннан көктеді, Шаһзадалар ұқсайды егіз айға көктегі. 324

Мансұр хан әуелі еңгіме бастап: да құшақтасып қауышты, бір-бірінің “Сен бақытты өміріңдегі құбылмалы киімдері мен аттарын айырбастады. дүниенің тауқыметті күндерін қалай Өз ой-армандарына жетіп, нағыз өткердің?”, – деді. Хан қайта құрмет достарша айырылды. Әрқайсысы өз жасай отырып: “Бақытсыздықтың ордасына қарай бет алды. соңы бақыт болып, қайта оралса, айырылысудың /292/ аяғы қауышуға Мансұр хан өз әскеріне жеткен айналса, бастан өткерген тауқыметті соң, мені жанына шақырып алды. ұмыт­тырады”, – деп жауап қатты. Кездесудің мән-жайын жоғарыда Өлең: баяндалғандай етіп айтты. Әскер сап түзеп тұрған жерден ордасы Жолыға алмай жарыңа күндіз-түні Қаршыға жеткенше бұл әңгімені маған айтумен болды, һәм осы іздеген, шынайы кездесудің орайы келгенімен уақыттың аздығынан, сағыныштың Жұттың ғой сен жырақта у тамшысын шөлін басып, осы қауышудың мөлдір бастауынан іше алмағандығын, жүздеген. ғапылдықтың салдарынан жұбаныш таба алмағандығын өкіне айтып Бастан кешкен азапқа, қасіретке кім жатты. Өлең: сенер? Қуаныштан кейін тез болу керек бәрі Мұның бәрі жарыңды құшақтаумен ұмыт, тынса егер. Тұншыққандай болдым мен, Алла тағалаға шүкір, өткен ұзақ тыныс-демім тарылып./293/ жылдарда, бастан өткергендердің бәрінің осы бір қас-қағым сәт орнын Ұлан-асыр мына той — азабының өтемі, толтырып жібергендей еді. Өртенеді өзегім... болды, бітті, жетеді! Одан әрі әңгіме мемлекеттің істері жайында және достықты нығайту Ол ханның ордасына жеткенше жөнінде өтті. Қажетті дегендерге шын осы әңгімені тоқтаусыз айтумен ант беріп бекітті және достықтың болды. Салтанатты ордаға келіп жалғастығының нығая түсуіне баса жайғасқанша түн жарым болған еді. назар аударып, құптады. Барлық істер аяқталған кезде, күн де батуға Жарық сыйлаушы әлемнің таяп еді. Мансұр хан да Саид ханға патшасы – күн сәулесін сыйлап сыйлықтар тарту етті. Өлең: әлемді нұрландырған кезде Мансұр ханнан маған шақырушы кісі келді. Сымбатты да сүйкімді арғымақты Мен оған қызмет көрсету бақытына жеткен сәтімде-ақ ол мені әр түрлі көрген бе? ілтипат көрсетіп мейірімділіктің шырайына бөледі. Әрі мәртебелі Әрі желгір керемет, әрі жорға өз тарапынан лайық сыйлық пен жомарттық көрсетіп, кұрметтеп тербелген. қайта оралуыма рұқсат етті. Мансұр ханмен қош айтысып, түнімен жүріп Сұлбасынан қамшының екі езуі отырып Саид ханға жеттім. Саид хан Мансұр хан айтқан әңгімелерді жыртылған, баяндады және тез айырылысудың өкініштілігін айтты. Осы бітімнен Ғасырлардан қарғыған, қиялар мен кейін барлық әскер мен қара халық, басқа да адамдар тыныштық пен қыр түгіл. рахатты сезінеді. Әркім өз істерін Жазық түгіл, асуда, асу-асу биікте 325 Ақбөкендей ағызып, құйындайды киіктей. Күйіп-пісіп ұрылар, сайтан көзін алартқан, Қанша есек немесе қанша түйе тең артқан! Бір-бірімен қоштасқан кезде, тағы

реттеуге және тіршілігінің оңалуына Жерде жасыл текемет, қызыл кілем — алаңсыз кірісті. Олар мемлекеттің қызғалдақ. өркендеуіне және кемшіліктердің жойылуына дұға ете бастады. Хан Жапырақтардың көлеңкесі гүл­ нөкерінің ішінде болған ғұлама зарға сая болды, көгершіндер шәкірттер бақыт үзеңгісінде мақтан шағылысып, бір-бірімен ойнады. ете жүріп, хронограмма жасапты. Бұлбұл раушан гүлге деген зауығын Соның бірі: “До ләшкәр-бенешат” - мың әнімен сайрады. Өлең: “екі қосын қуанышты” - 922 һижри қәмәри (1516 милади ж.) дегені Бейішің де бұл жерде сұлу болмас есімде сақталып қалыпты. соншама, 59 - әңгіме. Қызғалдақтар бағында бұлбұл сайрап мұң шағар. БЕЙБІТШІЛІК ОРНАҒАН СОҢ САИД ХАННЫҢ ҚАЙТА Таң алдында ғажайып күй кешесің әртүрлі, ОРАЛУЫ ЖӘНЕ БҰДАН КЕЙІН БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР ТУРАЛЫ, Бұлбұл әні жаныңды жалын болып БАБАЖАҚ СҰЛТАННЫҢ ҚЫЗМЕТ шарпыды. КӨРСЕТУІ ЖАЙЫНДА Раушан гүл жарған маусымы кемеліне ұласты. Саид ханның Үштен Қашғар бағытына қарай таққа отырғанына екі жыл толды, үш күндік жол болатын. Соңтастағы осы уақыт ішінде ол қыс пен жазда қосыннан бөлініп, Саид хан сол Жаркент сарайында тұрды. Бірақ жерден ұландарымен алты күнде көңілі шеткері, әрі маңындағы Жаркентке жетті. Думаншыл, тойшыл жұмыстардан құтылып байыз тапқан жандар тағы бір рет той-думан құрып, соң, мына өлеңде айтылған ойға көңілді дем алуға кірісті. Бәйіт: сәйкес тіршілік етті. Өлең: Әкел, сақи! Тез әкел шарап толы кесеңді! Қызғалдақтар қып-қызыл сияқты бір Сапар шегіп патшамыз сағынды ғой гүл қаны, осы елді. Орын ізде гүлзардан жағасынан жылғаның. Бұрын жазылғандай, әркім өз жағдайына сай көңіл көтеруге кірісті. Өнеріңмен билеп ал сұлу гүлдің өздерін, /294/ Мысра: Бал еріннен балбырап балқып шықсын Әркімнің гүл маусымында, бір бағы бар. сөздерің! Саид ханның Жаркентке келген мезгілі, төртінші көк аспанның падишасы өзінің салтанат тағын Торпақ үйіне қойып, гүл падишасы ордасын жазираға тіккен кезге сәйкес келген еді. Өлең: Гүл сұлтаны жасылдан тіккен шатыр арнайы, Сонда барып жақсылап мұң шағайық, ағайын! Сая болар ақша бұлт, сәуір күні қызғанда, 326

Хан қаладан мырза Әбубәкірдің Олар Түйін Басыға жеткен кезде сүйікті ғимараты болған Гүлбаққа хан аң аулауға шығуды мақсат етіп, қоныс аударды. Өлең: қатал жарлық берді. Екінші күні аңға шықты. Өлең: Өткен түні гүлзарда көгершін ән Жаһангерлер шынында арыстандай шығарған, айбатты, Шарықтады жыр болып шын Жолбарыстай тап беріп, басып қалды махаббат, шын арман. аймақты. Көктемгі күн мен түннің теңесуі жаздың аптап ыстығымен алмасқанда Патша алаңнан өткенде тамырыңа қан қапырықтан елдің ағаш көлеңкесін паналаудан басқа шарасы қалмады. ойнап, Әскер мен қара халық толық тыныштық пен берекелі күн кешсе, Бір хош иіс, бір жұпар бұрқырады ал мемлекет басшылары, ақсүйектер жоғары көңілі хош жағдайда болып, маңайда. әр баста бір арман, әр бір арман бір баста пайда болды. /295/ Хан Аңшылар да оралды емен-жарқын шатырындағы кеңеске жан-жақтан жиналған әмірлер, ой бөлісіп, ханға: ажары, “Қазір Алла тағаланың көмегімен мемлекетіміздің жауды жойып, Өлкеміз де қалғаны қошқарлардан құртып жіберуге күш-қуаты жетерлік. Егер ұлы мәртебелінің қызметшілері тазарып! қазір жаудан өшін ала алмаса қашан алмақ олар? Егер олар жауды қазір Аңшылықты аяқтап, тоқтаған жойып жібермесе, оны қашан жоя жерді артқа қалдырып Шатыр көлдің алмақ?”, – деп пікір айтты. Өлең: оңтүстік жағына хан ордасының шатырын құрды. Сол жерде Бабажақ Ақылменен ашқайсың жеңіс құлпын сұлтан келе жатыр деген хабар жетті. Оның келу себебі мынадай тамаша, еді: көктемнің басында Мансұр хан Саид ханмен кездескен кезде Сен ашқайсың шынында, сен ашпасаң Бабажақ сұлтан Мансұр ханның туған інісі болғандықтан, ол Мансұр кім ашар? ханның әскерінің /296/ басшысы еді. Саид ханға қызмет көрсету Байқайсың ба көңілді басып жатқан мүмкіндігі болмаған-ды. Маусым айының аяғында қадір тұтатын ағасы мол татты, Сұлтан Саид ханға барып, сәлем беріп қайтуға Мансұр ханнан рұқсат Тазартпасаң сен егер, кім тазартпақ сұрады, әйтпесе, Бабажақ әдепсіздік көрсетті деуі мүмкін деді. Мансұр сол дақты?! хан рұқсат берді, сөйтіп ол өзінің туған жері Бай және Құсанды тастап Мұратыңа жеткейсің қалған кезде жолға шықты. жекпе-жек, Қашғар шекарасына жеткенде Саид ханның Әндіжанға Сүйіншік Сен жетпесең мұратқа, жете алмайды ханмен шайқасуға жүріп кеткенін естіді. Ол сол заматта-ақ ханның көп көжек. ізіне түсіп, Шатыр көлде қуып жетті. Ханның бойында бауырына деген Хан ойында ескі мүдде-ниет қайта сағыныш сезімі оянып, Бабажақ көрініс тапты, қол астындағыларға сұлтан інісі болса да оны жақсы қарсы әскерді жасақтап, даярлануға жарлық алуға шықты. Ол оны құшағына берді. Жаздың аяғында (1516 ж.)] алып, бауырлық ілтипат әрі ағалық тізгінді Әндіжан бағытына Сүйіншік мейірім көрсетті. Бәйіт: ханмен шайқасуға бұрды. Әскердің барлығы Қашғарға жиналды. Сол 327 жерден бәрі түгелдей жолға шықты.

жүрген ханға қызмет жасауға келе Бір сәлемге — мың сәлем, келіп-ақ тұр алмадым. Кейін қолайлы сәтті қисыны, жіберіп алғаннан соң мемлекеттің Бата берген періште сымбатыңа сүйсініп. тірегі болып табылатын Жаркентке ханның хұзырына барып, сарайдың Бұл жерде көңілдің өзі жаудан кек шаңына көзімді сүрмелегім келді. алуға ауып тұрғанда, бауырымның Бірақ Қашғардың шекарасына келуі құдайға шүкір, әр түрлі жеткенімде сіздердің Әндіжанға жорамалданды. Әрі екі жақтың ойы бет алғандарыңызды естідім. таза болғандықтан, бауырының. Сіздердің соңдарыңыздан суыт келуін жеңістің басы деп санады. жүріп кеттім, қосынымды да жинай Екі ағайын жеңіске бірге аттанды. алмадым, қажетті қару-жарақтарды Әндіжанға бет алды. Арпа Йазиға да дайындап үлгермедім. Егер осы келіп құлан, бұғы аулауға шықты. жолы жорық кейінге қалдырылар Құлан, бұғы т.б. аң мен құстардан болса, арғы жақта қалып қойған әскерге көп несібе түсті. Даланың жақсы жабдықталған қосынымды, аңы мен құстары олардың қалған барлық сұлтандарды қару- етіне қарық болып қалды, олардың жарағымен алып келемін. Сол кезде ешқайсысы таласып-тартысып іс туа қалған болса, бар ынтамен жатпады. Өлең: кірісемін, сонда дос та, дұшпан да Бұғылардың терісі - терісі ғой ханның нөкерлерінің ішінде өздерін хайуанның, заманның хұсрауларымен теңеуді Алтын оқтан кәдімгі алтын кенге айналды. ар санайтын ерлердің барын білетін Патша садағы тығылып та аңдаған, болады. Алайда жорық жасауға сіз Қуанышы аңшының бір-бір оғы - шешім қабылдап қойғандықтан, ол бір-бір аң! шешімді бұзу мәртебелінің ойына да келмейтіндіктен, құдайдың құлы, мен кез келген жағдайда жеңіс үзеңгісінің Аңшылықтан кейін табиғатының жанында болып, жанқиярлық әсемдігі Иран бағынан асып түсер, жұпар ауасы /297/ жұмақ құсын ұшып көрсетуге дайынмын”, –деп жеткізді. келуге мәжбүр ететіндей жерде – олар салтанатты той жасады. Ағайынды Осы әңгіме ханның құлағына Бабажақ сұлтан мен Имин Қожа сұлтан екеуі ханның қызметінде жеткен кезде хан: “Көп жылдар бойы болды, содан өте келісті жиын өтті. Өлең: осы қадірменді бауырым жанымда болса деп тілеп жүруші едім. /298/ Енді осы арманның орындалуына шүкіршілік етіп, бізге кері оралып, бірнеше күн бірге болғанымыз Дүркіреген той өтті, шыр айналды жөн. Келер жылғы көктемде бишілер, қадірменді бауырым айтқандай, Шарап келді, саз келді, келді әнші, күйшілер. әскери дайындықпен қайта жорыққа Ойлауды да біледі, біледі ел ойнауды, шығамыз. Қазір асығарлық ештеңе Желпінудей желпінді, жұрт көңілі жоқ, уақыт өткізіп алатындай дәнеңе тойға ауды. жоқ. Жау қазір тұрған жерінде қала берсін. Біз қажет деп білген кез келген уакытта жорыкка шығамыз”, Жиын аяқталған соң менің – деп бұйырды. Осыдан кейін олар немере ағам арқылы Бабажақ сұлтан ханға мына сөзін: “Бірінші күнәм, кері бұрылып Арпа Йазиден Қашғар көктемде көп жылдар бойы армандап бағытына қарай бет алды. Бабажақ сұлтан ханмен бірге Жаркентке келіп, 328

сонда бірнеше күн бірге болды. шөптың басында жаңбыр тамшысы Хан оған сый-сияпап көрсетіп, қонып, таңғы шықтай жалт-жұлт етіп жомарттық пейілін танытты және жатты. Таңғы самал мен түнгі түнек әрбір әмір өз шамасына орай Бабажақ кезінде әскерді тәртіпке келтіріп, сап сұлтанға қызмет көрсетіп, сыйлықтар түзеп тұратын. Ағаштардың байрағы тапсырды. Өлең: жасылдықтың қатары сияқтанып көрнетін. Осы себептен әр бір тәнге Қалың елді құшақтап төңкерілді көк бір жан бітіп, әр бір жүректе жеңіс оты пайда болатын. Өлең: аспан, Гүл отырды қауызда сұлудайын бір тірі, Сұлтан мықтап бел буды, жарқылдады Шегіршін тәж басында сәуле шашып алдаспан. құлпырып. Зәресі ұшты дұшпанның, мерейленді дос Қожайынның бұйрасын жатқандай түн көрген, ширасып, Қаптап кетті төңірек халық пенен Тарқағанда таң ата түйін-түйін әскерге. бұйрасы. Желөкпе мен желбуаз жаудан халық Дін жолындағы күресушілердің шаршаған, биік дәрежесі Құранның аяты мен пайғамбардың сүннетінде Дәл солардың кеудесін басатындай бар айқындалған, мұны дәлелдеу үшін деректер мен айғақтардың шама. қажеті жоқ. <Өздеріңе біреулер шабуыл жасаса, Құдай жолында Қонақ күту ісі аяқталған соң сендер де соғысыңдар. Тек өздерің Бабажақ сұлтан өз арман-тілегін килікпеңдер. Анығында, Алла орындап, туған жеріне қайтуға рұқсат шектен шыққандарды ұнатпайды>1. сұрап, ат тізгінін сол бағытқа бұрды. Ханның ең биік ынтасы ғазауат- Бұл оқиға 922 һижри қәмәри (1516 істеріне бағытталатын еді, һәм милади ж.) жылы шілде айының ғазауат соғысының жоспарын үнемі басында болған еді. әмірлерімен кеңесіп отыратын. Хотән және Қытай арасында “сары ұйғыр” 60 – әңгіме. деген кәпірлердің тобы болған, соларға қарсы ғазауат соғысына ХАННЫҢ САРЫ ҰЙҒЫРЛАРҒА аттанды. Жаркенттен Хотанға дейін ҚАРСЫ ҒАЗАУАТ СОҒЫСЫНА он екі күндік жол еді. Жол бойында АТТАНУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЙТЫП абат – гүлденген мекен болмады. Хотәнға жеткенде ханның шарапатты ОРАЛУЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ тәбеті өзгеріп, науқасқа шалдықты. Осы қыс жоғарыда баяндалғандай, Ғазауат ислам дінінің негіздерінің бірі болып табылатын. Хан осы негізді көңіл көтеру және думан-тоймен өтті. өзінің қымбат қағидасы ретінде ислам дінін тарату үшін ұстанған Көктем келді. Көк аспан тағының еді. Бірақ оған денсаулығы мұрша бермеді. Сондықтан бұл міндетті падишасы “Күн” аяғын Тоқты шоқ басқаларға жүктеп, әрі бұл жұмысқа кейбір әмірлерді тағайындады жұлдызы етегіне қойып, Торпақ шоқ 1 (2-сүре, 190-аят) жұлдызы тағына орнықты. Ағаштар 329 бүршік атып, жапырағын жайды, олардың етегіне жасыл әскер сап түзеді. Бұлттың қалың қосыны кемпірқосақтан оқ жаудыра бастады. /299/ Әр бір жапырақтың басында су тамшысы қалқан күмбезіндей жарқырай бастады. Әрі бір жасыл

да, Жаркентке қайта оралды. Сол оның ішінде қылыш тағатын белбеу, сапардың барлық кездерінде таң шарап құмыралары, алтын және атысымен шарап ыдысын күннің күміс кеселер, тағы басқа да заттарды алтын кесесіндей айналдыра тарту етті. Өлең: отырып, мас болып құлағанша ішетін. /300/ Күн ұясына батқасын Қадірменді қонағы қалды құрмет мастық ұйқыдан оянып, қайтадан көңіл дастарқанына отыратын. Тағы астында, да Айдың қызғанышы мен жиектегі кешкі шапақтың күншілдігін Еңбегіне лайық қадірі өсті бастың да. қоздыратын қызыл күрең шарап құйылған алтын кесені қолдан қолға Тәж керек пе? Ол да бар. Өзің ойлап ұзататын. Сол уақытта миі ойлаудан қалып, буын буынды алған шектен пішіп көр, шыққан мастықтан ақыл-естен танатындығы сондай, олар көбіне Жер мен көкті шарласаң күнді түннен, түнді күннен ажырата алмайтын. таптырмайтын ішіктер. Мас күйі ауылыңа келіп, Мәжнүн боп Мұхаммед қырғыз дәстүр бойынша көптеген сый-сияпаттармен кеткенмін, Моғолстанға кетті. Барлық қырғыз оған ықыласпен бағынды. Ол Қалай барып ауылыңа, қалай кеттім, Түркістан, Ташкент және Сайрамға жорық жасап, тонап кетіп жүрді. білмеймін! Сол аймақтарда тұратын Шейбан сұлтандары оған қарсы шығуға Бұрын баяндалғандай хан барып, дәрменсіз еді. қайта оралған соң олар Жаркентке аялдады. Сол жылдың 923 һижри Бірде ол Түркістанға аш қасқырша қәмәри (1517 милади жылдың шабуыл жасап, /301/ қайта оралды. маусым-шілде) айында қырғыздарға Ол уақытта Көшім ханның ұлы қарсы жорыққа аттанды. Бірақ “сары Абдолла сұлтан әлі хан бола қойған ұйғырға” жорыққа жіберілген әмірлер жоқ еді. Бірақ ол Түркістанның әкімі екі айдай сол өңірде, яғни Қытай мен еді. Абдолла сол сәтте олардың ізіне Хотән арасында аялдап, әлгі кәпірлер түсті. Ол қаладан біраз ұзап шыққан туралы еш нәрсе біле алмай аман-сау, кезде, барлық, қырғыз қайта оралып, бірақ олжасыз қайта оралды. шайқаса бастады. Кескілескен қанды соғыста қырғыздар үстем түсіп, олар 61 - әңгіме. Абдолла сұлтанның адамдарының көбін өлтіріп, оның өзін тұтқынға ҚЫРҒЫЗДАРҒА ҚАРСЫ алды. Мұхаммед қырғыз Абдолланы ЖОРЫҚ ЖӘНЕ МҰХАММЕД бір күн тұтқында ұстап, одан соң ҚЫРҒЫЗДЫҢ ТҰТҚЫНҒА оны құрмет көрсетіп босатып, басқа да аман қалған кісілерімен бірге АЛЫНУ СЕБЕПТЕРІ Түркістанға жіберді, һәм Саид ханға бірнеше жылқы мен қару-жарақ, тағы Қашғарды басып алу туралы да біраз әсем заттар жіберіп, кешірім баяндаған кезде Мұхаммед қырғыз­ сұрады. Жолдаған хатында былай: дың Моғолстаннан келіп, сондай «Шейбан сұлтандары қолыма түсетін қырғын, шайқас күндерінде ханға болса, оларды босатып жіберуге уәде қызмет жасағаны жайында айтылды. берген едім, сол уәдемде тұрдым. Жеңістен кейін ол көптеген олжаға ие Хан мені кешірер деп үміттенемін», болды. Хан да оған біраз сыйлықтар, – деп жазған. Бұл хабарды алған хан оның ісіне қатты ызаланды. Сол жылдың, яғни 923 һижри қәмәри жылдың тир (1517 милади жылдың 330

маусым-шілде) айында ол әскерін Күннің шеңбері қараңғылыққа батты, Моғолстанға Мұхаммед қырғыздың сазайын тартқызу үшін жорыққа Жүніс балықтың аузына кіріп кетті. бұрды. Өлең: Жаушылар жар салып, он Толқынындай теңіздің, екпініндей адамның төртеуі жақсы қаруланып әскердің ортасында тұруы керек, тасқынның, алтауы шабуылға дайын болуы тиіс деп хабарлады. Содан әркім ескери Қалың қосын қозғалды, ыза мен кек қару-жарақтарын әзірлеуге кірісті. Түн ортасынан өткен еді. Сол кезде асқынды. олар осы әдіспен бірінің артынан бірі жолға шықты. Таң арайы Құты қашып дұшпанның, қалды әскердің сауытында жалындап, жеңіс таңының шығыс сұлтаны жалауын астында жасынның, батыс әскерінің қарасының үстінен желбіретіп, оған соққы берген Көңілдері лепірген су сепкендей басылды. кезде, ханның әскері сол далада сап түзеді. Әскерлер сап түзеген жерінен Ол әскерін Қашғарда жинады. тапжылмай тұрып, мына аятты: Жауынгерлер асығып, топ-топ «Біздің аяттарымызды (насихат- болып, бір-бірімен жарысып келіп тарымызды) өтірік санайтындар жатты. Қожа Әлі баһадүр қашанда саңыраулар, мылқаулар, қараңғы сол әскердің алғы шебінде — түнекте қалғандар» (сүре-6,аят-39) «иәзәк» болатын. Моғолша «иәзәкті» оқыды. Біраз аялдаған соң, барлық «бабауыл» деп атайды. Олар Кафер сақтық шаралар қарастырылды, Иариге жеткенде сонда Имин Қожа әскер жиналды. Сонан соң бір сәтте сұлтан Сариғ Ат Ахури жолы арқылы биік таудың астында дабыл қағылып, Ақсудан келді, жеңімпаз әскердің даңғыра, сырнай, кернейдің даусы, шаңын сенім көзіне сүрме етті. Түнгі салт аттылардың айқай-шуы көтеріле кеңесте алқа мүшелері бәрі ханның бастады. Содан шабуылға шығатын Барысқауын жолымен баруын жөн салт аттылар бәрі бірдей шыдам санады. ал Имин Қожа сұлтанның тізгінін босатып жіберді. Өлең: Жауқы бағытымен баруын дұрыс деп шешті. Дүниені түгелдей тозаң басты, шаң Келесі күні Имин Қожа сұлтан басты, Жауқы, ал хан Барысқауын жолымен жорыққа шықты. Хан Барысқауын Жаһан бірден айналды теңізге бір асуынан төмен қарай түсіп келе жатқанда Қожа Әлі баһадүр екі албасты. қырғызды тұтқындап, жөнелткен еді. /302/ Тұлпарлардың тозаңы ыза менен Олардан алынған нақты хабар шыдамы, бойынша қырғыздар ыстық көлдің жағасында Барысқау­ ын сағасында Қоюланып жиналды, күн бетіне олардың жеке жатқанынан бейхабар отыр. Қашғардан Ыстық көлге қарайды. дейін бір айлық жол болатын. Сол күні жеделдетіп жүріп отырып, Айғай-шу көтіріліп, толқындайда намаздыгер уақытында Һожере (Фожере) деген жерден сағаға толқыды, жақындап аялдады. Хан өзімен бірге бірнеше сенімді адамдарды алып, Қайнай берді бұлқынып, айқай-шудың алыстан олардың әскерінің ордасы мен жайлауын көріп қайтты. Өлең: тасқыны. Шапқыншылар бәрі жүріп кетті. Ортад­ а қолдан қалғандар бір топ болып, шапқыншылардың соңынан 331

ұмтылды. Күн толық ұясынан соған некесі қиылды. Бабыр патша көтерілген кезде Қожа Әлі баһадүрдің Самарқанды жаулап алған кезде, бауыры Теке, бұрын ханға ерекше ол патшаға келіп қосылды. Патша қызметтер жасаған, ол жөнінде Кабулға жүріп кеткенде осы Дәулет /303/ қысқаша баяндалған болатын, Сұлтан ханым патшадан, жиенінен Мұхаммед қырғызды ұстап, байлап, бөлініп қалып қойды. Ол жиені Мырза хан алдына алып келді. Сонда хан ханмен Бадахшанда қалды. Мырза Мұхаммед қырғызға: «Сені жасаған хан да оның жиені болатындықтан, ісің үшін ежелгі төре салты бойынша оны шешесіндей сыйлайтын. Саид өлтіру керек еді. Бірақ мен мәрттік хан Ақсуға қайта оралғанда әпкесі жасап, сенің қаныңды кешемін», – Дәулет Сұлтан ханымды шақыруға деп айтты. адам жіберді. Жүз жылқы, оған лайықты киім-кешек және алтын, Оны байлап, немере ағама күміс ыдыстар қосып жіберді. Хан, тапсырсын деген орындалуға тиіс бұрын баян етілгендей, қырғыздарға жарлық берді. Қосын әскерлері үйірлі қарсы жорыққа шыққан кезде ханым жылқыға, отарлы қойға және келелі Бадахшаннан Жаркентке келген еді. түйеге ие болып қалды. Әрі тұтқынға Хан қырғыздарға қарсы жорықтан түскен барлық қырғыздарды босатып оралған соң, құрметті әпкесімен еркіне жіберді. Өлең: дидарласты /304/ және барлық туыстар – ханымға бірі әпке, бірі Жеңімпаздың алдында жеңілген ел қол бөле болып, оның мүбәрәк дидарын жайып, аман-есен көргеніне қуанды. Ол өмірінің соңғы күніне дейін осы Тоналатын малдары, аман қалып үй жерде құрметті әрі қадірлі болып, жайы... тіршілік кешті. Ханымның соңғы күндері туралы әңгіме хан жайында Ал бұл жолы басқаша, талқандалып соз болғанда айтылады. қамалы, 63-әңгіме. Жаудың үйі, мал-жайы түгелімен тоналды. ИМИН ҚОЖА СҰЛТАН ЖӘНЕ ШАҺ МҰХАММЕД СҰЛТАННЫҢ Бақытқа кенелген жеңімпаздар неше күн сол жерде аялдап, хан ҮЙЛЕНУ ТОЙЫ ол маңнан аман-есен аспай-саспай Қашғарға – астанаға жол тартты. Имин Қожа сұлтан Тұрфаннан Хақ тағаланың қолдауы мен аман келгенде, Саид хан немере ағамның сақтауының арқасында қыс басында қызын айттырып, Имин Қожа Қашғарға жетті. сұлтанға құда түсті. Бұл істі реттеуді өз қолына алуды жөн санады. Сол 62 –әңгіме. күннен бастап немере ағам тойдың жасауын дайындауға қамданды. ЖҮНІС ХАННЫҢ ҚЫЗЫ 924 һижри қәмәри (518 милади) ДӘУЛЕТ СҰЛТАН ХАНЫМНЫҢ жылдың қыс мерзімінде олар той жұмыстарына кірісті. БАДАХШАННАН ҚАШҒАРҒА КЕЛУІ. Шаһ Мұхаммед сұлтан Сұлтан Маһмұд ханның ұлы Сұлтан Жүніс ханның балалары жайын­ Мұхаммед сұлтанның баласы еді. дағы әңгімеде айтылғандай, олардың Оның әкесі мен атасын, барлығын ішіндегі ең кенжесі – Дәулет Сұлтан ханым болатын. Ол Ташкент ойрандалған кезде Темір сұлтан ибн Шаһибек ханның қолына түсіп, 332

Шаһибек хан шәһид еткенде, осы Безендірген олармен мөлдір көктің Шаһ Мұхаммед сұлтан әлі сәби астарын. еді. Өзбек әмірлерінің бірі оған жаны ашып, оны жасырып ұстады. Жоғары мәртебелі хандардың Патша Кабулдан Құндызға келген ежелгі салты бойынша басшылардың, кезде Шаһ Мұхаммед сұлтанды сол ақсүйектердің арасында той өткізілді. өзбек қашырып Құндызға жіберді. Өлең: Шаһ Мұхаммед сұлтан сол жерде патшаға қосылды. Патша Кабулға Той-тамаша қызды ғой, кызды адамдар кеткенше оның жанында болды. ақыры, Шаһ Мұхаммед сұлтан патшадан рұқсат алып Саид ханның қызметіне Бірін-бірі қоштады ән мен биге Қашғарға барды. Бұл Қашғарды шақырып. жаулап алғаннан кейін бір жылдан соң болған еді. Хан оны баласындай Кеседегі шарапқа сұлу мұрттар қабылдады. Оны бауырының баласы малынып, Баба сұлтаннан, өз баласы Рашид сұлтаннан да жақсы көріп, екеуінен де Лапылдады сол күні махаббаттың көбірек құрмет тұтатын. Сол кездері жалыны. немере ағамның қызын Имин Қожа сұлтанға атастырып, той жасалатын Түнде бектер мен ақсүйектердің болып жатқан кезде ханның ойына өз ерекше тойды қыздырғаны сонша, қарындасы Қадиша сұлтан ханымды аспандағы Шолпан жұлдызы сол Шаһ Мұхаммед сұлтанға ұзату түсті, тойдың шабытына бөленіп билей Ол жайында бұрын айтылған. Осы жөнелгендей еді. Ай да аспаннан Қадиша Сұлтан ханым қастандықпен сол тойға айрықша карап тұрды. өлтірілген және кім өлтіргені белгісіз Назды, қылықты сақидың қолынан қалды. Ол Әбубәкірдің ұлы Жаһангер ащы шарапты тәтті шәрбеттей ішіп, мырзаның жесірі еді. Содан ол хан Фәрһадтай махаббатқа мас болып, жанында ерекше ілтипатқа бөленіп, естен танып жүргендей болып жатты /305/ құрметті һәм пәк өмір сүріп бәрі де. Өлең: жатты. Сол пікір негізінде оны шаһ Мұхаммед сұлтанға некелеп, тойын Тас қараңғы дүние, тербетеді күй түнді, Имин Қожа сұлтан тойымен бірге Жер ерніндей арудың ыстық және өткізуді ойластырып, хан сарайының қызметшілері тойдың алғашқы жаб­ сүйкімді. дықтарын реттеуге кірісті, әмірлер Жеңімпаз да бақытты — иесі үлкен осы жөнінде кеңесіп, ескі төре салты бойынша бұған жауапты адамдарды сыйлықтың, белгіледі, тойды өткізудің барлық Жігерімен жастықтың, буыменен жағдайын ыңғайына келтірді. Өлең: биліктің. Дөңгелеген күмбездей көгілдір сол Әсте, тарту-таралғы жетпей жатыр көк аспан, демес ек, Алтын, күміс, асыл тас — қымбат Ай менен Күн һәм Шолпан сұлулыққа затта жоқ есеп таласқан. Қызығына өмірдің уақыты да көп кетіп, Әрбір күні осылай дүрілдеумен жатты Жақұт һәм дүр, һәм гауһар, қымбат өтіп. асыл тастары, Осы ретпен біраз уақытты көңілді де бақытты өткізген соң, той жабдықтары бірнеше күнде дайын болды. Олар той жасады. Тойға ақсақалдар, сыйлы кісілер және ақсүйектер мен мемлекеттің басшылары қатысты. Алдымен 333

немере ағамның қызы мен /306/ Имин Шиве, Шиғәнан сынды һәзаренің Қожа сұлтанның некесі қиылды. мекендерін жаулап алды. Хұсрау Одан кейін пәк те таза, айбатты менің шаһ бұған қарсы ешнәрсе жасай нағашы әпкем Қадиша Сұлтан ханым алмады, себебі Шаһибек ханнан мен Шаһ Мұхаммед сұлтанның некесі жеңіліс тапқан еді. Шаһибек хан қиылды, Қадиша Сұлтан ханым уәлаятты басып алып, Хұсрау шаһты ханның туған қарындасы болатын. қоршаған кезде Бадахшандағы һәзаре Бұл екеуі де хан шаңырағының әмірлері өзбектерге мойынұсынбады. маржаны, гауһары еді. Үлкен сыйлы Бірнеше шайқас болды. Олар кісілер ақ батасын берді. Одан кейін өзбектерді жеңіп шықты. Сол күндері «фатиха» сүресі оқылды. Содан соң Бадахшанның жоғары таулы жер қадірменді әйелдер неке түні қол аймағын толықтай Мырза Әбубәкір ұстату рәсімін жасады. жаулап алған болатын. /307/ Мырза хан Бадахшанды алғаннан кейін Сол күндері мен өзіме үлкен өзбектердің жаулық әрекетінен ол үй тұрғыздым. Қолдан келгенше тығырыққа тірелді. Сол себептен безендірдім. Оқымыстылар оған Мырза Әбубәкірдің басып алуына хронограмма құрастырыпты. Соның қарсылық көрсете алмады. Тәнг-е- бірі тарихи оқиға болып, есімде баладан Сары Шопанға дейінгі аумақ қалыпты. Өлең: Қашғардың әкімшілігіне өтті. Бәйіт: Бұл ғимарат өте алар бәрінен де Жау менен жау қырқысып жатқан кезде сынақтың, іргеде, Теңдесі жоқ, жердегі үлгісіндей Тату-тәтті, бақытты сен досыңмен жұмақтың. бірге бол! Басқа жерден көрмейсің мұндай сарай Осы жағдайға дәл сай келетін. Он екі жыл бойы Тәнг-е-бала аумағы үлгілі, Бадахшанның билігінен кетіп, Қашғарға бағынатын еді. Саид хан Мырза Айдар дулатқа қос бақыт қонған Қашғарды өзіне қаратқаннан кейін сол уәлаятты Қашғарға қарасты жер екен сол күні. 923/1517 ж. ретіндеәмірлергебөліпберді.ӘмірБек Мұхаммедті, бұрын айтылғандай, сол Осы тойға ақындар хронограмма аймаққа жіберді. Ол басқарып тұрған кезде Вахан Бадахшанның һәзаресіне жасаған еді, бірақ олар менің есімде қарайтын еді. Бадахшандықтар бұл аймақты Бадахшан мен Вәхан қалмапты. арасын деразвәхан деп атайтын. Ал Қашғар елі оны Сары Шопан дейтін. 64 - әңгіме. Деразвәхандықтар Саид ханға бағынғысы келмеді. Сондықтан САИД ХАН МЕН МЫРЗА ХАН Мырза ханнан көмек сұрады. Олар АРАСЫНДАҒЫ ЖАНЖАЛДЫҢ Мырза ханның қол астында болғысы келді. Мырза хан да ойданбастан БАСТАЛУЫ ЖӘНЕ ХАННЫҢ сол уәлаятты өзіне қаратып алды. БАДАХШАНҒА Ол айтты: «Шындығында бұл аймақ Бадахшанға қараған. Сондықтан АЛҒАШҚЫ ЖОРЫҒЫ Бадахшан осы һәзареден тұрады. Мырза Әбубәкір оны күшпен алды. Осы қыстан кейінгі жазда хан Бадахшанға жорық жасады. Ол былай болған-ды. Оның себебі Мырза Әбубәкірдің тарихын айтқанда баяндалғандай, Хұсрау шаһтың билік жүргізуінің соңғы кезінде Мырза Әбубәкір Бадахшанның биігінде орналасқан Сары Шопан, Ғунд, Пәрваз, Сорх, Йәсар және 334

Мырза Әбубәкірдің билігі құлағаннан себепті мені Қашғардағы істерді кейін, бұл уәлаят бұрынғы жағдайына реттеп, билік тізгінін ұстап отыруға қайта оралды». Өлең жолы: қалдырады. Мырза Әбубәкірдің ұлын бір топ адам ізінен қуып, жолда ұстап Барлығы да оралар бастауына өзінің өлтірді. Саид хан Мырза ханға: «Бұл уә­ Саид хан Бадахшанға шабуыл лаяттың түп-тамырымен Мырза Әбу­ жасап, сол аймақтағы бар нәрсе­ні бәкірдің күшімен қопарылып алы­ алып кетті. Мырзахан үрейленген­ нып, Қашғардың әкімшілігіне қара­ діктен, әрі күші әліз болғандықтан, ғанына он екі жыл болды. Алайда, Зафар қамалына тығылды. Содан Алланың әміріне орай Әбубәкір істемейтінді істеп, өкініштен барма­ басып алған өлкелер арыстандай ғын тістеді. Саид хан, Мырза хан айбатты батырлардың қылышының және оның аймағының толықтай арқасында мемлекетімізге қайта күйрегенін көріп, жаны ашып, қайта тартып алынды. Сен жиен болғаннан оралды. кейін әлгі өлкені өзіңе қаратып билеу саған арман болады. Сен ең алдымен Үлкен болып құлағын бұрап қойғын үлкен жеңісімізге құтты болсын ай­ туың керек еді, ал содан соң ол өлкені қырсықтың, менен жалбарынып былай сұрауың керек еді: «Күшімнің әлсіз­дігі себепті Иығынан қағып қой, кейде тіпті /308/ және Мырза Әбу­бәкірдің жаулап алуына байланысты бұл өлке, яғни ұрсып қой! Бадахшанды қолымнан шығарып алдым, енді құрмет тұтар ағамның Мырза хан енді өз жағдайын қайырымдылығына үміт артып, әлгі біліп, тәубесіне келді. Содан шектен өлкелерді маған сүйерғал ретінде шықпай, өз аяғын байқап басып сыйлыққа берсеңіз». Егер сен есігімді жүрді. Сол уақыттан бері күні бүгінге ашып, сұрап келгеніңде ағалық дейін бұл өлке Қашғар уәлаятына шапағатым сенің өтінішіңді орындар қарайды. еді. Бұл уәлаяттың құлпын әлемді жаулап алар қылыштың кілтімен Осы екі туыс арасында бірнеше аштым, сен ол аймақты дөрекілікпен оңбаған адамдар үшін туған алдың. Бұл салтқа жат, сондықтан қатыгездіктен үрей тозаңы көтеріліп, әдепке жатпайды!», – деп айтты. /309/ қайта басыла қоймады. Содан өмірлерінің аяғына шейін қарым- Осы әңгімеден кейін екеуінің қатынастары салқын болды. Әуелі арасында осындай сипаттағы пікір Мырза хан, кейін Саид хан ара алысу болды. Ең соңында Саид хан қатынасты салқындата берді. Өлең: сол жазда Бадахшанға жорыққа шығуға нақты шешім қабылдады. Дүниеден байқалар өлексінің нышаны, Жорыққа шығуға шешім қабылдаған кезде Мырза Әбубәкірдің менің Үстінде оның құзғындар мың-мыңдап-ақ немере ағам өз қасына перзентіндей етіп алған балаларының бірі қашып ұшады. кетті. Ел ішінде ол туралы Сүйіншік ханға барып, Саид ханның жорығы Шеңгелдерін батырып, тұмсықтары жайында хабар беріп, оны Қашғарға шабуыл жасауға азғырып жүр қан-қан боп, екен деген қауесет тарады. Сол Міне солай тоймайды, тоймайды бұл жалғанда! Олар дағы кетеді, әлем естен танады, Арттарында баяғы сол өлексе қалады. Қысқасын айтқанда Саид хан Бадахшаннан айбатты да ұлы келбетін қайта тауып оралып, астанасы Жаркентте көңіл көтеріп, бақытты да бейбіт той-думанға кірісті. 335

65 - әңгіме. Сондықтан мен, өлгенше, мас болам да САИД ХАННЫҢ МАНСҰР жүремін. ХАНМЕН Ғәзнин Сұлтан Насыр мырзасыз ЕКІНШІ РЕТ КЕЗДЕСУІ қалды. Мырзаның өлімінен кейін әмірлер арасында Ғәзнин үшін Келесі жылы Мансұр хан өзінің талас-тартыс басталды. Олардың қадірменді әпкесі Дәулет Сұлтан бұл қатты қақтығысы ақыры бүлік ханымның құзырына жетуге шығаратындай жағдайға алып келді, ынталы болды. Сөйтіп, қадірлі Патшаның жанында қызметінде әкесінен айырылу қайғысын онымен болған моғол әмірлері мен басқа дидарласып басқысы келеді. Хан бұл адамдар барлығы бүлік шығарды. шешімді құптады. Сол жылы жазда Олар — бүкіл өмірін патшаның Мансұр хан Ақсуға қарай жүріп кетті. қызметінде өткізіп келе жатқан өзінің Алғашқы кездескен кездегі дәстүрді нағашы ағасы Әмір Шерім; оның сақтап, сол жерде, сондай жағдайда бауырлары әмір Мәзид, Жәке, Құл кездесті. Сөйтіп достық байланысын Назар және олардан басқа, шағатай қайта нығайта түсті. Содан соң мен тәжік Маулана Баба Бәшағери, һәм әрқайсысы өзінің астаналарына оның бауыры Баба шейх, бұл Маулана қайтты. Баба шейх Самарқанның Бәшағер ауылының қауымына жататын. 926 һижри қәмәри (1520 милади) Оны патша өте қатты құрметтегені жылдан бастап, 928 һижри қәмәри соншалық, Мауараннәһрды басып (1522 милади) жылға дейін, хан алғанда Самарқанды, Өретөбе мен бақытты, һәм халық тыныш, бейбіт Куһестанның төрттен бірін оның өмір сүрді. Басқа айтарлықтай билігіне тапсырған еді. Әмір Аһмет оқиғалар болмады. Қасым, ол туралы бұрын жазылды, оның ағасы, Кетебек еді. Әмір 66 –әңгіме. Аһмет Қасым Ташкентке, Кетебек — Сайрамға әкім болды. Мақсұд БАБЫР ПАТШАНЫҢ КАБУЛҒА Горг, Сұлтан Құлы, Шонак және ҚАЙТА ОРАЛҒАНЫНАН КЕЙІНГІ т.б. осы топтың барлығы беделді әмірлер мен құрметті басшылар ОҚИҒАЛАР ЖӘНЕ БАУЫРЫ болатын. Содан азғырушы сайтан СҰЛТАН НАСЫР МЫРЗАНЫҢ олардың миына кіріп алған еді. Олар парасаттылықтың орнына пасықтық ӨЛІМІ ҺӘМ ӘМІРЛЕР МЕН пен жауыздық жасай отырып, БАБЫР ПАТША АРАСЫНДАҒЫ арамзалық көрсетті. Сондықтан бүлік АЛАУЫЗДЫҚТЫҢ СЕБЕПТЕРІ жасап, Әмір Аййубтан қалған қарғыс қарғыны өз мойындарына тақты. Бабыр патшаның тарихын Қысқасын айтқанда, бірнеше шабуыл баяндаған кезімізде ол Құндыздан мен бұзақылықтан соң олармен Кабулға кетті, ал оның бауыры /310/ патша арасында соғыс болды. Екі Сұлтан Насыр мырза ішімдікті жақ сап түзеп кездескенде әмір шектен шыға ішкендіктен, бақи Қасым қосынның ұлы әмір Қамбар дүниеге 921 һижри қәмәри (1515 Әлі Құндыздан қалың қолмен жетті. милади ) жылы жол тартты деген Содан бүлікшілердің оң қанаты жерге келіп тоқтаған едік. Сол жағдай жеңіліске ұшырады. Мына мақалға жұрт аузында былай айтылып жүрді. сай: Құмарлықтан қайғыға батады ылғи жүрегім, 336

«Майысады ақиқат, бірақ сынбай Үндістанның патшасы Панипетте соғысты. Әскерінің саны бір ләктен, тұрады,/311/ яғни жүз мыңнан көбірек болатын. Патша оны он мың әскерімен күйретті. Нахақ өтірік, бірақ сынып тынады». Патша мен оның әскерлерінің қолына көптеген қазына түсті. Онда Рұмнан Кейбіреулері тұтқынға түсіп, өз бастап, Қытайға дейін барлық жазаларын тартты, ал кейбіреулері әлемнің бұйымдарына толы болды. қашып, арып-ашып Қашғарға кетті. Рұмның алтынмен безендірілген Солардың ішінде Әмір Шерім және жібегі және Қытайдың алтындатқан Әмір Мәзид бауырларымен бар еді. атласы ол жақтарда тапшы бола тұра, Олар Саид ханға Мансұр ханмен Үндістанда қыруарлап табылатын. бірінші рет бітім жасағаннан кейін Бұл жөнінде кеп ұзамай баяндалады. барды, әрі ұнжырғалары түсіп ұзақ уақыт қызметінде болды. Әмір Мәзид 67 - әңгіме. тіршілік ету үшін олжа табам ба деген үмітпен Тибетке кетті. Сондағы МОҒОЛСТАН МЕН болған қақтығыста басына тас тиіп ҚЫРҒЫЗДАРДЫ өлді. ЖАУЛАП АЛУ ЖАЙЫНДА РАШИД СҰЛТАН ҚЫЗМЕТІНІҢ Әмір Шерім Саид ханның БАСТАЛУЫ /312/ жанында бұдан әрі бола алмай патшаның кеңпейілділігі мен өзінің 928 қижри қәмәри (1522 милади) бұрынғы өткен қызметіне үміт артып, жылы Саид хан Моғолстанға оған қайта оралды. Патша өзіне барып, қырғыздарды бағындыруды тән мәрттік мінезбен, оған ашулы ойлады. Оның бірнеше себебі болды. көзбен емес, ілтипатты көзбен қарап, Біріншіден, 923 қижри қәмәри (1517 өткенде көрсеткен қызметтерін милади)жылыжоғарыдаайтылғандай, ескере отырып, ізетпен қарсы алды. ол Мұхаммед қырғызды тұтқынға Өлең: алды. Өйткені ол Көшім ханның ұлы Абдолла ханды бір соғыста тұтқынға Дәрменсіздер қауымын қорғаушысың алып босатып, ханға кешірмейтін хат жіберген болатын. Сол үшін ол бес әлі де, жыл тұтқында болды, ал басшысыз қалған қырғыздар Түркістан, Сайрам, Кешіріммен қарашы сен солардың Әндіжан, һәм Ахси төңірегіне шабуыл жасап тұрды. Олар көптеген бәріне! жауыздық істер жасады, құлдыққа көптеген мұсылман әйелдері мен Алайда, көп ұзамай ол фәни балаларын алып кетті. Бұл өлкелер дүниемен қоштасты. Патша Кабулда шейбандықтар билігінде бола тұра, тұрып, содан Қандаһарға бет алды. әрі Шейбан Саид ханның ежелгі Қандаһар Зоннун Арғынның ұлы дұшпаны болғандықтан, рақымшыл Шаһбек Арғынның қолында еді. да діндар ханға олардің істеріне көз Бұрын айтылғандай, ол оны бес жыл жұмып қарау ауыр болды, сөйтіп қоршауға алды. Ең соңында Шаһбек оның мәртебесін екі дүниеде биіктету Арғын қарсылық жасағаннан гөрі бас үшін мұндай пәлекетті мұсылман сауғалап қашуды жөн көрді. Содан басынан кетіруге ниет етті. бір түнде ол жерден кетіп, Сивиге, одан әрі Тәте, Үш және Бекерді алды, Екінші себебі – батырлығы мен ол жайында өз кезегінде айтылатын болады. Бабыр патша Қандаһарға 337 келді. Одан кейін Үндістанға бет алды. Ол Үндістан жаққа бірнеше рет шабуыл жасап қайтты. Ақыры Ескендір сұлтанның баласы Ауған Сұлтан Ибраһим сол кезде

лайықты мінез-құлқы Қожа Әлі тарлық ете бастады. Сондықтан ел баһадүрдің шыққан тегіне орай, арасында жайлау үшін тартыс-талас Моғолстанға үнемі аңсары ауып туып қалып жатыр. Егер орындауға тұратын еді. Ол үнемі қаладан уәжіп жарлық шығатын болса, мен қашыңқырап, Моғолстанның сайын Баба сұлтанды алып, Моғолстанға даласына асығатын. Қожа Әлі аттанар едім. Ел кең жайлаудың иесі баһадүр Баба сұлтанның кезінде, болып, көңілдері тынышталу үшін, Халел сұлтанның баласына, әрі Моғолстанды түгелдей қарамағыма ханның немересіне салт бойынша алып, қырғыздардың істерін реттер атабек болып тағайындалды. Ол оны едім». Бұл ұсыныс ханның көңілінен жеті жасынан бастап он бес жасқа шықты, әмірлермен кеңес өткізіп, жеткенше тәрбиеледі. /313/ бұл пікірді құптауын талап етті. Бәрі бір ауыздап оны құп алды. Тек Қожа Әлі баһадүр Саид ханға қана немере ағам <Алла оны кешірсін> айтты: «Құдайға шүкір, мәңгілік келіспей, ол: «Кеңес негізінен жақсы, мемлекет дәулетінің артуының бірақ Баба сұлтанды жіберу жөн арқасында, моғол ұлысының бағы - емес, өйткені моғол ұлысының мал мен адам саны көбейгені сонша, тумысынан Моғолстанға көңілі оған Қашғар даласының атырабы 338

ауып тұратыны мәлім. Сондықтан да өзінде де көтерілген реніш шаңы егер Моғолстан түгелдей сіздің қол қауіпті жағдайға ұласпайды», – деді. астыңызға көшетін болса, барлық моғол сол атырапқа қайта оралуға Осы аралықта Қожа Әлі ынталы болады. Әсіресе, егер Баба баһадүрдің күре тамырлары ішімдік сұлтан сонда болатын болса, барамыз ішкендіктен күйіп, қайтыс болды. деп жүрген моғолдарға тиым салсақ, Осыған байланысты бұл істердің оның наразылығына қаламыз. Ал біз барлығы Рашид сұлтанға жүктелді. тиым салмасақ, онда моғолдардың бәрі ол жаққа кетіп қалады. Осыдан Сол күндері Сейіттердің басшысы барып көңілге күдік орнығып, жанжал Хавәндзада Сұлтан Мұхаммед басталады. Ал оның орнына Рашид Әрһәнги болған еді. Оның қызынан сұлтанды жіберген дұрыс, ол сіздің тараған менің әпкемді Баба сұлтанға перзентіңіз, ол қанша күшейгенмен атастырған еді. Осыған қарамастан, сізге зияны болмайды. Егер сіз қажет менің немере ағам мемлекеттің қамын деп тапсаңыз, елдің Моғолстанға ойлап, күйеу баласын жақтамай, бар кетуін тоқтатыңыз, одан бұған ешбір істерді Рашид сұлтанға жүктеген жамандық келмейді. Болған күннің болатын. Сол себептен Баба сұлтан немере ағама ренжіп қалды. Бірақ немере ағам оған еш мән бермей, 339

Рашид сұлтанның істерінің алға солтүстігінде – Қарақыз және басуына аянбастан ат салысты. Оған Саленгай, оңтүстігінде – Танғұтпен келісті бір жоспар да дайындалды. шектеседі. «Тарих-е жаһангошайда» Ол жайлы алда айтылады. айтылатын төрт өлкеден қазіргі уақытта нақты белгілі боп тұрғаны Сөз барысы осы жерге жеткен­ – Қытай. Ал Жовейни айтқан ұйғыр діктен әңгімеміздің толық болуы уәлаятын алатын болсақ, қазіргі үшін Моғолстан туралы аздап кезде одан еш белгі жоқ және ұйғыр айтқан ләзім болады. Моғолстанның уәлаяты қай жерде орналасқаны орналасқан жерінің ғажаптығы мен беймәлім. Қарақыз және Саленгай оның кең байтақ даласы туралы жайында да осы уақытта ешқандай ешбір кітапта айтылмайды. /314/ белгі жоқ, һәм мұндай атаулардың Тек кейбір тарихи кітаптарда ғана еш жерде нышаны қалмаған. Ал бірнеше қалалардың аты келтіріледі. Танғұт атауы моғолдардың тарихи Даналар мен ғалымдардың «Сувәр-е шығармаларында жиі баяндалады. әкалим» («Әлемнің климаттарының Шыңғыс хан алғашқы жеңімпаз жай-жапсары»), « Тәриф-е болдан» жорығын жасау үшін бірнеше жерге («Елдердің сипаттамасы») қысқаша әскер жіберді. Өгедей қаған бірнеше берілген. Жалпы авторлары ол елді жаулап алғанда сонда адамдар жақтың жағдайынан оншама хабар­ жіберген. Соның бірі – Танғұт болған. дар болмағандықтан өздерінің біл­ Тарихи кітаптарда бұл үлкен уәлаят генінше жазған. Мен оны толығырақ болғаны байқалады. Сол кезде оның жазамын. патшасы Шедерқу болған. Көптеген кітаптарда оның әскерінің саны сегіз 68 - әңгіме. жүз мың болған деп жазады, дегенмен қазіргі уақытта оны анықтау мүмкін «ТАРИХ-Е ЖАҺАНГОШАЙ». емес. «ӘЛЕМДІ ЖАУЛАП АЛУШЫНЫҢ Моғолстандағы бірсыпыра қала­ ТАРИХЫНАН» ҮЗІНДІ лар­д­ ың аттары беделді кітаптарда жазылған /315/ және ол қалалар Мемлекет хатшысы Қожа Атамәлік турасында көптеген түсініктер Алааддин Мұхаммед Жовейни <Алла берген. Соның бірі - «Баласағұн». тағала оны кешірсін> Моғолстаң «Сувәр-е- әқалимда» Қытай қалала­ жайында жазған. Сол қаз-қалпында рынан Ханбалық қаласы жазылған. беріледі. Басқа қала аталмаған. Беделді кітаптар мен тарихи шығармаларды; «Тарих-е жаһангошайда» былай деп айтылады: Татардың ежелгі Баласағұнды Афрасиабтың салған тұрақты мекені, шыққан тегі және қалалары­ның бірі деп айтады. Оны туған жері болды.: <Тәңірім! (Саған өте жоғары мақтаған. «Мәжма ат- ғибадат қылсын деп) ұрпағымның тауарихта» былай деп айтылған: бір бөлігін (намаз оқысын деп) «Баласағұн қара қытай заманына Сенің қасиетті үйіңнің (Меккенің) дейін Афрасиаб әулеттерінің төңірегіндегі егін салынбаған бір билігінде болған. Қара қытай Гурхан алқапқа орналастырдым>’.1. Осы Баласағұнды Афрасиаб нәсілінен аумақты басып өту үшін жеті-сегіз болған Илек ханнан тартып алып, ай жол жүру керек. Моғолстан оны өзінің астанасы етті. Тоқсан бес шығыс жағында — Қытаймен, жыл бойы Баласағұн қара қытайдың батысында – ұйғыр уәлаятымен, астанасы болып келді. Жейһуннан бергі, оның шығысында жатқан 1 (14-сүре, 37-аят) 340

барлық мемлекеттер түгелдей оған қолданылады. Сол күмбездегі хроно­ салық төлеп тұрды. Моғолдар граммада жеті жүз алпыс саны Баласағұнды Қаралық деп атаған. жазылған сияқты. (1358 милади). «Сораһ әл лұғат» кітабының авторы «Молһәкат-е сораһ» атты еңбегінде Моғолстанда басқа да көптеген былай деп жазды: «Менің әкем қалалар болған. Биік ғимарат-тардың Баласағұнның хафиздеріне жататын. кейбірінің іздері ғана сақталған, ал Ол өзінің «Молһәкатта» әр қаланың кейбіреулері дұрыс сақталып, онша ғалымдарының есімін атаған. Самар­ бүліне қоймаған. Шуда (Жудта) бір қан қаласынан оннан аз ғалымды үлкен қаланың ізі бар, бірнеше жерде атайды. Бірақ Баласағұннан шыққан мұнаралары, күмбездері, медреселері соншама көп ұлылар мен ғалымдарды сақталған. Ол қаланың атын ешкім санап, олардың кейбіреулері туралы білмейтіндіктен, моғолдар оны әңгімеде келтіреді, осы ғалымдардың Мұнара деп атайды. Сол жерде және барлығы бір қалада, бір заманда өмір бір күмбез бен бір тас тақта бар. Сол сүргеніне ақылың қайран қалады. тас тақтада нәсх жазу түрімен мына Қазіргі кезде олар туралы Баласағұнда сөздер қашалып жазылған: «Бұл ешнәрсе мәлім емес. Сондай-ақ мен қабір ұлы ғұлама Имам Мұхаммед Қаралық деген жер туралы да ести Фақиһ Баласағұнидың мазары. Ол алмадым. ақиқатты іздеуші, өз бойына ертеден келе жатқан, әрі ақыл мен ақиқатты Осы кітаптарда айтылатын қала­ танып білуді жинақтаған шейх дүние ла­рдың бірі – Тараз. Онда моғолдар тану заңдылығының негізі мен Таразды «Йанги» деп атайды делін­ салаларының білгірі еді. 711 һижри ген. Бұл «Йангидің» Моғолстанда қәмәри (1311милади) жылы қайтыс орналасқаны айқын. «Йангидің» болған. Мұны жазған Омар Қожа адамдары Мауараннәһрда да көп, Һәддад». оларды «йангиліктер» деп атайды. Алайда өздері Йанги деп атайтын сол Шу (Жуд) – Моғолстандағы жердің далада бірнеше қалалардың іздері, аты. Оның ұзақтығы бір айлық жол. мұнара, күмбез, ханқаһ мен медре­ Осы тәріздес Мұнара қалалар бұл селердің қалдықтары, белгілері сақ­ жерде өте көп. тал­ ып қалған. Ал осы ескі қалалардың ішінде дәл қайсысының /316/ Йанги Моғолстанда Иұмқал деген аты деп аталғаны, һәм басқа қалалардың мәшһүр жер бар. Ол жерде жартылай қалай аталғаны беймәлім. қираған бір күмбез бар. Сондағы жазуды мен оқыған едім: «ІІІаһ Жәлил Келесі мәшһүр қалалардың бірі ибн Құсәм ибн Аббас»... Қалған – Алмалық. Бұл қазіргі кезде де бөлігі қираған. Шынымен осы қабір белгілі қала. Тоғлық Темір ханның оныкі ме? Не жорамалмен жазылған мазары сол жерде, байырғы қала ба? Ол жағы белгісіз <Алла біледі>. тіршілігінің белгілері сайрап жатыр. Осы сияқты /317/ ескерткіштер бүкіл Хан мазарының күмбезі өте биік, Моғолстан жерінде көптеп кездеседі. әрі жазулармен әшекейленген. Оның Бірақ ол қалалардың атауларына қабырғасына жазылған жазудың бір келетін болсақ, ол жөнінде ешнәрсе өлең жолы есімде қалыпты, ол мысра белгісіз. былай: «Мефтаһ» («Кілт») атты кітаптың «Осы ғимарат – шебер шербаф авторы Маулана Серажеддин Әбу­ өнері». Бұл шебердің Ирактан екен­ жақып Жүсіп Сәккакидің қабірінің дігі осыдан белгілі. Өйткені Иракта күмбезі өте биік, ол ерте уақытта «шербаф», «жамебаф» деген атаулар қойылған, қазір жартылай қирап, бүлінген. Қабір Теке өзенінің жаға­ 341

лауына орналасқан. Ол өзен Байкөл­ даласында сансыз гүлдер өседі, ден бастау алады. Ол жерде әлгі олардың атауын да ешкім білмейді. күмбезден басқа ештеңе жоқ. Яғни, Бұл /318/ гүлдер Моғолстаннан басқа бұл жер қала болғанымен, одан жерлерде кездеспейді, сондықтан ештеңе де қалмаған. Немесе Шағатай олардың қанша екенін ешкім болжай хан Сәккакиді ұстап алып өлтірген, алмайды. Оның көптеген аймақта­ содан сол жерде оның қабірінің рында жаз айларында ауа райы қоңыр үстіне осы кесене тұрғызылған <Алла салқын болады. Сол үшін күртеден жақсы біледі>. Сәккакидің өмірі басқа киімнің керегі болмайды, егер тарихи кітаптарда жазылған. оның үстінен және киім киер болса, ыстық болмайды. Бірақ Моғолстан­ Тарихи кітаптарда Моғолстанның ның кейбір аймақтарында ауа райы басқа жерлері туралы ешқандай мәлі­ қоңыр салқыннан суықтыққа қарай мет жоқ және оның атауларын да ауысады. ешкім білмейді. Алайда казіргі уа­ қыт­та Моғолстан деп аталатын Моғолстанда Жейһун сияқты, аймақт­ ың ұзындығы мен ені жеті- не соған жақын үлкен өзендер көп сегіз айлық жол болады. Оның шығыс болған. Мысалы, Іле, Еміл, Ертіс, шекарасы қалмақтардың жері – Барыс Шөплік және Нарын сияқты, Бұл көл, Еміл және Ертіске тіреледі. өзендердің Жейһун мен Сейһуннан Солтүстігінде, Көкше теңіз, Бум Лиш еш кемдігі жоқ. Олардың көпшілігі жене Қаратал, батыс шекарасы – Көкше теңіз көліне құяды. Көкше Түркістан мен Ташкент – оңтүстігінде теңіз Моғолстан мен Өзбекстан – Ферғана, Қашқар, Ақсу, Шалыш, арасын бөліп тұрған көл. Ұзындығы Тұрфанмен шектеседі. Осы төрт сегіз айлық жол, енінің кейбір шекаралас аймақтардың ішінен мен жерлері шамамен отыз фәрсәх Моғолстанның оңтүстік аймағын болатын. (әр фәрсәх алты шақырым көрдім. Ташкенттен Әндіж­ анға дейін – ауд) Қыс мезгілінде Көкше теңізде он күндік жол. Әндіжан­нан Қашқарға мұз қататын. Өзбектер мұздың дейін жиырма күн, ал ол жерден үстінен өтіп, Моғолстанға баратын. Ақсуға шейін он бес күндік жол. Олар екі тәулік бойы жылдам жүріп Ақсудан Шалышқа дейін жиырм­ а отырып мұздың үстінен басып өтетін. күндік, Шалыштан Тұрфанға дейін Қыстың аяғында қайтқан кезде де он күндік, Тұрфаннан Барыс­көлге дәл сондай жылдамдықпен мұздың шейін он бес күндік жол. Барыскөл үстінен жүріп өтетін. Бірақ қыстың Моғолстанның шығыс шека­расы. аяғында бұл қауіпті болатын. Өйткені Барлық оңтүстік шекара­сын салт көбіне мұз жарылып, жүз-екі жүз атпен орташа жүріп отырғанда үш отбасы, одан да көп адам мұзға батып айлық жол. Жол бойында тоқсан кететін. Оның суы тұщы болатын. бекет бар. Қалған үш жағын көрген Көкше теңізге құятын өзендер көп жоқпын. Сол жаққа барып-келіп те, одан ағатын өзен аз. Ағатын жүргендерден есіттім, олардың өзеннің мөлшері оған құйылатын айтуынша, ол шекаралар ұзындығы судың бір бөлігіндей ғана. Ағатын бұл айтылғаннан әлде­қайда үлкен, өзен Өзбекстан аумағынан ағып өтіп, әрі жеті-сегіз айлық жол құрайтын Құлзумға құяды. Бұл өзеннің аты аумақтың көп бөлігі таулы өңір мен Еділ деп аталады. сайын дала болып келеді. Табиғатының көріктілігі мен әдемілігі Моғолстанның тағы бір ғажайыбы соншама, оны сипаттап жазуға менің – Ыстық көл. Оған шамамен Көкше шамам келмейді. Оның тауы мен теңізге құйылатындай су құйылады. Ыстық көлдің айналасы жиырма 342

күндік жол болады. Оның суы және бұзақылар мен жауыздарды ешқайда тарамдалып кетпейді. жою. Оның айналасын тау қоршаған. Оған құйылатын /319/ сулары сонша тұзды, Бұл әңгімені айтудағы мақсат әрі ащы болғандықтан, дәрет алуға да мынада. Сол кездері халықтың жарамайды. Өйткні егер суы көз бен әділеттілік арқасында мал-мүл­ ауызға тисе, ашытып күйдіреді. Тілге кінің көбейгендігі соншалық, Қаш­ тисе, жағымыз жағдай туғызады. ғард­ ың жайлауынан тауы мен Суы жағымыздау болса да сондай даласына шектелмей, халайықтың таза, әрі мөлдір болады. Мысалы, тыныштығын қамтамасыз ету оны бір шыны кесеге құйсал, оның ниетімен Моғолстанды жаулап алу да түбінде ешқандай шөгінді тұнбайды. ойында болды. Қырғыздың көбі дінсіз Ал, оның айналасындағы суларға болған, барлық ниеттері мен істері келер болсақ, олар өте таза және кәпірлік, дінсіздік еді. Түркістан, тұщы. Маңында жүпар иісті шөптер, Шаш, Ферғана мұсылмандары гүлдер, жеміс ағаштары өссе, оның олардың шабуылынан /320/ титық­ даласында киік пен құстар жыртылып тап, тонау шеңгелінен әбден әбігерге айырылатын. Моғолстанда мұндай түскен еді. Ол аймақтар Шейбан табиғаты әсем, ауа райы керемет өзбектерінің қолында, ханның ескі жерлер сирек кездеседі. жауының қоластында болса да, мұсылман болғасын жаны ашып, 916 һижри қәмәри (1510 ми­лади) ислам қауымы ешбір кәпірдің жылдары Моғолстанда қырғыз­ езгісінде болуын қаламайтын. дардың кесірінен бірде-бір моғол Мұсылманның мерейі биік болғанын тұрған емес. 928 һижри қәмәри (1522 тілейтін. Аталған екі істің арқасында милади) жылы жоғарыда келтірілген осы дүниедегі жақсы атақ ана жағдайларға байланысты Саид хан дүниеде жарылқауы болар еді деген Моғол­станды басып алуға бар ынта- мақсатты көздеген-ді. Өлең: жігерін жұмсады. Текті ханға, ей, Алла, жатсам-тұрсам 69 - әңгіме. тілермін, НЕГІЗГІ ӘҢГІМЕГЕ ҚАЙТА ОРАЛУ Жомарт жанға лайық рахым бұлтын Ханның жоғарғы ой-ниеті екі істі орындауды көздейтін. Оның бақытты жібергін! пайымында екі биік дәрежеге қол жеткізу тұрды. Бірі – ақырет күні Әділдігің әлемді тербейді деп айта мерейі үстем болу, екіншісі – осы дүниенің баспалдақтарын басып өту. алам, Егер адамда жоғары мақсаттарға ұмтылу мен жақсы ой-ниет болса, Күйреген жер арқанда гүлдей алар онда оның көңілі осы екеуінің біреуіне ғана қол жеткізуді қанағат қайтадан. тұтпайды. Бұл дүниедегі істегендері оны үлкен атаққа бөлеуге себеп болар Бір-бірінен аумайтын емес адам еді де, оның бәрінің негізінде дінді және наным-сенімді енгізу жатады. көшірме, Ол екі істің бірі – халықтың тыныш, берекелі тіршілігін қамтамасыз ету Жамандығын кешір де, жақсылығын өшірме. Бұл дүниеде қадірлі еттің ондай жанды, О дүниеде осындай абырой бергей тағы да. Мырза Әлі Тағай мен Қожа Әлі баһадүр және көптеген әмірлер Баба сұлтан жағында болды. Моғолстан мен қырғыз істерін оған тапсырғанды жөн көрді. Себебі, Баба сұлтанның әкесі Сұлтан Хәлел 343

кезінде қырғыздың сұлтаны болған Саид хан Рашид сұлтанға мемлекетті еді. Бұрын айтылғандай, бүл істің басқаруға сүйеу болар ақыл-кеңес оған жүктелетіндей де реті бар-ды. пен насихат айтты. Өлең: Тек жалғыз немере ағам ғана ханның ұлы Рашид сұлтанды жақтады. Ие болу жақсы атқа - барлық жанның Барлық істерді оған жүктеуді мақсат мақсаты, етіп, осы жолда барлық ынтамен кірісіп, оны үгіттеп, істерінің алға Дүниеде тозбайтын тек сол жалғыз жылжуына күш-жігерін жұмсады, жақсы атың. ең соңында қараниеттілер орнығып, жақсы ниеттілер тауқымет тартты. Ниетің сенің қашанда ауыр жүгін Өлең: арқалас, Өзім ақыл-ойымнан ұшырадым күйікке, Елдің халін қайткенде жақсартам деп жанталас. Ақ пейілдер төмендеп, қара пейіл Менің осы кеңесім жүрсін ылғи есіңде, биіктеп. Дәулет күші ұдайы көңіліңді көтергей. Ақырында қарапейілділер билікке Ақыл-кеңес, насихат айтылып, қол жеткізіп, ақ пейілділдер сынға Рашид сұлтанның құлағына қонбаған түсті, — өлең: соң, — өлең жолы: Қастарымның жолы боп, оттай жанды Насихаттан не пайда ол адамға сіңбесе! көздері, Хан барлығына отбасымен аттануға рұқсат берді. Рашид Достың тауы шағылып, жоққа шықты сұлтанды аттандырар кезінде хан сөздері. Қысқасын айтқанда, 928 һижри қәмәри (1522 милади) жылы хан Рашид сұлтанды әр түрлі хандық ілтипатқа бөлеп, әр түрлі билік істеріне тағайындады. Мырза Әлі Тағайды ұлысбегі дәрежесіне көтерді. Мұхаммед қырғызды қамаудан босатып, қырғыздарға әмірлікке тағайындады, барлық моғол тайпаларының ішінен Рүстем батырдай тәжірибелі сақа адамдар, құрметті әмірлер мен батырлар іріктелді. /321/ Бәйіт: Қалың әскер есеп-қисап жоқ шегі, Бәріңнің қолында отты қылыш ойнаған. Хандық сәнді саймандар мен құралдар: дабыл мен байрақ, теңге соғатын жабдықтар, шатырлар, тағы басқа да қажетті дүниелер Рашид сұлтанға мүмкін болғанынша дайын­далды. Әмірлер мен әскерлер той жасап, көңіл көтерді, барлық адамдарды куанышқа бөледі. Бәріне әр түрлі сый-сияпат жасай отырып, 344

маған: «Сен оның үстіне киімін қашып кетті. Қыс түсісімен Рашид кигіз, оқшантайы мен қылышын сұлтан Қошқарда қыстап қалды. беліне байлап атқа отырғыз, сірә бұл мен аттандырғалы отырған істерді 70 - әңгіме. орындау үшін оған берген батаң болсын. Ол сенің шәкіртің болсын, КЕШІРІМДІ ДЕ ҚАЙЫРЫМДЫ ал сен – оның ұстазы бол», – деп АЛЛАНЫҢ ШАРАПАТЫМЕН бұйырды. Өлең: САИД ХАННЫҢ ТӘУБЕСІНЕ КЕЛУІ. Садақ ату өнерін үйретпедім әуеске, Нысанаға түбінде айналармын мен Қайырымды Алла тағала Құран Кәрімде бұйырды: «Ей, иман әсте. келтіргендер! Аллаға шын жүректен тәубе келтіріңдер»1. Бұл әр бір адамға Мен оны ұлықтық мінез-құлық міндетті жол болып табылады. Біз пен қиыншылықта табандылық осыған сай <Жеңіс қымбатты зат, көрсетуге үйреттім. Өлең жолы: бұл ең қадірлі құлына беріледі>. Бұл бақыт кез келген адамның қолына тие Дөрекілік, нәзіктік бірі-біріне теңелер! бермейді. Тек қана Алланың қолдаған адамдарына ғана бұйырады. Өлең: Шаттық рухтың күшейіткіші болар, бор­ ыштың ащылығы шекердің Даналығын өзіңнің – шын қолдаушым, тәттілігі қосыл­маса, сәйкестік бол­ қолдай гөр, майды. Осы екі қағидадан үйреткенім: біріншіден – достарға мейірімді болу, Өзім бездім өзімнен, түзете гөр, екіншіден – бөгде адамдарға бекем оңдай гөр! болу керек. Бәйіт: Қанша келдім тәубама және қанша Шарап құйып қойсын деп қыш құмыра айныдым, жасапты, Қолдай берші үнемі, тәубагерім, Біреу менің құмырама жапа жасап тас айбыным. атты. Егер мемлекет иесін мұндай бақыт Қысқасын айтқанда, Рашид сұл­ қолдаса, ол үлкен бір сыйлық болар танды өте жақсы күйде шығарып еді. Нағыз шапағат беруші Алла салдық, хан онымен Қашғарға дейін тарапынан. Әрине, бұл сыйлық үлкен еріп жүрді. /322/ Өлең: тұтастықтың бір ұшқыны болып есептеледі. Қоштасарда құшақтау - салтымыз ғой белгілі, Күмәнданба өзіңе, кенет келген кеме бұл, Хабаршысы қолдаудың, бұл күдікті Маңдайы мен көзінен сүйіп жатты ол енді. демегін. Жүріп кетті шаһзада ат үстінде Осы айтылған жағдайға және ана керіліп, әңгімеге әзірет ханның мүбәрәк хал ахуалы сәйкес келетін еді. Бұрын Жаратқанның жәрдемі болды-дағы айтып өтілгендей, хан масайтатын серігі. ішімдікті құштарлықпен салынып ішетіні соншалық, егер мәселен, ол Рашид сұлтан Моғолстанға есі сау екенін түсінде көрсе, оны жүріп кеткен кезде, Мұхаммед ішімдік ішу қажет деп жоритын. қырғыз алға кетіп, қырғыздардың көп бөлігін алып оның алдынан 1 (66-сүре, 8-аят) шықты. Қырғыздардың аз бөлігі ғана Моғолстанның шалғай аймақтарына 345

Түсті – керісінше жоры дегенді ол иманыңа келіп, Аллаңмен қайта өзіне дәл келеді деп санады. Түркі қауышуың керек. Осы ой көңілге тіліндегі бәйіт: орныққан соң да бәрі бір маскүнемдік асқынып кеткен шығар деп Сол бір кеште жабықпай, мынау өлім күдіктендім. Кімнің оған шыдамы жетіп бас тарта қояр дейсің. Ал бұл десең де, тіршіліктің шараптан басқа қандай ләззаты бар дейсің? – деп ой-қиялмен Жаным тасып отырдым төгілгенше жатып ұйықтап кетіппін. Ұйқыдан оянғанымда, жыландай жиырылып, кеседен. құмарлығымды басу үшін шарап сұрадым, оны алып келді. Бірақ Хан осы әдетін тастап кетеді деп кешегі ой көңілімде орныққан еді. ешқашан ойға кіріп те шықпас еді. Сейіт Мұхаммед мырзаны шақырдым Бірақ Құдай тағаланың жазғаны және да айттым: «Менің мына істен жаным тура жолға жетелеуінің сәті түсті. қиналып жүр, осыған тәубе еткім /323/ Содан бақыт қолы жауыздықтың келеді». жағасын жыртты. Хан барлық ішімдік атаулысынан бас тартып, тәубе етті. Немере ағам көп уақыттан бері Бәйіт: шейхтардың қатарында Йәсәуи тариқатын ұстанып жүріп, тура жолда Жеткеннен соң кешірді дос тілегі ішімдіктен бойын аулақ ұстайтын. /324/ Хан болса мына іс-әрекетіне, Аллаға, қайғыланып, кеңес сұраған. Ол ханның бұл жағдайына жылап Тәуба қылсаң шынайы естіледі Аллаға. ханның бұл пікірін құптап, қолдады. Хан тәубе етіп, достарының жиынына Осы тәубе барлық мас қылатын барды. Түнгі жолдастар әр қайсысы ішімдіктен бас тарту болды. Жеті әр бұрышта әлі думандатып, ән жыл өткесін ол Мәхдуми Нұранның салып жатыр екен, — өлең: алдында барлық тиым салынған нәрселерден толық бас тартты. Әндетеді әлдекім шарап ішіп Мына аят «Аллаға шын жүректен тәубе келтіріндер»1, –оның толық жомарттан, тәубе етуінің хронограммасы 935 һижри қәмәри (1528 милади) жылы Кесесі бар қолында, өзін өзі жоғалтқан. болды. Бұл таңғажайыи сәйкестік, таңғажайып аңыз болды. Енді біреу білмейді қанша қойды, Бұл әңгіменің бас-аяғы былай қанша ішіп, болған. Қыстың аяғын ала, көктемде Рашид сұлтан Моғолстанға кеткенде, Ертіп жүріп жанына тыңдайды хан Йанги Хисарда болатын. Немере ағам хан қызметінде еді. Мен өз әншісін. Жаркентте болатынмын. Ханнан әлденеше рет естігем, ол айтатын: Хан «жиналғандар жан-жаққа тарасын, «Бірде түнді ішімдік ішумен аяқтаған соң, түн етегі түріле бір нәрсе есіме әңгімені доғарсын», – деп бұйырды. Өлең: түсті». Өлең: Алдыменен құрттырды себептерін Түні бойы құмарлық: күндіз де - мас, пәленің. түнде - мас, Ауыстырып айқай-шу құлақтағы Киелі уақыт өтті деп зарлағанды ол сыңғырды, тыңдамас. Алдыменен күй шерткен аспаптарды Енді, міне, уақыт жетті, енді сындырды. Дауыл соғып өткендей маскүнемдер сиреді, Құмыралар қирады, шарапхана күйреді. 1 (66-сүре, 8-аят) 346

Думаншыл және сауық құмар және Мұхаммед қырғызбен қосып адамдар қорланып, орнынан тұра Моғолстанның шалғай аймақтарына алмастай жаншылды. Қадірменді жөнелтті. Олар бытырап кеткен ғалымдар, игі істер тобы және қырғыздарды жинады. Сонымен содай-ақ жақсы адамдар Алланың қырғыз мәселесінде көңілдері шексіз мейірімділігін уағыздауға тыныш тапты. Хан көктемде қайта кірісті. Диқандар, қара халық оралып, Қошқарға келді. Содан жалынып-жалбарынып, бастары кейін жыл сайын Моғолстанға қара жерге жеткенше иілді, ал қалған барып, ол жердегі істерді нығайтып, жұртшылық көкке қол созып дұға Рашид сұлтанның ісін реттеу үшін етті. Олар күндіз-түні өкініш білдіріп, отбасымен Моғолстанда болып Алладан күнәларі үшін кешірім қайтатын. Келесі көктемде хан өтініп жалбарынды. Өлең: отбасыларымен тағы да сонда аттанды, оның қанатының астында Қиялға мас асау жас ақырында ұғынды, болуға мұқтаж моғол ұлыстарының Кәриялар тәрізді жайнамазға жығылды. көбі ханға қызмет көрсетуге күш салады. Хан мен Рашид сұлтан Соңғы Пайғамбардың <Алла Қошқарда қыстап шықты. Қыстың сәлемі мен салауаты болғай> сөзіне соңында хан отбасын Қошқарда сәйкес: «Барлық халайық дін қалдырып, өзі Жаркентке оралды. жолына түсіп, тәубе етуге, ғибадат Себебі, хан тәубеге келгеннен кейін, жасауға шын жүректен кірісті. Содан беделді сопылардың кітаптарын көп ел шарапхана есігін тарс жауып оқитын. Олардың сөздерінің мәні тастап, мешіттердің қақпасын ашты. жөнінде қатты ойланып толғанды, Сөйтіп оқылған игі дұғалар жерден олар оған қатты әсер етті. Әсіресе аспанға көтерілді, ал Алланың Абілқасым Жунейд Бәғдадидің рахметі аспаннан жерге жауды. <Хақ «Тәзкерат ас-салеһин» айтатындай: тағала, оның пәк рухын биіктетсін «Алла тағаланың әскерінен және ақыретте оның дәрежесін жасақталған қосын бар». Осы сөз жоғарылатсын> пайғамбар және ханға қатты әсер етті. Ханның өзі оның әулеттері үшін. қашанда бұл істі жалғастырып, мұндай кісілердің сөзіне қатты мән 71-әңгіме. беретін. Бір күні, хан сопылардың жиынында болып, Қожа Баһааддин ХАННЫҢ ДӘРУІШ БОЛУ Нәқшбәндтың «Мақамын» (зікірін) ҮШІН ХАНДЫҚ ТАҒЫНАН оқып, ол әзірет Қожа былай деп БАС ТАРТҚЫСЫ КЕЛГЕНДІГІ айтатын жеріне келді: «Бір күні жас ЖАЙЫНДА ЖӘНЕ ОЛ ШЕШІМІН кезімде сопылық жолға түсіп жүрген кезімде бір дауыс естілді. Баһааддин ҚАЛАЙ ӨЗГЕРТКЕНІ. сен бұл жолға қалай түсесің? Біз қалай айтсақ, солай түсуің керек». Саид хан өз тәубасына келген Мен жауап бердім: «Жоқ, мен қалай соң және «Шынын айтсақ, тәубе айтсам, солай болады». Дауыс келтірушілер, тазалық сақтағандар – бірнеше рет қайталанды. Мен де Алланың досы»1 /325/ деген топқа сол жауапты қайталай бердім. Ең кірген соң, Моғолстанға келіп, соңында жауап есіттім: «Жарайды, Қашқарда Рашид сұлтанға қосылды. солай-ақ болсын». Одан сол жолға Өзі Қашқарға тоқтады. Рашид барлық ынтамен кірістім. Жиналысқа сұлтанды оның әмірлерімен бірге қатысқандар айтты: «Бұл неткен 1 (2-сүре, 222-аят) 347

ғажап табандылық». Хан болса: кеңестің бітетін түрі жоқ қой?» – «Әзірет қожаның» оның емес менің дейтін. Өлең: айтқаным болсын» дегені оның соншама әлсіздігі және мұқтаждығын Күмәнменен қарайды, қарайды да көрсеткені ғажап екен!»,-деді. Олар: «бұл қалай болғаны?»,-деп сұрады. қайғырып, /326/ Ал Саид хан: «Баһааддин мынаны айтқысы келген-ді. – «Мен Мына қауым не ойлап, жүр екен бір әлсіз пендемін. Бұл жолға пәк және ұлық тәңірінің пәрмені бас қосып? бойынша кіріссем, оның үдесінен шыға алмаспын. Ал өз хал қадерім Ақырында хан Жаркентке кетуге жеткенше кірісуім қабылданса, бұл тоқтам жасады. Ақсудан өзінің жолға түсуге кірісе аламын. Әйтпесе, бауыры Имин Қожа сұлтанды алып әлсіз болғаным үшін бұл жолға кіре келіп, патшалық таққа отырғызып, алмаймын, дегені», – деп жауап берді. барлық ұлысты оған тапсыратын болды. Өзі жеке сапарға шығуды Сөйтіп осы сопылар қауымының таңдағысы келді, содан бәлкім, Алла сөздері ханның жүрегіне қатты әсер тағала оның кемелдікке жету жолын етті. Хан сопылардың кітаптары мен құптар. Немере ағам осыған келісті, трактаттары арқылы бұл іске толық Меккеге сапарға қажетті барлық берілмейінше бақытқа жету мүмкін керек-жарақты /327/ дайындауға еместігін білді. Осындай себептен кірісті. Әрі бұрын шешілгендей, хан дүниеден және билік істерінен ханның алдында ол қай жерде болса көңілін бұрып, іштей дүниені тәрк да барлық уақытта, үнемі бірге етті. Көптеген уақытын жалғыз жүретін болды. Шаһ Мұхаммед оңаша өткізетін. Бірақ ол бұл іске сұлтан және мен ханның алдында бәрін арнаған жоқ. Тек осы жайлы болатын болдық. әңгіме құратын және кез келген адаммен бұл жөнінде сырласпайтын Осы ниет нақты шешім болып еді. Оның әңгімелесетін адамының бекіген кезде Самарқаннан Қашғарға бірі – менің немере ағам еді <Алла Қожа Мұхаммед Жүсіп ибн Қожа жанын жәннатта еткей>. Ол Йәсәуи Мұхаммед Абдолла ибн Қожа шейхтарын құрмет тұтатын және Насыреддин Ұбайдолла келді. Бұл оның уағыздарын орындайтын, хабар Моғолстанға жетті. Хан бұл соның қағидасын ұстанатын, хабарды естіген соң, Қожаны көру жағымсыз тағамдардан сақ болатын. үшін Моғолстаннан Қашғарға келді. Әңгіменің көбісі ол қатысып отырған Қожа діндар, жаны ізгі және пәк кезде өтетін. Тағы бір әңгімелесетін әрі жігерлі адам еді. Хан онымен адамы – Шаһ Мұхаммед сұлтан кездесуге құштар болды, өйткені, еді. Ол ханның немере інісі және іздеген нәрсесін сол адамнан қарындасының күйеуі болатын, ол табармын деп үміттенді. Хан жайында қысқаша тоқталып өтілді. Қашқардан Жаркентке бет алды. Кей кезде маған да жиналыстың Қыстың аяғында Жаркентке келді. Ол соңғы қатарынан орын табылып жерде хан Қожаның құзырына барды. қалатын. Басқа бөгде адамдар сырласа Қожаға хан өз шешімін айтқан кезде алмайтын. Халайық түсінбей: «Бұл ол былай деді: «Бұл жөнінде ұлы қандай жиналыс деп күдіктенетін, адамдар айтқан», – өлең: өйткені оған төрт адамнан басқа ешкім де қатынаспайтын, әрі бұл Сен өзіңнің сұлтандық тағыңа отырғай, 348 Бірақ мінезің дәруіштей пәк, таза болғай. Тағы бір жерінде былай делінген, – өлең:

Тәжді басыңа ки, ғылымды иығыңа 72 –әңгіме. жауып жүр, ҚОЖА ТӘЖЕДДИН ЖӘНЕ ОНЫҢ АТА-ТЕГІ. Іс жаса да, не киемін десең соны киіп Қожа Тәжеддин Маулана Әршәде­ жүр. ддиннің әулетінен шыққан, ол Қожа Патшалық – Құдайға жақындасу­ дың ең үлкен құралы, әрі ең Хафизеддин Кәбир Бұхаридің, яғни жақын жолы. Бірақ патшалар оны өздерінің ләззат алудің құралы ең соңғы мұжтәһедтердің бауыры етіп, әуестік және сайтандық істеріне жұмсайды. Патшаның бір Қожа Шожааддин Маһмұдтың ауыз сөз үкімі сауап жасайды. Ал, дәруіштер ұзақ ғұмырын сарп етіп, әуле­тінен болатын. Шыңғыс хан оның ізінде жүрсе де, ондай мүмкін болмайды. Сондықтан патшалық шапқыншылығы кезінде Маулана тақта отырғанда бұл мақсатқа тезірек қол жеткізуге болады. Ол Шожааддин Маһмұдты көш сал­ үшін игі істерді жүзеге асыру шарт. Мұның өзі дәруіштік пен тақуалық ты бойынша Қарақорым және үшін міндетті нәрсе. Сондай-ақ өзіңнің рухани ұстазыңа толық Моғолстанға қоныстандырған бо­ бағыну қажет. Шейх Әбу-л Женаб Нәжмеддин Кобра айтқандай: «Егер латын. Осы Маулана Әршәдеддин мұрид берілген болса, пірін шынайы құрмет тұтса, ол шығыста болып, оның ұрпағынан. Моғолдар осы оның пірі батыста болған жағдайда да Хақ тағала пірін қос тұлпармен Маулана Әршәдеддиннің арқасында оған жеткізеді. Егер мүрид қалауына адал болмаса, пірімен бір үйде болған мұсылман болды. Ол жөнінде жағдайда да онымен қарым-қатынас жасау бақытына ие бола алмайды. негізгі тарихта баяндалады. <Алла Мен білген нәрсемді аямаймын, бірақ менің өз /328/ тарапымнан бірнәрсе қаласа>. Қожа Тәжеддин, Маулана айтуға құқым жоқ. Менің әкем Қожа Мұхаммед Абдолла мен үшін біраз Әршәдеддиннің ұрпақтарынан нәрселер жазған еді. Мен оны сізге сыйлаймын». Ол оны ханға берді. таралған. Қожа Тәжеддиннің әкесі Онда былай деп жазылған еді. «Аллаға жанасудың басты шарты – тамақты аз Қожа Ұбайдолла болатын. Ол әмір мөлшерде жеу және жұртпен қысқа сөйлесу». Хан сабасына түсті, Содан Абдолла Буширабадидің мүриді, әділдік пен игіліктің жолын ұстанды. Ол қолынан келетіннің бәрін осы һәм қадірлі, ізгі ниетті адам еді. жолға жұмсады. Шейх Нәжмеддин Кобраның айтқанын іске асырды. Қожа Тәжеддин әкесімен бірге Біраз уақыттан кейін Қожа Нұран келді. Хан діттеген мақсатына жетті. Мауараннаһрға кетті. Маулана Әлі Сол кезде Тұрфаннан Қожа Тәжеддин келді. Әрран Тусиден оқыды. Ал Маулана Әлі Әрран Туси, әзірет ишанның яғни Ұбайдолла Әһрардың жолын ұстанушы еді. Қожа Тәжеддин де оның құзырында болған. Мен Қожа Тәжеддиннен естігенім бар. Ол айтатын /329/: «Бір күні әзірет Ишанның құзырында отыр едім. Сонда ол «Күдіктенген тамақтан аулақ болу керек, деді. Жиналысқа қатысқандарға қарадым. Бұл әңгіме ешкімге қатысы жоқ, тек қана маған қатысты болып шықты. Мен де ниет етіп, содан былай сақ болуға тырыстым. Содан күні бүгінге дейін осыны өзіме міндет деп санаймын. Алла мені кешірсін, мен әркімнің дастарқанында отырып, бей-берекет тамақ жей бермеймін. Сіз кешіретін шығар деген үміттемін». Көптеген уақыт әзірет Ишанның 349

қызметінде болып, Қожа Тәжеддин Мырза хан атты бір перзенті болған. Тұрфанға қайтуға рұқсат алды. Ол Бадахшанда патша болған, 917 Ол рұқсат берді. Қожа Тұрфанға һижри қәмәри (1511 милади) жылы келді. Сұлтан Аһмет хан оны қатты өз ажалынан қайтыс болды. Оның қадірледі. Сұлтан Аһмет хан дүние ұлы Сүлеймен шаһ мырза қазіргі салғаннан кейін оның барлық уақытта Бадахшанда патша. Сұлтан балалары Қожа Тәжеддинді сыйлап, Нигар ханымның Әдік сұлтаннан құрмет тұтты. екі қызы болды. Үлкенін Обейдолла сұлтан Көшім ханның ұлына 73-әңгіме. күйеуге берді. Бірақ ол көп ұзамай қайтыс болды. Одан кішісін осы ҚОЖА ТАЖАДДИННІҢ аралықта Рашид сұлтанға ұзатқан ТҰРФАНҒА ҚАЙТУҒА РҰҚСАТ еді. Ол жөнінде алда баяндалады. АЛУЫ ЖАЙЫНДА ЖӘНЕ ТАҺИР Осы Сұлтан Нигар ханымды Әдік ХАННЫҢ ҚАЗАҚ-ӨЗБЕКПЕН сұлтан қайтыс болғаннан кейін оның бауыры Қасым хан некелеп БІТІМГЕ КЕЛУІ, ҺӘМ СОЛ алды. Қасым хан дүние салған соң, КҮНДЕРІ БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР. хандық тақ Таһир ханға тиді. Ол Әдік сұлтанның ұлы еді. Ханымды Қожа Тәжеддин Тұрфаннан келген туған анасынан да артық құрмет соң, Саид хан қожаға лайықты тұтатын. Ханым да оны сыйлайтын. құрмет көрсетіп, сыйлады. Ол бір Содан ол Таһир ханға өтіне отырып жыл Жаркентте болды. Одан кейін айтты: «Сен менің перзентімдейсің, қожаны өтініш бойынша Тұрфанға сен түрғанда мен басқа бала туралы құрметтеп қайтарды. Келесі қыста ойламаймын, һәм армандамаймын. Рашид сұлтан жорыққа шықты. Бірақ мен қартайып, шаршадым. Қалмақтарды қуып, қалмақтың Йаран Менде Өзбекстанның қаласында Тайшы (басқа қол жазба нұсқаларда көшіп-қонып жүретін әл-қуат жоқ. Баран Талеш депте жазылған. Енді ғұмырымның қалған уақытын Ауд) атты әмірін өлтірді. Ғазауатқа қаладағы немере інім – Сұлтан Саид қатысу абыройына да ие болды. Ол ханның жанында болып, дүниеден Қошқарда қыстап шықты. Саид хан тыныш көз жұмсам деймін. Қазір тағы да азғантай адаммен оған келіп сенің Өзбекстанда маңғыттардың қосылды. Қыстың Орта кезінде сонда кесірінен жұмысың алға баспай Таһир хан келді, жоғарыда қысқаша отыр. Олардың шауылынан сенің қазақ хандары жайында айтылғанда он ләк (1000000) әскерің төрт ләкке Таһир хан туралы да баяндаған еді. (400000) кеміді, Сенде оларға қарсы Елшілер алмасқаннан кейін былай тұра алатындай күш қалмады. болып шешілді. Таһир хан ханға Сондықтан мен дәнекер болып, сені келетін болды және оған ханның моғол хандарымен достасуға тиісті әпкесі Сұлтан Нигар ханымды әрекетті жасаймын. Сөйтіп, сен әкелетін болды. де маңғыттардың зиянынан аман боласың. Бұл сенің ісіңе де лайықтау Осы Сұлтан Нигар ханым бұрын болады». айтылғандай, Сұлтан Жүніс ханның төртінші қызы еді. Сұлтан Маһмұд Бұл пікір Таһир ханның көкейіне мырза Әбусаид мырзаның баласы қонды. Содан Моғолстанға барып, қайтыс болған соң, оны қазақ татуласу жоспарын жүзеге асыруға ханы Жәнібек ханның баласы Әдік бет алды. Ол Қошқарға Саид ханға сұлтанға күйеуге берді. /330/ Осы келді. Хан қадірменді әпкесінің ханымның Мырза Сұлтан Маһмұдтан 350