Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

Жауынгерлер бас қосты патша сарай Зенде Чәшм әзіреті Саһибқыраннан қаншама сый-сияпат пен ілтипат алдына, көрсе де /62/тағы да зұлымдық ойға кетті. Ол Қызыр Йәсури Әбу Жеңіс тапқан србаздар шайқасуда Ысқақтың ұлымен кеңесіп, ант- су ішісіп, әзірет Саһибқыранды майданда Қарасман қорғанына жеткен кезде аң аулауға шыққанда амалын тауып Шөл даланың құм тасынан артық санға, тұтқынға алуды жоспарлады. Алайда,бұл жоспарды ақыл-парасат Шайқасуға бел буған арыстандар іске асыртпай тастады. Бәйіт: жаулауға. Бұлттай күркіреп, Әскер келеді тулауға, Өткір семсердей атылғаан олар майданға. Көптігі даланың қиыршық тасындай, Әскер шабады патшаның үкімі берілсе. Қулықты қой, ей түлкі, айлаң алпыс Тау сілкініп тұрғандай әскер алға болса да, жүргенде, Арыстаннан аспайсың қартайса да Патшаларының бағына арқаланып солса да. тұрғандай. Саһибқыран желбіреген жеңіс Ханзада Әбу-л Мәали Термәзи жалауымен Сайрам және Йәнгіден және Шейх Әбу-л-и Ләис Самарқанди өтті. (Саһибқыран) жүрегінде әзірет бұдан бұрынырақ әзіретке қарсы Мұстафаның /Аланың оған сәлем- шығу жөнінде уәделескен болатын. салауаты болғай/мұбарак әулет- Соған қарамастан олар Әмір Темір зәузаттарына ерекше достық пен жағына шығуға одақтасты. Олардың сүйіспеншілік болғандықтан соның бұрынғы уәдесінен хабардар біреу шапағаты тиіп, халықтың шаттыққа оны қастық қаламымен әзіреттің толы көңілмен қарсы алған күйде көңіл қағазына түсірді. Тағдыр қалаға кірді. Қарсыластар әзіреттің үкімі оларды жазаға тартуға бұйрық қалаға қарай бет алғанын ести сала, берді. Олардың бәрін тізерлетіп сұраққа алынғанда, опасыздықтары дәлелденген-ді. Бірақ сарайдың мәртебелісі Мәлік ханым әмір Мұсаның жиені болатын, сұлу, пәк ару Ағабегі Әмір Темірдің ұлының қалыңдығы болғандықтан әзірет Саһибқыран оған: «Сенің маған жасаған сатқындығыңды біле тұра, туыстығымызды ескеріп, қылмысыңды кештім, өш алуға да әрекеттенбеймін», - деді. Ағайындық пен ақсақалдық білгенмін, күйзеліске ұшырап қашты. Әзірет Екеуіде тіршілікке үміт берген болатын. Саһибқыран жеңімпаз күйінде қалың әскерімен Сәнгер Иәғаш (Сегіз ағаш) Әйтпесе басы кетер олардың деген жерге дейін жетті. Жауынгерлер де көптеген тұтқын мен қыруар ойланбастан, олжаға қарық болды. Жеңіс жалауын қолынан түсірмеген бойы сансыз Бас тәннен айырылар жамандықтан. олжамен жаратушының сақта­уының арқасында қайта оралды. Адун Ханзадаға бұйырды: «Сенің кури қорғанында әмір Мұса және тегің Алланың елшісі мен оның әулеттерінің тегіне <олардың барлығына Алланың сәлемі болғай> тірелетін болғасын қандай жағдайда 51

да саған өмірде де бір шаң тигенін бейсенбі күні әзіреті Саһибқыран дұрыс дей алмаймын. Алайда сенің әскерін жинап, екі дүние Рәббінің осы аймақты тастап кетуіңді жөн деп құптауымен жетеге, яғни Моғолстанға санаймын. Ал Шейх/63/ Әбу-л Лаисды бет алды. Әзірет «Рабат-е Қатаған» Хижазға баруға үкім берді, Қызыр мекеніне жеткен кезде ауа-райы Йәсуридің ұлы әмір Сейфеддиннің бұзылып, аспан кенеттен бұлттанды. қайынағасы болғандықтан ара түсіп Патшаның жомарт қолындай гауһар шапағат сұрағасын сол пәлкеттен шашатын бұлт/64/ қар және жауын құтылды. Олардың қылмысы пат­ шашып селдетті. шаның рахымына бөленіп, жуылып- шайылып кетті. Қар жаумаған сияқты дәл осылай Зенде Чәшмды тұтқындап Самар­ ешқашан, қанға жеткізуге тиісті жарлық шыға­ рылды. Оның қамалған түрмесінің, Жамыла ма жер бұлай аспан барын сыртқа шығар есігі бітеліп тасталған болатын. шашпаса. Желкілдеген мамық па, үлпілдеген макта ма? Ажырата алмайсың- аппақ тауда, Жауды өлтіріп, диюды қамау керек, ақ дала! Бәрінен де түбегейлі құтылу керек. Суықтың күшейгені соншалық мықтымын деген адамдардың өзде­ Ақылдың көреген көзі шытырман рінің қол-аяғы жансызданып қалды. күрмеуді шешіп, дұрыс жолға салып Шыбын жандарына қауіп төніп тұр­ жіберері анық, жыланды қалтаға ғандықтан адамдардың күш-көліктері салып, жауды дос санау парасат ісі жайында қалды: адамдар да, жану­ емес. арлар да шығынға ұшырады. Әзірет Саһибқыранның оларға деген ра­ Азу тісі түскенше көкжалды күш қымш­ ылығы мен шапағат сезімі Самар­қанға қайтып оралуға себеп керейді, болды. Басын шаншып езгенше жылан уын Екі ай бойы суықтың беті бері қайтқанша Самарқанда тоқтады. бермейді. Сонымен тағы да қоян жылының басында, шаввал айының бірінші күні, Әзірет Саһибқыран мәңгілік дүйсенбіде, жеңімпаз жауынгерлерін билік тағына қайта оралған соң жасақтап жете бағытына, яғни Шұбырған билігі және Зенде Чәшм Моғолстанға бет алды. Әмірзада орнын Ақбұғаның ұлы Баян Темірге Жаһангерді манғылай салты тапсырды. бойынша алға жіберді және Шейх Мұхаммед солдыз, Әділшаһ Баһрам Оның бақыты дәл осылай жер жүзін жалайыр ұлын әкесі қайтыс болған соң әзірет Саһибқыран жалайыр шарлайды, елінің билігін оған тапсырған-ды. Ханзаданың қоштаусысы етіп оның Сұлтандардан алып, қалың тобырға жанына қосты. Олар Сайрамнан өтіп Жарун мекеніне жеткенде бір жетені сыйлайды. алып, Саһибқыранға жөнелтті. Одан жауап алғанда: «дулат руынан 18-ӘҢГІМЕ. шыққан Қамареддиннің өз әскерлерін жинап Көктөбе жерінде Қажыбекті «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ Саһибқыранның Жете аймағына яғни Моғолстанға үшінші жорығы туралы әңгіме 776 һижри қәмәри (5 қаңтар, 1375 ж.) жылы шағбан айының басында 52

күтіп отырғандығын және бұлардың Әзіреті Саһибқыран қарсыласта­ әрекетінен бейхабар екендігін» мәлім рының алдын орау үшін Пайтақ етті. мекеніне шейін келді. Әмір Қамареддинді ұстап тұтқындауға әмір Саһибқыран алғы шептегі әскер­ Жаһангерге қосып бір топ жеңімпаз лердің аялдамай жүруіне бұйрық әскер жіберді. Ханзада бұйрық берді де өзі де асығыс сондарынан бойынша әскерлермен /66/жолға ілесті. Қамареддин/65/ көкке теңдес аттанды. Үш және Фарман менінде айбарлы жауынгерлердің келе қоныстанған мыңдаған жетелерді жатқанын есітіп ол жерде беруге тонады. Қамареддиннің паналаған батылы жетпеді. Сонымен олар тауын тауып, оны ел-жұртыннан, Арғашлар деген жерге бекінді. ұлысынан бездіріп қуып шықты. Ол жерде өте терең үш шатқал Оның барлық қорған мекенін һәм ел- бар әрі үшеуінде жарып үш үлкен жұртын тонап, талан-таражға салды. өзен ағып жатыр. Қамареддин өз Әмір Шәмсединнің әйелі Туман әскерлерімен екі шатқалды басып Аға мен қызы Делшад Ағаны қолға өтіп, үшіншісіне келіп тоқтады. түсірді. Ханзада өз жаушысын әзірет Осы жерде қорғанысын мықтап Саһибқыранға жіберіп, оған болған орнықтырды. Ханзада Жаһангердың жайды жеткізді. Әзірет тағы да 53 күн жаубасарда ел асар әскері жорыққа сол жерде (Пайтакта) аялдаған еді. шықты. Барабан мен даңғыра Мұндай қуанышты хабарды естіген дауысы аспан астында жаңғырып, соң ол жерден көшіп Қара Қысмаққа баһадүрлер алға жүріп бара жатты. (Қарақыстақ болуы мүмкін) келді. Баһадүрлер қорамсаққа қол салып, Ханзада Жаһангер дұшпанды аңға түсер қыран бүркіттей шүйліге талқандап, әзіреттің алдында бас ию оқ жаудыра бастады. Содан жанды бақытына да жетті. Көптеген құл, жаралайтын бұл рух оғы ұясынан жылқы, қойды – соғыстың олжасы ұшып жау жүрегіне үрей салды. ретінде Делшад Ағамен қосып Сол айбатпен бұларға қарсы келіп әзіретке тарту етті. тоқтады. Мұны көрген Қамареддин әскерлері дұшпандардың жолдаған Саһибқыран көңілді де шат болғай, хабары деп түсінді. Күн батып қараңғы түсе бастағанда барлығы Мыңдап күңі аумаған Делшад болғай. топырлап қаша бастады. Таң атқанда жете қолының жауынгерлерінен Жаһангер жас болса да әзірет ешкім де қалмаған еді. Жеңімпаз Саһибқыранның бақыт нұрынан баһадүрлер сол дінсіздердің көбін ірі істерді қолымен атқара білді. қуып жетіп өлтірді. Әзірет Саһибқыран секілді Алла бақ дарытқан адамның алдында мұндай Таң арайланып атқан кезде әзірет істерді орындау, онша таңғаларлық іс Саһибқыран қалған әскерімен оларға емес еді. келіп жетті. Ол жаудың соңынан әмір Саид Дәуіт, Үсейін Үшқара баһадүрді Әзіреті Саһибқыран ол жерден жіберді. Бұйрыққа орай олар өзенінен шығып Атбасыға тоқтады. Одан соң төмен кетті. Олар бұйрықты екі етпей Арпа Иази (Фарғанының шығысынан жаудың ізіне түсті. Үсейін суға батып, бастау алатын екі өзен есімі.-А.Ғ) оның өмір жалыны сөнді. Жау еліне даласына бет алды. Ол жерде бірнеше жеткенде оларды тонап, мал-мүлкін, күн демалып думандатты. Мұбарак төрт түлігін тартып алды. Ел болған шаһ макрит һәзаре әмірлерінің бірі һазараларды лек-легімен Самарқанға және бұрыннан әзіреттің жақтаушысы жөнелтті. болғандықтан оның құрметіне той жасап, марапаттап әртүрлі қызмет 53

көрсетіп, сый-сияпаттар жасады. Абыройлы бақ күні, Қауышуға лайықты. Құлдыққа бел буды бекем, Әлем билеушісі ата-баба салтына, Жеңімпаз бұйрығына мығым. Пері жүзді, өзіне тең жар етті. (Саһибқыран)патшалық Замана тілін қуанышпен құттық­ шапағатын көрсе­тіп, жорыққа шық­ тауға ашып жатса, тағдыр гәуһарын қан сапарында жан берген Салар тарту етуге рәсімін жасап жатты. оғлан мен Үсейіннің жұртын оның Өлең: баласы Хұдайдадқа сыйлады./67/ Бұл мұбарак мерекеге гауһар шашу болсын, Тағдыр әу-бастан гауһар шынысын тол­тырған. Қуаныш дәулеті ақсүйек пен тобырға да шаттық сыйлады. Той- думанның қызығы ойлаған арман қиялмен ұштасты. Қонақтар әр тарапқа сүйсіне қарап, жұқысты болсын де армандап шаттыққа бөленіп жүрді. Бәйіт: 19-ӘҢГІМЕ. Күздік желден аман қалған бір гүлі, Жаңа көктемде жас бұтақта ашылды. «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ. Әзірет Саһибқыран мен Алтын кеселерге қызыл шарап толтырылып таратылды. Ән әуені әр Делшад Ағаның үйлену тойы жақтан естіліп жатты. Өлең: Болмаса да Жүсіптей шыңырауда күн Алла тағала айтқан: «пәк ешкен, әйелдерден екі, үш және төртке дейін алсаңдар болады.»1. Ай мен Шолпан нұр берген сияқты еді Алланың рахымы шамасы бардың гүлдесте./68/ көп некелілік бұйрыққа сүйеніп, керемет баһад­ үрлердің ішіндегі жас Саздың ләззат берер әуені Ай мен бақытты Саһибқыранға көңілашар Шолпанның көңілді сарайына дейін кең далада құт шаңырақ сыйлады. шалқыды. Бәйіт: Содан көп некелі болу пәрмені бойын бойлап, оның таңдау құсының Саһибқыран мәңгілік аман болсын, бақ көлеңкесін Делшад Ағаның жапырағы жайғалған ағашының шат болсын, бұтағына түсірді. Сонымен сарай қызметшілері тойға қажет заттарды Оның жарқын жанына қайғы мен мұң өзге де керек нәрселерді дайындады. жат болсын! Құт мереке түзелді, Содан кейін ол жерден шығып Ән сазымен би болды. Йәсі асуынан асып, Өзкентте аял- дады. Мәртебелі Құтлық Түркан Аға Жайнаған мереке күн мен айды, ханым өз адамдары және әмірлерімен оны қарсы алу үшін Самарқаннан Өзіне ғажап қаратты. шықты. Ол жерде мүбәрәк әзіреттің құрметіне салтанатты рәсімі жасап, 1 (4-сүре, 3-аят) қошемет көрсетті, әрі көңіл көтерер тойға ұластырды. Өзкенттен соң Хожендке жеткенде Баһрам жалайырдың ұлы 54

Әділшаһ аяғынан тік тұрып қызмет әмірлер өз жасақтарымен жан-жаққа етіп, әзіретке той жасады. Жүйрік ағылып келе бастады. Өлең: тұлпарлар тарту етті. Тойда ойлағадай қызмет жасалып жатса да оның көңілі Майдан соғысының жауынгер ұландары, басқаша еді. той үстінде өзгеше бір айласын іске асырмақ болды. бірақ Сарайына патшаның бір мезетте әзірет Саһибқыран ұдай Алланың қорғауында болғандықтан оның жиналды. бұл жаман ниетін көрегенділікпен тойдың хал-ахуалынан сезініп, аяқ Әзірет Саһибқыран Шейх Мұхам­ астынан тойды тастап, атқа мініп өз мед Баян солдыздың ұстауға және ордасына бет алды. оның опасыздығын тергеуге әмір етті. Тергеуден кейін оның күнәсі Әзіреті Қамареддинге аттанған анықталды. Сондықтан оған кешірім кезде Шейх Мұхаммед Баян солдыз, берілмей, тағдыры шешіліп те Әділшаһ жалайыр және Тұркан қойды. Оны өзінің туысы Шейх арлат, егер мүмкіндік болып жатса, Мұхаммед Баян Солдыздың әділетсіз Саһибқыранды тұтқынға алуға қылышынан мерт болған Һәримәлік уәделескен еді. солдыздың бауырының қолына тапсырды. Бауырының өшін алушы Алланың сақтаған жаны, «бір жыл бойы сатқан дүниеңді енді бір күнде сатып ал!» деді де өлтірді. Кісіден зиян көрмейді. Саһибқыран Баязид жалайырдың екі ұлын Әли Дәруіш және Мұхаммед Оның ісі бақ-берекелі болады, Дәруішті де жазалады. «Күпір айтқандарды ғана жазалаймыз»3 Күншіл құсадан жаны күйеді. дегендей және Түмен солдыздың Сондықтан әзірет бақыттың қол­ иелігіндегі аймақты алып оны дауымен аман-есен оралды. Әзірет Ақтемір баһадүр үлесіне қосты. әскерлеріне үйді-үйіне қайтуға рұқ­ сат етті. Өзі Қаршыдан батысқа 20-ӘҢГІМЕ. қарай екі қоналқы жерде орналасқан Шынжыр Сарайда қыстауға шешім «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ қабылдады. /69/ Осы қыста Әділшаһ Әзірет Саһибқыранның бас иіп қызмет етуге бел буып әлем падишаһының алдына келді. Әрі Хорезмге үшінші рет жорығы мына аятқа сай: «енді өз күнәлерін және Сары Бұға, Әділшаһ және мойындайды»1. Өзінің пасық ойы Баһарам жалайыр бүліншілігі мен бұзық пейілін өз аузымен айтты. Әзіреті Саһибқыран ол жағдайдан салдарынан жол ортасынан бұрын хабардар болса да сыр бермей қайта оралуы Әділшаһты патшалық ілтипатқа бөледі. 777 (1376 ж. наурыз) жылы көктемнің басында, яғни табиғат Қыс алғы бітер кезде Жүсіп пен сұлтанның әмірімен жасыл әскер/70/ Жүніске қатысты айтылған «Сонда әр тараптан бас қозғап көтеріле оны балық жұтты» 2 күйі келді. Әлем бастады, ал, гүлдер сардары қала, билеушісі жұлдыздай самсаған өжет қорған, бау-бақша, ағаштарды әскерлеріне Харезмге жорыққа аттану қорғауға тағайындалды. Ал гүлмайса үшін патша сарайына жиналуға сардары әскерін далаға қаптата жарлық берді. Барлық нояндар мен бастады. 1 [67-сүре, 11-аят] 3 (34-сүре, 17-аят) 2 (37-сүре, 142-аят) 55

Көктем сұлтан жетті де желбіретті қосалқысы келген еді. Бірақ оның тіршілік талқаны таусыла жалауын, бастағандықтан, дұрыс пайымдай алмай өз жұрты Керзеуан жаққа Жасыл әскер жеңімпаз тапты көңіл қашты. Әзіреті Саһибқыран Болат баһадүрді бір топпен оның ізінен қалауын. жіберді. Олар ат шалдырмастан суыт жүріп отырып, [Андехұдтан] Жас бұталар бой түзеп, гүлге орынды өтіп, Фариаб суының жағасында қуып жетті. Түркен және бауыры атырап, Тұрмыш арлат пен өз адамдарымен қосылып су жағасында соғысуға /71/ Тікен-найза, жел-сарбаз, қалқан болды кірісті. жапырақ. Әзіреті Саһибқыран дәулеті мен бақытына орай әрі парасатты шешімі, көрегенділігі мен Хорезмге баруға ниет етті. Хоремзге содан соң қажет болды Дұшпан да дүрлігіп қарсы шапты барғаны, ажалға, Думан емес, той емес,шайқас еді Бірақ қозы не істейді қанды қозы арманы. көкжалға. Әмір Ақбұғаға Самарқанда билік Шыдатпайтын айбаты арыстанға тең жүргізу ісін тапсырады. Әмір Сарбұға Әділшаһ жалайыр, Хытай баһадүр, болар ма? Елшібұға мен басқа да һазаре әмірлерін отыз мың атты әскерлермен Қыса қашар құйрығын түлкі деген Жетеге, яғни сол Моғолстанға жіберіп қалай болғанда да, қайда аңдар да! жүрсе де Қамареддинді іздеп тауып, көзін жоюға бұйрық етті. Олар жеңіліс тапқан соң бытырап, қаша бастады. Жеңімпаз әскерлер Отыз мыңдай қалың қол сақадай боп олардың артынан қуалай түсті. (Болат баһадүр) Түркенді (арлатты) өкшелеп сайланып, жеке қуып жетті. Түркеннің аты шалдығып, ол жаяу қалады Түркен Соғыс майданының қашқынын іздеуші Болаттың атын да бір жебемен атып құлатты. Болат тұрып үлгергенше болып. оған және бір жебені атты. Алайда оқ дулығадан өтпей басы зақымнан Алланың қолдауымен жеңіс туын аман қалды. Болат та жанұшыра оған желбіретіп олар Хорезмге бет алды. қарсы атылды, екеуі алыса кетті. Өлең: Болат әзірет Саһибқыранның бақыт нұрының қолдауымен Түркенді Жер қайысқан қалың қол – қолбасшыға жерге алып ұрып, басын тәнінен бөліп тастады. керегі, Заманында ешқандай теңдесі жоқ ерлігі. Шеңгелі оның алғыр да, қолы сондай Шаптты қылыш жау басын құдіретпен қайратты, кектеніп, Сілтесе егер семсерін, жауын баудай Семсерімен басын кесіп, қайтты өзі жайратты. шаттанып. Жейһун өзенінің жағалауындағы Аман Сербедал, Түркеннің інісі Се Пайе мекені көкке жететін жарты Тұрмыштың ізінен қуып, ұстап алып, ай жалауы келуіе байланысты, төр­ оның да ісін тындырды - өлең: тінші көк күмбезінің қызғанышына айналған кезде Түркен барлат әс­ Оның дағы кәлласын заматта ұшырып керім­ ен өзеннің арғы жағына өтіп, әзіреттің мүбәрәк қосынына түсірді, 56

Жан-жанауар оның денесінен Ыза-кектің қаһары біраз жерге шаттанды. шашылды. Екі басты да ұлы тақтың алдына Жарқылдады алдаспан маржан шашқан жеткізді. Әрине салтанат құрған әзіреті Саһибқыран сарайының тәрізді, табалдырығы талай бастар домалаған жер болатын. Онда өз аяғымен Ұшып түскен кәллалар қызыл маржан келмеген әрбір бас, басқалардың қолымен алып келінген еді. Бәйіт: тамызды. Әмірлердің басымен көп ойнаған бұл Әмірзада Жаһангер «Жеңіс беруші тәңірі»1 құптап, оны мәңгі дәулетінің дәуір, жеңісіне кепілік бергендіктен, қашанда жауын жеңіп отырған. Бұл Сол бастарды кезінде слған тағдыр жолыда Оларды қашуға мәжбүр етті. Олар Қыпшақ данасына барып, Өріс саудаға. ханды паналады әрі оның сарайында қызметшісі болды. Жеңімпаз әзірет Жете жаққа, яғни Моғолстанға Саһибқыран өз ордасына оралып, мәр­тебелі әзірет жіберген әмірлердің салтанат тағына отырды. Жалайыр ішінде Сарбұға және Әділшаһ, уа­ ұлысын әмірлеріне бөліп-бөліп лаяттың [Самарқанды] бос екенін бытыратып жіберді. Әмірзада Омар біле тұра қателескенін сезбей Хытай Шейхты Әндіжанды билеуге жіберді. баһадүр және Елшібұғаны тұтқын­ дады. Әділшаһ пен Сарбұға Өріс ханға қарсы әрекетті бастады. Ақырында Әзірет Саһибқыран Әндіжанда олардың бойынд­ ағы бұзақылық даруға етіп тағайындаған адам - пен жаман пиғыл бас көтеріп Өріс Һәмдәми олармен ауыз жаласып хан жайлауға шыққан кезде қиянат бірікті. Олар өз жұрты: жалайыр мен қылышын опасыз қыннан суырып қыпшақтың басын қосып Самарқанға Аушы би деген ханның сенімді жетті де қаланы қоршады. Қала өкілімен шайқасып, оны өлтірді./73/ тұрғындары/72/ оларға қарсылық Сонан соң ол жерден қашып шығып көрсетіп, қорғандардан көз аштыр­ Жете ұлысына, яғни Моғолстанға, май садақтан оқ жаудырып қала Қамареддинге барып оны бүлік пен маңын қоршап алуға мүмкіндік жамандық жасауға арандата бастады. бермеді. Бәйіт: Қала әкімі әмір Ақбұға сарайдағы Қаны бұзық сұмырай салады ылғи мәртебелі мырзаларға оқиғаның сойқанды, қалай болғанын хабарлады. Әзірет Саһибқыранның қолы Каттан өтіп Тек солардан шығады доңыздық Хасқа бара жатқанда бұл оқиғаның пен сайқалдық. хабарын естіді. Ол жерден қайта оралып әмірзада Жаһангерді алғы 21-ӘҢГІМЕ. шепке жіберіп, өзі артынан жүріп отырды. Бұхарға жеткенде әмірлерін «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ тәртіпке келтіріп реттеп алып, Әзірет Саһибқыранның Рабатқа келіп жетті. Ханзада да Кермине аймағында жауға жетті. Екі Жетеге, яғни Моғолстанға жақ сап түзеп, соғыс басталды. төртінші рет жорығы жайында әңгіме Құлақ тұрып жан-жаққа заман әбден Сарбұға мен Әділшаһ Қамаред­ динге барып қосылғаннан бастап ашынды, 1 (22-сүре, 78-аят) 57

оның ішіндегі бықсып жатқан ескі пен сәттілік жомарт жаратушының кек отын қайта өршітті. Қамареддин сыйы, оны әскердің, қару-жарақтың әскер жинап, Әндіжан уалаятына көптігімен байланыстыруға болмай­ барды. Һазаре қазақтары әмірзада ды. Батылдық көрсетіңдер, ал сәл Омар Шейхтен бөлініп Қамареддинге ғана осалдық көрсетіп алса-ақ жеңіс қосылды. Шахзада тауды паналап қолдан шығып кетеді», - деп рухтарын әзіреті Саһибқыранға Данешманд бір көтеріп тастады. (Семен) деген бір кісіні жіберіп, бүлікшілер толық жеңіске жетіп, Соны айтты да асығып айнала бір Әндіжанның тас-талқанын шығарды деп хабар берді. жандай-ақ, Бұл жаманат хабарды естігін Қолдауымен Алланың, үзенгіге әзіреттің кек оты лаулап жанып, тұла бойын ашу-ыза кернеді. Барлық салды аяқ. мақсаты тек бүлікшілер болып, жолға суыт шықты. Қамареддин әзіреттің Бірде гүрзі кәдімгі, бірде шоқпар жорыққа аттанғанын білді. Сондықтан ол кідірместен кері бұрылды, ел- сермеді, жұртын Атбасы деген жерге көшіріп, өзі қаруланған төрт мың атты Қанға толып кей кезде екі көзі көрмеді. әскермен торуылдап қолдады. Әзіреті Саһибқыран сол жерге жеткенде Қара бұлтай түйілді, түйіп алды Қамараддиннің тосқауылдап күтіп жатқанынан бейхабар еді, әмірлерді қабақты, барлық әскерімен жаудың соңынан қууға жіберді. Жанына іріктелген Әр соққының орнынан бұрқ етті де қан бес мың әскерді бір топ сардар мен әмір Муиад, Хытай баһадүр, Шейх ақты, Әли баһадүр және Ақтемір алып қалды. Хытай баһадүр мен Шейх Қаһарианның осылай құдіреті байқалды. Әли баһадүр дұшпанның көзін жою, ерлік пен батырлық жөнінде әңгіме Қара ормандай қалың қол есеңгіреп қозғап, ыза-кек жалынын өршітті де олар да жау ізіне түсті, оларға басқа шайқалды. жауынгерлер де қосылды. Сөйтіп әзірет Саһибқыранның жанында екі Қарсыласын қапысыз бір-ақ ұрып жүзден аса адам ғана қалды. Бұл жағдайға қатты қуанған Қамареддин құлатты, төрт мың кекті, қарулы атты әскерімен/74/ торуылдап шығып, кек Найзаменен шашыды, семсерменен қылышын батылдықпен суарып әзірет Саһибқыраннан өш алуға ат қойды. сұлатты. «Алланың қолдауымен қанша аз топ көп топты жеңген. Алла сабырлармен Оны көріп дұшпанның өңі жаман бірге»1 деген Алланың сөзі жадына оралып мүбәрәк көңіліне еш үрей бұзылды, ұяламады. Өз жауынгерлеріне: «Жеңіс Қабырғасы қаусады, жұлыны да үзілді. Жеңімпаз Саһибқыран бар күш- жігерімен аянбай соғысса да, жеңісті бір Алланың құптауы және жеңімпаз әскерінің ерлігі мен азаматтығының негізінде деп білді. Әйтпесе, аз ғана жауынгермен төрт мың атты қас дұшпанды күйретіп, бытыратып жіберу мүмкін емес еді. Фәрд: Өз бетімен келмейлі, терең жеміс тамыры, Ол-алланың қолдауы, ол – Алланың әмірі. 1 (2-сүре, 249-аят) Егер осы жағдайға зер салсақ, әзіреттің ғажайып істері және батырлық әрекеттерін саналы түрде сараласақ, оған іштей һәм сырттай күш беріп тұрған шын мәнісінде/75/ Алла тағаланың құптауы екенін ұғынамыз. Сол күнгі болған оқиғалар 58

сезім терезесінен аян бергендей айырылып қалғандаймын, сіздер оның халін жасырмай айтыңыздар», - еді. Мына үкімге: «Ұйқыларыңды деп бұйырды. Олар тізе бүгіп, тәжім демалыс қалдық»1, - орай ұйқы етіп, ант-су ішіп хабарсыз екендерін айтты. шымылдығында жабулы қалпында қалған еді. Пәк жанының таза айнасынан «Шейх Бұрһанеддин Одан соң ол бұл жерден Қылыштың бейнесін көреді (түсінде). Сегіз Иәғашқа көшіп, тағы да Яғни пайғамбардың 46 сәуегейлігінің Қамареддинге жетіп, соғыс бастады. бірін көрді. Оның қасына барып бар Бірақ Қамареддин тағы да жеңіліп ықылас-құрметімен Самарқанға қашты. Әмір Үшқара оның ізіне түсіп сырқат халде қалдырып кеткен сүйікті қалды. Орта жолда Қамареддин сегіз перзенті Әмірзада Жаһангердің шипа нөкерімен қайта бұрылды, бұлар оны табуына Алладан жәрдем сұрауын қоршап, найзаның ұшымын атын өтінді. Шейх айтты: «Алламен бол». жаралап құлатты, өзін де жаралады. Баласы туралы үндеген жоқ. Әзірет Ол әйтеуір жаяу-жалпылдап жүріп, ұйқысынан ояна келе бұл түстің жаралы жанын аман алып қалды. оның көкейіндегідей болмайтынын Болат баһадүр де осы шайқаста қолы­ сезді де, көңілі абыржып жеке хатшысы Құтлықты Сәнг Көлден 59 хатпен жедел түрде хабар [баласы жөнінде] алып келуге жөнелтті. Оны аттандырған соң перзенті жайлы көрген түс оның мүбәрәк көңілін одан әрі мұңайта түсті. Әмірлері мен нөкірлеріне: «Өз баламнан біржола 1 (78-сүре, 9-аят)

нан жараланды. Алланың жазғаны Қос жанары – қос бұлақ көздің жасын болып, сол жолда өрт шықты./76/ тамызды, Болат баһадүр өртті сөндіруге кірісті. Көп қимылдағаннан жарасы Тіршіліктің мәнінен түк қамаған ашылып, соның зардабынан ол қайтыс болды. тәрізді. 22-ӘҢГІМЕ. Мемлекеттің барлық жерінде бүкіл халқы әзіретті жеңіс тойын тойлап, «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ қуанышқа бөлеудің орнына күңіреніп Ханзада жаһангердің қайтыс жоқау айтқан соң мемлекет зар мен азаның мекеніне айналды. Өлең: болуы жайында әңгіме Келген жанға дес бермей, Әзірет Саһибқыран Ата Құмнан Қаза тұтты әскерлер. қайта оралып Сейһуннан өтіп Ұйқыларын қашырды, астанасы Самарқанға жеткенде Қара жерге бас ұрды. мемлекеттің барлық басшылары, Жақын-жуық құсалы, әмірлер мен ақсүйектер қарсы алу Қасірет-мұң қысады. рәсімін жасады. Әзіреті Саһибқыран/77/ бұл Барлық халық қарсы алды ертеменен оқиға қатысты «перзенттеріміз бауыр етіміз»,-дегендей есеңгіреп, сабылып, түңіліп қалды. Алайда тәңірдің заңы әр нәрсенің өлуі ақиқат болса Көдерінен қан ағып, жаппай қара да, тіршіліктің әрі қарай жалғасуы уәжіп екені хақ «сондықтан сабыр жамылып. етушілерді қуандыр»1. «Қашанда олар бір тауқыметке тап болса: біз Алланың Беттеріне жалбырап қара шашы, пендесіміз және оның алдына қайтып барамыз»2, - жанының жарақатына қу шашы, ем болды. Марқұм шаһзаданың құт рухының құрметіне әр түрлі Бетін жыртып жылады, бастарына қайырымдылық істер жасады. Кедей- кепшіктерге ас беріп және мүскіндер құм шашып. мен пақырларға тағам жасатып сада дастарқан жайды. Марқұмның пәк Осылай ел түгелдей бастарына денесін Кешке алып барып сол жерге қара жамылып, қаладан шығып көз жерледі. Оның қабарына өте әсем де жасы көл болып қан толқынында биік кесене орнатқызды. фәрд: келе жатты. Бәйіт: Оның үшін арнап кесене салды Әрі діндар, әрі әділ Жаһангердің қазасы, Бұл – ұлы өлмес падиша салты Гүлдей боп жастық шақта желге Оның ғұмыры жиырма жыл ұшты. болды. Оның артында екі ұлы қалды. Ханзададан туған әмірзада Мұхаммед Көктер сәкісінде жоқтау зары Сұлтан және марқұмның қырқынан шарықтап, бәйіт: кейін Ілияс Йәсуридің қызы Бахт Мәлик ағадан туылған әмірзада Пір Көзін жұмды падишаһ, опық қалды Мұхаммед. мәңгілік. Замана да, басқа да қала берді мәңгіріп. Сөйтіп мұны көрген әзірет Саһиб­ қыран жүрегі іштей сеген жағдайдың ақыры шындыққа айналды. Падишаһтың перзенті – шаһзаданың қазасы, Батты елдің жанына – тұтты оның 1 (2-сүре, 155-аят) 2 (2-сүре, 156-аят) азасын. 60

Ол 777 (1375-1376) жылы, яғни Патша деген Алланың көлеңкесі ұлу жылында қайтыс болды. әмірзада Сайфеддин бұл оқиғадан соң бұл жердегі, рақымсыз фәни дүниенің ісіне ренжіп, әзірет Саһибқыраннан рұқсат Һәм сәулесі жаһанның, сезеді оны алып, Хижазға бет алды. көрдегі. 23-ӘҢГІМЕ. Нұрдан артық дер едім әділдігін бұл «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ Саһибқыранның әскерлерін шаһтың, Қамареддинге қарсы жорыққа аттандыруы жайында әңгіме Жетпейді оған жарығы шамшырақтың он шақты! «Сеждемекен»шаһ үшін аспан әрі мәңгілік, Жақсылық пен жамандық қарар соған мәңгіріп. Сонда солсын әлімнің бар байлығы, сенімі. Әзірет Саһибқыран ұлының Болсын және жанында әлемнің де келіні! қазасына қатты қайғырып патшалық істер мен басқару жұмысына ілтипат Мүбәрәк әзірет Алланың риза­ көлеңкесін түсірмей араласудан шет шылығын алу үшін, әлбетте, халқы­ қалды. ның жағдайын ойлап, әділеттілік орнату ең игі іс екенін түсінді. Өмір салты, тіршілік көз жасына Адамзат арасынан алғашқы әрі ең кемел шыңына жеткен соңғы тұрмайды, пайғамбар да алпыс һәм жетпіс жыл ғибадат етіп өмір сүрудің орнына бір Іркілген жас кірпікке енді қайтіп сағат әділеттілікпен ғұмыр кешуді артық көрген. Бәйіт: құрғайды! Әділ болсаң көңілден шығасың, Өмірімнің ақыры – бір топырақ үйілген, Пайғамбардың сен есігін қағасын. Жылап келіп, кетесең сол жылаған Әзірет Саһибқыран қол астын­ күйіңде! дағылардың бұл жүрек жарды шынайы ықыласпен айтылған сөз­ Аралауға жер үстін арнадым мен дерін қабыл алды. Сөйтіп, бар ынта- жігерін салып, мемлекет жұмысына құмыды!/78/ кірісті. Әскерді жасақтап тәртіпке келтіру жөнінде жарлық берді. Болмаған соң мәңгілік, қайтем Сол кезде Әділшаһ жалайыр алтын тұғырды?! бір топ адамдарымен Қарашық тау­ларында сергел­деңде жүргені Атақты әмірлер мен нояндар жайында хабар жетті. Әзірет Саһибқыран Барат қожа көкілташ патшаның алдына келіп құлдық және Елші Бұғаны он бес атты әскермен оларды ұстап алып келуге ұрып, бас иіп, жер сүйді. Алла жіберді. Олар Самарқаннан шығып, Отырарға жетті. Бір топ қуғыншы/79/ тағала әлемді жаратты және жаһанда Әділшаһты таулардың ішінен іздеп ақыры Ақсума деген жерден ұстап, тәртіп орнату үшін соған лайық өлтірді. Ақсума Қарашық тауының құзартына қарауылдау үшін салынған биік тұлғалы патшалардың дәнекер 61 болуын жөн көрді. Сонда ғана адамзат зұлым-зорлықтан аман-есен болып, өз тіршілігін жасар болар деген Алланың хикметі. Шаһ қылышы қынында ұзақ жатып қалса егер, Бұл әлемде тыныштық орнайды деп ел сенер. Ал семсері қайырып, ешнәрсені шаппаса, Онда мына әлемді, айналаны тат басар.

бағана. Осы жерден Қыпшақ даласын шепке жіберді. Олар тәулік бойы ат бақылап отыратын. шалдырмастан суыт жүріп Ыстық көлдегі Боғамда Қамареддинге Сарбұға дұрыс жолдан тайып, жетті./80/ Кескілескен шайқаста бүлікшілік жасап, екі жылдан соң Қамареддин жеңіліп, қашуға мәжбүр ақылға келіп, ойланып, мәртебелі болды. Жеңімпаз жауынгерлер елді әзіреттің аяғына жығылып, кешірім тонап, тұтқындап, құлдыққа алды. сұрады. Рақымды патша оның Жеңімпаз әзірет Саһибқыран өзінің қылмысын кешіріп, жұртының құт демім Қамареддинді Қошқар билігін өз қолында қалдырды. деген мекенге дейін артынан қуды. Сол жерде әзіретке Тоқтамыш Содан кейін әмірзада Омар шейх оғланнның келе жатқаны туралы пен әмір Ақбұға, Хитай баһадүр тағы хабар жеткізеді. Ол Өріс хан өзбектен басқа да әмірлерге Қамареддинді табу қауіптеніп әзеріттен пана іздеп бет үшін бар күш-қуатты жұмсап, жұмыс алған еді. Әзірет Саһибқыран әмір істеуге үкім берді. Олар бұйрыққа сай Туман мен Темір өзбекке: «оны барынша қимылдап жедел Қаратөбе Тоқтамыш оғланды қарсы алу рәсімін даласында Қамареддинге жетіп, жасауға және толық құрмет, ізет патшаның жарлығына сәйкес ұрысқа көрсетіп алып келіңдер»,-деп бұйрық кірісті, лағыл түстес қылыштың жүзі берді. Өзі Ойнағы арқылы өтетін анардың түсіне айналды. Жаудың жолмен жүріп, аялдады. Өзкентте зәресі ұшып, жүзі қан сөлсіз бозарып аялдап берекелі күймен Самарқанға жел ұшыраған сабандай жан-жаққа жетті. бытырап қашты. Қамареддин қашып, жеңіске ие болған әскерлер, оның Әмір Тұман Тоқтамыш оғланды ұлысын тонап, біраз адамдарын алып келді. Сарай басшылары оны тұтқынға алып, үлкен олжамен әзірет алдына алып барды. Әзірет оралды. үлкен ілтипатпен қарсы алып, той жасап, өткізгенен кейін патшаға Елін сүйген, ел сүйген шаһ әскері тән мейірімділік пен жомарттық танытты. Алтын, гауһар, мал, ат, жеңіскер, түйе, шатыр, жалау, шапан, белдік, қару, қамшы, басқа да бұйымдарды Қай шайқасқа барса да олжалы болып оған және қосшыларына тарту етті. оралар. Мысраһ: 24-ӘҢГІМЕ. оны тіл жеткізіп, қалам жазалмас. «ЗАФАР-НАМАДАН» ҮЗІНДІ Әзіреті оған зор құрмет көрсеткені Әзіреті Саһибқыранның сонша оны ұлым деп атады. көк тектес әрі жұлдыздай самсаған әскерімен Жете, 25-ӘҢГІМЕ. яғни Моғолстанға бесінші рет жорыққа шығуы жайында Әмір Қамареддин ісінің аяқталуы жайында әңгіме әңгіме Әмір Қамареддиннің өмірінің Жеңімпаз әскері мол олжаға соңғы сәттері туралы Моғолстанның батып Жетеден, яғни Моғолстаннан сенімді адамдарының айтуы бойын­ оралған соң әзірет Саһибқыран сол ша ол Көл Кажырде шемен ауруына жылы тағы да Жетеге жорық жасауға шалдығып, дертінің күшейіп ниеттенді. Әмір Мұсаның ұлы Мұхаммед бек ұлы патшаның бажасы болу құрметіне иеленген еді, ол әмір Аббас пен Ақтемір баһадүрді алғы 62

кеткендігі соншылық, кіндік астының біреулерді серік етіп жібергенің терісі жарылып, сұйық зат «сарысу» жөн». тиылмаған. Дәл осы мезетте Әмір Темірдің қолы оған қарай бет Сөйтіп, он екі адамды тобырдан алғанын естіп жатты, алайда оның таңдап оған қосады. Олардың әрқай­ атқа мінп, тізгін ұстауға әл дәрмені сысы әмірлік деңгейге көтерілді. жетпеді. Әйтеуір елі оны бірнеше Олард­­ ың ұрпағы қазір де бар. Мәсе­ күнге жететін азық-түлікпен жанына лен, солардың бірі Жегірак болатын. екі адам және емші қосып, орман Итаршы әмірлері оның ұрпағы. ішіне жеткізген болатын. Қалған Ендігісі – Харезм саудагері. Күнжі кісілер қашып кетті./81/ Қуғыншылар әмірлері оның ұрпақтары. Тағы бірі- оны және оның адамдарын орман чалыштан шыққан аңшы. Оның бала­ ішінен қанша сарылып іздесе де таба лары да әмір болды, олардың лақабы алмай қойды. Біртіндеп халық оның құсшы1 болған. Бірақ олард­ ы Көкіл­ бүлікшілік әрекетін ұмыта бастады. таш деп айтқан. Әмір лауаз­ ымына қол жеткізгендері міне осылар. Он Әмір Темір де көңілі жайланып, екісінен қалғандары әмір болмаса да Моғолстанға алтыншы рет жорық басшылық орынды иемденген. жасауға кіріспеді. Қорытып айтқанда, Моғолстанда тыныштық орнады. Ал, олар Қызыр қожа ханды Бадахшан-Қашғар арасындағы тау­ғ­ а 26-ӘҢГІМЕ. алып кеткен-ді. Ол мекенді Қама­ реддиннің тыңшылары біліп қалған Қызыр хан бин соң, Хотан тауларына қашқан еді. Ол Тоғлықтемір хан өмірінің жерде қалуға да қауіптенген соң Сарыұйғыр,/82/ Черчен және Луб алғашқы кезеңі Катак жаққа бет алған. Он екі жыл жайында әңгіме бойы аймақты паналады. Қамаред­ диннің көзі жойылған соң халық Бұрын айтылғандай, Тоғылықтемір өзіне хан іздей бастайды, әмір ханның кенжесі Қызыр қожа ханды Хұдайдад әлгі аймақты кісі жіберіп емшектегі кезінде әмір Хұдайдадтың Қызыр қожа ханды алғызды. Ел- шешесі Мираға Қамареддиннің жұртты жинап оны хан етіп сайлайды, зұлымдығынан құтқарған еді. Қы­ моғол мемлекеті мен хандығының зыр хан он екі жасқа толғанда бейнесі шырайлана түседі. Моғолстан Қамареддиннен қауіптеніп оны істері өрлеп, көркейіп, Әмір Темір­ Қашғарға алып кетті. Әмір Хұдайдад мен бейбіт келісім жасасады. Әмір оған жанына сенімді қызметкерлерін Темірге хан тұтымынан шыққан серік етіп қосуға ниет етті. Бірақ Тәуәкел ханымды аттастырады. Мираға оған қарсы болып мынандай «Зафар намада» бұл жайында ұзақ кеңес берді: «Өз нөкірлерінің ішінен баяндалған. ешкімді оған серік етпеген. Өйткені осы орайда ол (Қызыр) хан бола қалса, Қысқаша айтқанда: хан патшалық бұл әлжуаз ел беделге ие болады, құрып тұрған уақытта Қытай еліне беделді болған соң саған және сенің ғазауат соғысын ашады. Тұрфан, балаларыңа жау болады. Олар ел Қарақожа екі ірі маңызды қалаларын бізді менсінбейді деп ойлап қалып, басып алып, ислам дінін таратады. негізгі шаруаны нөкірлер тындырады Ол жер қазірде ислам дінін тұтынады. дейді де жауласа бастайды. Сол үшін Қашғардан кейінгі моғол ханының жақын адамдарыңның орнына бөтен астанасы сол жерде. Сол өлкені 1 Құсшы 63

ғазауат соғысы кезінде [Қызыр хан] мәңгілік мекенінде жаны жай тапқан шариғат жолымен бөліп, үлестерін еді. «Зафар-намеда» жазылғаны алған деп айтады. Хан үлесіне былай: Әмір Темір батыс және бір [бөлік] атлас пен бір сұр сиыр солтүстік елдер тынышталған соң тиіпті. Бұл аймақты ол бір кездері назарын Шығыс елдеріне салған. Тоғылықтемір хан қабылдаған ислам Ол жақтағы ең ірі мемлекет Қытай дінінің жоралғысы бойынша билеген. болатын. Ол әскерін жасақтап, тәртіпке келтірді. Оны айтып жату Әмір Темір оның уақтысында 64

ұзақ әңгіме. Қорыта айтқанда, сегіз аяқтағанша кериас жиегінен(хан жүз мың әскер шақырылып, жеті шатырының шегінен) бір ақ киім киген жылдық жем-шөп дайындап, Ирак кісі қара атпен шауып келе жатқанын пен Рұм (Кіші Азия-ауд) жорығына көздері шалып қалды. Ол келе бере, шыққандай әскерін жабдықтап халық салтына сай үй алдындағы дайындады. Қытай мен Мауараннәһр шылауханаға тоқтап, әдет бойынша аралығын онша өркен жая қоймаған аттан түсу керектұғын. Алайда ол өлке болғандықтан азық-түлік сол аттан түспеген күйі, елдің айғай жеткілікті болу үшін «әр адам басына салып тоқтауына қарамастан, хан екі сауын сиыр, он сауылатын ешкі алдына бір-ақ жетіп/84/: «Әмір Темір алсын» деп әмір берді. Азық-түліктері Отырарда өлді!» - деп жар салды біткен кезде сиырдың сүтін ішсін, сүті да қайта шауып кетті. Жұрттың: біткен кезде етін жесін деді. Бәрін «тоқта, хабарды нақтап айт»,-деген жөнге келтіріп, Самарқаннан жүріп айғай-шуын құлаққа ілмей шауып кетті. Сол жылы Түркістанда/83/ кете берді. Оның соңына түскен қысталды. Қызыр хожа ханға қуғыншылар шаңына да ілесе алады. адам жіберіп, бар мүмкіндіктерді Бұл хабар сол күйінде анық-қанығы пайдаланып, егін салып, әскерге азық мәлім болмай қала берді. Содан даярлауды тапсырды. қырық бес күннен кейін Әмір Темір Отырарда қайтыс болды деген анық Әкемнен <Алла оның жүзін жарық хабар жетті. Әмір Темір дүние салып, етсін> әлденеше рет естігенімдей оның жанын жегідей жеп күйзелткен Моғолстанның әйгілі аймағы Көктө­ қайғыдан біржолата құтылды. бе де (Күлтөбе) ерте көктемде бие байланып алғашқы қымыз Ханның (Қызыр) туған күні 770 дайындалып, моғолдың ежелгі салты (1368-1369) жыл, ал бұл баяндалып бойынша қымыз ішу тойы жасалады. отырған оқиға 807 (1405) жылы болған. Сонымен Қызыр қожа хан Әмір Хұдайдад қымыз құйылған Әмір Темірден қанша жылдан кейін кесені хан алдына ұсына берген кезде қайтыс болғаны белгісіз. <Алла мемлекеттің басшы қызметкерлері біледі> Алайда хан таққа отырған Әмір Темірдің елшісі келгенін және соң әмір Қамареддиннің үстемдік елшінің әкелген хабарын айтып әрекеті және әмір Темірдің бұйрық­ берді. Оны естіген хан: Әмір Темірге тары мен тапсырмаларынан құтылып, қарсы келу қиын, қоналқа мен сауын билікті мықтап құрды. Әрі ұмыт беріп, алым-салық төлеу керек, - деді. болып бара жатқан билік қағидаларын Қымыз кесесін қолына ұстап тұрып, реттеп, жаңғыртып, мемлекет іргесін қатты ойға кетті. Әмір Хұдайдад барынша нығайтты. Соның бірі Әмір дәл қазір қымызды ішіп тыныш Хұдайдадтың істеріне қатысты еді. дем алу керек деді де мына бәйіттің Әмір Хұдайдадтың арғы атасы мазмұнына орай: Өртебура Шыңғыс хан заманында оның жарлығы бойынша жеті Қайғы бұлты аспанды тұрған кезде артықшылық мансап алған. Біріншісі – дабыл, екіншісі – ту, түрікше «түмен торламай, туғ» немесе нақара – керней, үшіншісі - өз қызметшісінің екеуіне ол «қосын Болашақта көрерміз деп, алдын ала туғ» тапсырады. Әр «қосын туғ» «чарбар туғтан» тұрады, төртіншісі – ойланбай. ханның мәжілісіне қарқару алып кіре алады. Хан мәжілісінде моғол Сонан соң былай: «Бір алманы аспанға лақтырсаң, төменге түскенше 65 «хақ тағаланың мыңдаған рахметі жауар, әзірше бұл сәтті көңілді өткізу керек», -деп айтқандай сөзін

дәстүріне Көре ханнан басқа ешкімге лыққа қол қойды. Мен сол қарумен отыруға рұқсат етілмеген, Тоғылықтемір ханның/86/ жарлығын бесіншісі – бұғы не қоян аулауға көрген едім. Ал ол дерек ретінде шыққанда нөкер болып қатысуына атадан атаға өтіп, әкемде <Алла оны рұқсат етіледі. /85/Оны түрікше тозақтың отынан құтқарғай> қалған «Бөдене көздеуші мен қоянды қоршап еді, Шаһибек ханның аласапыранында алғандар сол алаңнан шықпауы жоғалып кеткен. Жарлық көктем керек» делінеді. Алтыншысы – мезгілінде, доңыз жылы Құндызда моғолдардың ұлысына әмір болады моғол тілінде әрі [Моғол] графика­ және ол моғол ұлысының сардары сымен жызылған еді. Осыған сүйене деп жарлықтарда тіркеледі. Жетіншісі отырып Тоғылықтемір ханның Құн­ - әмірлер бас қосқанда ол диванның дызға дейін билік еткенін болжаған басында, ал [әмірлер] екі жағынан бір болатын. Ханның өмірі жайында жебе бойы төменірек отырады. ешкім ешнәрсе білмейді, ол туралы «Зафар-намеда» жызылғандардың Шыңғыс ханның Өртебура берг­ ен бәрін мен осы «Тарихта» келтірдім. жарлығындағы жеті артықшылығы (мәртебесі) осындай еді. Әмір Болат­ Ал енді Қызыр қожа хан әмір шы қалмақ жерінен Тоғылықтемірді Болатшының ұлы әмір Хұдайдадтың алып келіп, хан тағына отырғызғаны күш-қажыр жұмсауымен әмір туралы бұдан бұрын айтылды. Содан Қамареддиннің үрейлі қастанды­ Тоғылықтемір сол жеті артықшы­ ғынан құтылып, хандық тағына лыққа тағы екеуін қосып, тоғыз отырғанда ұлы атасының жеті артықшылыққа жеткізген. Бірі – артықшылығын қайта жаңартып, қосынның әмірін яғни мың нөкері әмір Хұдайдад істерін реттеуде бар әмірді ханға айтпай-ақ басшы­ бұрынғы тоғыз артықшылыққа тағы лыққа тағайындауға, не жұмыстан да үш артықшылық қосып, он екіге босатуға еркі бар және ол үшін хан жеткізді. Біріншіден, той күні ханның үкімі қажет емес, екіншісі - әмір үш жасаулы ат үстінде сап түзеп Болатшының ұрпақтары тоғыз қыл­ тұрады. Ал әмір Хұдайдадтың бір мыс жасағанға дейін жауапқа жасауылы сп түзеп тұрады. тартылмайтындығы. Олардың ішінен Екіншісіден, той күндері бір кісі біреуі тоғыз қылмыс істеген кезде ханның оң жағында шарап құйылған оны ақ боз жабағыға отырғызып, кесесін ұстап тұрады және әмір жауапқа тартылатын орынға алып Хұдайдадтың сол жағында бір кісі келеді. Аттың аяқ астына құрмет шарап кесесін қолына ұстап тұрады. көрсету үшін тоғыз ақ киіз төселді Хан және Хұдайдадқа арналған екі және оның сөзін берлас руының әмірі кесе оларға беріледі. Үшіншіден, ханға жеткізеді, ал ханның сөзін жарлық хатына мөр қойылғанда: арканут руының әмірі жеткізіп тұрды. Жарлық біткен жерге әмір Хұдайдад Тергеу жасап, оның тоғыз қылмысы мөрі қойылады, сол сөйлем басталар анықталып, кінәсі дәлелденгенде жерге хан/87/ мөрі басылады. Осы он оған өлім жазасы кесіледі де күре екі артықшылыққа Қызыр қожа хан тамырын қиып жібереді, әлгі екі әмір әмір Хұдайдадтың атына жарлық әбден жаны шыққанша екі жағынан берді. ұстап тұруға тиіс. Әбден қансырап жан тапсырған кезде әлгі екі әмір Он екі артықшылық әмір жылап-сықтап денесін алып кетеді. Хұдайдадтан кейін баласы әмір Мұхаммед шаһ көрегенге өтті. Әмір Тоғылықтемір осы нақты тоғыз Мұхаммед шаһтан кейін немере артықшыл­ ықты дәлелдейтін жар­ інісі әмір Саид Әлі көрегенге өтеді. 66

Әмір Саид Әліден кейін оның ұлы 27-ӘҢГІМЕ. Мұхаммед Қайдар мырза көрегенге өтеді. Ал Мұхаммед Қайдар мырзадан Мұхаммед хан кейін оның баласы Мұхаммед жайында әңгіме Үсейін мырза көрегенге өтеді. Бұл Мұхаммед Үсейін көреген мен пақыр Бұл Мұхаммед хан, Қызыр Мұхаммед Қайдардың әкесі болған. қожа ханның баласы. Қызыр қожа Ел арасында Мырза Қайдар атымен ханның Мұхаммед ханнан басқа да танымал болғанмын. балалары болған. Шәмһ-е Жаһан хан және Нақыш-е Жаһан хан т.б. Әкем <Алла оны тозақтың отынан Әу баста Есенбұға ханнан кейін, құтқарғай> шәһид(шейіт) болған соң Тоғылықтемір ханнан басқа, моғол немере ағам Сейіт Мұхаммед мырза жұртында шағатай хандарынан ешкім шейіттердің сұлтаны сұлтан Саида қалмаған еді, бұл жағдай бұрын ханға барып қосылды. Саид шейіт айтылған-ды. Тоғлық Темір ханнан <ұжмақ гүлзарында мәңгі болғай> кейін әмір Қамареддин Тоғылық немере ағама бұл артықшылықтарды Темір ханның барлық балаларын бекітіп берді. Ол жайлы осы «Тарих-и өлтірді. Тек қана Қызыр қожа хан Рашидидің» екінші кітабында қалған-ды. Қызыр Қожа хан туралы толық айтылады. Осындай бұл тол­ ық мәлімет моғол аңыздарында артықшылықтардың қолданылуы. сақталынбаған. Қорытып айтқанда, Шыңғыс хан кезінде басталып 625 маған мәлім болғаны, ханның ата- һижри қәмәри (1227-1228), [Сұлтан бабаларының өмірбаяндары толық Саид] хан қайтыс болғанға дейін және айқын емес. Сондықтан Қызыр қо­ менің немере ағам мұхаррам айында жа хан балаларының ішінен моғол 940 (тамыз 1533) жылы мерт етілгенге хандарының ең соңғысы осы Мұхам­ дейін созылды. [Сұлтан Саид] мед хан. ханның хандық кезеңі аяқталып, хандық кезек сұлтан Рашидке Мұхаммед хан дәулетті, мұсылман жеткенде ол ата бабалар тәртібін пейілді, әділ, іскер билеуші болды. жоюға үкім берді. Жаратушының Көпеген жақсы істерді жүзеге асыр­ даңқы артсын. Өйткені кезек маған ды. Сондықтан Оның мүбәрәк кезін­ келген кезде мені біреуге құлдықта де моғол ұлысының көп бөлігі ислам болудан, әйтеуір бір ханға мұқтаж дінін қабылдады. Исламды пір тұтып, болудан құтқарды. Себебі Алланың дәріптегені соншалықты, егер бір шексіз ілтипатының бір ұшқыны бұл моғол басына сәлде болмаса, оның дүние және ақыреттен құтқарады. кәллесіне таға шегесін қағатын еді. Осылайша мені күйбең тіршіліктің құлдығынан құтқарғандай жан Мұндай іс-әрекеттерді ол көп дүниемді бәрінен азат етіп, өзіңе жасаған <Алланың шапағаты кіріптар қылғай. Рубаи: тисін> Моғолдарда әмір Құдайдад өз қолымен алты әмірді таққа Әй Алла, барлық халықты маған анайы отырғызған деген сөз бар. Солардың бірі – осы Мұхаммед хан болатын. қылғайсың,/88/ Мұхаммед хан Шатыр көл Әлем жұртынан мені бөліп, жақсыға асуының солтүстік/89/ жағына керуен сарай салған. Сарайды тұрғызған сай қылғайсың. кезде пайдаланған керемет үлкен тастар Кашмир ғимараттарынан Көңіл көзімді әр тарапқа қаратпай, бір басқа еш бір жерде кездеспейді. Бұл керуен сарайдың кіреберіс аркасы жаққа қаратғайсың, 67 Көңіл қошымды да бір жаққа, бір бағытқа қылғайсың.

жиырма кез. Дарбазадан өтіп отыз екеуі бақталас болды. Ол жөнінде кез жүрген соң, сол жерде биіктігі кейінірек сөз қозғаймыз. Ол жиырма кез өте тартымды күмбез Шир Мұхаммед ханнан ұзағырақ тұрғызылған. Күмбездің алдында патшалық құрды. Мырза Шахрухпен есік бар, күмбез бен көше айналасына замандас болатын. тып-тиянақты бөлмелер салынған. Оның батыс жағына биіктігі он бес 29-ӘҢГІМЕ. кез мешіт тұрғызған. Жайдын бір- бірімен байланыстырып жатқан Уәйіс хан өмірінің жиырмадай жапсары бар. Бәрі тастан бастапқы жасалынған және маңдайшалары да тұтастай тастан істелінген. Кашмир кезеңі жайында әңгіме ғимараттарын көрмегенімше бұл құрылыстарды өте ғажайып көрі­ Сұлтан Уәйіс хан әкесі Шир Әлі нетін. Ол Шатыр көл асуын керуен оғлан қайтыс болған соң немере сарайдың атымен «тас рабат асуы» ағасы Шир Мұхаммед ханның дейді. жанында болды. Алайда кәмелетке толған соң немере ағасынан кетіп Мұхаммед хан заманында Мауар­ қазақылық дәстүр бойынша әртүрлі ан­н­ әһрды мырза Шахрухтың атынан жерлерде болып жүрді. Осындай мырза Ұлықбек биледі. Ол обсерва­ мақсатты көздеген моғол ұлысының тория және «Зинж-е көрегенидің» өзін баһадүр санар жастары оған иесі болған данышпы патша болған. жақындасты. Солардың бірі – менің Хорасан мен Иракта мырза Шаһрух атам әмір Сейіт Әлі болатын. Мен патша болды. Тарих жылнамасында Уәйіс ханға немере жиен болатынмын. оның [Ұлықбектің] туған және өлген Ал әмір Сейіт Әлі менің бабам. Міне күні белгісіз. Егер де сол кездегі осы әмір Сейіт Әлі, Сейіт Аһмед даталарды салыстырар болсақ, ол мырзаның, ал Сейіт Аһмед мырза шамамен 860 һижри қәмәри (1455- әмір Хұдайдадтың баласы болып 1456) жылдары қайтыс болған. <Алла табылады. Бұл жерде әңгіменің біледі>. ретіне қарай әмір Сейіт Әлі туралы жаза кеткен жөн. 28-ӘҢГІМЕ. 30-ӘҢГІМЕ. Шир Мұхаммед хан бин Мұхаммед хан жайында Әмір Сейіт Әлі және оған қатысты әңгімелер әңгіме Мұхаммед ханның Шир Мұхам­ Әмір Хұдайдад жоғарыда айтқа­ мед хан және Шир Әлі оғлан және нымыздай, Моғолстанда хандардың басқа да балалары болған. Шир қызметінде болды. Қашғар – Хұдай­ Мұхаммед хан әкесі Мұхаммед хан дадтың ата мекені-тін. Ол Шыңғыс қайтыс болғаннан кейін тәуелсіз хан ханнан аталарына иқта() ретінде болды. Оның билік құрған кезінде (иқта:берілген жер үлесі. ауд) еді. халайық/90/тыныш әрі мамыражай Бұл туралы екінші кітапта Қашғар тіршілік етті. Оның бауыры Шир туралы айтылатын тарауда жазылған. Әлі оғлан он сегіз жасында қайтыс болып, хан тағына отырып үлгермеді. Әмір Сейіт Аһмед /91/ кекеш Одан Уәйіс хан атты жалғыз мұрагер болғандықтан оның сөзін түсіну қалды. Уәйіс хан Шир Мұхаммед қиын еді, тек оны ден қойып, үлкен ықыласпен тыңдау керек-тін. 68

Құлағының да мүкісі бар болатын. Сейіт Аһмед мырзаның ұлы Әмір Сондықтан оған бір нәрсе айту үшін Сейіт ірі кісі еді. Әмір Хұдайдад қаттырақ сөйлеуге тура келетін. Оны Сейіт Әліні басқа балаларынан атасы [Хұдайдад] Қашғарға билеуші гөрі жақсы көріп, ерекше құрмет етіп жіберді. Ол Қашғарда ұзақ уақыт көрсететін еді. Әмір Сейіт Әлі билік құрды. Қашғарда қожа Шәріп қуатты, ер жүрек, парасатты, теңдесі деген нәзік, сүйкімді кісі болған. Сол жоқ батыл еді. Сондай-ақ Сейіт Әліні үшін халқының бәрі оған барып, өз «әліп» деп атаған. мәселелерін айтып, кеңес алатын. Ол Сейіт Аһмед мырзаға ренішті Әмір Сейіт Әлі, Есенбұға ханның еді. Сондықтан Мырза Ұлықбекті қызын ұлы Мұхаммед Хайдар паналап Қашғарды оған тапсырған мырзаға алып бергені жөнінде еді. Содан Әмір Сейіт Аһмед айтылады. Мен оны бір шегені бөлме қашғардан қашып, әкесіне барды. дуалының бұрышына қаққанын Содан көп ұзамай қайтыс болды. көрген болатынбын. Онда: егер бір кісі тік тұрып, екіншісі оның иығына аяғын қойып, бойын түзеп, қолын созғанда әлгі бұрышқа қолы бір кездей жетпей қалатын. Бұл әңгіменің мақсаты әмір Хұдайдад Сейіт Әліні басқа балаларынан не үшін көбірек жақсы көретінін көрсету/92/ болатын. Сол күндері Темір мырзалары әулетінен шыққан Аһмед мырза атты әлде біреу Мырза Шаһрухтың қолынан осында қашып келген еді. Оның қарындасына әмір Сейіт Әлі қатты ғашық болады. Сол себептен әмір Хұдайдад және басқа кісілер құда түсіп барса да қыз көнбеген. Ол: «Мен Моғолстанда тұра алмаймын, егер менің уәлаятыма барам десе ғана келісемін», - деп шарт қойған. Ол қыз көп ұзамай өз еліне бет алды. Әмір Сейіт Әлі де онымен жол серік болды. Әндіжанға жеткеде, Мырза Ұлықбек адам жіберіп Аһмед мырзаны өлтіртті де, қарындасын өзі некелеп алды. Әмір Сейіт Әліні Самарқанда түрмеге салды. Түрмеде бір жыл отырды. Содан соң мырза Аһмед іш ауруына душар болып, хал үстінде жатты. Мырза Ұлықбек емшілерге қаратса да еш дауасы болмады. Бір кісі бір күні қымыз алып барды. Мырза [Сейіт Әлі] емшілерден еш ем қонбаған соң қымыз ішуге рұқсат сұрады, олар басқа емдердің шипасы болмағанын көріп, енді бәлкім қымыз оның табиғатына сай келер 69

деп қанша сұраса да беріп отырды. бет алды. Әлгі кісі әкіммен бірге Сол сәтінде-ақ қымыздың игі әсері қайта келіп, әмір Сейітті іздеген кезде байқалады. Ертесінде тағы қымыз атын және ер тоқымын ғана көрді. берді. Сонымен мырза Сейіт Әлі Сұрастыра келе жаяу шығып кеткені аурудан құтылып, беті бері қарады. мәлім болғанымен таппай қойды. Сол мезетте Мырза Ұлықбек Әмір Сейіт Әлі бір топ дәруіштерге мәртебелі әкесі мырза Шаһрухтың қосылып жүзін жасырған күйі қызметіне бара жатқан еді./93/ Әмір Ташкентке жетті. Дәруіштер әмірге Сейіт Әлі жазылған соң оған ат пен «Оштур Әбдал» (игілікті түйе) деп ер-тоқым, қару-жарақ берілсін деп ат қойды. Өйткені әркім артық жүгін әмір етті. Хорасанға жолдас қылып оған артып келе жатты, осылайша әлі өзімен ала жүруге әрі Хорасан еліне де Йәнгі деп аталып жүрген Таразға Моғолстанда қандай жаудың бар дейін жетті. Онда аспаб-е кәһәф екенін көрсетуге ниет етті. Бір түні мұрат тұтып жүрген шейх моғол Қаршыда мырзаның [Ұлықбектің] арасында Ишан мүлкет ата(мемлекет жатын бөлмесінің жанынан бір топ ата) деп аталатын кісі Әмір Сейіт шырақ ұстағандар өтіп бара жатты. Әліні танып қалды. Ол Шадике атты Шырақтың сәулесі бөлмеге түскенде баласын әмірге жолсерік етіп, Сейіт қасында жатқан әмір Сейіт Әлінің Әліні Моғолстанға Әмір Құдайдадқа ұзындығы он төрт жұдырық болатын жеткізді. Осы Шадике шейх, әмір жебесін байқап қалды. Содан кейін [Сейіт Әлінің] жақын сырлас ол: «Сейіт Әлі мына жебені маған адамдарының бірі болды. Содан жұмсап, өлтіріп кетіп қалса, оған «Опалы Шадике» атанды. Қазіргі кім қарсы тұрады?» деп қауіптенді. уақыттың өзінде одан ұрпақ бар, Осыдан соң ол Әмір Сейіт Әліні бірақ олар мұндай құрметке ие бола шақырып алып: «Сіздің Хорасанға алмады. баруыңыз өте қиын болуы мүмкін. Сондықтан Самарқанға қайтып Қысқасы, Әмір [Сейіт Әлі] мәрте­ оралғаныңыз жөн. Мен Хорасаннан белі атасы Хұдайдадтың хұзырына оралған соң Моғолстанға баруыңызға жеткенде сол күндері сұлтан Уәйіс рұқсат етемін. Сіз біз бен Шир хан өз немере ағасы Шер Мұхаммед Мұхаммед хан арасында дәнекерші ханнан бөлініп қазақ болып жүретін. болып, бейбітшілік орнатуға өз Әмір Хұдайдад әмір Әліге: «сен үлесіңізді қосатын боласыз?», - деп Уәйіс ханның жанына барғаның кері қайтуға рұқсат етті және жанына жөн болар, өйткені мұнда жүрсең жолдас етіп бір кісіні қосты және: зая кетесің»,- деді де оны /95/алпыс «Әмір Сейіт Әліге құрмет көрсетіп адамнан тұратын бір топ жастармен оны сақтасын» деді. Өзі ол кісіге: Уәйіс ханның жанына жіберді. «Самарқанның әйгілі әміріне Сейіт Әліні тұтқынға алсын» деп астыртын Әмір Сейіт Әлі, Уәйіс ханның тапсырды. жанында игі қызметтер атқарды. Хан өз қарындасы Ұзын сұлтан Әмір Сейіт Әлі жол бойы ханымды әмір Сейіт Әліге некеледі. Самарқанға жеткенше жолсерігінің Әмір Сейіт Әлінің жақсы мінездері жүріс-тұрысынан оның ниетінің адал Уәйіс ханның жұмыстарын атқаруға емес екенін түсінді./94/ Жол серігі өте ыңғайлы еді. Оны әңгімелеу Самарқанға келген соң мұны бір аса ұзаққа созылады, бірақ оның кісінің үйіне қалдырып, өзі әкімге кейбіреуі Уәйіс хан жайлы хикая жолығуға кеткенде, бұл да үйден баяндағанда айтылар. шығып жаяу-жалпылдап Ташкентке 70

31-ӘҢГІМЕ. қоршап алып, таң атқанға дейін қолына түскен адамдарын өлтіріп Шер Мұхаммед хан мен маңайды сүзіп іздесе де оны таба Уәйіс ханның ара-қатынастары алмады. Күн шығып, нұр сәулесін шаша бастағанда Шер Мұхаммед хан жайында әңгіме ортада көрінген сәтте оның адамдары төңірегіне жиналды, оны көрген Уәйіс хан немере ағасы Уәйіс хан қаша бастап, жаудың Шир Мұхамед ханнан іргесін қуғыншыларынан азар-безер болып, ажыратқанын бір топ жастар оған әрең құтылды. Жалпы айтқанда, Шер қосылғаны жайлы айтқанбыз. Шер Мұхаммед қайтыс болғанша үнемі Мұхамед ханның қашық емес жерде қорқыныш, үрей халде күн кешті. қазақылық салтпен тіршілік кешті. Шер Мұхаммед өз ажалынан қайтыс Уәйіс хан біраз уақыт Луб, Катақ болды да ақырында хан тағына Уәйіс және Сары ұйғырда қоныстанды. ханның қолы жетті. Сол күндері қарындасы Ұзын 32-ӘҢГІМЕ. сұлтан ханымды Әмір Сейіт Әліге ұзатып жатқан кез болатын. Әмір Уәйіс ханның хандығы Әлі той жасау үшін аңға шығып, екі жайында әңгіме бұғы атып алып, соның етімен той жасады. Бұл тойдың ұлан-асыр мол Хандық кезек Уәйіс ханға жетті. жасалғанын осы бір ғана мысалдан Ол өз тұқымының ішінде шын пейілді көз жеткізуге болады. мұсылман, отаншыл, іскер және ержүрек адам ретінде ерекшеленіп Ол аймақта бұдан басқа айтар­ тұрды. Хан мұсылмандарды моғол­ лықтай оқиға болған жоқ. Сондықтан дардың жорығынан қорғап, олармен ол Түркістанға аттанып кетті. шайқасты. Қалмақтармен іргелес Сол кезде Түркістанда әмір шейх болғандықтан кәпірлерге қарсы үнемі Нұреддин ибн Сар Бұға қыпшақ соғысып келді. Ол көбіне жеңіліске әкім болатын. Ол Әмір Темірдің ұшырап отырса да жиһад соғысынан ұлы қолбасшыларының бірі еді. бас тартқан емес. Сондықтан екі рет Онымен қарым-қатынаста болды. кәпірлердің қолына тұтқынға түсті. Ал онымен Шер Мұхаммед хан арасында дұшпандық болғандықтан Біріншісі –/97/ Мыңбұлақ деген Уәйіс ханмен жақындасып, оған жердегі соғыста қолға түсті. Оны қызы Дәулет сұлтан бегімді беріп, тұтқындап Исан Тайшыға алып оған Шер Мұхаммед ханға қарсы барған болатын. Тайшы: «Егер ол келіп, шайқасуға көмектессін деген шын мәнінде Шыңғыс ханның ұрпағы ниетпен тұрмысқа бергенді. болса, маған бас имей, нөкер ретінде қабылдар», - деп іштей ойлады. Уәйіс хан оның немере ағасы Шер Ханды алып келгенде Исан Тайшы Мұхаммед бір-бірімен ұзақ уақыт аттың үстінде болатын. Аттан түсіп, жауласып жүрген./96/ Көбінесе бас иіп жақындады, сонда хан одан Шер Мұхаммед хан жеңіске жетіп бетін бұрып алып кетті. Қолын да отырды. Бірде Шир Мұхаммед берген жоқ. Осыдан кейін-ақ Тайшы хан Моғолстанның Қараң Қаңлық оған қатты сеніп, оны құрметтеп, атты мекенінде болғанда Уәйіс хан оның хан болып қалуына рұқсат алыстан айналып келіп түн ортасында етті. Ханнан: «Неге бас имедіңіз?» - оған жеткен. Олар төрт жүз адам деп сұрағанда, ол былай деп жауап болған. Айғай-шу естілген бойда Шер Мұхаммед хан суға секіріп 71 қашып кетті. Уәйіс хан қосынды

берді: «Егер ол қасына жай келгенде атынан түсіп, оған берді де, өзі жерге мен қорқып бас иер едім, бірақ ол етбетімен жата қалды. Кәпірлер оны кәпірлердің ескі салты бойынша өлдіге санады да, бәрі оның басына бас иіп, сәжде ете бастады. Ал жиналды. Жақындаған кезде әмір «шәһадәт» уақытында кәпірге жылы орнынан атып тұрып, олардың бірін жүзбен бас ию мұсылмандыққа шап беріп ұстап алды. Бағына орай, жатпайды, сондықтан бас имедім»,- ол беделді біреу болып шықты. Әмір деді. Хан дін жолында берік және оның тонынан ұстап/98/ жүріп өзіне адал болғандықтан, соның қасиетінің айнала қалқан етіп алды, өзі ханның арқасында бұл бәледен құтылды. шылауында жаяу жүріп отырды. Сондықтан әмірге оқ ата алмай Тағы бір рет Моғолстан келе жатқан жауларымен алысып, шекарасының ең шеткі мекені Биш бір фәрсәх(алты шақырымға тең Кабада Исан Тайшымен соғысып, қашықтық-ауд) жер жүріп, Іле суына ол жерден қайта жеңілді. Аты да жетті. Қалмақты суға тастап, хан жарақаттанды. Хан жаяу қалды. атының тізгінін қолына алып суға Оны тұтқынға аларда әмір Сейіт Әлі 72

түсті. Су әмірдің төсіне дейін жетті. төртіншісі – Даруға аймағы, бұл да Басқа адамдар суға батып кетті. Хан Хотанда, бесіншісі – Кукұт (кукұнұт- аты жүзіп келе жатты. Ханның аты кукуфет..б) аймағы, бұл да Хотанда. жүзіп келе жатты, Әмір хан атының басын жоғары ұстап жүріп, ханды ат Сұлтан Уәйіс хан тағы бір рет үстінде хандық шапанды иығынан Тұрфанда Ишан Тайшымен соғысып түсірмей судан өткізді. Сол күні көп жеңіліп, тұтқынға түсті. Ишан Тайшы адам суға батып кетті. айтты: «Бұл ретте сені жайдан жай босатпаймын. Құныңа өз қарындасың Мынадай бір әңгіме айтылатын: Мәхтұм ханымды беруге тиіссің!». Ханның екі немере бауыры бар Хан Мәхтұм ханымды беріп құтылуға болатын: бірін – Асан сұлтан, мәжбүр болды. Ел аузында мынадай екіншісін – Лұқпан сұлтан деп сөз таралған: хан қалмақпен алпыс атайтын, біріншісі қызыл шапан, бір рет шайқасып, тек бір рет қана екіншісі көк шапан киетін. Суға жеңіп шыққан, одан соң жеңіліске түскенде екеуі де бата бастайды. ұшыраған <Алла біледі>. Әмір Сейіт Әлі бір қолымен ханның атының шылауын ұстап, екінші Маулана Қожа Аһмедтен хан қолымен батып бара жатқан әлгі нағыз тақуа болған дегенді талай рет екеуге екі рет қолын созып, құтқарып естігем. Ол жыл сайын Тарым, Луб, қалуға тырысса да, шамасы жетпеді. Катак маңайында жайылатын дала Хан айтты: көпке дейін олардың түйелерін аулауға аңға шығатын. шапандарының етегі су бетінде Ол жайлы толықтай екінші кітапта қызыл, көк болып алыстан көзге баяндалады. Ұстаған түйенің жүнін түсіп бара жатты. өзі күзеп, шешесі Сұлтан Хатунға алып барып беретін. Ал шешесі жүнді Осы оқиғадан кейін Уәйіс хан иіріп, ханға күрте пен дамбал тоқып әмір Сейіт Әліге еңбегі үшін бес беретін. Хан ол киімдерді амлсыз жүлде берді. Әр бір жүлдені бір ісі киіп,үстіне шапанын жамылатын. үшін. Біріншісі - өзі жаяу қалып, ханға атын түсіп бергені үшін. Тұрфанда су тапшы/100/ Екіншісі – қалмақты тұтқынға болғандықтан хан өзі егіншілікпен алғандықтан. Үшіншісі – бір фәрсәх айналысып, арықтан су алғызбай, бойы қалмақты қалқан қылып өткені құдық қаздырып, содан су тартып, үшін. Төртіншісі – шапан жауып, егіндікті суғаратын. Маулана [Қожа ханды ат үстінде Іле суынан өткізген Аһмед] өзінің немере ағасы туралы үшін. Бесіншісі – бір қолымен хан маған айтқан еді: «Аптап ыстықта атының тізгінін ұстап тұрса да, ханның жалшыларымен құдықтан екінші қолымен бар шын пейілімен су тартып, құмыраларымен егісті батып бара жатқан бауырларын суғарғанын жиі көретінбіз. Оның құтқаруға екі рет қол созып егінінің көлемі шамалы болатын, тырысқаны үшін./99/Сосын хан: он хәруардан(хәруар: 300 кг-ауд) «Мен әмірдің керемет күш-қуатына ешқашан асқан емес. Жылдық сенемін. Егер екі бауырымның біреуі азығына ғана жететін». қолына ілінгенде оны да судан алып шығарып алар еді»,-деп сөз айты. Бұл Уәйіс хан маулана Мұхаммед бес игілікті ісі үшін оған бес аймақты кашанидің мүриді (шәкірті) болатын. жүлде ретінде сыйлады. Біріншісі Маулана Мұхаммед болса әзірет – Түркат, екіншісі – Һибәт(тууен- қожа Асан Аттардың мүриді еді. ұйғыр аудармасы) Шеранут, үшіншісі <Топырағы торғалы болғай>. – Хотанда орналасқан өзбек аймағы, Қожа болса әзірет қожа Баһааддин Нақышбандидің мүриді болған. Олардың ең басшы пірі қожа 73

Баһааддин Нақышбәнд таза киел жан кезінде ағайындарының атымен еді. Сұлтан Уәйіс хан патшалық құрып көшетін болған. Әскери жорық тұрған уақытында, өмірін осылай жағдайы да осындай еді. Оның шарапатты өткізді. Әмір Хұдайдад иелігінен түскен табысы мұсылман осы дәулетті хан заманында Меккеге тұтқындарын құтқарып қалуға барған. Моғолдардың ауызында әмір жұмсалатын. Сол заманда моғолдар Хұдайдад өз қолымен алты ханды Түркістанға үздіксіз шабуыл таққа отырғызды деген әңгіме кең жасайтын. Шаш және Әндіжан тараған. Олардың алғашқысы Қызыр шауып, мұсылмандарды тұтқындап қожа хан, ол туралы жоғарыда алып кететін. Әмір оларды моғолдан айтылды. Шәмһ-е Жаһан хан, сатып алып, жол азығын беріп, еліне Нақыш-е Жаһан хан, Мұхаммед хан, аттандыратын. Оның бар табысы Шер Мұхаммед хан, соңғысы Уәйіс осындайға жұмсалатын-ды. Кейде хан. бірнеше шатырды тұтқындарға арнап, өзі түндерде бір шатырдың 33-ӘҢГІМЕ. бұрышына перде ұстап, намаз оқып, сәжде ететін. Өмірінің ғибадатханасы Хұдайдад әмірдің сол жер еді./102/ Барлық шарапатты Меккеге қажылық уақытын осылай өткізетін. сапары және өмірінің соңғы күндері жайлы Ол кісінің керемет қасиеті мен мінезі туралы айтылатын, соның бірі Әмір Хұдайдадтың құт-берекелі мен Маулана қожа Аһмедтен естігем. ахуалы, ата-тегі туралы біраз Ол былай деген: «Қожа Қашғари айтылды. Сондықтан бұл тарауда өте тақуа және ұлы кісі болған. басқа істері әрі оның шарапатты Әмір Хұдайдад Моғолстаннан қожа ғұмырының соңғы күндері туралы Заһедтың әйеліне жұмыспен бір баяндалады. Моғолдар бір ауыздан кісіні жібереді. Одан қожа Заһедтың оның жайсаң мінезі/101/ әрі әділ билік орамалын тәбәріктікке сұраған. еткеніне куәлік береді. Мен моғолдың Қожаның әйелі болса: «қожаның сенімді кісілерінен және әкемнен орамалын Моғолстандағы қайдағы <Алланың нұры қабіріне жаусын бір моғол кісіге жіберу лайық емес және олардың істері үшін Алла деп ойлап, басқа бір орамалды жарылқасын> немере ағаларымнан бере салған. Әлгі орамалды әмірге есітіп, есте қалдырғанмын. Ал олар алып келгенде әмір оны тәбәрік өз бабаларынан рауаят еткен. Әмір өзі етіп бетін сипады. Содан кейін іле билік құрған мерзім ішінде жиырма әкелген кісіге айтты: «егер осы төрт мың шаңырақтың ешқашан да орамал шынымен қожа Заһедтікі саны кемімеген. Әмір Хұдайдад ел болса, бұл маған қажет емес» деп, билеу кезі 765 һижри қәмәри (1363- оны қайтарып берді. Қожаның әйелі 1364) жылдан бұрынырақ басталған. орамалдың қайтарылғанын көргенде, Меккеге 850 (1446-1447) жылға таң қалып, қожа Заһедке болған дейін барған. Тоқсан жыл билік оқиғаны баяндады. Қожа Заһед жасаған, Қашғар, Жаркент, Хотан, әйеліне ұрсып, әмірдің қасиетті Ақсу, Бай және Құсанды (Куча-ұйғыр адамдарға жататынын айтып, кінә аудармасы) толық билеген. Осыған артты. Сонымен қожа өз орамалын қарамастан ешқандай табын малы, беріп жіберді. Ол орамал әмірге отары да болмаған. Мінетін аты да жеткенде, әмір алып бетін сипап: болмай қалады екен. Көшіп-қону «Мынау енді қожаның орамалы екен, қожанікі екеніне сенемін», - деп 74

айтты. Әмірдің кереметтері туралы Үсейін мырзаның әмірлерінің бірі осындай әңгімелер көп айтылады». Сұлтан Әлі берлас атты жүз жасаған бір қартты кезіктіреді. Ол кісінің Қорытып айтқанда, оның мүбәрәк мырзаның [Сұлтан Үсейіннің] жасы/103/ тоқсан жетіге жеткенде ол алдында беделі үлкен екен. Әкем оның қажыға барып келуге аңсары ауып, ата-бабасын өзі туралы сұрайды. мүдделі болды. Уәйіс ханнан неше Ол: «Әкем Шаһ Үсейін берлас, рет рұқсат сұраса да ала алмады. моғолдардың берласынан шыққан. Сондықтан әмір, мырза Ұлықбекке астыртын адам жіберіп: «Егер Мырза [Бұл жерге] Моғолстаннан әйгілі келетін болса Моғолдарды ойрандап, әмірі Хұдайдадпен бірге келген», - оған тапсырамын» деп хабар берді. деп жауап берді. Осы хикаяны әкем Мырза Ұлықбек моғолдар тарапынан естіген соң көбірек ықылас білдіріп, көп зиян көргендіктен және оларды болған оқиғаның бәрін баяндауды күйрету ниеті әрқашан көкірегінде сұрайды. Ол кісі: «Менің балалық бұғып жатқ­ андықтан Хұдайдадтың шағымда әмір Хұдайдад Меккеге ұсынысын тез қабылдап, аттанып баруға ниет етті. Әкем де әмірмен кетті. Моғолстанның белгілі бір серік болып жолға шықты, өйткені қорғаны Шу маңына жеткенде, оның қоластында қызмет ететін», әмір Хұдайдад қашып, Ұлықбекке - деді. Сонымен біз Моғолстаннан қосылды. Моғол ұлысы жан-жаққа қашып, қаладан қала асып, Меккенің бытырап кетті. Әмір Ұлықбекке қасиетті зиратына келдік. Содан айтты: «Менің сізге көмектескен кері қайтып келе жатып, неше күн себебім – олардың маған қажылыққа жолда жүргеннен кейін әмір Мәдина баруға рұқсат бермей жүргендерінен бағытын сұрады. Мәдина қаласы еді. Мұны сылтау етіп сізге алға басқа бағытта қалғанын естіген ол қарай жүре беру жөн болмас». Оған қатты қайғырды. «Осынша жол азабын Мырза Ұлықбек құлақ асып, сол шегіп, пайғамбардың қабіріне зиярат жерден кері қайтты. Әмір Хұдайдадқа етпей қайту маған өте қиынға түседі» ізет көрсетіп, қатты құрметтеді. деп айтты. Ол қызметшілерін бағалы Самарқанға жеткен соң, Мырза заттармен кері қайтаруға рұқсат Ұлықбек әмірден: «Шыңғыстың етеді. Сонымен Моғолстандағы бала­ төре заңын сізден жақсырақ білетін ларына хат жолдап, болған жайттерді ешкім жоқ, бізге жалпы жұмыстарды жазды. Жіберген аманаттарының бірі қажет болғандықтан, соларды айтып – Құран Шәріп еді. Ол нұсқа бүгін берсеңіз», - деп өтінді. Әмір: «Біз менде,/105/ бізге атадан ұрпаққа шыңғыстың төре заңын жинап қойып, ислам шариғатын алдық. Мырза өзі 75 оқымысты бола тұра, шариғатты қажет етпей, Шыңғыс төресін керек етсе, онда төре заңдарын Мырз­ аға үйретеміз»,-деді. Мырза бұл әңгіме­ ден қатты әсерленіп ұялды. Әмір төре заңдарын үйренбестен ол жерден кетіп қалды. Әлқисса әмір Меккеге кетті. Сол жерде дүние салды. Әкем <Алла қабірін нұрландырсын> Хорасанға барған уақытында ол туралы екінші кітапта айтылады, Хорасанда Сұлтан

тәбәрік болып келе жатыр. құшақтасып: «Менің мойынамда Сонымен әмір мен әйелі Мәдинаға сіздерге бір борышым бар еді, енді содан құтылдым. Өйткені әмірдің бет алды. Бір арабқа молынан сыйлық қайтыс болғаны туралы Моғолстанда беріп, оны жолбасшы етіп алды. Әкем ешқандай хабар жетпеді. Себебі біз мені өзімен бірге алып кетті. Әмірдің қайта орала қойған жоқпыз. Көп уақыт қызметінде жолға шықтық. Бірталай Иракта қоныстандық. Ең соңында жол жүрген соң, Мәдинаға жеттік. Хорасанды мекендедік. Ешкім бұл Пайғамбардың қасиетті зиратына хабарды Моғолстанға жеткізбеді. зиярат етіп <Ең дана, даналардың Құдайға шүкір, сізге хабарын бердік. данасына сәлем болғай>, кейде бір Әмір Хұдайдад осылайша Алла үйге тоқтадық. Түн ортасында әмірде тағаланың шарапатына бөленді». бір өзгеріс пайда болды, әмір әкем Шаһ Үсейін берласқа Ясын сүресін Әлі де Моғол жұртшылығының оқуды бұйырды. Әкем оқып келе аузында әмір Хұдайдад туралы жатып: «Әлбетте, күші жетеді...»1 аңыз-әңгіме өте көп. Әмір Хұдайдад деген сөздерге жеткенде әмірдің Меккеге кеткенде Уәйіс хан, оның демі бітті. Бұл оқиғаға бәріміз таң орнына әмірдің Мұхаммед Шаһ атты қалдық. Таң атқан соң Мәдинаның үлкен ұлын қойды. ақсүйектері мен қаратобыр халқы қарақұрым боп жиналды. Олар біреу 34-ӘҢГІМЕ. қайтыс болды ма деп сұрағанда, әмірдің қайтқанын хабарладық. Бәрі Уәйіс ханның шәһид болуы келіп аза тұтты. Олар айтты: біз жайында әңгіме өткен түні пайғамбарды түсімізде көрдік. Пайғамбар айтты: «Бұл Әмір Хұдайдад Меккеге кетіп, түні бізге алыс жолдан бір қонақ әмір Мұхаммед шаһ қадірменді келіп, осы жерде қайтыс болды, оны әкесінің орнына билік тағына әмір әл-мүмінин Осман/Алланың отырды. Көп ұзамай Уәйіс ханның оған ризалығы болғай/ халифаның тіршілік талқаны таусылды. Оның қабірінің аяқ жағына жерлеңіз»,- деп, оқиғасы былай болған еді. Әмір асаның ұшымен бір сызық сызды. Темірдің хандарының бірі – Сатуқ Таң атқасын оянып, сол жерге барсақ, хан еді. Әмір Темір хандық салты сызық дәл сол жерде сызылған./106/ бойынша/107/ хандардың бірін Біз тұрып айттық – бұл кім болса да хандық таққа көтеріп, оны қаланың бақытты екен деп. ішінде қоршалған бір маһаллаға орналастыратын. Қазіргі уақытта Мәдинаның ақсүйектері барлығы сол маһалла Самарқанда Һәиат-е құрмет көрсетіп, әмірді әмір әл- хан («хан ауласы») деп аталады. мүмінин Османның мазарының Ол жер үлкен аумақты алып жатты, жанына жерледі. бірнеше маһаллаға бөлінетін және әрқайсысының өзіндік атауы Келесі түні әмірдің әйелі қайтыс болатын. Соның бірі Самарқанда болды. Оны әмірдің жанына жерлеген атақты маһалласы «Хауз-и-бустан-и Сұлтан Әлі берластың әңгімесі осы хан» («Хан бағының хауызы») деп жерге жеткенде әкем қатты шаттанды. аталады. Сол маһаллада Әмір Темір Оның неге қуанғанын сұрағандарға: заманында Сүйер Ғатмыш хан болды. «Әмір Хұдайдад – менің ұлы Әмір Темірдің Иракқа жорығы бабам» деп жауап берді. Сұлтан Әлі кезінде бірге қатысып, сонда қайтыс берлас орнынан тұрып, әкеммен болған. Одан кейін Сұлтан Маһмұд 1 (36-сүре, 81-аят) 76

ханды «Һәиат-е ханға» қойды. Әмір Жақыр жүгіріп қасына келді. Дәл осы Темірдің барлық жарлықтары осы кезде Сатуқ хан да жетті. Ол аттан екі ханның атынан: «Сүйер Ғатмыш түсіп, ханның басын құшақтай алды, жарлығымен Темір көрегеннің сөзім» сол кезде ханның соңғы демі бітті. деген сөйлем түрінде жазылатын. Мырза Ұлықбектің жарлықтары да Сонымен моғолдардың ұлысы осы сияқты Сатуқ ханның атымен талқандалды. Олар Сатуқ ханға берілетін. Мырза Ұлықбек осы бағынбады, сондықтан ол Моғол­ Сатуқ ханды Һәиат-е ханнан алып, станда тұра алмай Қашғарға кетті. Ол хандыққа басқа біреуді отырғызды. жерде әмір Хұдайдадтың немере­ Сатуқ ханды Моғолстанға жіберді. лерінің бірі – Қарақол Аһмед мырза Сатуқты әдейі өлтірді. Көп ұзамай [Уәйіс] хан Ыстық көл Мырза Ұлықбек әскер жіберіп, маңайындағы Бақабұлаңда болатын. Қарақол Аһмед мырзаны ұстап, Мен маулана қожа Аһмедтен естідім. Самарқанға алып келіп, денесін екіге Ол мынаны айтқан еді: «Менің бөліп тастады. Абдолкәрім деген немере ағам бар еді. Ол кісі Уәйіс ханға өте жақын адам 35-ӘҢГІМЕ. еді, әрі мынаны айтқан еді: «Бірде жұма күні, жұма намазына дейін Уәйіс Уәйіс хан шаһид болғаннан хан ғұсыл етіп, шашын тақырлатып кейінгі оқиғалар алған соң былай деді: «Менің басым тазалықтан басқа неге лайық?». Мен: Уәйіс хан шәһид болғаннан кейін «Тәж киюге», - деп айттым. Ол: моғол­дардың ұлысы бейберекет­ «Жоқ, шәһид болуға лайық», - деді. сіздікке ұшыр­ ады. Сатуқ хан өлген Біз әңгімелесіп отырғанда/108/біреу соң ел арасы тынышталғандай еді. шауып келді: Сатуқ хан келіп қалды Уәйіс ханнан екі ұл қалды. Жүніс хан деп хабар берді. Хан тез арада атқа және Есенбұға хан. Жүніс хан/109/ мінуге бұйрық берді де өзі сауытын үлкен ұлы еді, оның жасы сол кезде кие бастады. Сол екі арада жақын он үште болатын. маңайдағылар да жиналып, [жауға] қарсы аттанды. Араларында өзен Әмірлердің арасындағы алауыз­ болғандықтан әскер екі жағалауда дықт­ ың кесірінен Хұдайдадтың сый­ сап түзеді. Хан өзі алға шапты. лы адамдары Иразан барин және Ми­ Судан атымен өтуге ниеттенді, рак түркімен екеуі Уәйіс хан қайтыс осы мезетте, аттың алдыңғы аяғы болғаннан кейін адамдары және қару- арыққа түсіп, ат омақса құлады. жарақтарымен Хұдайдадтың ұлы Уәйіс ханның кейқұбад(кейқауыл) әмір Мұхаммед шаһ бөлініп, Жүніс барин тайпасынан шыққан Жақыр ханға барып қосылады. Сөйтіп олар атты нөкері болатын, ол бұрын бүлікшіліктің негізін қалайды. Басқа әмір Мұхаммед шаһтың қызметшісі жамағат осылай оларға қосылды. болған, құралайды көзге атқан мерген Бірақ әмірлердің басым көпшілігі еді. Бүкіл ұлыста оған теңдес мерген Есенбұға хан жағында болғандықтан табылмайтын. Сол себеппен Уәйіс аталған жұрт одан әрі Моғолстанда хан оны әмір Мұхаммед шаһтан қала алмады. Отыз мың отбасын сұрап алып, өз қызметіне алған еді. басқарып Иразан барин және Сол арада Жақыр ханды танымай Мирак түрікмен Жүніс ханды алып, дұшпан екен деп ойлап, ханның Самарқанға бет алды. Есенбұға хан шабына оқ атты. Жебе тиген соң хан қалған моғолдармен Моғолстанда шалқасынан құлады. Ханды таныған қалды. 77

36-ӘҢГІМЕ. хан Маулананың [Шарафеддиннің] жанында болған. Содан соң қырық Жүніс хан мен Иразанның бір жасында Моғолстанға оралып, Самарқанға Мырза патша тағына отырады. Көп ұзамай ол туралы толық баяндаймыз. Ұлықбектің жанына баруы Мырза Ұлықбек Иразан және 37-ӘҢГІМЕ. Мирак түрікменнің келе жатқан хабарын естіген соң, Самарқаннан Иразан жеңілгеннен кейін оларды қарсы алуға шықты. Есенбұға хан ибн Моғолдарды жем беруге уәде беріп әрбір отбасы жеке қорғанға келіп, Уәйіс ханның хандық жем алу үшін тіркелсін, деп айтты. құруы жайында әңгіме Моғол отбасылары жеке топ болып, қорған ішіне жем алу үшін үміт- Жүніс ханды Иразан және Мирак тілекпен кірген-ді. Дарбазадан кірген түрікмен Самарқанға алып кеткеннен кезде оларды күтіп тұрған бір топ кейін Моғолстан Есенбұға ханның адам отбасының қожасын өлтіріп, билігіне тиді. Барлық әмірлер оның қалғандарын тұтқынға алып отырды. қол астында қызмет етті. Ханның Қорғанға кіргендердің ешқайсысы істері реттелді. Әмір Сейіт Әлі қайта шықпады. Осылайша бұл істі ханның жұмыстарына көп еңбектенді. Мырза Ұлықбек бірнеше күн ішінде Хан әбден өз орынына орныққан аяқтап шықты. Жүніс ханды олжаның соң ханнан Қашғарға кетуге рұқсат бестен бір бөлігімен әкесі Мырза сұрады. Бұрын айтылғандай, қожа Шаһрухтың жанына жіберген еді. Хан Шәриф Қашғари Қашғарды Мырза он үш жаста болатын. Оны Мырза Ұлықбекке берген болатын. Әрі Шаһрухтың алдына алып барғанда Әмір Сейіт Әлінің әкесі әмір Сейіт ол Мырза Ұлықбекке ханға жасаған Аһмедті Қашғардан қуды. Сонымен әдепсіздігі үшін ұрысты және ханды мырза Ұлықбек әмір сұлтан Мәлік басқа тұтқындардан бөліп алып әкелік дуладайды билеуге жіберді. Одан ілтипатқа бөледі. Сонан соң оны білім кейін Қажы Мұхаммед Шайете атты алу үшін маулана Шарафаддин Әли адамды тағайындады. Одан соң әмір Йәздидің қолына тапсырды. Маулана Мұхаммед берласты жіберді. Әмір ханның атына көптеген өлеңдер Сейіт Әлі өтініп былай: «Осы кезде мен қасидалар жазған. Мәселен Қашғарға көңіл аударудың сәті түсіп мына өлең жолдарында арнаған еді: тұр, аталардың астана болған мекен бәйіт:/110/ мінеки біздің иеліктен кеткеніне төрт жыл болды. Енді біз ескі ата Сен айтасың: «Қытайдан біздің елге хан жұртымызды қайтарып алмасақ, онда толығымен хақсыздық», - деп рұқсат келді!» сұрады. Хан оған рұқсат берді. Хан ғана емес дер едім, өзіміздей жан 38-ӘҢГІМЕ. келді. Әмір Сейіт Әлінің Қашғарды алуы жайында Қысқасын айтқанда, содан кейін әңгіме /111/ Маулана өмір сүрген он екі жыл бойына оның тәрбиесінде болған. Сол күндері Маңлай Сүбе Хан Мауланамен бірге еді. Ол аймағының көбісі, бұрын айтқаны­ қайтыс болған соң Йәздден Ирак араб және парсы жаққа қарай сапар шекті. Жиырма төрт жасқа келгенше 78

мыздай, дулат (тайпасының) билігін­ шықпады. Қажы Мухаммед Шаисте де болатын, оның ішінде Әндіжан қорғаннан шықпады. Қашғардың мен Қашғар Самарқан үкіметіне төңір­ егін шабуылдап, Кашғар қала­ қайтарылған еді. ларының ішінд­ егі бірінің мықты бір Алаку атты қорғанын қоршап,/112/ Ыстық көл маңайы әртүрлі соғысып, керекті істердің бәрін жасап қозғалыстардан шытырман жағдайға қайта оралды. келген еді. Басқа (аймақтар) көбінесе дулат әмірлерінің қолында еді. Сол Қожа Шәріп Самарқанға барып, кезде Ақсу, Қусан және Бай әмір Мырза Ұлықбектен қол ұшын беру­ Сейіт Әлінің бауырларымен немере ін өтінді. Мырзан­ ың жанында ағалары билік басында отырды. Әмір болған күндері бірде\\Ұлықбек\\одан: Сейіт Әлі Ақсуға келіп, онда отбасын «Қашғарда босқындардың бар-жоғын қалдырып, өзі Қашғарға бет алды, сұрастырды.Қожа Шәріп: «Қашғарға ол жөнінде әр түрлі аңыздар бар. шағатай келгелі мұндай хабарлар Әмір Ақсуға келгенде бауырлары көбейді»,-деді. Әділ Мүмін мырза және Сейіт Мұхаммед мырзамен қақтығысты, ең Сонымен Қожа Шәріптің жалы­ соңында оларды жеңіп шықты, бірақ нып-жалбар­ ынуына байланысты ол сол тартыста көптеген туыстары Пір Мұхаммед берл­ асты Қашғарға қазаға ұшырады. Бұл туралы әрүрлі алып келды.Мырза Ұлықбек Қажы әңгімелер айтылады. Біз оның қалай Мұхаммед Шаистені Самарқанға болғанын толығымен баяндамай- алып кетті.Пір Мұхаммед берлас ақ мазмұнына тоқталатын болсақ, Қашғарға барғанда Қашғар елі оны ол барлық туыстарын женген Пір Мқхаммед бәнги \\көкнәршы\\ деп соң Қашғарға бет алды.әмірдің атады.Одан ешқандай қайыр көрмеді. қызметінде жеті мың кісі болды Қожа Шәріп шағатайлардан үмітін Қащғар шекарасына жақындағанда үзді.Үшінші жылы әмір \\Сейіт Әлі\\ Қашғардан Қажы Мұхаммед Шаисте тағы Қашғарға бет алды.Қашғар отыз мың атты және жаяу әскермен тұрғындары Қожа Шәріп маңында Қашғардан үш фәрсәх қашықтықта жиналып, бұрыңғы екі жыл егіннің жатқан «Үш бәрханда» қарсы ша­ зая кеткенін, ал биыл да солай болса буылға шықты. Әмірдің алғашқы жұт болатынын айтты. Әмір Сейіт шабуылынан кейін-ақ олар қашып, Қашғар шекрасына жеткенде Қашғар бытырай бастады. Моғол Шағатайдың тұрғындары Пір Мұхаммед берлас­ артынан қуып, оған жеткенде олар тың кол-аяғын байлап, әмірдің шайқаспай қаруларын тастай салатын алдынан қарсы алды. Әмір \\Сейіт жане кешірім сұрап жалбарынатын. Әлі\\ Пір Мұхаммед берластың тір­ Сол себептен бұл соғыс «Салай шілік шапанын үстінен шешіп, өлім бегім» деп аталады. Яғни «Әмір, кебінін кигізді. Қашғарда әділеттік мен қаруымды тастадым» дегенды орнатып, елге қайырымдылық көр­ білдіреды. «Салай бегім» сол аймақ­ сетт­ і, зорл­ ық-зомбылықты жойды. тағы ең мәшһүр шайқас болғандықтан Осылайш­ а айналасында өмірге құш­ тарихи оқиғаға айналды. тарлығын оятып, жиырма төрт жыл лайықты билік етті. Мемлекетті Қашғар тұрғындары, босқындар гүлдендіргені соншалықты, күні қорғанға тығылды. Әмір (Сейіт Әлі) бүгінге дейін ол жайлы әңгімелер қорған сыртындағы бар нәрсені айтылады. Әмір аталг­ ан мерзімде талан-таражға салып қайта оралды. елдін тұрмыс-тірш­ ілігі мен егін Келесі жылы егін науқаны кезінде шаруашылығын өте жоғары дәрежеге қайта келді, ешкім оған қарсы жеткізді, өрісін малға толтырды. 79

Әмірден үш ұл және екі қыз қалды. ететін, себебі олар­ға әскері жақын Бір ұлы Мұхаммед Қайдар мырзаға, қоныстанса әмірдің ел тұрғындарына яғни менің атамның үлесіне бір жүз сый-сияпаты мен қайрымы да мол алпыс мың қой тиген еді. тиетін еді»,-деп айтқан. Мен сауда һәм тақуалықта аты Қожа Фәхреддин бір рет олар шыққан және уәдесінде тұратын қожа біздің ауыл Артужға аялдады деді. Фәхреддин Артужи ер азаматтан Сонда аңшылардың бастығы әмірдің естігем. Ол былай: «Әмір әр қыс жақын адамы бір әйелге ұн беріп: сайын бір топ әскермен үш ай аңға «Аңшыларға тағам дайында, сол шығатын, әскер санын даяшылары үшін еңбек ақыңды беремын», - деп азықпен қамтамасыз ете алатындай уәде береді.Әйел нан пісіріп, әр алты мөлшерде ұстайтын. Осы үш ай ішінде наннан бір нанды еңбек ақы үшін әр адамға арнап әрбір тұрақтайтын алды. Аңшылардың бастығы оған жерге ұн мен ет берілетін. Кейде бір отын, тұз, ұн өздерінікі екенін айтып, күнде бес жүз қойға дейін сойылатын неге нан пісіргенің үшін ақы сұрайсың болған, соған орай жем-шөп те деп нанды бермей қояды. Әмір Сейіт жұмсалатын. Кейбір жылдары Сейіт Әлі аттанар кезде әлгі әйел келіп Әлінің жанандағы адамдардың саны оған шағым айтты.Әмір аңшылар үш мың адамға/113/ дейін жететін, бастығынан жағдайды сұрағанда, ол олардың бәрін ол азық-түлікпен әмір­ әйелдің сөзін растады. Әмір айтты: лік қоналқасында камтамасыз етіп «Сен неге өзің нан пісірмей, бұл отыратын. істі мына бейшараға тапсырасың?». Сол жерде темірші ұста дүкенінен Ауыл тұрғындары әмірдің өз бір қысқаш алғызып, аңшылар ауылдарына аялдауын, сондай арман бастығыныңиттісін суырып басына қақтырды.Бұл әңгіменың мақсаты 80 әмірдің елді қалай билегенын, қара қылды қақ жарар әділдігін көрсету болатын. Оның қайырымдылық істері Қашғарда күні бүгінге дейін ел-жұрттың аузында айтылып жүр. Ол әмірлік еткен осы жиырма төрт жыл ішінде талай-талай оқиғалар болып өтті, оларды бұдан былай мүмкіндігімізге қарай, шамамыз келгенше нақтырақ етіп баяндап отыратын боламыз . 39- ӘҢГІМЕ. ЕСЕНБҰҒА ХАНҒА ӘМІРЛЕРДІҢ ҚАРСЫЛЫҚ КӨРСЕТКЕН КҮНДЕРІНЕН ӘҢГІМЕ Жүніс хан кеткен соң (Мауаран­ нәһрге) ұлыс түгелдей Есенбұға ханға бағынады. Бірнеше жыл осылай өтті. Хан жастығы мен кемелетке толмауы себеп әмірлерді қорлауға тырысатын.

Тұрфандық ұйғыр тайпасынан жанына Өзбекстанға кеткен еді. шыққан ”Темір” атты біреуді өзінің Күнжі әмірлері, тағы басқалары орын­басары етіп сайлады. Оның тәрбие ісіне қатты көңіл аударды. Моғолстан даласында түгелдей Сондықтан өзге әмірлер оның дағдарысқа ұшырап, абыржып қалған мәртебесінің өсуін, әрі өздерінің болатын. Бірақ Есенбұға хан” Ақсуда аяқ асты қор болып жүргендеріне табан тіреген соң, бірінші болып шыдамай, бір күні хан мәжілісінде әмір Мұхаммед шаһ ханның алдына ”Темірді” қолға түсіріп, паршалап, барды. Одан кейін қалың бұхара көзді ашып жұмғанша жан-жаққа ханға қайта орала бастады. Хан да бытырап кетті. Хан қатты үрейленіп, жасаған істерге өкініш білдіріп, өзі де/ қашып кетті./114/ халықпен жақсы қатынасқа кірісті. Сонымен, толық өз күшіне енген Бұл хабар Қашғардағы Әмір соң, біріншеден, Сайрам, Түркістан, Сейіт Әлінің құлағына жетті. Әмір Ташкентке жорық жасап, ойрандап, Сейіт Әлі Моғолстанға барып, Ақ қайта оралды. Бұл жорық 855 (1451) Қияс жерінде тауып, оны бірнеше жылдан бұрын жүзеге асты. Сол адамымен алып келіп, Ақсуды ханға жерге осы дәстүр бойынша тағы бір тапсырды. рет шабуыл жасады. Қалайда моғол әмірлерінің әрқай­ Сол кезде Сұлтан Әбусаид мырза сысы бір қызметке ие болды. Әмір Мауараннаһрда патша болатын. Мұхаммед Шаһ ”Атбасыға” қоныс­ Ол/115/ ханды қуып, тарихи кітап­ танады. Сол уақытта хат жазыса тарда Тараз деп жазылған ”Йанкиде” отырып, бір-бірімен уәделесіп келіс­ оған жетіп, соғыс басталып кетті. кен соң әмір Сейіт Әлі өз немере Моғол қашып кетті, мырза Әбусаид інісін араға дәнекер етіп, Ақсудағы өз уалаятына қайта оралды. хан жанына барды.Содан өмірінің ақырғы күніне дейін құрметті әрі Мырза Сұлтан Әбусаид Хорасанға ауқатты болды. барып, оны алғанда, Есенбұға хан Әндіжанға бет алды. Әндіжанды Тағы бірі, әмір Кәрімберді – ол да мырза Сұлтан Әбусаидтың атынан дулат еді. Моғолстан шекарасында Мырза Әлі кішік деген әмір билеп ”Ферғана” және ”Әндіжан” бағытын­ тұрған. Ол Әндіжанның қамалында да ”Алабұға” аумағында бір төбенің тығылды. Ханның (Есенбұға) әске­ үстінде қорған салды. Күні бүгінге рінің көптігі соншалықты үш қатар дейін оның орны көрініп жатыр. сап түзеп Әндіжанды қоршап алды. (Әмір Кәрімберді) Әндіжанға және Әр жағынан жер асты үңгір қазды. мұсылмандарға шабуыл жасап Сөйтіп, сыртқы қамалды жаулап алды. тұрған. Содан Мырза Әлі кішік хан сарайында қалды. Ең соңында көп сыйлықтар Әмір Хакберді Бекжек Ыстық көл­ алып, татуласуға келді. Хан Әндіжан дің ”Қойсу” жерінде қорған салған. уалаятының тұрғындарын түгел Ыстық көлдің аралында бала-шаға­ тұтқындап қайтты. Қазіргі заманға сымен әйелін қалмақтардың шабуы­ дейін тұтқынға алынған сол елдің лынан аман сақтау үшін орналас­ ұрпақтары Қашғар мен моғол жерінде тырып, өзі Түркістан және Сайрамды тұрады. ойрандауға кірісті. Сұлтан Әбусаид мырза бұл хабарды ”Жорас” әмірлері мен ”Барин естіген соң, Есенбұға ханға тойтарыс әмірлері” Исан Тайшының баласы беруге дәрменсіз еді. Өйткені ол Амансанжы Тайшы қалмаққа кетті. Моғолстанға барса, Есенбұға хан Тағы басқа топ қалушы, балғашы және Моғолстан шекарасында кетіп қалар бірнеше тайпалар Әбілқайырдың 81

еді. Самарқан әскерлеріне кең байтақ өзбек – қазақ деп аталды. Алғашқы далада Есенбұға ханның қай түкпірге қазақ сұлтандарының үкіметі 870 тығылып қалғанын табу қыин болар һижри қәмәри (1465 милади) жылы еді. Сондықтан олар амалсыз кері құрылған. ”Алла біледі”. 940 һижри қайтар еді. Ал әскерлер кетісімен, қәмәри (1533 милади) жылға дейін Есенбұға хан да өз жұртына қайтар қазақтар толықтай билік тізгінін еді. Сөйтіп, Есенбұға ханды жазалау ұстап тұрды. Өзбекстанның басым мүмкін болмас еді. бөлігін Керей ханнан кейін Бұрындық хан басқарды. өз биліктерін Екіншіден, Есенбұға ханның жүргізген еді. Одан соң Жәнібек әскерінің көптігінен сұлтан Әбусаид ханның ұлы Қасым хан басқарып, әмірлері оларға қарсыласуға шамасы қыпшақ даласын толық биледі. Оның келмейтін еді. Сұлтан Әбусаид осы әскері мың мыңынан көбірек еді әскерімен Иракқа бет алуға мүдделі (миллион- ауд.) Жошы ханнан кейін еді. Алайда ол жоғарыда айтылғандай сол жұртта одан ұлы хан болмаған Есенбұға ханның кедергісінен еді. Қасым ханнан кейін оның ұлы Иракқа бара алмады. Сондықтан Мәмаш хан биледі. Одан соң немере Иракқа адам жіберіп, Жүніс ханды бауыры Таһир хан биледі. Таһир хан алдырды. Ол Иракта жүрген мүсәпір заманында қазақ күйзелді. Одан кейін еді. Ол Есенбұға ханның үлкен ағасы бауыры ”Бойдаш хан” билікті қолға болатын. Бұл жөнінде бұрынырақ алды. Қазақ ”Бойдаш хан” кезінде айтылған, алдағы уақытта тағы жиырма мың болып қалған еді. айтыла жатады. Есенбұға ханға қарсы қоюға Жүніс ханды жіберді. 940 һижри қәмәри (1533 милади) Солайша екі бауыр бір-бірімен жылы Бойдаш дүние салды. Қазақ тартысып жатса, уалаяттың шекарасы жаппай әлсіреді. Қорытып айтқанда тыныш табар еді. Әрі моғол әмірлері Есенбұға хан дәуірінен бастап ханнан бөлініп әрқайсысы өз бетінше Рашид хан заманына дейін моғол мен кетіп, қорған тұрғызған болатын. қазақ арасында достық пен татулық Ханға да бағынбайтын./ Хан да 116/ болған. Бірақта Рашид сұлтан оларды оларға тиіспей жүрген себебі – бір бұзды. Бұл ахуал жайы Рашид хан күн болмаса бір күні өзіне қайта шежіресінде айтылады. Иншалла. оралар деген үміті бар еді. 40 - ӘҢГІМЕ. Сол заманда Әбілқайыр хан қыпшақ даласына түгелдей билігін ЖҮНІС ХАННЫҢ ХАНДЫҒЫНЫҢ жүргізіп отырған кез еді. ”Жошы” БАСТАПҚЫ КЕЗЕҢІ ЖАЙЛЫ ұрпағының сұлтандары жорық ӘҢГІМЕ /117/ жасап, Жәнібек хан мен Керей хан одан қашып, Моғолстанға кетіп Сұлтан Әбусаид мырза ибн қалған еді. Есенбұға хан оларды сұлтан Мұхаммед мырза ибн құрметтеп қарсы алып, Шу маңы мен Мираншаһ ибн әмір мырза Темір ”Қозыбасыны” тапсырған еді. Ол өз әке жағынан немере туыстарын аймақ Моғолстанның батыс шегі еді. жеңген соң Самарқанды Абдолла Олар бұл аймақта тыныш өмір сүрген. мырза Ширазиден өз билігіне алды. Әбілқайыр хан қайтыс болған соң Және Хорасынды мырза Бабыр Өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасып, Қаландар ибн мырза Байсұңқар араларында көп келіспеушілік туды. ибн мырза Шаһрох ибн әмір Темір Олардың көбісі Керей хан мен Жәнібек кайтыс болғаннан кейін өз қарауына ханның жанына барған еді. Олардың қосты. Ол Темірдің ұрпақтары ішінде саны екі жүз мыңға жететін. Олар 82

мемлекеттің тұтқасын мықты ұстай жоқ. Қазір мен өз басыма дербес білуді теңдесі жоқ жоғары мәртебелі патшамын, басқа біреу маған нөкер патша еді. Хорасанды алған соң, болу қажет пе? Енді нөкер және мырза Иракты азат етуге ниеттенді. Бұрын деген сөзді алып тастап, достық айтылғандай Есенбұға ханның деп атасақ, бұрынғы хандар сияқты шабуылының кесірінен ол жаққа көңіл Темірдің мырзаларына-деп жазбай, аудара алмай жүр еді. Сондықтан достық хат-хабар алысып тұрған жөн. Жүніс хан Есенбұға ханның ағасына жаңа дәстүр ұрпаққа жалғаса берсе адам жіберіп, Ирактан алғызды. екен”.Осындай әңгімелер төңірегінде Ханның Иракқа кеткен себебі туралы уәделесті. Жүніс хан барлығын айтылған-ды. қабыл алды. Бұл уәде, шарттарын ант ішіп, бекітті. Ханға (Жүніске) рұқсат Хорасанда, Заған бағындағы беріп, сол маңайдағы бар моғолды сарайда таққа отырғызды, патшалық оған қосып жіберді. салтанатты той ханға жасалды. Олар бірнеше мәселе бойынша уәделесті. 41 - ӘҢГІМЕ. Оның бірі сұлтан Әбусаид мырза ханға былай: «Әмір Темір билікке Жүніс ханның өмірі жайын- қарсы шыққан бастапқы кезде басқа да толығырақ әнгіме әмірлер оны толық мойындамайтын. Әмір оларды жойып жіберсе өзінің Бұдан бұрынырақ Жүніс ханның күш-қауты әлсіреп қалатын. Сонда ахуалы туралы қысқаша айтылған- әмірлер: «Бір хан тағайындау керек. ды, толығырақ айтқанда былай: Сосын бәріміз оған бағыну керек- Жүніс хан Уәйіс хан ибн Шер Әлі десті. Әмір Темір Сүйер Ғатмыш Оғылан ибн Маһмуд хан ибн Қызыр ханды хандыққа тағайындады. қожа хан ибн Тоғлық Темр ханның Әмірлер оны мойындады. Әмір Темір ұлы еді. Оның туған уақытын мен ханды өз уысында ұстап отырды. естімесем де, өлген күнінен және Түркі тілінде жазылған үкімдер мен өмір сүрген уақытына қарап оны 819 бұйрықтар оның атында болатын. Ол һижри қәмәри(1416 милади) жылы қайтыс болған соң, оның ұлы сұлтан туған деп санауға болады. Алла Маһмұд ханды орнына тағайындады. біледі. Әмір Темір заманынан бастап мырза Ұлықбекке дейін бұл дәстүр Оның әкесі Уәйіс хан қаза жалғасып келді. Алайда хан деген тапқаннан кейін, ол хан болды. Оны сөздің құр аты ғана қалған еді. Соңғы мен бауыры Есенбұға хан және кездері ханның өз уақытын көбіне әмірлер арасында келіспеушілік Самрқанда қамауда өткізетін болды. болды. Олардың оңбаған басшылары Қазір патшалық кезек маған жетті. Иразан мен Мирак түрікмен қарақшы Менің үстімнен қарайтын ешкім моғолдардың бір тобымен ханды жоқ, тәуелсіздігім соналықты маған ұстап, Мырза Ұлықбекке алып хандық атақ керек болмай қалды. әкетті. Хан сол кезде 13 жаста еді. Қазір мен сіздін пақырлық киіміңізді Сол дағдарыс моғол үшін тарихи шығарып, патшалық шапан жаптым дата болды. Олар әлі күнге дейін және сізді ата-жұртыңызға/118/ ол жайлы әңгіме айтып келеді./119/ жіберемін. Менің шартым мынау Ол – 832 һижри қәмәри (1429 болсын: өткен хандар өздерін милади) жыл болды. Мырза Ұлықбек Әмір Темір және оның ұрпақтарын ханды бұрын айтылғандай әкесінің өздерінің нөкері деп санайтын. Ескіде жанына жіберді. Мырза Шаһрох солай болғанмен, олай болып қалған ханға құрмет көрсетіп, оны Маулана 83

Шарафеддин Әлі Йәздиге тапсырады. 42 - ӘҢГІМЕ. Шарафеддин Әлі Йәзди терең ойлы ғалым болған. Оның тұсында Жүніс ханның Самарқанда, Хорасанда, Иракта оған Моғолстанға келуі тең келер бірде бір данышпан ғалым болмаған. Ежелдегі жұмбақтар Бұрын айтылғандай, Моғолстанда типі мүлде өзгеше еді. Қазіргі кезде әр бір әмір өзіне орнын тауып, нық халық арасында таралған жаңа билік тағына отырған еді. Әмірлердің түрдегі мүәмманы Маулана реттеп қарсылығынан соң және олар Темір жазған. Осы пән бойынша «Һәллал» ұйғырды өлтіргеннен кейін Есенбұға кітабын жазған, және “Зафар-нама” хан Ақсуға келген еді. кітабының авторы. Оның сопылық тілде жазған “Қасида жайында Жүніс хан Моғолстанға келген түсініктеме” еңбегі бар. Ол сияқты кезде ең алғашқы болып әмір ешкім түсінік бере алмаған. Басқа Керімберді ханға қосылды, онан соң да көптеген кітаптары бар, олардың Күнжінің басқа әмірлері де бағынған бәрін тізбелеп айтып шықсақ, болатын. Моғол аймақтарының әңгімеміз ұзарып кетеді. Ал, біздің кейбір жерлері хан билігіне өтті. мақсатымыз – оның дарындылығын Әмір Қажы Пір Күнжі сол кезде көрсету. Түмен Күнжі әмірлігін билеп тұрды. Толық тәуелсіз болған. Хан Хан 12 жыл Маулананың жанында оның қызы Исан Дәулет бегіммен болған “оның игерген білімінің некелесті. Хан одан үш бала сүйді. тереңдігі сондай, оған дейін де, Олардың әрқайсысының жағдайын одан кейін де мұндай терең білімді айта жатармыз. адам моғол хандығының ішінен шықпаған” Ыстық көлде тұрған бекжек әмірлерінен әмір Пір Хақберді қайтыс Маулана қайтыс болғаннан кейін болған еді. Оның орнына ағасының хан Йәздтен (қала) Фарс пен Әзір­ баласы әмір Ибраһим отырған еді. байжан жаққа кетті. Ұзақ саяхатта Ол да ханға келіп қосылды. Ханға болса да, көбіне бір күннен артық бір біршама ел жиналды, алайда біраз жерде қонбайтын. Соңында Ширазда уақыттан бері әмірлер өз бетімен қоныстанған. Сол жерде ол ғұлама­ кетіп, тіршілік еткендіктен нөкір лардың мәжілістеріне қатысып, мен мырза арасындағы қарым- ғылымның әр түрлі кәсіби саласын да қатынасындағы дәстүрін орындай меңгерген. Сол себепті Ширазда ол алмай жүрді. Хан барлық жағдайға Жүніс ұста деген атаққа ие болды. көніп келді. Сол арада мырза Сұлтан Абсаид Хан деген олармен келісімге келіп, Хорасанды жаулап алды да Иракты бірнеше жыл осылай өткізген соң, да бығындыруды мақсат етті. Бірақ назыран Қашғарға аударды. Бұл кез Есенбұға ханның Ферғана, Шаш Әмір Сәйіт Әлінің қартайып, атқа және Түркістанға қауіп туғызуына мініп жүруден қалған кезі болатын. байланысты Ирак мәселесі кейінге Есенбұға ханға адам жіберіп, Қашғар қалды. Сонда мырза Сұлтан Әбусеид қорғанын паналады. Есенбұға хан адам жіберіп ханды Шираздан әкелді ол уақытта Моғолстанның шығыс және жасалған келісім, айтылған уәде жағындағы Жұлдыз жайлауына бойынша оны Моғолстанға жіберді. шығып кеткен еді. Бұл хабар Есенбұға Ханның қадірменді жасы сол кезде ханның құлағына тиген кезде 41-ге келген-ді, ол 860 һижри қәмәри алпыс мың әскер жиып, Жұлдыздан (1455 милади)жыл болатын./120/ Қашғарға он бір күнде жетті. Әлгі 84

85

әскердің алты мың бірге келді, шашырап кеткен ел қайта бас қосты. өзгелері жолда қалды. Әмір Сейіт Осы арада әмір Сейіт Әлі Қашғарда Әлі оған қосылды. Оның қол астында қайтыс болды. Қашғардағы әмір отыз мың адам болды. Қашғардың Сейіт Әлініің кесенесінің күмбезіне үш фәрсәх жерде, /121/Ақсу жағында 862 һижри қәмәри(1458 милади) жыл Хансалар деген жерде соғыс болды. деп өлген мерзімін жазған. Ақырында өте қиындықпен Есенбұға хан мен әмір Сейіт Әлі жеңіске жетті. Әмір Сейіт Әлі қайтыс болған соң, Жүніс хан қашып кетті. Ханның Жүніс хан тынышталды. Ол туралы әйелі, бала-шағасы әмір Сейіт Әлінің алда айтылады. қолына түсті. 43 - ӘҢГІМЕ. Сол кезде Жүніс ханның үлкен қызы “Меһр Нигар” ханым Исан Сансыз мырзаның әкесі Дәулет бегімнің бауырында емшекте әмір Сейіт Әлі қайтыс болатын. Әмір Сейіт Әлі оларға ат болған соң Қашғарда көлік, азық-түлік беріп, ханның соңынан жіберді. билік жүгізуі және оның соңғы күндері жайында Жүніс хан Моғолстанға келгенде, халық одан теріс айналып, маңынан әңгіме./122/ кетіп қалды. Сондықтан хан Моғол­ ст­ анда қала алмай, отбасын ғана Адамзаттың пешенесіне жазылған қалдырып, өзі Хорасанға бет алды. тағдырдан әмір де қашып құтыла Ол мұнда мырза Сұлтан Әбусаидтың алмай о дүниеге сапар шекті. Одан жанына барды. Алайда ханның екі ұл қалды. Үлкен ұлы Сансыз жағдайы өте мүшкіл болғандықтан мырзаның шешесі жорас тайпасының мырзаға сыйға тартатын ештеңесі әмірлерінен еді. Екіншісі, Мұхаммед болмады. Сол себепті өзіне жақын Қайдар мырза, оның шешесі Орын қызмет етіп жүрген “Бұиан құлы” сұлтан ханым, Жүніс ханның әпкесі атты нөкеріне қатты жалынып, оны еді. Моғолдардың салты бойынша мырзаға құл етіп сыйға тартуға әмірдің (Сейіт Әлі) орнына үлкен ұлы келісім беруін сұрады. Ол оған Сансыз мырза таққа отырды. Ол өте келісті. Сөйтіп хан қызметкерін құл ер жүрек, жомарт, кең пейілді кісі еді. етіп сыйға берді. Сонан соң ол: “сол Сұлтан ханымның құрметіне және маңайда бір уалаятты берсең, сонда туған бауыры Мұхаммед Қайдар менде тұратын мекен болып, моғол мырзаға мейір-шапағатын көрсетіп жұрты маған сеніммен қарайтын Қашғар және Ианги Һисарды ханым болар еді»,-деп мырзадан көмек мен Мұхаммед Хайдарға тапсырды. сұрады. Мырза келісіп, Әндіжан Өзі Жаркентті астана етті. аймағының Жетікент деген жерін ханға тапсырды да, ханды сол жаққа Мұхаммед Қайдар мырза және жіберді.хан аттанар сәтте Бұиан Жүніс хан екеуі Есенбұға ханға бірдей құлы еңіреп жылай бастады. Мырза жиін іні болып келетін. Бірақ әмір себебін сұрады. Ол болған жайды Сейіт Әлі көзі тірі кезінде Есенбұға жоғарыда айтқандай баяндап берді. ханның қызы Дәулет Нигар ханымды Мырза жаны ашып, оған ер-тоқым Мұхаммед мырза хайдарға алып мен ат беріп ханмен бірге қосып, берген еді. Сол себептен Мұхаммед жөнелтті. Хайдар мырза, Есенбұға хан жағын паналады. Әмір Сейіт Әлі өлген соң Қысқасын айтқанда хан Моғол­ көп ұзамай Есенбұға хан 866 һижри станға қайта келді. Хан келгесін қәмәри (1462 милади) жылы қайтыс болды. Билік оның баласы Дос 86

Мұхаммедке ауысады, бұл жайлы болса да есін жиған емес мастықтан. айтылады. Мысра: Мұхаммед Қайдар мырза Есенбұға Ақылды жан аулақ жүр, жынды бүгін ханның күйеу баласы болғаны үшін оны паналады. Есенбұға хан тағы мас! өлген соң Досмұхаммед ханға жақындады. Ал керісінше, Сансыз Ол дәруіш болуға бейім еді. мырза, Жүніс ханды пайдаланды. Өзін “Шәмс әбдал” (Шәмс- күн. Сондықтан Мұхам­мед Қайдар мырза Әбдал-Аллаға жақын әулиелер, ел Қашғарда қала алмай, қашып Ақсуға арасында танылып жүрмесе де жер Досмұхаммед ханның жанына кетеді. жүзі ешқашан олардан кенде емес. Олардың саны жеті немесе жетпіс Сансыз мырза Қашғарды түгелдей болады деп айтылады. Бірақ бірі бағынд­ ырып, әділет орнатады. дүниеден өтсе, басқа бірі дүниеге Сол себепті оның билеген уақыты келіп, орнын басады. Һамид – сағындыратын ерекше кезең болады. ауд.) деп атаған. Сондай-ақ барлық Ол әмір Сейіт Әліден кейін жеті жыл нөкерлеріне пәленше әбдал, түгенше билік құрды. Ол 869 һижри жылы әбдал деп ат беріп, сол атпен (1464 милади) жылы дүние салды. шақыратын. Ол тым жомарт еді. Оның себебі: бір күні аңға шыққанда Осылай айтылғандай. Мысра: аттан құлап, бөксесінің бес жерінен гәз ағаштың бұтақтары жарақаттап, Жындыға ұқсайды деген де жындылық кейін жарасы іріңдеп, соның салдарынан қайтыс болды./123/ болар Сансыз мырзаның қазасынан Ол жеті жыл патша болды. соң Қашғар тұрғындары Қайдар Патшалық уақытта бір рет әскерін мырзаны Кашғарға алдыр­ ады. Жаркент пен Қашғарға жорыққа Досмұхаммед хан Жаркентке кетіп, шығарған, алғаш Жаркентке бар­ Сансыз мырзаның әйелі Жамал ағаны ған. Сансыз мырза қайтыс болған некелеп алады. Сансыз мырзадан екі соң, оның әмірлері қорғанның есігін ұл қалды. Мырза Әбубәкір және Омар тарс жапқан бола­тын. Хан олардан мырза. Және Сұлтан Ханым атты бір Сансыз мырзаның әйелі және үлкен қыз қалды. Досмұхаммед хан Сансыз ұлы Әбубәкірді сұрады. Әмірлер ол мырзаның балаларын өзімен бірге талап бойынша Сансыз мырзаның Ақсуға ала кетеді. Бұл жайлы кейін әйелі мен ұлына бірге қосып жіберді. толық айтылады. Хан одан әрі қайтіп тиіспей Қашғарға жүріп кетеді. 44 ӘҢГІМЕ. Хан [Дос Мұхаммед] Жаркентке Досмұхаммед ханның бет алған кезде Қашғар тұрғындары хандық Мұхаммед Хайдар мырзаны қалап шақырған еді. Ол да Қашқарға сұрау етуі жайында әңгіме бойынша барған. Хан Қашғарға жет­ кенде Мұхаммед Қайдар мырза қарсы Есебұға хан табиғи ажалынан алды. Хан Мұхаммед Қайдарды өлген соң, орнына ұлы Досмұхаммед Ианги Хисарға жібереді де, өзі хан патша болды. Ол он жетіде Қашғарға келіп ол жерді тонап, одан болатын. Ол парасатты адамдар сон Ақсуға кетеді. Осы себептен қатарына жатпайтын. Көптеген Мұхаммед Хайдар мырза ренжіп, істері ақылға сыймайтын еді. Бір сәт Жүніс ханды паналады. Бұл жайында кейінірек тоқталамыз. Дос Мұхаммед хан Ақсуға барып, 87

біраз кідіріп қайтып келген соң,/124/ етті.Үйленген түні түсінде әкесін өз қарындасы Үсн Нигар ханымды көрді. Әкесі қара атқа мініп келе мырза Әбубәкірге тұрмысқа береді. жатыр екен. Оған жеткенде: “Әй, Бірақ мырза Әбубәкір оның тұрақсыз бейбақ, біздің мұсылмандық дінін мінезінен үрейленіп жүрді, ақыр қабылдағанымызға жүз жылдан асты, соңында қашып, Қашғардағы сен кері кетіп, тексіз кәпір болдың”! – қадірменді немере ағасы Мұхаммед деп ол жебені бүйіріне атып жіберді. Хайдар мырзаның қол астына Атынан түсіп, қазанның түп күйесіне барады. Оның артынан хан Үси қолын сүйкеп, оның бетіне қара Нигар ханымды жібереді. Бұл күйені аймандай етіп жақты. Дос оқиғадан кейін Дос Мұхаммед хан Мұхаммед түсінен шошып оянды. Ол әкесінің әйелдерінің біріне көңілі істеген ісіне өкініп, тәубәсіне келді ауып, шариғат ғұламаларынан де, артынша-ақ шешесінің үйінен некелесуге рұқсат сұрады. Ешбіреуі шығып, ғұсыл жасады, бүйіріне бұған рұқсат бермеді. Хан олардың қадалған шаншуды сезді. Таңға жуық жетеуін өлтірді. Ақыры соңында денесі қалтырап, дерілдей бастады. хан маулана Мұхаммед Аттар атты ойшыл ғұламының алдына мас Ел жұрт маулана Аттардың төңі­ күйде келіп, қылышын ұмтыла регіне жиналып: “Неге сен ”пә­ ұстап тұрып, одан: ”Маулана, мен туа”(шариғат бойынша рұқсат беру – өгей шешеммен некелескім келеді. ауд.) бердің?” – деп наразылық Бұған рұқсат етесіңдер ме, жоқ па?”, білд­­ ір­ іп, оны айыптады. Хан: “Мау­ - деп ақырды. Маулана: “Тек саған ланаға тиіспеңіздер, өйткені мен одан ғана рұқсат!” – деп жауап қайырды. бұрын жеті кісіні өлтірдім. Маула­ Хан тез арада некесін қиюға әмір наны зорлықпен алып келдім. Ол бишара молда не істесін?” - деп өзі 88

оған ара түсті. Маулана: “Мен “пәтуа” мәрте осылай болған. Бұл әңгіме әр берген жоқпын саған ғана рұқсат, түрліқайшылыққатолыболғандықтан өйткені сен кәпірсің”, - деп айттым оны баяндау тым ұзаққа созылып деді. кетеді. Ол жөнінде қысқаша мынаны айтуға, болады. Жүніс хан қашанда Қысқасы Дос Мұхаммед мырзаның шаһарда тұруды армандайтын. Бірақ өкпесіне суық тиіп, алтыншы күні көз моғолдың әскері мен әмірлері қаладан жұмды. Ол жиырма төрт жаста еді. қашқақтаған-ды. Сол себептен де хан Жеті жыл патшалық етті. 873 һижри Моғолстанда тұруға мәжбүр болды. қәмәри(1468 милади) жылы қайтыс болды. Қожа Шәріп Қашғари бұл Сансыз мырза өлген соң, мерзімді “Хұк Мүрд” - “Шошқа өлді” Мұхаммед Хайдар мырза Жүніс сөзінен тапқан еді. Бұдан соң ел бір – ханмен жақындасты. Осы екі арада бірімен тартысып, берекелері кетті. Дос Мұхаммед хан да өлді. Жүніс Дос Мұхаммедтен Кебек Сұлтан хан Ақсуға барып, Дос Мұхаммед оғлан атты бір ұл қалды. Біреулер оны ханның халқын өзіне қаратады. Дос Тұрфан, Чалеш жағына алып кетті. Мұхаммед ханның ұлы Кебек Сұлтан Жүніс хан Ақсуға келіп, ел-жұрттың оғланды бірнеше ниеттестірін алып бәрін өзіне бағындырды./125/ Тұрфан жаққа қашып кетті. 45 ӘҢГІМЕ. Алайда Жүніс хан Ақсуда қалғысы келетін еді, себебі Ақсу Моғолстанға Жүніс ханның мырза қарағанда қалаға ұқсайтын-ды. Бірақ сұлтан Әбу Саидтан екінші моғолдардың жүріс-тұрысынан бұлар рет қайтып оралуы туралы егер біршама уақыт тұратын болса, елдің көңілінің Сұлтан Кебек оғланға әңгіме. ауатынан байқады. Сондықтан хан амалсыздан бар елін Моғолстанға Сұлтан Жүніс хан екінші рет әкетуге мәжбүр болды. Мырза Сұлтан Әбу Саидтан, Моғол­ станға келгенде, мұндағы әмір­ Сол кезде Исан Тайшының ұлы лердің барлығы тағы да хан маңына Амасанжы Тайшы/126/ ол туралы жиналды. Хан Моғолстанда біраз Уәйіс хан жайындағы әңгімеде тұрды. Жетікентті [Иттикент] тұрақ­ айтылған Моғолстанға барды. Оның тап қалды. Бірақ Есенбұға ханғ­ а себебі былай: Исан Тайшы Уәйіс тиесілі иеліктерге кіруге батылы ханның қарындасы Мәхтум ханымды бармайды. Есенбұға хан мен Әмір хан жанының құнының төлеуіне Сейіт Әлі өлген соң, патшалық тақ Дос алған болатын. Мәхтум ханымнан екі Мұхаммед ханға тиген еді. Мұхаммед ұл, бір қыз туды. Уәйіс хан Мәхтум хайдар мырза мен Сансыз мырзаның ханымды ұзатарда күйеу баласын арасындағы араздықты жоғарыда мұсылман етіп, ханымды мұсылман айтқ­­ ан едік. Содан Мұхаммед Хайдар жолымен тұрмысқа берген еді. Ханым мырза Ақсуға Дос Мұхаммед ханның балаларына да мұсылман қылып, жанына кетті. Ал Сансыз мырза да ұлдарын Ибраһим, Ілияс деген ат Жүніс ханға қол ұшын беруді өтінді. қойды. Қызын Әмір Кәрімберді Сөйтіп ханда біраз күш пайда болған мырзаның баласы Қадірберді еді. мырзаға ұзатады. Сол күндері Жүніс хан бірнеше Мұсылмандық үшін Ибраһим унг рет Қашғарға барды, алайда Моғол­ мен Ілияс унг бір жақ болып, екінші стан әмірлерінің ешқайсысы Қашғар­ жағынан Амасанжы Тайшы арасында да тұрақтай алмады. Хан шарасыз­ тартыс басталады. Амасанжы үш жүз дықтан қайта оралған болатын. Неше мың адаммен Моғолслтанға қашып 89

кеткен еді. Ел ішінде кеңінен тараған Қыпшақ даласында, оның ұрпағынан әңгімеге қарағанда он сегіз мың адам таралған Әбілқайыр хан патша Ибраһим унг және Ілияс унг жанында болды. Сол жұртта, сол заманда одан қалған. Аяғында оны мен қалмақ күдіретті патша болмаған. Ол қайтыс хан арасында жауластық орын алды. болмағаннан кейін, ел арасында Олар қалмақ ханынан қашып, қырық алауыздық туып, елдің көбі Керей хан мың адаммен Қытай шекарасына мен Жәнібек ханына қосылды. Керей қарай кеткен. хан, Жәнібек хан мен Әбілқайыр хан балалары арасында бұрыннан Ағайындар арасындағы араздық қатты араздық бар еді. Сол себептен Дос Мұхаммед хан қайтыс болғанша Әбілқайыр хан балалары моғол созылды. Дос Мұхаммед 873 һижри хандарымен де қас болды. Өйткені қәмәри(1468 милади) жылы қайтыс моғол хандары Керей хан мен Жәнібек болды. Ибраһим унг пен Ілияс унгтың ханның жақтастары еді. Әбілқайыр Қытайға қашуы шамамен 910 һижри хан қайтыс болғаннан кейін олардың қәмәри(1504 милади) жылдан бұрын жұрты Буруж оғлан төңірегіне қайта болған еді. Бұл екеуі де Қытайда өлді. Олардың руы Бабулай деп аталады. Мансұр хан ғазауат шайқасымен Қытайға барған кезде осы тайпамен соғысқан. Бұл оқиға туралы Мансұр хан жайындағы әңгімеде айтылады. Амасанжы Тайшы, Ибраһим унг мен Ілияс унгтен бөлініп Моғолстанға барған-ды. Жүніс хан да Ақсудан моғолдарды көшіріп, Моғолстанға келген еді. Іле өзені маңында соғысып, Жүніс хан жеңіліске ұшырайды. Көптеген моғол әмірлері/127/ сол шайқаста шәһид болды. Қалмақтың шабуылынан кейін моғол ұлысы түгелдей Түркістанға ауып кетеді. Олар Түркістан жерінде Сейһун өзені жағасында Қаратоғай деген жерде қыстап шығады. Буруж оғлан моғол еліне шабуыл жасайды. Бұл оқиға кейінірек баяндайды. 46 - ӘҢГІМЕ. топталды. Буруж оғлан Әбілқайыр ханның үлкен баласы болатын. Ке­ ДОС МҰХАММЕД рей хан мен Жәнібек хан толық ХАННЫҢ ӨЛІМІНЕН КЕЙІНГІ күш алған соң Буруж оғлан олардан ОҚИҒАЛАР, ЖҮНІС ХАННЫҢ шет кетіп, Түркістан маңында бол­ БИЛІК ҚҰРУЫ, БУРУЖ ОҒЛАН ды. Моғолдардың Түркістанға ке­ ИБН ӘБІЛҚАЙЫР ХАН ӨЗБЕКТІҢ ӨЛТІРУІ ТАРИХЫ ЖАЙЫНДА ӘҢГІМЕ. 855 һижри қәмәри (1451милади) жылы Шыңғыс ханың баласы Жошы хан билік еткен жұртта 90

ле жатқан хабарын есітіп, біраз 47 - ӘҢГІМЕ. ойлан­ а келе Қараторғайдағы Жүніс хан ордасына шабуыл жасады. ШЕЙХ ЖАМАЛДЫҢ ОҚИҒАСЫ Тағдырдың жазғаны шығар, ол күні ЖӘНЕ ЖҮНІС ХАННЫҢ ОНЫҢ хан ордасының барлық адамы аң аулау үшін Сейһун дариясының арғы ҚОЛЫНА ТҰТҚЫНҒА ТҮСУІ бетіне мұз үстімен өтіп кеткен еді. Түс ЖАЙЫНДА ӘҢГІМЕ мезгілінде Буруж оғлан мұз үстімен өтіп хан ордасына жетті. Хан ордасы [Жүніс] хан қыс мезгілін Қара­ қорғансыз қалған-ды. Буруждың тоғайда өткізіп, көктем шыға Таш­ жиырма мың әскері бар, ал моғолдар кентке келді. Сол кезде Ташкентті 60 мың /128/отбасы (шаңырақ) еді. мырза сұлтан Әбу Саидтың әмірле­ Әр шаңырақ ер-азаматсыз қалғанды. рінің бірі – Шейх Жамал хәр билеп Буруж хан ордасы түсіп, мал-мүлүкті тұрған. сұлтан Әбу Саид сырза ол тонап алуға кірісті. Әскерінің әр уақытта Иракта өлген еді. Герат пен қайсысы да осы іспен айналыса Хорасан сұлтан Үсейін мырзаның бастаған еді. қол астында болатын. Самарқанды билеу/129/ сұлтан Аһмед мырза ибн Аңда жүрген Жүніс хан бұл хабар­ сұлтан Әбу Саид мырзаға тиген еді. ды естіген соң, жиналып бастаған Хисар, Құндыз, Бадахшан мырза әскерлердің де түгелдеуін күтпей, сұлтан Маһмұд ибн сұлтан Әбу Саид шұ­ғыл жүріп кетті. Өзенде мұз әлі мырзаның қолына көшті. Әндіжан, қатып жатқан. Хан ордасы судың Ферғананы мырза Омар Шейх ибн жағасында болғандықтан хан қиқу мырза сұлтан Әбу Саид биледі. Бұл салды. Өйткені сол кезде ешкім хан үш мырзаны да Жүніс хан өзіне күйеу сияқты қиқу сала алмайтын еді. Ел­ бала еткен еді. Бұлардың әрқайсысы дің бәрі ханның қиқу салу даусын туралы реті келген жерде айтылады. танитын еді. Хан алты кісімен бірге, Қысқасын айтқанда, Шейх Жамал олардың бірі ту ұстаушы ұран салып, хәр сұлтан Әбу Саид сырзаның әмір­ судан өтіп, ордаға жетті. Үйге кірген лерінің бірі болатын, ол Ташкентті әрбір өзбекті әйелдер сол жерде ұстап биледі. Өзіне Самарқанда тұрған алды. мырз­­ а сұлтан Аһметке тәуелді сана­ ғанымен, оған тиісінше бағына Буруж оғлан ұрандаған дауысты бермейтін. есіп, ту ұстаған алты кісіні көрген соң атқа мінуге жүгіріп шаққандай Жүніс хан Ташкент маңына жетеді. атшылары оны аттан түсіріп алды, Ол өзі жеңіліс тапқан қалмақтардан әйелдер де үй ішінен сыртқа жүгіріп қорқып, Моғолстан жаққа жайылым шығып Буруж оғланды ұстап алды. іздеп бара алмады. Хан, мен жоға­ Дәл осы мезетте хан да жетті. рыда айтылған мырзалар туыстық, Ханның бұйрығы бойынша Буруж жекжаттыққа сеніп, еш күмән келтір­ оғланның басын кесіп, найзаға местен Ташкент аймағына келген еді. түйреп, жоғары шаншып қойды. 20 Алайда ханның қызметіндегі моғол­ мың өзбектен құтылып кеткендер дар елі ханға ренішті болғандықтан кемде-кем. Хан жеңіспен ордасына астыртын Шейх Жамал хәрға келді. Ертесіне әскерлер жиналған адам жіберіп ханға қарсы екенін соң өзге өзбектердің соңынан түсті. жеткізді. Шейх Жамал хәр бұлардың Әбілқайыр ханның тірі қалған пікірін қостаған соң, ханға құрмет сұлтандар да қашып кетті. Олардың көрсеткенсіп оны қарсы алуға әңгімесі туралы жеке әр жерде алдына шықты. Шейх Жамал хәр айтылып отыратын болады. ханға жақындаған сәтте онын 91

жанындағы ел екіге бөлініп, ханды деп рахмет айтып, оны құрметтеп, жалғыз қалдырды. Хан: “Бұлар қайда ханның жанына жіберді. бара жатыр?” – деп сұрағанда, “Шейх Жамал хәрдың жанына бара жатыр” Ханның тұтқындалғанына бір жыл деген бірауыздан шыққан жауап толған соң, әмір Кәрімберді Дулаттың естіді. Шейх Жамал хәр ханның немересі әмір Абдолқұдыс бір топ дабылшысы мен туының жанына адамдармен бірге Шейх Жамал хәрға жақындап, ат үстінде тұрды. Ханның шабуыл жасап, оны өлтіріп, басын қасында ешкім болмай қалды. [Шейх [Жүніс] ханға алып барып, оны Жамал] кісі жіберіп, ханды тұтқынға тұтқыннан бостқан болатын. Шейх алды. Мүмкін, оның жанындағылар Жамалдың айналасына жиналған ханды ұстап берген де болар. Әйтеуір моғол әмірлерінің барлығы да хан Шейх Жамал оны оңай тұтқындады. алдына барып, оған кезінде қарсы Хан бір жыл тұтқында болды. Моғол болған себебін – өздерінің қаладан ұлысы толық Шейх Жамал қол қатты безгендігін, ал ханның қалаға астына көшті. әуес екендігін айтып түсіндірді. Хан тәуба етіп, бұдан былай қалаға Ханның әйелі, оның балаларының беттемейтіндігін баяндады. Бұл оқиға шешесі Исан Дәулет бегім, бұрын да-мысраһ: “Абдолқұдыс хәрдың айтылғандай, сұлтан Аһмед мырза­ басын алып келді” деген хронограмма ға/130/ тұрмысқа шыққан Меһр құрастырылыпты. Бұл [тарих] жұмбақ Нигар ханымның және мырза Омар түрінде құрастырылған. Сонымен Шейхқа тұрмысқа шыққан Құтлық егер хәр сөзінің бас әрпі/131/ “х” Нигар ханымның шешесі болатын. әріпін “Аболқұдыс” - [сөзіне] қоса, Шейх Жамал хәр міне,осы екі ха­ [әріптің сандық мәні] тарих -[сегіз нымның шешесі Исан Дулат бегімді жүз жетпіс жеті] болады. қожа Кәлан атты беделді бір адамға сыйға тартады. Бегім бұл жайды Осындай жағдайдың саранында естігенде ешқандай қарсылықсыз қалмақтар өз жұртына оралып, риза екенін айтты. Қожа Кәлан қатты Моғолстан бос қалды. Хан моғолдар қуанып, кеш­к­ ісін бегімнің үйіне көшін бастап Моғолстанға келді. барып, қызметкерлерін сыртқа, есік алдына, тұрғызып, өзі ішке кірді: 48- әңгіме. Одан бұрын бегім өз қызметшілеріне есікті мықтап жабуды тапсырған еді. ШЕЙХ ЖАМАЛ ХӘР Есіктің бекем жабылғанына көзі ӨЛТІРІЛГЕННЕН КЕЙІН ЖҮНІС жеткен бегім қызметшілерімен бірге кенеттен Қожа Кәланға тап беріп, ХАН МЕН МАУАРАННӘҺР пышақпен зақымдап өлтірді. Таңер­ БИЛЕУШІЛЕРІ АРАСЫНДАҒЫ тең өлігін далаға лақтырып тастады. Оның өлігін көрген ел Шейх Жамал ОҚИҒАЛАР хәрға жеткізді. Шейх Жамал бегімге адам жіберіп, себебін сұрады. Бегім: Жүніс хан қайта хан тағына “Мен Жүніс ханның әйелімін. Шейх отырған соң моғол елі мен әмірлері Жамал мені басқа біреуге сыйға тарту ханның бұдан былай өздерін қала етті. Бұл мұсылмандыққа, шариғатқа мен уәлаятта тұруға әмір етпеуге қайшы келеді. Одан да Шейх Жамал уәдесін алды. Өйткені моғолдардың хәр мені өлтірсін деп оны әдейі барлық сергелдеңі мен реніші өлтірдім”, - деп жауап берді. Мұны осыдан шыққан еді. Хан шарасыздан, естіген Шейх “Мың бір бәрекелді!” уәдесін беріп, Моғолстанға келді. Амасанжы Тайшы және қалмақтар 92 өз ордаларына оралып, моғол жері қалмақтардан босады. Хан қаланы

ұмытып, бірнеше жыл Моғолстанда Әндіжанға шақыратын, ол да бір екі тұрды. Моғол ұлысы ханды әбден айдай Омар Шейх мырзаның үйінде жақсы көріп бағанады. қонақ болатын. Ол кездері Омар Шейх мырза ханның Самарқанның Мұхаммед Қайдар мырза Қашғарда билігін үлкен күйеу баласы Мырза болып, ханды мойындауды уәжіп Сұлтан Аһметтен өзіне алып беруді санады. Хан да хандық мейіріммен сұраған. Алайда хан оған көнбеген. оған әкелік шапағытын көрсетті. Бұл сыбыс құлағына тиген Сұлтан Осылайша Моғолстан мен Қашғарда Аһмет Омар Шейх мырзаға шабуыл толық тыныштық орнады. Жүніс жасамақ болды, бірақ ол ханды хан келген соң Тұрфанға қашқан паналады. Хан келгенде Омар Шейх Дос Мұхаммед ханның баласы ілтипат көрсетіп, кейбір уәлаятын Кебек Сұлтан оғланды жанындағы оған бере салатын. Сұлтан Аһмет қызметшілер өлтіріп, басын ханның мырза сөйтіп ағасына қарсы соғыс алдына әкелген-ді. Қаншалықты жау аша алмады. Осындай жағдай болса да хан өз бауыры болғандықтан бірнеше рет қайталанды. шыдай алмай, оған аза тұтып, оны өлтіргедерден кек алуға әмір етті. Кейінгі кездері хан Әндіжанға әр Ханға басқа ешбір тараптан қарсылас қыс сайын барып тұратын болды. болған емес. Барлық моғол ұлысы Моғолстанда қалатын. Хан өзі қызметшілерімен Жүніс хан Буруж оғланды Әндіжанға келетін. Осындай сапар­ өлтірген уақытта, өзінің үлкен қызы лардың бірінде Омар Шейх мырза Меһр Нигар ханымды Сұлтан Әбу хан қалаған өз уәлаятының бірін Саид мырзаның ұлы Сұлтан Аһмет ханға сыйға беретін. Көктем шығып, мырзаға тұрмысқа берді. “Сұлтан хан Моғолстанға оралғанда мырза [Әбу Саид] мырза моғол мен шағатай қайтадан өз уәлаятына иелік ететін. арасындағы қастықты достыққа Бір рет Омар Шейх өзінің ағасы мырза айналдырды, ал мен бұл достықты Сұлтан Аһметтен қауіптеніп Жүніс туыстыққа/132/ ұластырдым. Менде ханды шақырып, оған Ахсиды /133/ егер қыз болса, Мырза Сұлтан Әбу сыйлайды. Хан Ахсиды қыстау етіп Саидтің ұлына берем” деген. Меһр тұрды. жорық жасаудан бас тартты. Нигар ханым көз жумағанша Сұлтан Бұл хабар мырза Сұлтан Аһмет естіп, Аһмет мырзаның шаңырағында жорық жасаудан бас тартты. болды. Меһр Нигар Ханымның жайы туралы “Тарихтың” екінші кітабында Омар Шейх мырза Мырза Сұлтан әңгіме етеміз. Аһметтің шабуылынан көңілі ты­ нышталған соң, ханға Ахсиді беруін Хан Моғолстанға Шейх Жамал өлтірілген соң келді. 880 һижри 93 қәмәри (1475 милади) жылы Меһр Нигар ханымның сіңілісі Құтлық Нигар ханымды Сұлан Әбу Саид мырзаның ұлы Сұлтан Әбу Саид мырзаның ұлы Омар Шейх мырзаға тұрмысқа берді. Хан мен Омар Шейх мырза арасында достық қатынастың жақсы болғандығы соншалық ондай жақындық әке мен баланың арасында да кемде кем болатын. Омар Шейх мырза Моғолстанға жиі барып, сол жерде болатын. Кейде ханды

бергенмен ішінен қимай өкіне бастады. Ишан жақындай түсті. бастады. Себебі Ахси Ферғанының әзірет ишан жақындағанда оның ең үлкен қаласы болғандықтан қосшыларының ішінен біреу ханды қалалардың анасы деп атаған. Іштегі танып қалды да оны ишанға айтты. өкініш оған ақыры Жүніс ханға қарсы әзірет ишан аттан түсіп, Жүніс бүлік шығаруға әкеп соқтырды. Теке ханның басын жерден көтеріп, секірткен көпірі маңында шайқас батасын берді. Мен пақыр Мұхаммед болды. Хан Омар Шейхты қаншама Қазиден <Алланың рахметі жаусын!> үгіттесе де ол көнбей қойды, соғыс әзірет ишан Марғинанға келгенде жалғасып, мырза жеңіліп қалды. айтқан мына сөздерін естідім: “Мен Мырзаны ұстап Жүніс ханның Жүніс ханды моғол деп естігем, алдына алып келді. Оның қолы сондықтан оны бір көсе, моғол байлаулы еді. Хан орнынан тұрып, қылықты, басқа сахара түркілері өзі мырзаға барып, қолын шешті. тәрізді елестеттім. Алайда оны Содан соң мырзаға сыйлықтар беріп, көргенде, оның әңгімешіл, қою елдің іші бүлінбей тұрғанда кетсін сақалды, тәжік өңдес, сөздері биязы, деп, оны Әндіжанға жедел жөнелтті. тәжік арасында өте сирек кездесетін Өзі де артынан баруға уәде етті. адам екеніне көзім жетті”. Әзірет ишан ханды көрген соң, Омар Шейх Мырза Әндіжанға айналасындағы барлық патшаларға кеткен соң, хан моғолдар ұлысына хат жолдап: “Жүніс хан деген Моғолстанға баруға рұқсат етті де, моғолды көрдім, ондай патшаға өзі отбасы және бірнеше кісімен қараған елдің адамын құл етуге Әндіжанға барып, Мырза Омар болмайды. Бұл ел мұсылман”, - деп Шейхтың үйінде екі ай қонақ болды. жария еткен дегенін естіген едім. Араларындай ешқандай кірбің, Содан кейін ешкім Мауараннәһр мен орынсыз әңгіме боған жоқ. Хорасанда моғолды құл етіп сатқан емес, оған дейін моғолды кәпірлер Тағы бірде Мырза ханды шақы­ сияқты сатып келген екен. рып оған Марғинанды берді. Хан Марғинанда болған кезде таза ки­ 49 – әңгіме. елі, Алланың сүйікті әзіреті қожа Насыреддин Ұбайдолла сол жерге Мұхаммед Қайдар Жүніс хан мен Омар Шейх мырзаны мырзаның ҚашҚарда бір жағынан және Сұлтан Аһмет мырзаны екінші жағынан татуластыру билік жүргізуі мақсатымен келді. жайында әңгіме Әзіретті Ишан Марғинанға кел­­ Әмір Сейіт Әлінің баласы Сансыз генде барлық моғолдар мен басқа мырза қайтыс болған соң, әмір Сейіт кісілердің бәрі қарсы алуға алдынан Әлінің баласы Мұхаммед Қайдар шыққанын, шыншыл әңгімелерші­ мырза, бұрын айтылғандай, Қашғарға лерден талай естігенмін. Моғолдар әмір болады. әзірет ишанды құрметтегендері сон­ шалықты, ер, әйел қалмай, аттарын Мұхаммед Қайдар мырза алысқа жол бойына байлап, топ-топ Қашғарға қоныс тепкен соң, Дос болып келіп, жерге бас иіп, ол басып Мұхаммед хан өлгеннен кейін моғол өткен топырақты ырымға алып ұлысын Жүніс хан Моғолстанға жатты. Ал Жүніс хан ишанды қарсы бастап алып келді, ал онда жоғарыда алуға жалғыз өзі шықты. /134/Ишан айтқандай, Буруж оғлан мен Шейх жақындаған кезде хан атын бір жерге Жамал хәрдің оқиғалары болған еді. асыға байлап, қара жерге бетін тигізе 94

Содан кейін моғолдардың өтінішін Мұхаммед Қайдар мырза әмірлікке қанағаттандыру, көңілін орнықтыру мұрагер болғандықтан жауынгерді үшін Жүніс қала /135/мен уәлаятта бағалай бермейтін. Әмір Сейіт Әлі тұрудан бас тартты. Мұхаммед сексен жыл ғұмырында дайындаған Қайдар мырза да Қашғарды билеп беделді әмірлер мен сардарлардың отырғанда, Жүніс ханның әмірін көбісі Мұхаммед Қайдар мырза мойындап келді. Сондықтан хан оны билік жүргізіп тұрған уақытта фәни өз перзентіндей көрді. дүниеден өтіп кеткен-ді. Ал көзі тірілері дүниеде жоқ сияқты ескерусіз Мұхаммед Хайдар мырза 869 қалды. Сардарлармен еске алған һижри қәмәри (1464 милади) жылдан әмірлердің балалары мен немерелері 885һижри қәмәри (1480 милади) Мұхаммед Қайдар мырзамен жа­ жыл аралығында Қашғарда өте қындығы болмады. Әмірлерің бар­ тыныштықта әрі дәулетті жағдайда лық балалары мен әмірзадалар ғұмыр кешті. Қашғарда ол жиырма Әбубәкірге қызмет етуге құштар еді. төрт жыл үзіліссіз биледі. Оның он Бұл ұзақ әңгіме, ол оқиғалар тұтас алты жылын дербес биледі, қалған есте қалмаған, /136/одан бері жиырма уақытында ханға тәуелді болды. жыл өтті. Сол кездегі куәгерлердің өзінен де ешкім қалмады, сол уақытта 50 – әңгіме. олар туралы белгілі әңгімелердің өзі ұмыт болған. Әбубәкір мырзаның билік жүргізуі және өмірінің Сонымен, Мырза Әбубәкір Мұ­ хаммед Қайдардан қашып, Жаркент бастапқы кезеңі жайында әкіміне жалған нысан (таңба) әңгіме көрсетіп, айламен Жаркентті алып алды. Немере ағасы Мұхаммед Сансыз мырза дүние салғаннан Хайдар мырзаға адам жіберіп, оны кейін, Дос Мұхаммед хан Жаркентке мойындап, қызметінде болатынын келіп, Сансыз мырзаның әйелін айтты. Мұхаммед Қайдар мырза некелеп алды. Оның үлкен ұлы да оның бағынышты болам деген Әбубәкірді өзімен Ақсуға ала кетті. өтінішін қабыл алды. Біраз уақыттан кейін ол қарындасы – Үсн Нигар ханымды оған тұрмысқа Мырза Әбубәкірдің қызметіне берді. Алайда Әбубәкір мырза Дос Қашғар әмірлерінің үш мың жас Мұхаммед ханның аумалы-төкпелі әмірзадасы жиналды. Бауыры Омар мінезінен қауіптеніп, қашып немере мырза да осы жерде Қашғарда ағасы (әкесінің бауыры) Мұхаммед болатын. Ол да оған келіп қосылды. Хайдар мырзаға келді. Дос Ағайынды екеуі сол аймақтарды Мұхаммед хан оның соңынан Үсн алу мәселесінде бірге күш салды. Нигар ханымды қашғарға жіберді. Хотанды алу үшін бірге амал Бұл жағдай бұрын айтылған-ды. ойласты. Әңгімеміз осы жерге келіп жеткендіктен, енді Хотан және оның Мырза Әбубәкір Мұхаммед әкімдері жайында сөз қозғағанымыз Хайдар мырзаның жанында болған жөн болмақ. кезде нағыз ержүрек әрі жомарт, күшті де батыл болып көрінетін. 95 Бойының ұзындығы соншалық, егер жүздеген қара жаяу топтың ішінде келе жатқан оны көрген кісі аттың үстінде отырған шығар деп ойлап қалатындай еді. Дегенмен

51 – әңгіме. бәкір Мұхамм­ ед Қайдар мырзадан Хотанды бағындыру үшін рұқсат Хотан Мырзалары сұрады. Хан Назар мен Құл Назар атадан ұрпаққа мұра болып Хотан – Шығыстағы атақты келе жатқан дәстүрінен айныды. қалал­ ардың бірі. Хотанның толық Мұхаммед Қайдар мырзад­ а олардан сипаттамасы туралы тарихи кітап­ ызалы еді. Бұйрық беріп, бұл іске тарда баяндалған мәліметтердің бәрі одан әрі қайрай түсті. Сондықтан екінші кітапта келтірілді. мырза Әбу Бәкір көңілі тынышалып, Хотан ісіне кірісіп кетті. Дулат тайпасындағы әмірліктің кезегі мырза Хұдайдадқа жеткенде Хан Назар мырза темірден бір <Алланың оған рахметі жаусын!> асатаяқ жасаған еді. Оның ешкім екі бұрын айтылғандай, ол дулаттарға қолымен де көтере алмайтын. Ал тиесілі иеліктерді өз балалары мен оны бір-ақ қолымен көтеретін, кез бауырларына бөліп берді. Мысалы, келген аттың не сиырдың басына Қашғар және Жаркентті өзінің кенже асамен ұрса, сұлатып түсіретін. баласы Сейіт Аһмет мырзаға берді. Оның бауыры Құл Назар мырза да Әмір Хұдайдадтың Ілияс Шаһқа өте сабырлы, байсалды жігіт еді. Сол Ақсуды, ал Қызыр шаһ есімді екі себепті бұл екі ағайынды жігіт билік бауыры болған. Ілияс Шаһқа Ақсуды, жүргізуге мүдделі еді. Қызыр Шаһқа Хотанды берген еді. Бұл екеуін де Сейіт Аһмет мырзаға бағынатын етіп, оларды қызметке тағайындау мен босату хұқығын да оған тапсырған еді. Ол екеуі жыл сайын басқа нөкерлер сияқты әмірдің алдына барып есеп беріп, әрі уәлаятқа қайта оралу үшін рұқсат сұрайтын. Әмір Сейіт Әлі заманына дейін бұл дәстүр сақталды./137/ Әмір Сейіт Әлі Есенбұға ханға Ақсуды берген кезде Ілияс Шаһ мырзаның немересі (оның да аты Ілияс еді) Есенбұға ханның қызметінде болған. Ақсу қорғаны Дос Мұхаммед ханның кезіне дейін соның қол астында болды. Әмір Сейіт Әліден кейін Хотанда Қызыр шаһ мырзаның ұрпағынан екі ағайынды отырды. Бірінің аты – Хан Назар мырза, екіншісінің аты Құл Назар мырза еді. Хан Назар мырза білегінің күшт­ ілігі жағынан өзін мырза Әбубәкірге тіпті Әмір Сейіт Әліге теңейтін, сонымен ол әмір Сейіт Әліге қарсы болып, тәуелсіздікке ұмтылды. Қашқарға бұрыңғы бағыну дәстүрінен бас тартты. Осыған байланысты мырза Әбу­ 96

52 – әңгіме. Хотан уәлаятынан алып, толық күшіне енді. Көздеген мақсатына Мырза Әбубәкірдің жеткен соң, ол Мұхаммед Хайдар Хотанды алуы және Хотан мырзаға қарсы әрекет кірісті. мырзаларын өлтіруі 53 – әңгіме. Мырза Әбубәкір Хотанды алуды Әбубәкірдің мақсат етіп жүрген күндерде інісі Мұхаммед Хайдар Омар мырза онымен бірге болатын, мырзаға жасаған айласы бірақ ол ағасының істерін ұнатпайтын және Мұхаммед Хайдар еді де оған қарсы шықпақ ниетте мырзаның оның құрған жүрді. Өйткені оның бұл ниеті торына түсіп, өз мырза Әбубәкірге аян еді. Әйтеуір әмірлерінен айырылуы. амалын тауып ұстап, көзін шығарып, Мұхаммед Қайдар мырзаның қол Сансыз мырза дүние салғаннан астына жіберді. Қашғар ойрандалған кейін Дос Мұхаммед ханның Сансыз соң, Омар мырза Самарқанға кетті. мырзаның жесірі Жамал ағаны неке­ Оған анда құрмет көрсетілді. 921 леп алған жоғарыда баяндалды. Енд­ і һижри қәмәри(1515 милади) жылы Қашғарды Мұхаммед Қайдар мыр­ Қашғарға оралып,/138/ қайтыс болды заға берді. Бұл оқиға 869 һижри қә­ және Әмір Сейіт Әлі мазарының мәри (1464 милади) жылы болған еді. жанына жерленді. Дос Мұхаммед хан өлген соң, Жалпы айтқанда, Мырза Әбубәкір Мұхаммед Хайдар мырза Мырза інісінен құтылған соң, Хотанға бет Әбубәкір мен Омар мырзаның/139/ алды. Алғашқы сапарынан бейбіт шешесі Жамал ағаға үйленді. келісіммен оралды. Екінші ретте де Мұхаммед Қайдар мырзаның Жамал бейбіт жолмен келісіп, бір-бірімен ағадан екі ұлы болған. Бірі – менің кездесуге уәделесті. Келіссөздер әкем Мұхаммед Үсейін көреген, жүріп, екі жақтың көзделген мақ­ екіншісі – әкемнің інісі Сейіт саттары мақұлданған соң, Құран Мұхаммед мырза еді. ұстап ант ішуге шешім қабылдады. Мырза Әбубәкір Хотанды алып Мырза Әбубәкір нөкерлерімен күшейген еді. Осыған орай Мұхаммед уағдаласқ­ андай, өзінің ең жақын Қайдар мырзаның әмірлері мырза қызметшісінен Құранды Хан Назарға Әбубәкірден қауіптеніп, мырза беріп жіберді. Әлгі кісі Құранды Әбубәкірдің істерібастан-аяқ мырзаға Хан Назардың алдына алып барды. қарсы бағытта екенін және ешкіммен Хан Назар қолын созып алар сәтте санаспай Жаркентті алғанын әрі Құранды әкелген кісі екі қолынан ақылға симайтын сылтаулармен Омар ұстай алды. Әбубәкірдің нөкерлері мырза бауырының көзін шығарғанын, жан-жақтан қылыштарымен Хан және Хан Назар мен Құл Назарды Назарға тұра ұмтылды. Олар алдын өлтіргенін айтып, бұл адамның ала келісіп, дайын тұрған еді. Хан ешкімге де опа бермейтінін, оның бар Назар бұдан бейхабар болатын. Хан арманы Қашғарға ие болып, біртұтас Назар мырзаның нөкерлері қапелімде аймақты билеу екенін ескертті. әрекет жасауға үлгере алмай қалды Алайда әмірлер бұл жағдайды Қайдар да бас сауғалап қашты. Бірнеше адам мырзаға қанша айтқанымен, ол Құл Назарды ұстауға дайын тұр еді. ағалық мейіріммен оған мән бермей Олар Құл Назарды қоршап алды. келді. Екінші жағынан, Қайдар Сөйтіп екі ағайындының тұқымын 97

мырзаға әйелі, балаларының, сондай- 54 - әңгіме. ақ мырза Әбубәкірдің шешесі Жамал аға әмірлердің сөзіне керісінше: “Ол Жүніс ханның Мұхаммед сіздің балаңыз. Жаркентті Сіздің Хайдар мырзаға көмек бе- әмірлеріңіздің бірі биледі. Әбубәкір руге әрекеттенуі және Мыр- мырза Жаркентті әкесінің астанасы болғандықтан, оның оған құқы за Әбубәкірмен бар, өзіме де тиісті екен деп, сізге соғысып жеңілуі сеніп еркінситін шығар, ал Хотанды алғаны – оны бәрібір басқа біреу Бұрын баяндалғандай, Әмір биледі, сондықтан өзгенің орнына Абдолқұдыс Шейх Жамал хәрді мырза Әбубәкірдің билегенінің өлтіріп, Жүніс ханды тұтқыннан ешқандай айыбы жоқ”, - деп уәж шығарып алған еді. Хан оған қатты айтты. Жамал аға Әбубәкірдің әрбір құрмет көрсетіп, көреген лауазымын әрекетін мақұлдап, құптап отырды, беріп, дулаттардың барлық мансабы сөйтіп Мұхаммед Қайдар мырза оған мен түменін оған тапсырды. Сондық­ иланып, Әбубәкірдің бағынбауға тан онда көп ұзамай тәкаппарлық деген әрекет дабылы ашық қағылғанға пайда болып, ханға біртүсті мінездер дейін көңілі орнында болды. Бұл көрсете бастады. Дегенмен өзі де аз болғандай, оның үстіне Жамал өз ісіне үрейленіп қалатын. Оның аға, мырза Әбубәкірді әмірлер үшін әңгімесі ұзақ, қысқасы, ханнан жауласып жүргенін, өйткені олар қашып келіп, Қашғарға Мұхаммед Сізге оны жамандап жүр деді. Ол Қайдар мырзаға қосылды. Ол да Мырза Әбубәкірге астыртын түрде: әмірлерін жұмыстан босатып, істері “Сенің жауласуыңның себебін де, дағдарысқа ұшырап, өкінішті халде ақталуынды да айттым” деп жеткізді. жүр еді. Әмір Абдолқұдыс келген кезде, оны қатты құрметтеп, қызы Бұл хабар Мырза Әбубәкірдің Аға Сұлтан Сұлтанымды оған ойына дәл келді. Ол да Мұхаммед тұрмысқа беріп, Мырза Әбубәкірге Қайдарға дәл сол әңгімені/140/: қарсы шығуға әбден үгіттеді. Ол да «Маған қастандық жасап жамандап Мырза Әбубәкірге қарсы шайқасқа жүрген әмірлерді қол астыңызда шықты. ұстап отыратын болсаңыз мен сізге қызмет ете алмаймын, егер оларды Қысқасын айтқанда, Мырза жұмыстан босатып жіберсеңіз, мен Әбубәкір бірден Йанги Хисар жаққа сізге перзент ретінде емес, бәлкім, шабуыл жасаған еді. Әмір Абдолқұдыс құлыңыз болып қызмет етер едім», - оған қарсы шықты. Қатты күш-жігер деп хабар жіберді. жұмсағанымен әмір Абдолқұдыс әс­кері саны Мыра Әбубәкірдің Мұхаммед Қайдар мырза аңқаулық сарбаздарынан әлдеқайда артық жасап, оның жалған сөздеріне иланып болса да ұзақ соғыстан кейін әмірлерін босатты. Ең беделді, се­ жеңіліске ұшырады, сондықтан ол німді әмірлерінен айырылған соң намыстанып Мұхаммед Қайдар Мұ­хаммед Қайдар мырзаның билі­ мырзаның жанына қайтып оралмады. гіндегі күш күрт қирады. Мырза Өз тізгінін толық тағдырдың еркіне Әбубәкір Қашғар уәлаяты мен Ианги беріп, ол Бадахшанға жол тартты. Хисарға шабуыл жасап, басып алды. Үш жүз /141/адаммен Мырза Сұлтан Мұхаммед Қайдар мырза­ның сенімді Маһмұдқа барды. Мырза Сұлтан әмірлері жұмыстан босатылған соң, Маһмұд оны қатты қадірледі. Оның ол аймақты қорғап тұра алатын ешкім өтінішіне орай, Бадахшан мен Құндыз табылмады. уәлаятының ең үлкен Хаст уәлаятын 98

берді. Абдолқұдыс сол жерде катұр ханға қарсы жұмсады. Сан мәртебе [тайпа] кәпірлерінің қолынан шәһид шайқастан соң ханды талқандады, болды. оның әскері қашып кетті. Мұхаммед Хайдар /142/мырза да өзге бағытта Қорытып айтқанда, әмір Абдол­ қашты. Мырза Әбубәкір үлкен қолды құдыс кеткен соң, Мырза Әбубәкірдің осылай күйретті. күші арта түсті. Үлкен айла-шарғымен Мұхаммед Қайдар мырзаны жанын­ Олар Қашғарға жеткен соң, дағы ең беделді әмірлері мен ең хан Мұхаммед Хайдар мырзаға: сенімді сардарларынан айырады. “Біз бұл істі жеңіл шешімсіз” деп Әмір Абдолқұдысты жеңді. Сонымен дайындықсыз аз әскермен келдік, сен Мұхаммед Хайдар мырзаның ісі алға биыл өз уәлаятынды ұстап тұруға басудан қалды. Жамал аға өз ісіне тырыс. Келесі жылы бар әскеріммен өкінгенімен, одан ешбір пайда жоқ келіп, оның шаруасын бітіремін”, - еді. деді. Ең ақырында Мұхаммед Хайдар Хан Моғолстанға тартты да, мырза жаяу және атты отыз мың Мұхаммед Хайдар мырза Қашғарда әскер жасақтап, Мырза Әбубәкірге қалды. қарай бет алды. Ол үш мың адаммен тойтарыс беруге қарсы шықты. Ауыр 55 – ӘҢГІМЕ. шайқас болды. Соңында Мұхаммед Қайдар мырза жеңіліп, сағы сынып Жүніс ханның Мұхаммед Қашғарға келді. Бұл жағдайда Хайдар мырзаға нағашы ағасы Жүніс ханға хабарлап, жәрдем беру үшін одан көмек сұрады. Хан жиенінің қарымтасын қайтару мақсатында Жаркентке екінші рет он бес мың таңдаулы әскерімен өзі жорыққа шығуы және мыр- мырза Әбубәкір жаққа бет алды. за Әбубәкірден жеңілуі Мұхаммед Қайдар мырза тағы да әскерінің бас-аяғын жиып, ханға Келесі 885 һижри қәмәри(1480 қосылуға жүріп кетті. Олар бірге милади) жылы Жүніс хан моғолдың Жаркентке жетті. Мырза Әбубәкір барлық әскерімен, яғни алпыс Жаркент қамалына тығылды. Хан мың адаммен Қашғарға бет алды. қамалдың шығыс жағына тоқтады. Мұхаммед Хайдар мырза да өз әскерін Келесі күні Әбубәкір қамалдың жасақтап, өткен жылғыдан жақсырақ сыртындағы ауылдарда, аттылы- халге әкелген еді. Екеуі бірлесіп, жаяулы қол түзді, олар әмір Сейіт Жаркентке бет алды. Екеуінің әскері Әлі дайындаған жалпы саны үш – жаяу сарбаз бен аттысы тоқсан мың әмірзадалар мен баһадүрлер мыңға жеткен еді. болатын. Олар жүз мың әскерге қарсы соғысып, ойдағыдай жеңіске жетіп, Мырза Әбубәкір тағы да өткен өкініштің өксікті дәмін татпаған еді. жалғыдай Жаркент қамалына Мұхаммед Қайдар мырза олардан тығылды. Оның әскері жаяу, аттысы кезінде қапы қалған-ды. Ал Мырза бар – бес мыңға жуық еді. Үш мыңы, Әбубәкір оларды төңірегіне жинады. бұрын айтылғандай, Әмір Сейіт Жүніс хан да қалың қолмен бір Әлінің әмірлерінің балалары, елдің жағынан, Мұхаммед Қайдар мырза іріктелген ұландары еді. Оларды екінші бір жақтан қамалға бет алды. Мұхаммед Қайдар мырза қадірін Мырза Әбубәкір Мұхаммед Хайдарға біле алмай, қолдан шығарып алған мән берген жоқ, барлық күшін болатын және де екі мың жаяу мергенді үміттендіріп, неше түрлі уәде беріп, уәлаят ішінен таңдап 99

алған еді. Хан қамалды айнала қалқаннан үркіп, жалт берді. Шейх қоршап алды да өзі Қалдуғаш Иари баһадүр өзіне-өзі ие бола алмай аттан деген Жаркенттің шығыс жағындағы құлап түсті. белгілі жерге тоқтады. Қоршаудың артында тұрған жаяу Намаздыгер уақытында хан әскерлер оны ұстап алды. Мырза әскерінің әрбір қосынынан беделді Әбубәкірдің атты әскерлері ханның адамдар шығып, қамалға барып, жаяу әскеріне шабуылға шықты. соғыс ашты. Қамалдан Мырза Жаяу әскерлері оларға төтеп бере Әбубәкірдің адамдары шықты: атты алмай, кенеттен жан-жаққа қаша әскер мен жаяу әскер қалқан ұстап бастады. Майдан алаңына ұрыс жүрді. Кескілескен ұрыс басталып барысын бақылауға келгендердің кетті./143/ Хан ордасында отырған бәрі кейін шегінді. Хан да жардың еді. Бір топ адамдар келіп, шайқас ішінде болатын. Оның жанында барысын жасырмай баяндап, оның жүргендер хан/144/ тезірек жардың соғыс алаңын бір айналып, көріп үстіне шықсын деген кеңес айтты. кетуі керекігін айтты. Хан біраз Хан тездете жоғарыға бет алды. адамдарымен сауыт кимей-ақ Адамдар ханның шапшаң жүріп бара аттанды.Олар жер қабаққа шыққанда жатқанын қашып бара жатыр деп екі жақтың жаяу жауынгерлері қатты топшылап, олар да қаша бастады. соғысып жатқанын көрді. Алайда Сонымен жаяу әскер бытырай, соғыстың барлық жағдайы бұл орда жаққа бет алды. Хан әскерді жерден анық көрінбегендіктен, хан тоқтатып, сабыр сақтауға тырысты. жардан төмен түсті. Жар бойымен Бір жағынан оларды соққыға алып жүретін жалғыз-ақ жол бар еді. Хан жатса да ешкім орнынан қозғала төмен түскен соң, жаяу әскерлер қоймады. соғысқа батылдана кірісті. Осы арада Әбубәкірдің жаяу Осы кезде ханның беделді әскерлері соғысты жалғастыра берді. баһадүрлерінің бірі Әлім Шейх Аттылары да жардың үстіне шығып баһадүр шатырдың ішінде болатын, алып, ханның қашып бара жатқан ол ханның соғысты бақылауға әскерлерін қуып, олардың соңынан кеткенін естіді. Сол кезде оған өзін хан орда жаққа ілгерілей берді. Осыны алдында өзгелерден ер жүрек, батыр көрген әскерлер тарыдай шашырап, екенін көрсеткісі келген ой келді. ханның үгіт-насихатына қарамастан Сауытын киіп, ханның жанынан өтіп қаша бастады. Мырза Әбубәкірдің барып, жаяу әскерлермен соғысқа атты әскері таяп қалған кезде хан араласты. Ханның жаяу әскерлері да Қашғарға қарай қаша жөнелді. мен Әбубәкір мырзаның әскерінің Осылайша ханның қалың қолы бас- аралығында екі жағынан сиыр аяғы бір сағаттың ішінде тас-талқан қорасы қоршалған жер бар еді, ал осы боп, жеңіліске ұшырады. Ханның екі қоршаудың ортасын қақ жарып көптеген әскерлері оған бағынбай, жол өтетін. Әлім Шейх баһадүр біржола Моғолстанға қашып кетті. сол жолға түсті. Зор дауыспен ұран Хан Мұхаммед Қайдар мырзаға салып, мырза Әбубәкір әскерлеріне мынандай жағдайда Қашғарда қалу бет алды. Сол мезетте қолында дұрыс еместігін айтты. Сөйтіп ол қалқаны бар бір жаяу әскер кенеттен ханмен бірге бес мың түтінмен шыға келген Әлім Шейх баһадүрден көшіп қосуға барды. Қашғардың қорқып, оның атының алдына бірталай елі Әндіжанға кетіп қалды. қалқанды лақтыра салды да өзі қаша Қашғар мырза Әбубәкірдің қолына жөнелді. Әлім Шейх баһадүрдің аты өтті. Бұл 885 һижри қәмәри(1480 100