Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

Кейбір суреттер күлімсіреген әрі оның аузын бекем етіп жауып, үстіне жыламсыраған кейіпті бейнелегені иесінің атын жазып, оны бұлаққа сондай, көрген адам таң қалады. батырып жібереді. Содан кейде ол Ал қақ ортасында тастан қашалып бес жылға дейін түбінде жатады да, жасалынған тақ бар, оның үстінде кейде бір күнде судан қалқып шыға тұтас тастан жасалынған керемет келеді. Оның судан шығуының күмбез тұр, ол жайында жазуға қалам белгілі бір уақыты жоқ. Сол күріш су әліз, сипаттауға тіл қысқа. Мұндай түбінен пісіп, жылы болып шығатын ғимараттың бірде-бірін әлемде болса, оны жақсы ырымға жориды. ешкім көрген де, ол жайында естіген Кейде басқаша болып шыға келеді. де емес. Мұндай ғимарат жүз-жүз /424/ Кейде оның іші балшық пен елудей болады! қиыршыққа толып шығады. Кейде оның ішіндегі күріш бұзылып Тағы да бір ғажабы. Кашмирдің иістеніп шығады, ондайда жаман шығыс жағында Бернәг деген уәлаят ырымға жориды. бар. Сол уәлаятта бір төбе бар, оның үстінде хауыз бар, оның түбінде су Тағы да бір қызық жағдайы ағатын көз бар. Бұл көз жыл бойы мынау. Кашмирде Ұлар деп аталатын құрғап жатады да, Торпақ шоқ бір көл бар. Оның айналасы жеті жұлдызы туған мезгілде, яғни сәуір фәрсәх (фәрсәх-алты шақырымға айында осы көзден күніне екі немесе тең) болады. Сол көлдің ортасына үш рет су атқылап, әлгі хауыз толады Кашмирдің сұлтандарының бірі да, төбенің жан-жағынан су аға Сұлтан Зейін-әл-Абедин ғимарат бастайды, содан кейін қайта басылып, тұрғызған. Алдымен ол көп тас су шығатын көзден басқа ешбір төккізіп, оның бетіне тығыз етіп жерде су қалмайды. Торпақ жұлдызы төселген тастан көлемі екі жүз шаршы батып, маусымы өткен соң, жыл бойы гәз және биіктігі он гәз болатын құрғап жатады. Оны қаншама рет шаршы алаң (платформа) жасаған. топырақ төгіп, алебастрмен және әк Содан кейін сол шаршы алаңға әсем ерітіндісімен бекіткенімен, кезінде де сәнді ғимарат салған. Әрі нағыз су бәрін бұзып кететін, әрі оны ешбір жайнаған ағаштар отырғызған. түрде жаба алмайтын. Шынында да мұндай сұлу, ғажайып көрікті жерлер әлемде кемде-кем. Кешмирге қарасты тағы бірі – Нагам деген мекенінде бір дарақ Келесі бір ғажайыбы, осы бар. Ол өте биік және алып ағаш. Сұлтан Зейін-әл-Абедин қалада Егер жебені атып жіберсең, бәлкім өзіне ғимарат салдырады. Кашмир ол ағаштың ұшына жете де қоюы тілінде оны Раждан деп атайды. Ол екіталай. Егер бір кісі оның жіңішке он екі қабаттан тұрады, оның кейбір бұтағын сілкіп жіберсе, әлгі ағаш қабаттарында елу бөлме, хұжыра, соншалықты үлкендігіне қарамастан сәкі, қылтима бар. Соншама биік тұтас қозғалады. ғажайып бұл ғимарат бәрі сарай ағаштан тұрғызылған. Тебризде Кашмирдің келесі бір әйгілі Сұлтан Жақыптың «һәшт беһешт» уәлаяты Дию Сәр (Дию бас). (сегіз пейіш) сарайы; Гераттағы «Бағ-е Ол жерде бір бұлақ бар. Оның заған», «Бағ-е Сефид», «Бағ-е шаһар» хауызының көлемі жиырма да сарайы; Самарқандағы «Көксарай», жиырма гәз. Айналасын жапырағы «Ақсарай», «Бағ-е делгошай» және жайқалған ағаштар қоршаған, «Бағ-е болды» сияқты әлемнің барлық көкорай жер. Ағаштардың көлеңкесі ғимараттарының бәрінен де бұл мен көк-жасылды алаң өте тамаша. ғимарат биік, бөлмелері көп. Бірақ Адамдар бір құмыраға күріш салып, 401





олардың әсемдігі мен сәнділігіне жатқан кеңістік һәм барлық жағынан жете алмайды, дегенмен де Раждан ол биік таулармен қоршалған. Таудың сарайы қайталанбас ерекшелігімен оңтүстігі Дели бағытына, таудың олардан ғажайыптау болып көрінеді. солтүстігі Бадахшан мен Хорасанға қарай созылады; әрі батыс жағы ауған «Зафар намеде» Маулави тайпаларының қоныстанған жеріне, Шарафеддин Әлі Йәзди Кашмирді шығыс жағы Тибет өлкесіне барып мақтай отырып, кейбір жекелеген тіреледі. Бұл өлкенің жазық жерінің нәрселер туралы жазған. Бірақ ол ұзындығы шығыс жақ шекарасынан жазғандары шындықтан біршама батыс шекарасына дейін шамамен алыстау баяндалған. Өйткені қырық фәрсәх, (фәрсәх-алты Маулавидің өзі Кашмирді көрмеген, шақырымға тең) ал оның ені саяхатшылардан сұрап, солардың оңтүстігінен солтүстік шекарасына әңгімелері бойынша жазған. Ол дейін жиырма фәрсәх болады. Жан- жамағат шындық жайды ойдағыдай жағы таулармен қоршалған сол тегіс етіп дұрыс айтып бере алмаған. жерде абаттандырылған мың елді Шындыққа жанаспайтын жерлерінің мекен бар. Елді мекендерде су мен болуы осы себептен. /425/ Ол әңгіме әдемі бастаулар мол, көк шалғынды мынау. жері көп болуымен әйгілі. Жұрт арасында бүкіл елде, барлық таулы 99 - әңгіме. аймағы мен жазығында жүз мың елді мекен бар, онда үйлер тұрғызылған, «ЗАФАР-НАМЕДЕН» егістік жерлері бар дейді. Ол өлкенің ауа райының қолайлылығының бір Кашмир – әлемнің халық жиі куәсі сол жердің арулары шетінен қоныстанған мәшһүр жерлерінің бірі, сымбатты да көрікті болып келетіндігі ол әдеттегідей емес, ерекше жерде ел аузында мақал болған. Ол жөнінде орналасқан. Тек қана ол жерге баруды былай айтылған, - /426/ рубаи: мақсат етіп қойған адам ғана онда сапар шеге алады. Басқаның аяғы ол Бүкіл Кашмир қызының сен екенсің мекенге жете бермейді. Кашмирдің жағдайының ерекшелігін сенімді төресі, айтушылардың әңгімелерінен және сол мекеннің тұрғындарынан сұрап, Саған тіптен жетпейді ешкімнің де анықтап, зерттеп, тексеріп алғаннан соң баяндалады. Ал Кашмирдің, өресі. климаттардың ішінде орнын, оның көлемі мен ұзындығын мемлекеттер Көтеретін рухты Кашмир хуры дегені, және оларды көлемі мен жағдайы жайындағы кітаптарды пайдаланып Перісі де сенсің ғой нәзік жүріп жазбақпыз <Алла табысты еткей!>. келгенде. Кашмир — бұл уәлаят төртінші климаттың қақ ортасында дерлік Оның тауы мен жазығында әр орналасқан. Өйткені ені отыз үш түрлі жеміс ағаштары өседі, олардың градус және елу төрт минутты жемісі өте жақсы, әрі пайдалы. құрайтын климаттың басталуы сол Алайда, Кашмирдің ауа райына да жерде. Ал Кашмирдің ені экватор күннің суытуы тән болғандықтан қар белдеуінен отыз бес градус және көп жауады. Сондықтан ыстық жақта ұзындығы Сәда аралынан жүз бес өсетін жемістер: құрма, апельсин, градус. Ол уалаяттың ені ұзанып лимон және сол сияқты жемістер ол жерде піспейді. Бірақ оларды жақын 404 маңдағы ыстық аймақтан алып келеді. Осы жазықтықтың ортасында таудан алғанда шығыс және батыс

жағынан бірдей қашықтықта бір әсерінен мүжіліп құритынына да фәрсәх жерде Сринагар деп атал­ атын басын ауыртпайды./427/ қала бар. Ол қала аймақтың әкімдерінің отыратын бас қаласы. Ол Ол уәлаяттың жалпы үш үлкен қаланың қақ ортасынан жолы бар: бірі — Хорасан бағытына Бағдадтағыдай бір үлкен өзен ағып кетеді. Бұл жол өте қиын, сондықтан жатыр. Оның суының мөлшері жүк тасымалдауға ауыр тиеді. Бағдадтың Дежле (Тигр) өзенінің Адамдар жүктерін жүк таситын суынан мол. Бір ғажабы, оның көліктерге артпайды. Осы жердің соншама мол жойқын суы тұтас бір тұрғындары бұған үйренген. Олар бұлақтан басталады. Бастауы сол жүктерін иықтарына салып, бірнеше уәлаятта, оны «Уыр бұлағы» деп күн жаяу жүріп отырып, төрт түлік атайды. Сол жердің тұрғындары осы бірі болған көліктерге жүк арта өзеннің үстіне отыз қалқымалы алатын мекенге дейін жеткізеді. көпірді қайықтың шынжырымен байлап, жол салған. Сринагарда Үндістанға баратын жол да осындай жеті кең көпір бар, ол осындай. Ал Тибетке баратын жол уәлаяттың астанасы әрі әкімдердің бұл екеуінен жеңілдеу. Бірақ неше бас қосатын жері. күндік жолда табиғи улы шөп көп ұшырасады. Сондықтан салт атпен Әлгі өзен Кашмирдің шекарасынан ол жолмен жүру қиын, өйткені оны өткен соң, оның ағып өтетін аймағына жеген жануарлар өледі. қатысты бір жерде Дәндане, екінші бір жерде Жұмле болып екі түрлі 100 – әңгіме. аталады. Мұлтанның жоғары тарапынан өтіп барып Шынаб өзеніне КАШМИРДЕГІ ИСЛАМ ДІНІНҢ қосылады. Одан соң екеуі қосылып, ЖӘЙІ ЖӘНЕ КАШМИРДЕгі Мұлтаннан ағып өтіп, Рава өзеніне МҰСЫЛМАН СҰЛТАНДАРЫ барып құяды. Рава Мултанның басқа жағынан ағады. Содан кейін бұл екі Кашмирде ислам діні соңғы кезде өзенге Сийаһ өзені қосылады. Бұл таралған. Бұрын бұл жердің барлық өзеннің бәрі Үш қаласының маңында тұрғындары үнділер болған, Браһме Синд өзеніне келіп қосылады. дінін тұтынған. Сұлтан Шәмседдин Осыдан кейін бұл өзендер Синд деп деген біреу дәруішпін деп осы жерге аталады да Тетта жерінде олар Оман келеді. Ол кезде мұнда бір әйел патша теңізіне құяды. билеп тұрған екен. Кашмирдің әрбір аймағын әкім басқарған. Сұлтан Алланың хикметіне лайық әр Шәмседдин әйел патшаға қызмет нәрсенің орайына құрылысшы ету қажет деп табады, біраз уақыт болған: «..Жерді жараттық. өткен соң әйел патша оған тұрмысқа ...Сонымен бірге жер бетінде әр шығуға көңіл білдірді. Олар үйленген түрлі әдемі өсімдіктер өсірдік»1. соң, бірте-бірте Сұлтан Шәмседдин Сол мол кеңістіктің айналасын адам Кашмирдің барлық жеріне билігін өте алмас тау қоршап жатыр. Осы жүргізді. Өзінен кейін ұлы Сұлтан жердің тұрғындары сол қорғанның Алааддин таққа отырды. Одан соң арқасында шабуыл найзасынан Алааддиннің ұлы Сұлтан Құтбаддин тыныш. Олар ол қоршауды жөндеуден әкесінің орнына отырды. Оның өткізуді ойламайды һәм уақыт өте заманында Әмір Кәбир Әлі әс-Сани келе бірте-бірте жел мен жаңбырдың Сейіт Әлі Әмедани деген атпен белгілі /Алла оларды пәк және әзіз 1 (50-сүре, 7-аят) еткей/ осы жерге келді. Содан кейін 405

Құтбаддин қырық күндей өмір 101 – әңгіме. сүріп, қайтыс болды. Содан соң ұлы Сұлтан Ескендір әкесінің орнына КАШМИРДІҢ МӘЗҺАБТАРЫ. таққа отырды. Сұлтан Ескендір ислам дінін таратты, пұтханаларды Кашмир жұрты барлығы қиратты. Оның ұлы Зейін әл-Абедин исламның ханифи мазһабта болған. әкесінің мұрагері болып, елу жыл Нәдір сұлтанның әкесі Фәтһ шаһ билік етті. Кашмирді гүлдендіруге билік жүргізіп тұрған кезеңде осы көп ат салысты. Барлық тайпаларға жерге Шәмс атты бір кісі келді. Ол кәпір, не мұсылман деп қарамады. Ирактың Талышынан болатын. Өзін Оның уақытында Кашмир қалаға Нұрбәхши деп атайды. Ол бүлдіргіш айналды. Күні бүгінге дейін оның ізі жаңа діни нанымды таратты, оны байқалады. «Нұрбәхши мәзһабы» деп атады. Ол ашықтан-ашық кәпрілікті уағыздады, Кашмирде әр түрлі кәсіп ел арасына «Фикһ-е әһвәт» атты саласының шеберлері көп. /428/ кітапты ел ішінде елдікті бұзу үшін Мұндай жағдай басқа қалаларда таратты. Ол сүнниге де, оның еш кездесе бермейді. Атап айтқанда: бір жамағатына да, шиитке де, оюшы, тас өңдеу шебері, шыны олардың рафезине де сай келмейтін жасаушы, алтын зер салушы, мәзһабтұғын. Олар қарма-қайшы қазан-ыдыс жасаушы бұл саладағы танымды ұстанған еді. Бірде- шеберлерге ауылдық жерлерде шииттің рафези мәзһабына Айша сұраныс жоқ. Бүкіл Мауараннәһрде, мен ұлық сахабаларға қарсылық ұран Самарқан мен Бұхарадан басқа ешбір бар деп оларға қарсы былапыт сөз жерде мұндай қол өнершілер жоқ. айтса, тағы осыған қарсы шииттер Бірақ Кашмирде кәсіптің барлық қабылдамайтын Сейіт Мұхаммед түрлерінің қолөнершілері бар, тіпті Нұрбәхшиді заман иесі және уәде оларды көп десе де болады. Бұл етілген Мәһди деп санайды. Сонымен Сұлтан Зейін әл-Абединнің қолға бірге шийттерге керісінше әулие- алып, жолға қойып кеткен шаруасы әнбиелерге сенеді, және олардың еді. бәрін сүнни деп санайтын. <Алла тағала кәпірлердің нанымынан Сұлтан Зейін әл-Абединнен кейін сақтасын>. Кашмир патшалығы құлдырай бастайды да, Кашмир әмірлері күшейе Барлық ғибадат етулері /429/ түседі. Патшалар Кашмирде билік мен амалдарында осындай ауыс- жүргізді деген атынан басқа ештеңе түйістер жасаған олар түгелдей қалдырмады олар. Тіпті әмірлер күпір болып табылатын сенімдерін патшаларға құрмет көрсетуді тәрк Нұрбәхши мәзһабы деп атайды. Мен ете бастады. Сол бейшара сұлтандар Нұрбәхшы шейхтерінің бір тобын өздерінің басын аман сақтап қалуы Бадахшан мен басқа жерлерде көріп, үшін отанын тастап кетуді ғанибет бәрін де айқындадым. Олар сырттай деп санап, бәріне де келісті. қарағанда пайғамбар қағидаларына сай келіп тұрғандай, әрі түгелдей Бүгінде Сұлтан Нәдір менімен сүнни және мұсылман жамағат сұхбаттас болып жүр. Оған осы қауымына жататындай көрінді. өлкенің бұрынғы басшылары Әмір Сейіт Мұхаммед Нұрбәхши көрсеткен құрметтен де көбірек баласының бірі оның трактатын маған көңіл аударып жүрмін. Сұлтан Зейін көрсетті. Онда ол былай деп жазады: әл-Абединге дейін де бірнеше кісі патша болған. Бірақ олар дербес билік жүргізе алмаған еді. 406

«Олардың сұлтандары, әмірлері мен келтіру; екіншіден, исламның негізгі надандары сырттай билік әулиелік қағидаларын мұсылман үмбеті және тақуалықпен сыйыспайды мен әлем жамағатының көпшілігі деп ойлайды. Ал бұл нағыз қате арасында қалпына келтіру. Сөйтіп, пікір, өйткені жаратушының ұлы ол күпірлік пен адасушылыққа пайғамбарлары мен елшілерінің бәрі ұрынған. Сол себепті қолында билігі де олардың пайғамбарлық міндеті бар кісілерге ондай кітаптарды жою бола тұра билік жүргізген және осы және әлемде таралуына тыйым салу істе Жүсіп, Мұса, Дәуіт, Сүлеймен міндетті уәжіп болмақ. Ондай ілімді және әзірет Мұхаммед пайғамбар, түп-тамырымен отау және оған ал ұлы әулиелерден Сыддық, Фаруқ, жол бермеу – парыз./430/ Ал дін Зей-әл Нурин және Мұртаза <Алла қажеттілігі бұл кітаптың себепкерлері олардың жанына жәннаттан орын мен бұл мәзһабта болғандарды берсін> сияқтылар мақтанарлық жазалап, оларға тосқауыл қою ынта-жігер танытқан». керектігі парыз саналады. Егерде мәзһабында табандылық танытып, Мұны айтудағы мақсат – бұл райынан қайтпайтын болса,онда сөздердің Кашмирдегі Нұрбәхши дін ислам жолында тұрған мұндай мәзһабына қайшы және де кедергілерді алып тастап, ондай оның сүнниттер мен мұсылман қаскөйлердің мұсылманға деген ыза- жамағатының іліміне сәйкес кегіне тойтарыс беру қажет. Тіпті келетінін көрсету. Ал әлгі Кашмирде оларды өліру де уәжіп. <Дін тазалығы таратылған «Фикһ-е Әһват» кітабын мен хақ жолын сақтау> жолына сол күйінде Үндістан ғұламаларына түсіп, бұл мәзһабты тәрк етсе, онда жібердім. Олар сол кітаптың өзіне оларға Әбу Әнифа <Алла оған разы «пәтуа» жазыпты. Онда былай болсын> мазһабын ұстануға бұйрық делінген: «Үндістан ғұламаларының берілуге тиіс. пәтуасы»: Қазіргі уақытта Кащмирдегі Мейірімді, рақымды Алланың барлық сопылардың күпірлікке атымен! бетбұрғаны сондай, олар адал мен арамды білмейді, тақуалық пен Ей, Алла! <Ақиқатты шынайы пәктікті түнімен ұйықтамау, тамақ қалпында және жалғанды – ішуді тежеу деп ұғады. Табылған бүркемелемей, барлық нәрселерді нәрселердің бәрін олар талғамай жей сол қалпында көрсете гөр!> береді. Қайсы арам, қайсы адал екенін айырмай, бәрін бірдей қабылдай Бұл кітапты оқып, онда көтерілген береді және олардың бәрі ашкөздік мәселелерді ой елегінен өткізген соң, пен сараңдық танытып қоймай, кітап авторының жалған мәзһабты шариғатқа кереғар келіп, қоғамдық ұстанып және Құран мен жалпыға істерге арналған мүліктеріне қол мәлім сүнниге һәм жамағаттың ортақ сұғуға тырысады. Олар ұдайы пікіріне қарсы шыққанын және бұл пайғамбарлық туралы армандайды мәзһабтың хақ жолындағы жұрттың «анандай болады, мынандай болады» мәзһабы еместігі белгілі болды. дегендей сәуегейлік жасайды. Ол мына қағидаға: <Алла тағала Болашақта болады және өткенде дінге сенушілердің арасындағы болған деп тылсымнан тыс көріністер алауыздықты жоюды маған әмір жайлы мәлімдейді. Олар бір-біріне етті>: біріншіден, Мұхаммед шариға­ тағзым етеді. Оның үстіне мұндай тындағы тармақталуға ешнәрсе масқараға қосып қырық күн намаз қоспай да, алмай да оны бұрынғы өз уақытындағыдай етіп қалпына 407

оқу үшін оңашаланады. Ғылым еді. Ал егер де жоғарыда айтылғандай мен ғылым адамдарын аса қатты бірдеңе байқала қалса, онда оларға жамандап, оларға мәкруһ қарайды. өлімнен басқа шара қолданылмайды. Шариғатты тариқаттан тыс деп Алла тағаланың көмегімен һәм санайды. Сөйтіп осы тарихатшылар менің ынта-жігерімнің арқасында бұл пәле – олардың сорлылығы жан шариғатпен санаспайды. Мұндай дүниесінен жойылады деген үміт бар. құдайдан безгендер басқа ешбір Біртіндеп, Алла тағала тәуфиқ берсе, жерде кездескен емес. Алла тағала менің де ынтам арта түсер./431/ барлық мұсылмандарды осындай Өздерін жай көрініс үшін мұсылман бәле-пәлекеттен өзінің пәк панасына көрсетіп жүргендер, түптің түбінде алып, аман сақтасын. Барлығын тура шын көңілден исламға қіреді. Әумин жолға һәм шариғаттың ақ жолына екі әлеммің Рәббына! түсірсін. /Мұхаммедтің және оның ұрпақтарының құрметіне/. Күнге табынушы бір топ күпірлер болған. Оларды «шәммасин» – Аллаға шүкір, осы жолда жеңіс «күнге табынушы» деп атайтын. берсін. Қазір ешкімнің де ашықтан- Олардың мәзһабы бойынша күннің ашық ондай бос сөзді айтуға батылы нұрлы болуы біздің иманымыздың бармайды. Олар өздерін сүнни және тазалығына, ал біздің тіршілігіміз күн жамағат тобынан екендігін көрсетеді. нұрының шапағатына байланысты Өйткені Алланың құлы Мен деп түсінді. Сондықтан егер де біз пақырдың қаталдығы оларға мәлім иманымызға кір келтірсек, онда күн болмысынан түк те қалмайды. Ал 408 егер күн өзінің нәрінен бізді айырар болса, онда біздің тіршілігіміз де тоқталады. Күн бізбен бірге, ал біз онымен бірге тіршілік кешеміз. Онсыз бізде болмыс жоқ, бізсіз онда болмыс жоқ. Күн шыққан кезде біздің істеріміз оған аян. Сондықтан ол уақытта ең дұрысы – қайырлы іс істеу. Ал түн түндігін түсіргенде күн бізді көрмейді, біз жәйлі ештеңе де білмейді. Өйткені ол түн жағдайынан хабардар емес. Түнде не істелінсе де ол іске айып жоқ. Бұл топты «шәммасин» деп атайды. Осының бәрін мен естігенім бойынша келтірдім. Осы алғы сөзді баян қылғанда бір әзілмен жазылған. Онда: Әзірет пайғамбар /Алланың оған сәлем- салауаты болғай/ – «Лақап есімдер аспаннан түскен», – деп бұйырған. Осы Мір Шәмс Кашмирде пайда болып, жұртшылықты азғырғанда оның Шәмседдин деген лақап аты болған. Оған бұл лақап ат аспаннан беріліпті-мыс. Бәлкім, оның есімі

Шәммаседдин болса керек. Бірақ әскерінің алдынан орағытып Кашмир елі оны не қателесіп немесе жүріп өттік те, Кашмирдің шығыс айтуға жеңіл болуы үшін Шәмседдин жағындағы Беклене (өзге нұсқарында деген. Одан да жеңілдеу айтылу үшін Баклата, Иаклана, Баклана, Беклате оны Мір Шәмс деп атаған. түрінде де жазылған. ауд.) деген мекенге аялдадық. Қорытып 102 – әңгіме. айтқанда, сол уақыттан жұмади әл- ахер айынан, шағбан айына дейін, БАРЛЫҚ ХИКАЯҒА яғни тир айының аяғы көктемге дейін ҚАЙТА ОРАЛУ. Кашмир әскерінен қашыңқырап айналып жүрдік. Кашмир әскері Кашмирдің тіршілігі мен де осы себептен тәкаппарланып, жағдайын жазуға кіріспестен батылдана түскен еді. Басында біз бұрын мына жерге жеткен едім. бір жерден екінші жерге көшіп орын Біз Лар шатқалынан оңай өтіп, ауыстырған кезде, олар біз көше қалаға кірген жерге дейін жеткенде бастағанда бірнеше күн аялдап, бізге Кашмирдің әскерлері жан-жаққа қарсы сенімді, һәм мықты мекен бытырап, қала тұрғындары қаланы тауып, алдымен жасырын түрде ол тастап, әркім тау мен сайға қашып жерді тексеруден өткізіп, өздері кетті. Олардың барлық аспаптары білетін барлық амалдармен бекітіп, үйлерінде қалып қойған-ды. Мен түн мезгілінде сол жерге барып бой жоғарыда айтылған Ражданда тасалайтын. Кейіннен қорықпай-ақ аялдадым. Ражаданның қоршалған біз жолға шыққан күні ізімізге түсетін жеріне әскерді орналастырдым. болды. Ақырында бірде Бағбуын Бірнеше күн бойы қоршаудың арғы деген мекенде олар батылданып бой жағында ешқандай адамдардан көтеріп, жазыққа шыққанда, мен нышан көрінбеді. Әскерлеріміз бұрылып, олардың қарсы алдынан бен көліктеріміз бойларына қайта шыға келдім. Бұл әңгімені егжей- күш алғанша жиырма төрт күн сол тегжейлі баяндау ұзаққа созылады. жерде болдық. Содан ат көліктер Тоқ етері Алланың ілтипатымен бір бойларына күш-қуат жинады. /432/ сәтте-ақ жеңіс самалы есе бастады, Кашмир әскері қаланың оңтүстігінде һәм бақытсыздық шаңы мен құм екі фәрсәх жерде батпақты жердің тозаңы жаудың төбесіне жауа ортасында отырған еді, сол жерден бастады. Бәйіт: бой көрсетті. Беделді кісілер бізге қаланы ұстап тұрудың қажеті жоқ деп Тау-тау өлік көресің қыраттан да, кеңес берді. Біз сыртта торуылдап жүруіміз керек. Қолайлы сәтті күтіп, сайдан да, реті келсе шайқасу қажет, өйткені олардың әскерінің саны мен қару- Аяқ басып жүретін жер қалмады жарақтары өте көп, әрі біздің күш- қуатымыздан артық. Сондықтан майданда. Кашмирдің әскерін айламен ғана күйретуге болады. Бәйіт: Кашмир әмірлерінің ішіндегі басшысыМәлікӘліеді.ОлКашмирдің Ақылменен іс істе, тура шаппа сорыңа, сардарлары болған беделді бірнеше басшыларымен бірге жүздерін Өзіңді өзің апарып түсірме жау құрдымға қарай бұрып, өлімге бас тіккен топты басқарды, /433/ торына. олардың бәрі де ажал құшты. Аман қалғандары тау басына қашты. Көбісі Қаладан шықтық, олардың жарақаттанған еді, ал сауларының жүректері қорқыныш пен үрейден 409

қарс айырылды. Олар ертеңге дейін Ақылынан сайтанның екі көзім қалу мүмкін болмағандықтан, сол түні-ақ қашуды ойластырды. Әскер бұлдырап, сардарлары сергелдеңге түсіп, естен танған еді. Жоғарыдан төменге түстім жаман Бірақ пешенеме Алланың жазғаны құлдырап./434/ ма, таңғажайып бір іс орын алды. Ол былай еді: Мырза Әлі Тағайдың Таңертең төмен қарай жолға зұлымдығы пен зәлімдігін білетінмін. шықтық. Әмір Дайым Әлі жаныма Адамды азғыруы жағынан ол келіп ұрсып айтты: «Осындай сайтаннан да асып түсетін. Бәйіт: жағдайға жету үшін қаншама азап көрдік? Енді ғой жаудың тобын Түсіндіріп бере алман мен сіздерге бытыратып, бұл жерге жинаған кезде бұл топты тастап, сен қайда бара мұны әлі, жатырсың?». Бұл қатеме өзімнің аңғалдығым кінәлі. Мен екі ойлы болып тұрғанымда Мырза Әлі Тағай шауып келіп, Әйтеуір Мырза Әлі Тағай маған кідірген себебімді сұрады. Әмір келіп, кеңес бере бастады. Оның Дайым Әлі маған айтқанын кеңесі қысқасы мынадай: «Бұл қайталады. Мырза Әлі Тағай екі жүзді әскер қашуын қашқанмен, олар келбетін маған бұрып былай деді: бәрібір шайқасты. Енді тауды барып «Әрбір сәт сайын шешімін өзгерту – паналады. Демек, ол жерде бекінетіні баланың ісі, дұрысы – шешілген істі айдан анық. Сондықтан біздің таудың орындау». Бәйіт: басына барып шайқасуымыз ақылға сыйымсыз. Иеленген абыройды Берілген серт, айтқан сөз істелуге қателікке ұрындыру мәселеге немқұрайды қараумен бірдей. тиісті, Жаудың қолын күйретудің жолы – қазір төменгі Кашмирге шабуыл Пайдасы жоқ жары барға жар таңдау. жасап, олардың қоныстарына бару. Біз олардың отбасылары мен мүлкіне Әмір Дайым Әлінің жақсы ниетті тиіссек, олар тауда қала алмайды. мен кеңесін тура болса да назарға Сөйтіп шарасыздан отбасыларын, алмай, анау сұм неменің сөзіне, нағыз мүлкін қорғау үшін төмен түседі. қате бола тұра, құлақ қойдым. Рубаи: Егер кейбіреулерінің отбасылары мен мүлкі қалғандар ғана төменге түседі, Досың қайсы, дұшпан кім? Ажырата олар сан жағынан онша көп бола қоймас. Осылайша олар бытырап білмейсің, кеткендіктен қайта жиналуы қиын болар. Сонан соң соғысудың қажеті Кімді сөгіп сол үшін кімді енді болмай қалады». тілдейсің? Бұл сайтанның жолдан тайдырған тіліне еріп, сол сандырақтарды жөн Бізді сайтан түртелі, бір сүрініп деп санап, өтірікшінің өтірігіне иланып, тура жол ақыл назарына кетерде, түспей жабық қалды. Оның бос, жалған сөздерін құп алып, азанда Жөн шешімді ешқашан бұзбау керек әскерге төмен түсуге шешім шығардым. Өлең: бекерге. 410 Әлқисса, ол оңбағанның айласына ілініп, Абыл мен Бабылдың құдығынан Нагам шекарасына жүріп кеттік. Мырза Әлі Тағай алда кетіп бара жатқан. Екінші бекетте төмен қарай жол жоқ деген хабар келді. Бар болғанның өзінде де әскер өте алатын жол емес еді. Сөйтіп ана жақтан кетіп, мына жақта тығырыққа тіреліп Шаруде деген мекенге аялдадық.

Кашмирдің әскері біздің осы барлығын, яғни тегі төмен әрекетімізге қатты қуанып тыныш өсекшілерді жинап алды. Сол топтың тапты. Әр жерге бытырап, шашыраған алдауға түскен басшылары сөз әскерлері жан-жақтан жиналды. Әрі тартып, Әмір Дайым Әлінің құзырына таудан түсіп, ағаштардың қалың келіп, бір ауыздан шуылдап айтты: жеріне тығылды. Бәйіт: «Пәленшенің пәленшесі» деп мені айтқаны, құзырына жеткізіңіз – біз Жапа шектім алмастан, сайтан, сірә, моғол жұртымыз, ұдайы Моғолстан істерімен айналысамыз. Біздің дем берді, көңілімізге жақын және үйреншекті дала ұлысы, онда ешқандай ғимарат Өлік едім, тіріге Алла қайта теңгерді. жоқ, қашанда қиранды мекендегі жапалақтың дауысын бақтағы Бұл оқиға шағбан айының төртінде бұлбұлдың сайраған әнінен артық 939 жылы һижри қәмәри (1533 қалағанбыз. Гүлденген жерге құтсыз милади жылы 1 наурызда) болды. жапалақтай қоныстанған емеспіз. Ғалымдардың бірі осы оқиғаның Достарымыз – тау жануарлары, хронограммасын: «руз-е чаһаром әз қарсыласымыз – дала доңызы болды. маһ-е шағбан» – «шағбан айының төрті күні» деген сөзден тапты. Шағбан айы өтіп, Торпақ маусымы аяқталған кезде, Дей (желтоқсан) Үйреншікті шаңырағымыз һәм айының суық аязында суларда /435/ оңтайлы тұрағымыз – тау басындағы Тауешкі маусымының бұлттарынан жықпыл болды. Киіміміз – ит пен түскен қар, Торпақ маусымында жабайы аңдардың терісі, тамағымыз күннің жылуынан еріп кеткен еді. – құс пен жабайы жануарлардың еті болды. Қалайша біз текті әскер бола Мырза Әлі Тағай жауыздығына тұрып, /436/ жұмақтың бағындай, сай Кашмирді жаулап алуды мақұл тіпті жұмақтың үлгісі бола алатындай көрмей, айыптап, әскер басыларының шығар деп Кашмирдің ақылсыз Кашмир турасындағы пиғылын кәпірлерімен бірге тұра алмақпыз. түгелдей өзгертіп, бас тартқызды. <Кәпірлер жәннатта бола алмайды>. Тек қана Әмір Дайым Әлі оның теріс Оның үстіне Кашмирден Қашғарға пейіліне алданбады. Мырза Әлі Тағай дейін жол тым ұзақ, һәм жолдың аса моғол әскерінің басшыларының 411

қиын болғандығынан жүріс-тұрыс, негізін шайқалтатын /437/ түрі бар». әрі отар, үй-мүліктерімізді алып келу Әмір Дайым Әлі былай: «Саид хан оңай емес. Біздің тіршілігіміз малға бізді сапарға аттандырарда маған байланысты. Егер бізде мал болмаса, Мырза Әлі Тағай барлық істерде тек малсыз тіршілік болмайды. Малдан өзіне тиімді жұмыстарға ғана көңіл ұзақта болсақ өмірден безіп, өліктей бөліп, басқа істерге немкеттілік тыныш жатқан боламыз. Сондықтан танытады деп ескерткен еді. ең дұрысы бұл қосын мен әскери Хандықтың барлық маңызды істерін жабдықтарды талқандап, Саид өзінің жеке басының жұмыстарын ханның жанына барғанымыз жөн тындыру үшін кейінге ысыра салатын болар. Егер хан бізді өлтіретін болса, мұны ол өзіне мақсат етіп алған онда сүйегімізді өз адамдарымыз болатын. Оның бұл кінәсін мен талай алып кетер. Егер өлтірмей қоя рет кешіргенмін. Бірақ бұл істерінің беретін болса, онда арман тізгінін жиіркенішті екенін ескерткенмін. Моғолстаннан басқа жаққа бұра Өзіміздің айқын ойымыздың қоймаспыз». Бәйіт: мақсатын үнемі оның ниетіне сәйкестендіріп келдік. Осындай әр Жүрегіңді мұң басып,аман қалса, түрлі істер жалғаса берсе, көңілден тыныштық кетіп, хандық істерге осы рет, кесірін тигізеді. Егер осы жолы да бұрынғы әдетін қайталайтын болса, Еліктіре алмас-ау енді мені ғашықтық. менің перзентім Ескендір сұлтанның көмегімен оның тәнін өмірдің Әмір Дайым Әлі маған келіп, тіршілік істерінен азат етіңдер. Осы оларың айтқанын айтып берді. Мен рет оның көзін жоюды кешуілдетпеу сол пайымсыз адамдардың қылығына керек. Өйткені не істесе де кінәсі таң қалдым. Мысра: өз мойнында болады. Ханның оны Мырза Әлі Тағайды жою жөніндегі Қай халықтың қылығы? құпталған жарлығы орындалғаннан кейін басқа ешкімнің де, енді қиянат Қандай елдің салты бұл? пен алауыздық жасауға мұршасы келмей қалады, әрі толық ынтымаққа Жұрт арасында мынадай әңгіме қол жеткізілетін болады. Моғол бар, бір дәретхананың сыпырушысы хандарының билігінде ешқашан әтір-опа дүкенінің алдынан өтіп болмаған Кашмир өлкесі жаулап бара жатқанда әтірдің хош иісі алынып, сенің жақсы атың мен биік мұрнына жетіп, есінен танып қалған даңқың талай замандарға жететін екен. Мұны көрген бір дәрігер болады, һәм моғол хандарының оның танауына біраз нәжісті таяп ұрпақтары алдында үлкен құметке иіскетіпті. Сыпырушы сол сәтте-ақ ие боласың. Өйткені бұл уалаятты есін жиып, былай депті, - өлең: ешкім /438/ ешқашан жаулап ала алмаған», –деді. Ұзақ жылдар бойы есітіп жүріппін Мен жауабын былай: «Міне, бір әңгіме, ханның қол астындағы кісілері маған істерді тұтас әрі толық сеніп Әрбиір мен Әнбәрдің иісі жайлы тапсырғанына он жыл болды әрі маған әмірлерді де қосып отырды. сөздерді. <Аллаға шүкір>, күні бүгінге дейін барлық іс соңына дейін ойдағыдай Сандығынан көргем мен әтіршінің әтірін, Жақсы дер ем мен одан енді сенің қиыңды! Қысқасы, мен Әмір Дайым Әліге айттым: «Кашмирді бұдан әрі жаулап алу жұмыстары тоқтатылсын. Өйткені мына пайымсыз адамдар биліктің 412

қайырлы болып аяқталып келіпті. өлгеннен кейін Абдол Макри, Еш бір іс сыналып, саусақпен нұқып Қажышаһ, Лаһур Макри, Рикижак ескерту жасайтындай болған емес. болды. Бейбіт бітім әңгімесі болғанда Егер де ол іс болған болса, оның кесірі олар риза бола тұра, сене қойған менің атыма келер еді. Бұдан кейін жоқ. Себебі қай ессіз мұндай көрікті әмірлердің әрқайсысы сайтанның уәлаятты жаулап алып, оны қайта азғыруымен бойында қорқынышы, бере салсын! күдігі күшейіп, яғни өзін менің жаныма мені өлім періштесінің ісін Қорытып айтқанда, хұтпа орындау үшін қосқанына және де мен соғылған теңгені құрметті ол өзін құтқару үшін бар ынтасын Саид ханның әйгілі атымен сарп ететініне, менің оның жанында әшекейлендірдік. Кашмирдің малын болуым адамдар жүрегіне қорқыныш моғол салты бойынша қанша жиналса, туғызатынына нанар болса, бұл соны алып, Мұхаммед шаһтың пәк адамзат әдетіне лайық нәрсе емес. қыздарының бірін Ескендір сұлтанға Сонымен бірге шарапатты шариғатқа әйелдікке алып, әркім өзінің қайшы келеді», – деп жауап бердім. лауазымына лайықты Кашмирдің сұлтан, шаһтарымен кездесті. Мен Мен пайым көзімен толғаныс Мұхаммед шаһпен кездестім. Моғол айнасына қарағанымда еріктен тыс дәстүріне орай бір-бірімізді дос деп жасалатын екі іс бар екенін көрдім. атадық. Әмір Дайым Әлі Абдол Ма­ Бірі – Мырза Әлі Тағайды өлтіріп, кримен кездесті. Мырза Әлі Тағай Кашмирді жаулап алу; екіншісі – Лаһур Макримен, Баба Сары мырза оны өлтірмей-ақ Кашмирді тастап, Қажы Жекпен кездесті, менің немере қайта оралу еді. Ақырында мен ағамның баласы Маһм­ ұд мырза, ол Кашмирді тастап кетуге келістім. жөнінде алда баяндалады, Рик­ и­ Кашмирдің билеушілеріне бейбіт жекпен кездесті. Олар мүмкіндігінше бітім ұстандым. Ақылды кісілер бір-біріне /440/ сый-сыяпат жасап, кеңесіне /439/ құлақ аспай, соның сыйлықтар тарту етті. зардабынан көп азап шектім. Әрине көресіні көрдім ғой. Егер де кімде Шәввал айының соңғы күнінде біз кімнің қарсы алдында әлсіз жаудың Лар жолына түсіп, қайта оралған едік. тұрғанын көріп тұрып оны өлтірмесе Тибет маңына жеткенде елдің көбісі – өзіне өзі дұшпан деген сөз соған бізді қарсы алып, сый-таралғысын орай айтылғандай. Бәйіт: алып келді. Бірақ Тибеттің Керсе деген бір уәлаяты бар-тын. Онда Қолыңда – тас, көрдің бе, тас басыңда шатқал бар, сараңның пейіліндей өте тар, әрі шатқалдың аяғы құз жылан бар, жартасты терең сайда өте тар еді. Оның тар болғаны сонша күндіздің Егер бір сәт кідірсең, ұшырайсың лаңға. өзінде қараңғы түндей көрінетін. Осы шатқалға уәлаят тұрғындары сеніп, 103 – әңгіме. ешбір пенденің бұл шатқалды жаулап алуға шамасы келе қоймас деген КІТАП АВТОРЫНЫҢ оймен бағынудан бас тартты, һәм КАШМИРДЕН КЕТУІ ЖӘНЕ СОЛ салық төлеу істерінде немқұрайлы КҮНДЕРІ БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР. қарады. Бесін намазы кезінде біз оларға жақынырақ жерге келіп Сол уақытта Кашмирдің билігі орналастық. Түні бойы әр жауынгер Мұхаммед шаһ атты кісіде болатын. соғыс қаруын дайындап, көрер таңды Кашмир патшаларынан Әлі мырза көзімен атырды. 413

Таңертең көк күмбезінің қалқаны 104 – әңгіме. алтын жібі сәулесін шығыстан жерге қамалды және жаһанды жаулап алу ХАННЫҢ МАРИУЛДЕН үшін төккен кезде, әскер қаруланып, АСТАНАСЫ ЖАРКЕНТКЕ ұран тастап, майданға шықты. ҚАЙТА ОРАЛУЫ ЖӘНЕ КІТАП Кескілескен ауыр шайқас басталды. жазбагеріне УРСАНГКЕ Бірнеше рет кәпірлер жоғарыдан БАРУҒА РҰҚСАТ БЕРУІ. тас домалатып, ислам әскерін артқа шегіндіріп тастады. Бірақ ислам Өлең: әскері тағы да ерлік тізгінін барлық ынта-жігерімен мықтап ұстап, Шіркін маған сенімен мүмкін болса мақсатқа бел буып, кәпірлермен жолығу! соғысуға табандылық табанын тауға тіреді. Ең соңында ислам желінің Қандай бақыт көз үшін сұлулықпен екпіні кәпірдің таудай болған мықты молығу. қорғанын жойып сабандай ұшырап жіберді. /441/ Ол кәпірлердің көбі Көрсетпесе жаратқан ажырасу түнегін, өлді. Қылыштан аман қалғандары жел қуған қаңбақтай жоқ болды. Олардан Қауышудың таңына бір шомылсам қалған мал-мүлік пен отбасы ержүрек тілегім. ислам әскеріне нәсіп болды. Осыдан кейін басқа кәпірлердің жүрегіне Айырылысу соңы қауышумен өлшеусіз үрей орнықты. Олар өздері аяқталса және де жырақтап қалу мен бала-шағалаларының жанын көрісумен аяқталар болса, көреген аман алып қалу үшін бар байлығын жандарға бұл тауқымет емес. шын ниетпен қолына алып, біздің Тілек пен азап жолының салт алдымызға тартты. Тибет өлкесінің атты жолаушылары мен достық маңызды аймағының бірі саналатын жолының ынталылары мұндай Пурик уәлаятының бар байлығын жырақтап қалуды айырылысу мен жинап, оны әмірлер мен әскердің қауышу деп тұжырым жасаған. Осы арасында бөліп бердік. Ханға арнап жырақтап қалуда жолығысу үшін сирек кездесетін біраз бағалы олар қуанышпен қосылу үмітінің кең заттарды таңдап алып, Мариулге бет даңғылына жол салады. Бәйіт: алдық. Жолығысу таңына жету үшін тірімін, 414 Қиялға еріп, сен жаққа кету үшін тірімін! Осының барлығына қарамастан, қауышудың /442/ тасасында айырылысу бой көрсетіп тұрады, былай айтқандай, – өлең: Алыстағының болады көрсем деген үміті, Жақындағыда болады жаман бір күдік күні-түн. Жүректі әсте шарпиды айырылысудың жалыны, Үміттің шамы қашанда тұрады нұрға малынып. Осы хал мен пақырдың басынан өткен ғажайып оқиғаға сай келеді. Оның әдеттен тыс оқиға екендігі

көреген кісілердің өзін таңырқатты. жігеріңнің арқасында Кашмирдің Ол былай: мен пақыр әр түрлі жеңіске мінберлері моғол хандарының қол жеткізіп келгенімде, ханның атақ-даңқымен сәнденді. Оның дәулетті табалдырық шаңы көзіме сұлтандары мен әкімдері бұрынғы сүрме салғандай еді. уақытта бағынып, мойынсұнған әлемнің басқа сұлтандары сияқты Саид ахнның бақытты назары жағдайға келтірілді. Қазіргі кезде маған түскен кезде шаттық әсерінен моғол хандарының алдында оның жүзінде сүйініш белгісі көрініс дәрменсіз болып қалды. Мұндай ұлы, тапты. Ол мейірімді қолын созып, әрі даңқты істер бізге, һәм барлық құшағын жайып қарсы алды. Мен моғол хандары, мемлекет адамдары де қызметтік салтқа орай, құрмет үшін, әсіресе біздің бабаларымыз көрсетіп, алдына барып, бақыт үшін айрықша құрмет тұтуға парыз құшағына ендім. Мол қуаныш пен іс, мұндай ұлы істер біздің атымызды шексіз бақыт жүректі елжіретіп даңққа бөлейді, ал бұл атты мақтаныш жіберді. Хан біршама уақыт бойы ету оларға тиісті болады», – деді. мені өз құшағына қысып тұрды. Оның мейірімі мен шапағатының дүр Мен ханның жарлығына орай, тамшылары иығым мен мойныма әскерді қалдырып, ханға қызмет тамшылап жатты. Мен де пәктік ету бақытына бөлендім. Келесі күні пен тазалық шарасының маржанын басқа әмірлер мен Ескендір сұлтан мөлдір жаңбыр тамшыларындай да мәртебелі табалдырықты құшу төгіп, ханның бақыт құшағы мен құрметіне бөленді. Оған басқа дәулетінің етегін толтыра түстім. әскерлер де қатысты. Мына: «Ол Рубаи: қосылып кету мүмкіндігі бар екі теңізді қатар ағызып қойды»1, – деген Сеніменен қауышу сыймайтындай аятта айтылған мазмұнның жүзеге асуы көрініс тапты. ақылға, Кашмирдің малын, ханның Жасқа толы етегім – лағыл десем, даңқты аты жазылып, соғылған біршама мөлшердегі күміс пен мақұл ма?! алтын теңгелерді, /444/ сол маңдағы уәлаяттардың сыйлықтарын ханға Шаттықпен төгілген тамшы-тамшы тарту еттім. Ол барлығын құрметпен қабыл алып, дәстүр бойынша бөлді. жастардан, Басқа әскерлерге, беделді әмірлерге үлестерін беру рәсімін жасап Сен жылаған етегім дүрге толы дей болғаннан кейін, үкімет мүшелерін шақырып кеңес ашты. Содан әркім алам. өзінің дәрежесіне лайық және жағдайына орай есіне түскен ойларын Құрмет пен ізет көрсетіліп, қарсы айтты. Барлық сөздерді ұлы мәртебелі алу салтанатынан кейін хан менен тыңдап, бірақ уақыт ойланып, сонан өткен істің жайын /443/ кеңірек сұрай соң маған бұрылып: «Саған мынау бастады. Мен болған жағдайдың жәйт айқын шығар: мен әрқашан бәрін бүге-шігесіне дейін қалдырмай, шын, әрі таза ниетпен Алла жолында егжей-тегжейлі баяндадым. Жағ­ ғазауат жорығын жасауды, һәм бұл дайдың егжей-тегжейінетолыққанған құрметті парызды күллі мұсылман Саид хан мені тағы да патшалық ілтипатына бөлеп: «Саған деген бұл 1 (55-сүре, 19-аят) хан әулетінің алғысы зор һәм шексіз, өйткені бұрын әлемді жаулаушы 415 хандардың, Шыңғыстан бастап күні бүгінге дейін ешқайсысының билік қолы Кашмирдің жағасынан алуға жетпеген-ді. Қазіргі уақытта сенің жанкештік ұмтылысың мен күш-

билеушілерінің ішінен өзіме нәсіп Бәрі дайындалып болғанша зу-л- етсе деп тіледім. Менің ниетім бүкіл қытайдың табынатын жері болған һәже айының алты күні өтті. Менің Урсанг пұтханаларын қирату болды. Бұған дейін ислам патшаларының ханның жанында болуым да осы ешқайсысының үлесіне оны жаулап алу бұйырмапты, һәм шамада болған-ды. Қоштасар күні мұсылмандардың ол жерге ешқашан жолы да түспеген екен. Алайда оған хан оңаша шақырып алып, маған тікелей қатысуға менің денсаулығым көтермеді. Тұла бойыммен әрі арнайы қолында бар киімдерді іштей қатты әлсіреп кеткенімді үнемі сезініп отырмын, дертті сұйырғалы ретінде тарту етті. Оған күйім сырт пішінімнен де көрініп тұр, соған қарамастан, осы ғазауат тағы да бірнеше ат қосып сыйлады. жорықтары менің негізгі ниетімді белгілі дәрежеде іске асты. Енді мені Бір белбеу, өз қолымен соққан құдіреті күшті Алла тағаланың пәк қанатының астына тапсыруың қажет. бірнеше пышақты қынымен, бір Сен менің өкілім ретінде ыждахатпен бекем бел буып, сол пұтханаларды қалма гауһар және асыл бұйымдарды қиратуға кіріс, мен өз орныма қайта оралам. Сөйтіп барлық істі саған шарапатты көңілмен, мүбәрәк тапсырамын, ал мен /445/ және өзіңнің немере ағаңды, бір тыныш қолымен маған беріп: «Бұл менің жерге ғибадат ету үшін жайғастыр, өйткені біз екеуміз де қартайдық. жасағандарым, оларды саған естелік Мемлекет істерін қолға ал. Біз өзіміздің қайырлы дұғаларымызбен ретінде беремін. Егер сен аман-есен сені қолдап отыратын боламыз, сен де бізді қайырымды істеріңмен қайта оралып, мені аман-сау көретін қолдап отыр», – деді. Ол осындай әңгімелерді көп айтты. Ақыры болсаң, бұларды маған қайтарарсың. жарлық берді: «Мырза Хайдар қалаған кез келген адамды өзімен Саған аманат етіп, сақтау үшін беріп бірге алып жүруге өкілеттілігі бар, оның шығарған үкімі мен жарлығын отырмын. Әрі бұлар саған құт әкелсін орындамауға ешкімнің хұқы жоқ». деп ырым еттім. Егер тағдыр менің Осындай жарлықтан кейін мен үлкен әмірлердің көбін босатып пешенеме дағын салып, менен сені жібердім. Бауырым Абдолла мырза мен немере ағамның баласы Маһмұд мәңгілік айыратындай күн туса, онда мырзаны жаныма алдым. Жанеке мырза мен Бәһрике мырзаны, бұл бұйымдар саған менен естелік бұрын олар жайында Қашғар жорығында айтылған болатын, жәдігер болып қалсын», – деді. осы әскерге тағайындадым. Қалған жауынгерлерден екі мың кісіні Мен де шексіз құрмет көрсетуге таңдап алып, осы іске кірістім. тырыстым, жүрегім елжіреп, тағатым 416 таусылып, көңілге ерік бердім. Жүрек түкпірінің қоймасында сақталынып қалған қайғы мен мұң өксігі көз жасы болып төгілді. Мазасыздық пен толқу менің сабыр мен шыдам буыныма түсті. Ханның да жүрегі елжіреп, көзінен дүр шашты. Көңілім сабасына түскен соң барып мен: «Сіздің осындай сөзіңізді тыңдауға қандай жүректің қуаты мен көңілдің тыныштығы қажет, мен үшін сізге құрмет етуден артық басқа мәртебе бар ма? Мен сіздің бақытты үзеңгіңіздің жанына мемлекеттің астанасы Жаркентке дейін табылатын боламын. Керек кезде сол жерде боламын һәм сіз қашан толық сауығып, бақыттың қолдауымен таққа отырғанша сізбен бірге болып, /446/ сонан соң қайта ораламын. Ал қалған жауынгерлер Тибеттің жайлауында аттарды жаюмен айналыса тұрсын.», – дедім. Хан жауабында: «Жұмысты

кейінге қалдыру ақылға қонбайды. Тек құл ғана қалады орынында көштің де. Менің айтқан сөздерімді сен дұрыс Адам – фәни, өтеді айналасын таң ұққан жоқсың. Ешбір тірі жанның қылып, өлім туралы ойламайтыны күмәнсіз, Дүниеде бір ғана, Алла ғана –мәңгілік! бұл ешқандай ауру-сырқаттыққа Ұлы сопылардың кейбірінің айтуынша: ұлы және мәртебелі байланысты айтылған сөздер емес. Алладан басқаның бәрі жойылады. Фәни нәрсенің шындығы мәлім Менің айтпағым, егер жолда бір – жойылу. Жойылатын нәрсенің бейнесі бір қиялда ғана болады. Ол нәрсеге ұшырап қалсам дегенге кешегі күн болғанда емес, көрінісі де жоқ-тын. Бүгін көрініс тапқан, саяды. Ал егер де туған жерге болмысынсыз. Одан ертең не ашылмақ? Құдай бұрын болған, һәм қайта аман оралатын болсам, онда бұдан былай да бола береді және оның мәңгі бейнесі /447/ ешқандай алда бұл қорқыныштан құтылатын қылау түспей қала береді. Рубаи: боламын. Алайда осы сені мен менің Жүрек аулаушы сымбатың жарқ еткенде, арамыздағы айырылысу ұзаққа Тағдыр қолы тездетіп оны алып созылатындықтан, жоғарыдағы кеткенде. айтылған жәйттардан сақ болу Жүрегіңді бер жылдам, Аллаң бәрін біледі, үшін, қазір әңгімелесетін сәт туып Өзіңмен бір болады, болып жүрер үнемі! тұрғандықтан, саған айтарымды Жаратушы Алла тағала тағдырды айтып хабардар еттім және бұл осыған қарай бағыттаған. Әрбір тірі жан үмітсіздік кесесінен бір айтқаным – саған менімен бірге ұрттаған және «Әрбір жан өлім тамшысынан дәм татушы»1, – деген барып, қайта оралу керек деген сөз үкімі бойынша өмір кесесімен өлімнің ащы шарабынан амалсыз емес. Қалайда Аллаға сену керек, ұрттайды. Болмыстың ояулығы мен бар болуынан, құрдымның мас барлық істерде оған үміт арту керек ұйқысымен қалғып кетті. Өлең: һәм мен сені бір Аллаға тапсырдым, Жоғалады кеткендер, кетпегендер налиды, һәм тағы да бір-бірімізбен амандықта Ғайып болар барлығы ауылында кездесеміз деп үміт етемін. Сен де фәнидің. бар болмысыңмен кірісетін ісіңді Шарап толы құмыра өзектерді өртеген, Қаншама дос мас болды бізден сәл-сәл орындауға шешімді түрде кірісіп, ертерек. мақтан етерлік талпыныс көрсет. Ешқашан мәңгілік бағында гүл Сонымен Кашмирді жаулап алудың бүршік атқан емес. Ешкім де сол ашылмаған гүлден жұпар жұтқан арқасында шыққан жақсы атың мына 1 (3-сүре, 185-аят) іспен екі есе артып, көкке жетсін. 417 Сол атқарылған істердің бәрін қолдау менің атыма байланысты болады. Ол жұмыстың игілігі үшін бәрінен гөрі мен саған алғыс айтамын», – деп айтты. Осындай әңгіме ұзаққа созылды. Сонан соң маған қайтуға рұқсат етті, өзі де жолға шықты. 105 – әңгіме. ХАН ІСТЕРІНІҢ АЯҚТАЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨМІРІН ҚЫСҚАША БАЯНДАУ. Рубаи: Жоғалмайтын ештеңе жоқ әлемде, ешкімде,

да емес. Фәни қабырғасынан аттап шешкеннен кейін өзі Тибеттің өткен және тіршілік киімін тастаған Мариулінен Жаркентке бет алды. Мен адам ғана мәңгі баққа жол тапқан. оны бір күндік жерге шейін шығарып Өйткені бұл топырақтан жаралған салдым. Содан қоштасу таңбасын денені фәни желі бақи теңізіне айырылысу пешенесіне бастым. қалай апара алмақ? Һәм көз фәни Үмітсіздік оты үміт жүрегінде терезесінен мәңгілік гүлзарды қалай лаулап жатқан болатын. Ханның бақ көре алады? беруші назарын көз жетерлік жерге дейін көріп тұрдым. Ол мен жаққа Бәрінің де түбінде кездесетін абыржып, қараумен болды. Һәм мен орны бақи үйі болып табылады, ал де мың қобалжып, мазасызданып барлығының кездесетін ордасы фәни көзге жас алып, жүректегі айырылысу үйі болмақ. Жойылар мекенді орда отының күйігімен жан дүнием күйіп- ету, қашатын жерге орнығу сияқты пісіп жатқан күйде жүріп кеттім. нағыз қате сол болмақ. Бәйіт: Бәйіт: Фәни сел өткелінде сарай тұрғызды, Әй дөңгеленіп жатқан тағдыр, үнемі Есті мұны жасамас, жынды, сен де ісің осы ғой, жасама! Қорлау да, зұлым да, жапа да Бір де бір тәкаппар адамның жағасы ажал қолынан аман қала қайталанар сенің салтың ғой. алмайды, егер әу-баста оның жаны болмаса. Хикая: Сүйген жандарды ажырату, сенің Кезінде Жамщид жайында бір әңгіме ұстанатын дінің ғой, тыңдағым, Бұл ғажап салт, қандай бәле, Көне тасқа жазған жылдар бұрын мыңдаған. жамандықтың діні ғой! Біздердей бұлақтан қаншама талай Қоштасу оты сәт сайын лаулай мәрте су ішкен, түсіп, айырылысу отының дағы күшейгенде қауышуды армандаған Бәрі кетті олардың бір сәт көзді ашып қиялға кенелетінмін. Содан көп ретте жұмқанша. ажырасу түні таң арайына айналып жататын еді. Қиялдағы осындай Олар алған әлемді – шаршамаған, бейне, аздап болса да көңілге талмаған, жұбаныш болатын. Өлең: Бірақ көрге өзімен бірге түк те алмаған. Аспан айтты: «Бұл арманды көрдім Әй балақай! Жаһан мәңгі мүлік емесін, Дүниенің опасына үміт жоқтығын мен де елестетіп, ұққайсың. Шіркін ай! Іске аспас арман, мүмкін Пәк жан демі бітіп, кетерім деп бел емес қиял тегінде. буғанда, Бәрібір ғой тақта өлсе де, тақыр жерде Жүрек тілі былай: «Ажырасу түнінің таңы ертеңгі қиямет күні өлсе де! болды», – деп жағдайға қарап, сөз Жүз жыл жасасаң да, бір күн жасасаң айтты. Төрт күннен хан кейін маған мүбәрәк қолымен жазған хатын егер де, жіберді. Ол кезде Сақри асуынан өткен Кету керек жалын жүрек бұл сарайдан еді. Оның жағдайы уайымдайтындай әлсіз күйге түспеген. Аман-есен бір күнде! Нубреге аялдады. Құрбан айтынан кейін жүріп кететін болғандықтан, Бұл кіріспе сөзді баяндаудағы түркі тіліндегі рубаиын сол жерде мақсат /448/ Саид ханның бақыты жазды. Ол – шарапатты көңіл күйінің өмірінің соңғы күндерін жазу жемісі болар. Ол былай түркі тілінде: болатын. Хан аталған істерін 418

Гүлзарыма кел таң сәрінде күлімсіреп күші осы уақытқа дейін аурудың күшеюіне қарсы төтеп бере алар. гүлім ай, Егер тұншықпа аймағында аялдап, қозғалу ұзаңқырап кетсе, онда уақыт Күлімсіген гүл емес, жарқыраған аймен ұзаған сайын ханның күш-қуаты жетпей қалуы мүмкін. Бәйіт. тең еді. Екі жол бар, бұлтақсыз, айтар болсам Айтып кел дағы, шабыттанып тағы да төтесін, бізге қарай, Не өлесің, болмаса, тура жолмен Сағынышты сәлемімді жеткіз кел, жетесің. асыға туғаныма! Қара ниетті пайымсыз әмірлер, Ең соңғы жіберген хаты мен олардың басшысы – Мырза Әлі Тағай жолдауы осы еді. Құрбан айт сырқат патшаны атқа отырғызып, уәжіптерін атқарып болғаннан кейін жан-жағынан қоршап, тездетіп жеделдетіп жүріп кетті. Мұзарт жүріп кетті. Ханның ол жерде қалуы асуынан өткен соң /449/ ханның өміріне қауіпті еді, дегенмен, ханды шарапатты көңіл-күйіне сол бір салып алып жүретін зембіл жасауы тозақтың улы ауасы қатты әсер етіп керек еді. Оны қолмен көтеріп жүруге күрт әлсіретіп жіберді. Тұншықпа ауруына тап болған жердің, бір шетінен екінші шетіне дейін сегіз күндік жол еді. Тұншықпа ауруының сипаттамасы жоғарыда Тибет асудан өте алмаймыз деген уәжді тауларын жазған кезде баяндалды. сылтау етті. Содан кейін көтеріп бара Әмірлер бір ауыздан бұл жерде өте алатын жерге дейін жүрді. Мысра: жылдам жүру де, баяу қарқынмен қозғалу да қауіпті, әрі зардапты деп Жазмыш күні жеткенде, тайталасып шешті. Қалай болғанда да тезірек тағдырмен керегі жоқ. тұншықпасы жоқ жерге жетіп алған жөн. Бәлкім ханның бойындағы Сөйтіп сегіз күндік жолды олар суыт жүріп, төрт күнде кесіп өтті. 419

Бесін намазында тұншықпа ауруы айының он алтысы күні 939 һижри сирегірек болатын жерге үш фәрсәх қәмәри (1533 милади жылдың 9 қалғанда, тағдырдың жазғаны болды. шілдесі) жылы болған. Осы оқиғадан Өлең: кейін қырсықты уақыт пен аспан ғажайып қауіпті істерге тап қылды. Қосылар сәт жеткенде, Бұл жөнінде алда айтылады. Оған Бөлшектенер одан ұшқындар. дейін біз ханның өмірбаянына, оның Әңгіме дүкен құрылмас, ерекше мақтар қасиеттерге, мінезіне, Кімде кімнің де неге деуге мұршасы ол істеген игілікті істерге қысқа түрде тоқталмақпыз. Оның ата тегі болмас. былай: «Әбу-л Фәтһ Сұлтан Саид хан ғази ибн Мұхаммед хан ибн Қызыр Сол сәтте хан бойындағы күшті Қожа хан ибн Тоғлық Темір хан аурудан әбден әлсіреп, һәм сол ауа <Алла оның жүзін нұрлардырсын>. райының тозағынан асқынған дерт, Тоғлық Темір ханнан Яфет ибн бәйіт: Нұхқа дейін «Мәжмәһ ат-тауарих» және «Зафар наменің» алғы сөзінде Қоштасу мен қауышу – у мен сағым ол жазылған. негізгі тарихта айтылады. жерде, <Иншалла>, сондықтан мен оны қайталаудан бас тарттым. Тіршілік етпес еш кімде ғажап болған ауасы. Саид хан Моғолстанда 892 һижри қәмәри (1486-1487 милади) жылы Ханның күшін толықтай жеңді. туған. Даңқты атын ұлы атасы Бәлкім, ол дәруіш мінез діндар патша, Жүніс хан қойған. Он төрт жасына адалдық пен әділдік иесі болған дейін ол Моғолстанда, әкесінің құдіретті хан /450/: «Сен Тәңіріңе бақытты тәрбие үйінде және дәулетті риза болған, Тәңірің саған риза саясында болды. Сұлтан Аһмет болған күнде оның алдына бар»1, – хан Ташкентке қадірлі ағасы /451/ деп айтқан шақыруға құп болады деп, Сұлтан Маһмұд ханды көруге барған іске асырды, содан оның пәк рухы, кезде Сұлтан Саид ханды да өзімен мына лас дүниеден киелі пәк әлемге бірге алып барды. Сұлтан Аһмет көшіп кетті. «Біз Алланың пендесіміз хан мен Сұлтан Маһмұд хан екеуі және оның алдына қайтып барамыз»2 бірге Шаһибек ханға қарсы Ахсиде <Алла оның қабірін нұрландырсын, шайқасып, хандар жеңілген кезде сол тозақ отынан құтқарсын >. Өлең: соғыста Сұлтан Саид хан жараланып, Ахсидің әкімі Шейх Баязидің қолына Өкінішті-ақ қыран иесі ол патша, түседі. Сол кезде Шейх Баязидтің пен Бас идіріп әлемді үлестірген тәж Шаһибек ханның арасында «қасқыр бітімі» болатын, бұл оқиғалар бен тақ. хақында айтылған. Шейх Баязид Өкінішті-ақ, жер жүзінде қайта дағы ханды бір жыл тұтқында ұстады. Келесі жылы мұнда Шаһибек хан болмас ол, келгенде Шейх Баязид пен оның Мұндай әділ патша енді жүз ғасырсыз бауыры Тәнбәлды өлтіріп, Ферғана уәлаятын жаулап алды. Сұлтан Саид тумайды. ханды, Ахси түрмесінен босатып, Өкінішті-ақ пәк сенімге ие бүкіл жаһан өзімен бірге алып жүрді. Хисар мен Құндызға жорық жасап, жаулап панасы, алғанда хан оның жанында болатын. Кеткенінен жетім қалды пендесі, жетім қалды қаласы. Бұл сұмдық, адамның жан дүниесін өртейтін оқиға зу-л-һәже 1 (89-сүре, 28-аят) 2 (2-сүре, 156-7-аят) 420

Сол жорықтан Шаһибек хан оралып, саламат қылғай/ деген атпен мәшһүр Харезмға қарай бет алды. болған әзірет Қожа Шәһабеддиннің басшылығымен тариқат жолына Осы кезде хан он алты жаста еді. түсіп, шарапатты іспен айналысты, Ол он жеті адаммен Самарқаннан әрі ғибадат міндеттері мен игі істерге Моғолстанға, немере ағасы Сұлтан бар ынтасын салды. Ол өткізген Маһмұд ханның жанына қашып арнайы жиналыстарда тариқат кетті. Кейіннен Моғолстанда болған сөзінен басқа сөз айтылмайтын, шайқастардың бірінде Әндіжанға тариқат туралы сөздер оған қашып барды. Әндіжанның әкімі қатты әсер ететін және әділет пен бұрын Шаһибек ханның қойған шариғаттың кеңінен таралуына адамы болатын. Содан ол Саид көп ынта көрсететін. Барлық ханды өлтіру ниетімен тұтқынға істерде шариғат жолын ұстанатын, алды. Хан одан да қашып, Кабулға шариғаттың қағидаларын іске жиен ағасы Бабыр патшаның жанына асыру оған қиындық тудырмайтын, барды. Бабыр патша Мауараннәһрды керісінше, оны ұнататын еді. Оның азат ету үшін Хисарға бет алған көптеген жұмыстары шариғат кезде, ол ханды Әндіжанға жіберді. жолымен шешілетін. Ғұламалары Ол Әндіжанға барды. Менің немере қатты сыйлайтын. Сондықтан ағам <Алла оны жарылқасын> сол кездің сұлтандары оның осы Әндіжанды оған тапсырып, өзі әрекетіне қарсы болды. Саид хан оған қызмет етіп жүрді. Өзбектер оларға: «Құрмет көрсету немесе Мауараннәһрді қайта жаулап алған тәкаппарлық жасау барлық адамзат кезде хан Әндіжанды тастап, тегінде бар нәрсе. Негізінде осы топ Қашғарға келді. Соғысып Қашғарды тіпті ең қарапайым қызметкерлермен басып алды, сол жерде жиырма жыл теңесе алмайды. Бірақта оларға (жиырма үш жыл) тәуелсіз патша құрмет ғылым үшін жасалады. Менің болды. Хан өмірінің соңғы кезінде оларға азды-көпті құрметім ғылымға Тибет ғазауатына Сұбһан тағалаға көрсетілген құрмет. Бұл үшін шын ниетімен беріліп аттанды, 939 маған кінә арту орынсыз болмақ. һижри қәмәри(1533 милади) жылы Бізге тәкаппарлық көрсеткендердің тұншықпа ауруынан дүние салды. тәкаппарлығы – ғалымға. Ал Шарапатты ғұмыры қырық жеті жас ғылымға тәкаппарлық көрсету – қана болды. Оның мүбәрәк сақалына надандық болып табылады», – деп онша ақ түсе де қоймаған-ды. жауап берген. Сондықтан оның жасын осыншаға келген деп айтпайтын еді. Ол Барлық сопылар мен тақуа мұралық жолмен әнәфи мәзһабта адамдарға ол бауырындай болды./452/ қарайтын. Олардан алшақтап, не асып кетпейтін, яғни өзінің патша Жастық шағында сауықшыл екенін есіне де алмайтын. Хан кісілерге көп көңіл бөліп, әр түрлі солармен жақсы қарым-қатынаста тиым салынған нәрселерге әуестігі болды. Басқа адамдармен патшалық күшті болды. Жақсы істер мен дәрежесін сақтай отырып сөйлессе игілікті жұмыстарға назарды азырақ де, бұларға ол ерекше мейірімділік салатын еді. Шарапатты ғұмыр жасы көрсететін, тіпті одан артық ықылас отыз жетіге келгенде барлық ләззатты болуы мүмкін де емес еді. /453/ Мен істер мен тиым салынған нәрселерден жиырма төрт жыл оның қызметінде бас тартып, тәубеге келіп, әулие болдым. Оның басқаларға жаман сөз кісілерге қызмет етуге бел байлады. бен сөгіс айтқаны есімде жоқ. Кейбірі Қожа Хавәнд Маһмұд /Алла оны сау- 421

құманмен су әперіп қызмет көрсететін Көкіректі күйдірер шын қасірет өрт және сол сияқты жұмыстарда істейтін құлдар егер олар кінәлайтындай келді, салақтық жасаса, ол мүбәрәк жүзін шытатын немесе қабағын түйетін. Аттандырар тағдырдың тұлпары да Сөйлеп, ұрысқанның өзінде «нәжіс» немесе «өлексе» дейтін. Одан артық ерттелді. балағат сөзге бармайтын. Егер ол түркі тілінде айтатын болса, онда да Не болса да әйтеуір біздер іштен шамамен осылай дейтін. тынамыз, 106 – әңгіме. Жазмыш солай шешіпті, білмедік, ХАН ДҮНИЕ САЛҒАННАН КЕЙІН ҚАШҒАРДА БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР не кінәміз! Өлең: Қысқасы, хан өмірін өлім періш­ тесіне тапсырған соң, шайтандардың Буындырып жер-көкті шырмап жатқан шейхы Мырза Әлі Тағай және айдаһар, шайтандардың шешесі Қожа Шаһ Мұхаммед диуан, көздеріндегі Азабынан сол иттің құтқарар күш нұрды бірнеше жылдан бері қайда бар? қызғаныш шеліне алмастырған олар өзара келісіп, Мырза Әлі Оның қиғаш бұралаң жолдарына Тағайдың күйеу баласы Йадгар байланып, Мұхаммедті Ақсуға Рашид сұлтанға хат табыс етуге жіберді. Ол хатта Жатқан әсем ешқашан өте алмайды ханды өсек еткен қисынсыз жалған айналып. өтірік, бос әңгімелерді ханның ақтық демі алдындағы өсиеті Ол аждаһа кәдімгі айналасын қыратын, деп атап көрсетілген. Хан былай Бір адамға өмірде етпеген еш рахым. айтқан: «Тибет ғазауат жорығына Ол зұлымның, айтады ел, дұрысы сол, баруға мен ниет еткен емеспін, /454/ осыған итермелеген Сейіт сірә да, Мұхаммед мырза мен мырза Қайдар Шеңгелінен сытылып шыққан емес бір болатын. Егер оларды өлтірмесе, өз ұлым Әбдірашидке мен ешқашан адам. риза емеспін. Олардың өлімі – бұл менің кегімнің қайтқаны болмақ. Қайшылықты тағдырға шағым Сондықтан олар тірі тұрғанда жасау, кері айналған дүние хикаясы сенің тақта отыруың мүмкін емес», жалпы лайықсыз ұрпақтарға реніш – болып шыққан. Көп жылдар пен налу. Рубаи, түркі: бойы ойларында жүрген осындай өшпенділікке толы, бос сөздерді О, сұлуым, сен мені қорлаудайын жазып, хабаршыдан беріп жіберген қорладың, болатын. Екінші жағынан менің немере ағама да адам жіберіп: Аямадың торғайдай шырылдаттың Ханның жайы осылай болды, енді тордағы. не істейміз? Не бұйырсаңыз да, әлбетте орынадаймыз деп, өздерінің Адалмын деп өзіңе жүз мың мәрте өтіріктеріне ант-су ішкен. жырладың, Бұл хабар немере ағама жеткенде Жүз мың түгіл, бір мәрте берген ол қатты уайымдап, қорықты. Ханның сертте тұрмадың. асын беру рәсімін толық атқару үшін Қашғардан Жаркентке жүріп кетті. Бірақ тағдырдың пешенеге Мезгіл Арыстан (шілде) айы болатын, жазғаны осылай болған соң пенденің «қалай», «неге» деп сұрауға мұршасы да келмей қалады. Өлең: 422

күн өте ыстық, қапырық еді. Ханның Сейіт Мұхаммед мырза менімен, мәйітін жеделдетіп Жаркентке һәм әмірлерімен уәделесіп, Рашид алып келіп, хан сарайының бір сұлтанға қалай келісімен әкесінің бөлмесіне жерледі. Осы арада жанынан орын берейік те хандық немере ағам да Қашғардан келіп таққа Тибетте тұрып жатқан жетті. Мәртебелі отбасы мүшелері Ескендір сұлтанды алып келейік деп және ханның ханымдарына көңіл шешті», – деп айтты. Осы іспетті айтып, аза тұту рәсімдері түгелдей өтіріктердің бірнешесін айтты және орындады. Аза істері сарайдың ханда күмән тумайтындай, ешкімнен сыртында да орындалды, және сол сұраспатпайтындай етіп әбден көзін жерде болған әмірлердің барлығы жеткізіп, сендірді. жалбарынып, бәтуаласуға уәде беріп, келісті. Сол ақсақалдар мен ғұлама- Бейсенбі күні, таңертең, мүһәррәм ғалымдар, һәм мәртебелі адамдар айының бірінші жұлдызында 940 мен әмірлердің жиналысында әуелі жылы һижри қәмәри (1533 милади ж. немере ағам бастап, хан заманында 23 шілдеде) Рашид сұлтан әкесінің болған қарым-қатынастардың одан қабіріне қарай бет алды. Немере ағам әрі күшейе түсуіне уәде етті. Олар да: да қаралы киімін киіп отырған еді. «Біз жақсы тілекпен бұрынғыдан да Мына рубаида айтылғандай: бірлікте болуға ат салысамыз» – деді. Әсіресе, мырза Әлі Тағай қызмет Жоқтау айтып ағайын, қасірет-шер жасауға бірлікте, сенімді адам болуға қызған да баса ант берді. Судай ағып көз қаны, тосты етегін Осы істерден адамдардың көңілі қызғалдық. жайланған соң, Әбдірашид ханды таққа отырғызу және оның аза тұту Шапанының жағасын жыртты райхан рәсімін атқаруы жайында әңгіме паршалап, құрды. Оны лайықты шешіп, Рашид ханның жеңісті қадамын күтумен Қара киіз оранды кептер сорлы болды. Оның келетін кезін хабарлаған шаршаған. кезде /455/ зу-л-һәже айының соңғы күні болатын. Немере ағам, қадірлі Ханның қабырының басына әрі сыйлы ақсақалдарды қарсы алуға <Оның қабырына Алланың нұры жіберді. Сонан соң аза тұту тәртібі жаусын> келіп отырды. мен жөн-жосығын белгілеп, былай деді: «Жыл мен айдың соңында, Рашид сұлтан ат үстінде есік сәрсенбі күні, мәртебелінің келуі, алдына келіп тұрды. Немере ағам алға таққа отыруы сәтті болмас. Бұл шығып, жағасын жыртып, мүбәрәк түнде ол қала маңайында аялдап, сақалын жұлып, көк сәлдесін жерге ертең мүһәррәм айының бірінші ұрып, мойнына қара киіз орап жұлдызы, бейсенбі күні, 940 жылдың тұрған-ды. Өлең: басында һижри қәмәри (1533 милади ж. 23 шілдесі) шарапатты Қан жылады жүректер, көңіл қалды қадамымен бізді қуантсын». Әмірлер Рашид ханмен келісілген жоспарды көктемей, айтуға кеткенде, Мырза Әлі Тағай да жасырын барып оған: «Ханның Бұл күндері не деймін, не деймін мен дәм-тұзын татқандықтан менің мойнымда міндет болып қалмасын. «аһ» демей! Көкірегіме сіңіріп мына кебін әтірін, Енді соны көріме алып бара жатырмын. «Неткен қайғы, неткен қасірет, неткен нала» дегеніне тиым салып, Рашид сұлтан «ұстаңдар» деп бұйрық берді. /456/ Оған жан-жағынан лап беріп ұстады, мұсылмандыққа жатпайтын қылышты бір мұсылманның мойнына сермеп, 423

басын денесінен бөліп тастады. Әлі берілген уәделер мен келісімдерді Сейітті де, ол жөнінде бұрын бірнеше олардың қанының құнындай жұтты. жерде жазылған, оны да шейіттік Бәйіт: дәрежеге жеткізді. Осы екі бейбақты шәһид еткен соң барып аттан түсті. Күпірліктен осылай қақ жарылды тұл Әкесінің қабірінің басына барды. Ол жаһан, жерден кейін мәртебелі ханымдар сарайына барып, барлық аза рәсімін Мұсылманнан қалмады мұсылмандық, орындады. Сол арада ол Мырза бұл – жаман. Әлі Тағайды Қашғарға жіберді. Ол немере ағаларымның балаларын: Елдің салты бойынша өлілерді Сейіт Мұхаммед мырзаның баласы аза тұту үшін шариғат жолымен Үсейінді және Әбубәкір мырзаның мал сойып, құран оқитын еді, бірақ баласы Мансұрды, Сейіт Маһмұд Рашид сұлтан мәртебелі әкесіне мырзаның баласы Сұлтан Мұхаммед немере ағам мен балалары және Әлі мырзаны, үшеуін де өлтірді, олардың Сейітті өлтірген соң ғана барып, әрқайсысының жасы әлі жиырмаға құран хәтімін оқытты. Өлең: да жетпеген еді. Қайтыс болып әкесі белгілі бір Қорлау және тонаудан бір сәт те залымның, дамылд­ амады. Менің немере ағам Рашид сұлтанға қаншалықты игі істер Оқыды оның хәтімін, талайлардың мен жақсы қызмет атқарған болса да, қанын төгіп. оның бәріне ол қан төгіспен жауап берді һәм иман негізінде Алланың Аза тұту кезінде жылап жатқан ол қаһарына ұшырайын деп сеніммен жоқ-ты, Бір жылаудың орнына күлді ұлы жүз мәрте. Немере ағамды өлтіріп және тонағаннан кейін, ұлы әкесінің 424

жақындарымен лайықсыз, әрі елдің Әділеттен, намыстан ондай патша көңіліне қонбайтын жиіркенішті әрекеттерге барған. Оны айтып, арылған, түсіндіру мүмкін емес. Тез арада мемлекетті де жел өтіне Маулана Шарафеддин Әлі Йәзди «Зафар намеде» Әмір Темірдің ұшырған. немерелерінің бірі, кейіннен ұлы атасының орнына мұрагер болып Осы жағымсыз хикаядан кейін Самарқан тағына отырған, Сұлтан көптеген қара халық пен әскер бәрі Хәлел мырзаның істері жөнінде тарыдай бытырап кетті. Себебі баяндаған. Осы жәйіт осы жерде мына олардың көңілдері суынып, одан оқиғаға дәл келеді. Сұлтан Хәлел мүлдем беті қайтып қалған еді. мырзадан кейін сөзсіз ешкім осы Рашид сұлтандай, /457/ адамдарға Рашид сұлтан да осындай сондай зұлымдық жасамаған шығар. жиіркенішті істерін осы жолдың Бұл оқиғаларды баяндаудың өзі авторының шаңырағындағы кісі­ ұят болғандықтан, мен оларды лерді, өзінің әкесінің әпкелерін, Шаһ сипаттап жазбадым. Ол жөнінде Мұхаммед сұлтан балаларының Йәздидің қиссасындағы қайғы- шешесін, бұрын ол жайында бірнеше құсамен салыстырып біле жатар. жерде айтылған және бұдан кейін Маулананың осындай зұлымдық де айтыла жатар, қыспаққа алып, істерді әңгімелеудегі мақсаты – бір сәт те тыныш қалдырмады. Шаһ сол жамандықты оқыған кісілер Мұхаммед сұлтанның балаларының және тақтың мұрагерлері осындай шешесі Қадиша Сұлтан ханымды, жиіркенішті істен өзін тежеп, сондай ол ханның туған әпкесі еді, шемен жексұрын істен аулақ болсын деген және өкпе ауруына қарамастан, оны болар. /458/ балалармен бірге Бадахшанға қарай қуды. Ол Бадахшанға «Зафар намеден» әңгіме: жетпестен жолда шексіз азап пен Шаһзада сұлтан Хәлел мырза қиыншылықтарды бастан кешіп өз шешесі сияқты құрметтеуге қайтыс болды. Ол оның балалары тиіс әйелдерге жасаған істерін есі Исмайыл сұлтан, Ысқақ сұлтан, дұрыс адам ұнатпаған. Өйткені Жақып сұлтан және Мүһтәреме оларды күштеп, мәжбүр түрде әр ханым, бірі сәби, бірі емшекте болса бірін біреулерге берді. Ал олар да, жанашырсыз, қамқорсыз жат өлке қақпа күзетшісінің қызметіне де Кабулға келді. Бұрын айтылғандай, жарамайтын адамдар еді. Солайша Есен Темір сұлтан Үндістанда ол хор қызы тектілерді Аһриман Камран мырзаның жанында болатын. тұзағына түсірген еді. Әрі самұрық Ол бұларды шақырып алып, әкелік мінезді һұмай құсын үйлену мейіріммен жиендерін өз тәрбиесіне шаңырағында құзғынға жұп қылып, алды. тозағына салды. Бағалы маржанды құнсыз моншақ қатарына қосты. Исмайыл сұлтан Үндістандағы Жайнаған қызыл жақұтты Йеменнің шайқаста қаза тапты. Жақып кәдімгі қарапайым моншағына сұлтан өз ажалынан қайтыс болды. айналдырды. Өлең: Мен Мүһтәреме ханымды Камран мырзаға некелеп қостым, кейін бұл Өстіп жүріп өзінің ұятында білмеген, жайында айтылатын болады. Ысқақ сұлтан осыған орай, күні бүгінге Ұялмады бірақ та құдайдан һәм дейін Камран мырзаның жанында тұрады. халықтан. 425

107 – әңгіме. байланысты Шаһ Мұхаммед сұлтанның әйелдері мен мұрагерлері ТОБЫРДА ЕШЕККЕ ТӘН Мұхаммадиден кек алып өлтіруді ҚЫЛЫҒЫМЕН ТАНЫЛҒАН ұйғарды, ал немере ағам екеуміз оны МҰХАММАДИ БЕРЛАС ТЕК ҚАНА сол қауіпті жағдайдан құтқардық. РАШИД ХАННЫҢ БАС ӘМІРІ Осыған байланысты мені мен нағашы ҒАНА ЕМЕС, ОНЫҢ БАРЛЫҚ әпкелерімнің, олардың балалары және туыстарымның арасында реніш ІСТЕРДЕ ДЕ АЙУАНДЫҢ туды. Осының бәрі Мұхаммади үшін НӘПСІСІНІҢ ТІЗГІНІН ҰСТАУШЫ болған еді. АДАМ БОЛҒАНЫ. Алла жарылғай ханның өлімінен кейін реніштер, қан төгіс пен Мұхаммади Әлі Мирақ ибн үрейлі оқиғалар орын алып жатты. Дәруіш Үсейін берластың ұлы еді. Мырза Әлі Тағай оның барлығына Саид хан Ферғана уәлаятында болған бар ынтасымен тосқауыл қоймақ кезде, Рашид сұлтан өзбектердің болса да оны Мұхаммади қолдап, тұтқынынан босанып, әкесіне келіп қоштамаса іске асуы екі талай қосылды. Оның атабегі етіп Саид болатын. Өйткені Рашид сұлтан хан Ғури берласты тағайындады. Ол Мұхаммади нені құптаса соны Мұхаммадиге нағашы ағасы болып істейтін. Егер Мұхаммади қолдап келетін. Ғури берлас сол күндері отырмаса Рашид сұлтан соншама өз ажалынан дүние салды. Ал оның жиіркенішті істер жасамаған да атабектік қызметі туыстық жағынан болар еді. Ал Мұхаммади барлық Әлі Мирақ берласқа берілді. Қашғар жауыздық істерде белсенді болған. жаулап алынғаннан соң бірнеше Ол Рашид сұлтанға орасан зор ықпал жылдан кейін Әлі Мирақ берлас ететін, ол қай нәрсеге нұсқаса да, Тибетке ғазауат жорығына шықты. тіпті ол күпірлік іс болса да, Рашид Рашид сұлтанның атабегі болып сұлтан айтқанының бәрін екі етпей мұрагерлік жолымен Мұхаммади орындады. Осыншама сандырақ, тағайындалды. Көп ұзамай Рашид лайықсыз қылықтар мен келеңсіз сұлтанды Моғолстанға алып кетті. әрекеттер оның көңілі үшін іске асып Билік істерін басқару толықтай Әлі жататын. Ол хан шаңырағындағы Тағайға берілді, ал қырғыз істері мәртебелі әйелдерге және ханның Мұхаммед қырғызға тапсырылды. ханымдарына, олар Ршид сұлтанның Осы Мұхаммади де бұрын шешесіндей болса да Рашид сұлтан айтылғандай, Рашид сұлтанның олардан Мұхаммадимен неекелесуді қызметінде болатын. ұсынды. Бұған көнбеген жағдайда, олардың соңына түсіп, тоз-тозын Әлі Мирак берлас (459) немере шығарып қуып жіберетін. Мәртебелі ағамның нағашы ағасы болатын. Сол ханымдар киелі Һұма құсындай себептен немере ағам екеумізге оның қарғамен бір ұяда тіршілік етуді істерінің оңалуына, алға жылжуына қаламайтын. ынталы болдық. Бірақ Мырза Әлі Тағай оны ұнатпайтын. Өйткені Ол Өзінің қарындасы Бади әл-Жамал оның қара пейілі мен арам ойынан ханымды Бұйдаш сұлтан ибн Әдік үрейленетін. Мұхаммади болса сұлтан өзбек-қазаққа берді. Шейбан қашанда немере ағамның қолдауына өзбектері бірігіп өзбек-қазақтарды арқа сүйейтін. Шаһ Мұхаммед жеңгенде, Бұйдаш сұлтан (Бауыш сұлтан ақырында оның қолынан қаза сұлтан) Рашид сұлтанға күйеу баласы тапты. Сол шиеленіскен жағдайға ретінде оған арқа сүйеп барды. Ол оны 426

өлтірем деп қорқытып, (460) Бади әл- оның Мұхаммадидің ақылымен Жамал ханымды ажырастырып алды. істелген еді. Рашид сұлтанға барлық Сондай асыл текті ханзаданы одан істерде Мұхаммадидің сөздеріне ажырастырып алып, Мұхаммадиге ешбір негізсіз құлақ асқандығынан берді. Мұхаммадидің аталарынан басқа қояр кінә жоқ. Осы күндері ешкім де мұндай құрметті дәрежеге Мұхамммади жалған дүниемен қол жеткізген жоқ еді. Бұл шынында қоштасыпты деген хабар жетті. Егер да лайықты іс емес еді. Өйткені осы хабар рас болса, осыдан кейін мұндай істерде патша да, оның қол мүмкін, Рашид сұлтан (461) туралық астындағы адамдар да өздерінің тізгінін қолға алып, өткен жаман теңдерін таңдайтын. Бірақ Рашид істерінің мәнін түсініп, өкінген де сұлтан олардың бәрін, ата дәстүрді болар <екі әлемнің жаратушысы аяққа таптап, осындай құрметсіздікті қабыл алғай> Әумин. өз тегіне де жасады. Кәміл ақылды адамды ол тегі төмен, бақырауық 108 – әңгіме. айуаннан ажырата алмады. Мұның бәрінен де сорақылығы сол лайықты КІТАП жазбагерінің ерден зорлап некесін бұзып, оны УРСАНГКЕ ЖОРЫҒЫ ҺӘМ күшпен лайықсыз адамға берді. Өлең мисра: МЕНІҢ ІНІМ АБДОЛЛА МЫРЗАНЫҢ ӨЛІМІ ЖӘНЕ ОСЫ Қай халықтың қылығы? Қандай елдің ЖОРЫҚТА БОЛҒАН ОҚИҒАЛАР. салты бұл? Хан мемлекет астанасы Жаркентке бет алған кезде, маған жорыққа Мұхаммадидің Рашид сұлтанға аттануға рұқсат берді. Зу-л-һәжже және оның билігіне ықпалы айының бірінші он күндігінде 939 осындай. Бірақ мұның себебі һижри қәмәри жылы (1533 милади ж. мәлім емес еді. Мұхаммадидің не 24 маусым, 4 шілде) мен Мариулде қызметтік тәжірибесі, не билік құрбан айтты өткізіп, Урсангтің істерде қабілеті мен парасаттылығы, пұтханасын қиратуға жолға шықтым. не әңгімелескенде шешендігі, Жиырма күндік жолды жүріп өткенде, не бір жақсы қылығы, не соғыс сол маңайдан тибеттік кәпірлерден кезінде батырлығы мен көрегендігі, ешкім ұшыраспады. Тек жекелеген той-думанда тапқырлығы мен қамалдар кезікті, тибеттіктер олардың сауықшылдығы да жоқ еді. Ақырында берік, әрі мықты салынғандығына көрген кезде көңіл тояр деген сөз сеніп, сонда паналапты. Бұл оның жүзін сипаттауға арналғандай қамалдарды жаулап алу өте қиынға еді. Өлеңде жырланғандай: соғатын түрі бар, қысқасы оларды, соншама қиындықпен алған күннің Ей, қара пейіл ішің де, сыртқы бейнеңе өзінде оның нәтижесі жұмсаған күш- жігерді ақтамайтын еді. ұқсап, Ескендір сұлтан мен інім Қара жүзіңе қараса, ішің де сыртыңа Абдолла мырзаны және немере ағамның баласы Маһмұд мырзаны ұқсап тұр. ауыр жүктері және болдырған қашырлармен қалдырып, мен тың Оның қыңыр сөздері – түгелдей аттар мен мықты жігіттерді жаныма сандырақ, һәм оның жеркішті сөздері алып, жеделдетіп жүріп кеттім. тұтастай жалған еді. Айтылған Сапар айының бірінші күні Барйанг әңгіме – оның мінез-құлқын қысқаша сипаттайды. Оған берілген әділ баға 427 шынында осы. Рашид сұлтанның жасаған лайықсыз істерінің бәрі

деп аталатын мекенде Тибеттің құтқарды. Абдолла мырза тағы жәнпе тұрғындарының үлкен тобын да жауға қайта шапты. Олар оны кезіктіріп, оларға шабуыл жасадық. тағы қоршап алды. Маһмұд мырза Содан үш жүз мың қой жеңімпаз оны тағы да құтқарам деп шабуыл әскерлерге нәсіп болды. Көптеген жасағанда, оны да қоршап алды. Осы тұтқындар, аттар, дүние-мүліктер кезде беделді баһадүрлердің бесеуі қолға түсті. Істің ретіне орай, мал- жетіп келіп, екі ағайынды мына халін мүліктің көптігіне байланысты, көріп, жауға тап берді. Бірақ бұл кезде қолайлы бір жайлауда аттарды жайып жау Абдолланың парша-паршасын алу үшін әрі – Ескендір сұлтан, шығарған еді, оның әр дене мүшесі Абдолла мырза және немере ағамның мен киімі әр кәпірдің қолында кеткен баласы Маһмұд мырза соңымыздан еді. Бәйіт: қуып жетсін деп аялдадық. Өйткені мен сол топтан алға кеткен кезімде, Шейіттік шырын шарабын олар да ақырындап мүһәррәм айының бірінші жұлдызы күні 940 һижри мөлтілдетіп ішкізген, қәмәри жылы (1533 милади ж. 23 Шын ниетпен ішкендей, жанан кешкен шілдесі) жылы жоғарыда айтылған Кардун деген бір қамалға бет алған ерлікпен. еді. Ол оңбағандардың қамал ішіндегі Бұл жаһанда мен болдым, құрмет жағдайы өте қиын еді, содан Үндістан райларының бірінен жәрдем сұрады. тұтқан бауыры, Олар қылышпен қаруланған үш мың Қара сөз бен өлеңге тізбелеген, баға әскер берді. Былай айтқандай, – бәйіт: жетпес гауһарын. Құрбан болған көзі үшін қарақшысы Абдолла оқиғасын білген кезде, үндінің,/462/ мына жыр мазмұнына сай, өлең: Кірпіктерден маған да шын қауіпті Тағдырменен ешқашан таласуға болмайды, күн бүгін. Арыз айтып , тағдырға шағым айту Ескендір сұлтан мен менің болмайды. бауырларым екі жүз адам алып, жеделдетіп жүріп кетті. Оларға осы Жаратушы бұйырса, сол бұйрық болады, екі жүз адамнан шамалысы ғана Аллаға әмір жүрмейді – орындалып ілесе алатын. Бауырым Абдолла мырза батыр жігіт еді. Бұдан бұрын жатады. ол Балтиде ханның қызметінде таңқаларлық ерлік істер жасап, Мына аятты оқыдым: <Біз жүлде алып, ханның барлық әскері Алланың пендесіміз және оның мұны мойындаған. Сол ерлігіне алдына қайтып барамыз>.1 Содан масаттанып, әскерлерді де, халықты соң бірнеше күн сол жайлауда да менсінбей кеткен. Сүйтіп аялдадым. Аттар мен адамдар дем жанындағы үш адаммен ойланбай, алды. Қолға түскен олжаны сол тартынбай жаудың үш мың әскерінің жерден қайтардым. Әскерден тоғыз қақ ортасына көзсіз шапты. Олар оны жүз кісіні таңдап алып, Урсангке қоршап алды. Сол кезде менің немере бет алдым. Тибеттің Мариулынан ағамның баласы Маһмұд мырза төрт сол жерге дейін екі айлық жол еді. жауынгермен жетіп, бауырын сол /463/ Болған жерден бір айлық жол жағдайда көріп, ол да ерлікпен жауға жүрілгеннен кейін айналасы қырық лап беріп, сондай қауіпті жағдайдан фәрсәх (фәрсәх-алы шақырымға тең) болатын бір көлге жеттік. Оның 428 жағасында бір қамал орналасқан. Оны Лөклебөк (Көклебөк, Төклебөк) 1 (2-сүре, 156-аят)

деп атайды. Түнді біз сол жерде Мариулдан жиырма күндік жердегі өткіздік. Таң атқанда қарасақ, бәрінің Тамлық мекенінде бұрынырақ аттары өліп қалған еді. Шала- мал-мүлік, олжаларды артып жансар қалған біразы да дөңбекшіп, жіберген адамдарды қуып жеттік. құрысып жатыр екен. Менде жиырма Тамлықа Көгеден адамдар келіп, жеті ат бар болатын. Соның ішінде жалбарынып: «Біздің Көге Тибеттің біреуі ғана қалыпты, екеуі шала- ең үлкен уәлаятының бірі. Біз бәріміз жансар, қалған жиырма төрт аттың салық төлеуді қабылдаймыз, сіз бәрі өліпті. Мұның себебі, бұрын өзіңіз мүбәрәк қадам жасап келіп баяндалғандай, тұншықпадан болды. шамамызға қарап, салық мөлшерін белгілесеңіз», – деді. Содан мен сол Таңертең сол жерден жолға жаққа бет алдым. Тамлықтан Көгеге шыққанда әскердің бестен бірі дейін бір түнді араға салып жеттік. ғана көлікке мінді, /464/ басқалары Олар лайықты қызмет көрсету жаяу қалды. Екінші күні біз «Нәм» рәсімін жоғары дәрежеде жасады. деген уәлаятқа шабуыл жасадық. Мен үш күн сол жерде аялдадым. Ол Ол жердің адамдарының айтуынша, жерде алым-салықтың мөлшерін үш бұл жерден Бәнгалеге дейін жиырма мың тибеттік мысқал деп белгіледік, төрт күндік жол. Біздің қолымызға олардың әрбір мысқалы бір жарым көптеген құлдар түсті. Осы әскердің шариғаттық мысқалға тең. Содан соң қайта оралдым. Жол үстінде /465/ әскердің ойраны шықан оқиғасының хабары жетті, алда ол жайлы баяндалады. 109 – әңгіме. ТИБЕТТЕ БОЛҒАН ҚАЙҒЫЛЫ ОҚИҒА ЖӘНЕ МЕНІҢ НЕМЕРЕ АҒАМНЫҢ БАЛАСЫ МАҺМҰД МЫРЗАНЫҢ ӨЛІМІ. жүруге жарамды тоқсан аты болды. Өлең: Осы тоқсан кісімен төрт кұндік жол жүріп Аскеберақ деген жерге шабуыл Сенің үшін біздің таң түнгі қайғы жасап, жүз мыңға жуық қой және айналады, жиырма мың қодас және сол шамада құлдар мен аттарды қолға түсірдік. Махаббатың әр күні мен түні бұлай Аскеберақтан Урсангке дейін сегіз сирек өтеді. күндік жол қалған еді. Әскердің аттарының бәрі қалжырап жолға Бізге Ертегі жасамаңыз бұндай қайғы жарамсыз болып қалғандықтан, мұңды, еріксіз кері қайтуға мәжбүр болдық. Алты күннен кейін тағы да Нәмдегі Өкініші –болар көңілдің қуынышы әскерге қосылып, біз кері қайттық. кетеді. Бұл оқиға рәби әл-әввәл айының сегізінші жұлдызында болды. Осындай қатыгез оқиғалар мен Жұмади-л-ахәр айының соңғы күні, қасіретке толы ғажайып жағдайлар жырда жырланғандай, өлең: Сызат салар жүрекке, заманды айтып қаншама, Ескі дақтың үстіне жаңа тағы дақ 429

салар. болмақ, өйткені бұл қасіретті Сәл жоғала бастаса ескі дақтың оқиғалар тыныштық төсегіндегілерге сенімсіздеу көрінер. Осыған орай орнына, жұрт айтқандай: Тағы да бір дақ түсер өз өзінен «Абайлап айт шындықты өтірікке қорынып. ұқсайтын, Үздіксіз тауқымет пен қасірет және азап пен жапа һәм қорлық бірінің ізін Өтірікті түгел айт ақиқатқа бірі қуған толқындай бізге толқып жетті. Бәйіт: нұсқайтын». Теңіз суын ішпейді теңіз кезген Бұл оқиғаларды осыған орай қаңғырып, егжей-тегжейлі баяндаудан бас тартып, қысқа жазбақпыз. Бұлақтан біз алғанбыз шөлімізді қандырып. Рашид сұлтан менің немере ағамды өлтіріп, оның ағайындарын, басқа да Жағдайдың кемесі бүлік теңізінің ақсүйектерді азар беріп, қорқытып толқынына батып, пәлекет пен азап істерін тындырған соң Тибетке дауылында сынға түскен. Бұған қоса қолына бірнеше жарлық тапсырып көк бұлтының басымызға әбігерлік адам жіберді. Ол жарлықтың бірі, пен үрей жаңбырының тамшылары інісі Ескендір сұлтанға арналған: пәле болып себеледі. Бәйіт: «Тибет уәлаятын біз оған сыйға тарттық. Мырза Қайдар мен Маһмұд Жомарттық жаңбыр жаумайды, мырза сол жерде қалсын». Басқа тағдырдын күтсең ешқашан, әскелерге: «Қай жамағат болмасын Тибетте қалып қоятын болса, олардың Бұл қасіретті тағдырдын әр қашанда әйелін, бала-шағаларын қырғыздарға қайғы ғана жауады. беріп, жылқыға айырбастаймыз. Осы бұйрықты ала салысымен сендер Қатыгез көк пен шыр айналған тарап, Жаркентке бет алуларың тағдыр екі жүзділене бастаған керек» делінген жарлық жіберген. кезде бір жағынан таза пейілді бауырлардың алауыздығы, екінші Осы жаман нышанды бұйрық жағынан, әр түрлі бәлекет адамға келгенде мен Көгеде едім, бұл анталайды. Бұған ешқандай адамның жөнінде жоғарыда жазылған. Бұл қатысы жоқ, әрі бұл біреудің қолымен хат мазмұны әскелерге мәлім бола жасалынған іс те емес. салысымен, олар бұйрыққа орай жерді тастап кетудің уақыты келді деп, аяқ Өлең: астынан жеделдете Жаркентке бет алады. Ескендір сұлтан және немере Мына фәни тірлікте жапа шеккен ағамның баласы Маһмұд мырза дұшпаннан, бірнеше адаммен олардан қашып, сонда қалады. Мен екі күннен кейін Оның маған зияны бола қоймас адамдар бытырап тарап кеткен ешқандай. жерге жеттім. Ескендір сұлтан мен немере ағамның баласы Маһмұт Одан гөрі басқарақ зұлымдығы /467/ бұл түнде осы жерде қалған заманның, дұрыс болар, өйткені шарасыздықтан қашып кеткен кейбір адамдар мүмкін Бірден қорлық көреді болған жақсы ыңғайлы уақытта қалып, бізге келіп досынан. қосылар деп ұсынды. Саид хан дүние салғаннан кейін Ұзын саны жүзден астам адам болған қасіретті қысқа айтқан жөн менің жанымда болатын. Олардың шығар. /466/ Оны ұзақ баян етіп <Алла сақтасын> оқырмандардың бақытты назарына маңызсыз тізімді ұсыну шектен шығу, әрі жел сөзділік 430

бәрі шетінен әскердің батылы, әрі екен деп күмәнданар еді. Қысқасын қосынның сардары, әрі олардың айтқанда, осы елу адамның аталары менің аталарыма қызмет қырықтан астамы бірі қолын, бірі етіп, маған да мұра болып жеткен аяғын не құлағын немесе мұрнын еді. Шайқастар мен ұрыстарда үсікке шалдырған еді. Осындай олар талай рет өз қатарларының тауқымет, һәм қиындықпен арасында ерекшеленіп, айбын­ жиырма бес күнде Марикулге ды болған үшін жүлдемен жеттік. Мариулдың әкімдері марапатталып, әрқайсысы әмір Ташикүн және Ләте Жұғдан, атағын алған. Олардың көбісі бұлардың есімдерін жоғарыда емшетес бауырым еді. Сондықтан бірнеше жерде айтылған, бізге олар көкалдаш деп аталады. қызмет етуге кірісті. Оларға Олардың мойынсұнбай тарап қатысты бұрын қаталдық көрсетіп, кеткеніне сену мүмкін емес-ті. Түн тонау, қан төгіске жол бергенбіз, жұлдыздарының әскері бытырып сондықтан мен олардан іштей қашқан кезде, көк аспанның хас қауіптендім, бірақ олар керісінше шабандозы шұбар ала тұлпарына ешбір сыр бермей, әр түрлі қызмет жалғыз өзі қонған еді, мен де көрсетуге белсене кірісті. Олар сенген адамдардың барлығы кешірім сұрай отырып айтты: жұлдыз әскері сияқты күн туғанда жоғалып, көрінбей кететіндей, «Төрт жүз жылдан бері түн бойы менен қашып кеткенін аталарымыз ұрпақтан-ұрпаққа білдім. біреудің қол астында келе жатыр. Ал сіз – патшасыз, біз – құлмыз. Күн сәулесі қараңғы жер бетін Сіз – құлдардың қорғаушысыз. нұрландырып жіберген кезде, Егер сіздің сән-салтанатыңыз Жан Аһмет атаке келді. Маған ол асып, қуатыңыз асқақтап тұрған емшектес бауыр еді. Көкалдаштың кезіңізде, біз үрей үстінде қандайда ішінен Шаһ Мұхаммед атты бір қателік жасаған болсақ, тағы да бір адам келді, ол сол онда бізді тәрбиелеу –патшалық топтың абыройлы адамдарының дәстүрге жатады. Сол уақытта бірі еді. Олар өздерімен бірге Тибет басшыларының әрқайсысы бес шәкірттерін де алып келді. сізге мойынсұнып, қызмет істеген Қысқасы жалғыздық үрейі сейілді. болса, ол қорқыныш һәм үрей Біраз уақыт өткеннен кейін негізінде жасалды. Ал біздің қазіргі Ескендір сұлтан және немере қызметіміз сізге деген сеніміміз ағамның баласы Маһмұд және бен адалдығымыз негізінде жан-жақтан елуге тарта адам жасалады. Кімде-кім сізге сенім жиналды. Ол жерден біз Мариулге иесі болып, мойынсұнып, қызмет бет алдық. Тауешкі шоқ жұлдызы етуге мүдделі болса, оны тілінің маусымның басы еді. /468/ Қыс ұшымен емес, шын жүректен айының бас болатын, күн қатты істегені». Бәйіт: суытып кетті. Бәйіт: Махаббатқа біреулер болса тілмен Көк үйрегі аяздың таусылғанда мүдделі, шыдамы, Қызметке тіл түгіл, жүрегім һәм Дайындайтын қуырдақ дүкеніне мүдделі. тығылды. Олар бізге Мариулдің астанасы Аяздың күшейгендігі сонша, Шие қамалын табыс етті. Біз оны баяндар болсақ, асыра айтқан 431

Шиеге кірдік, сөйтіп дем алуға Сен біздерді ұмыттың, соны есіңе мүмкіндік туды. Сол жерде әскерден қалып қойған бірнеше адам /469/ бізге салайын, қосылды. Олардың ішінде Маулана Дәруіш Мұхаммед Қаратағ бар. Ол Мұң мұжыған кездері қуантпадың, Мәхдұми Қожа Мұхаммед Жүсіптің нөкерлерінің бірі болған. Ол жөнінде ағайын. бұрын баяндалған. Осы Маулана Дәруіш Мұхаммед тақуа, иманы бар Арқамызда біздердің таққа отырып мұсылман еді. Ол Тибет тілін өте жақсы білетін. Тибет басшыларымен алғасын, жақсы достық қатынаста еді. Ол Тибет істеріне қатысты жұмыстарды Көре алмадық біз сенен әділеттің өте тыныш, алаңсыз шешетін. жалғасын./470/ Кашмирден әлде бір қажы келді, ол жөнінде алда тиісті жерінде Не де болса бәрі өтті. айтылады, сол кісі маған қызмет етуді өзіне міндет санады. Сонымен Бәйіт: қоса жиналған топтың саны алпыс адамнан асып кетті. Сүйіктілер жолы ғой –опасыздық Бірақ бытыраған әскер кетіп дегенің, қалған еді, олар жол үстіндегі ауа райының бұзылуына байланысты Көріктілер баянсыз – дегенге мен қатты қиындыққа тап болып, көбісіне жол жүру қиынға соқты. Ал сенемін. кетуге күш салғандардың мал-мүлкі түгелдей шығынға ұшырады. Күннің Сол қыс аяқталған соң, Рашид қатты суытып кетуінен жүз елудей сұлтан менің емшекшес бауырым адам қазаға ұшырады. қалғандары Жан Аһмет атакенің баласы Бикенді өліп-талып Жаркентке бет алды. және Асан диуананы оған серік Келесі топ күйзеліп, жол ортасынан етіп жіберген. Ол өткен істеріне кері қайтып, Мариулге оралды. Сол кешірім сұрап, өкініш білдіріпті: жамағатпен ұзын саны бес жүз адам «Ақымақтықпен істеген істерім жиналды. Он мыңға жуық қой қолға бұл дүние мен ақыретте де ұятқа түсті. қалуыма себеп болды. Енді сол қадірменді досты қанағаттандыру Мариулге жетпестен бұрын Жан үшін мен кешірім сұраймын, әрі Аһмет атаке мен Шаһ Мұхаммед Маулана Құдашты екі жүз адаммен көкалдашты осы жорықта қолға қызмет етуге жіберіп отырмын. түскен сыйлықтарды беріп, Мына жерге қайтып келген Сіздің Жаркентке Рашид сұлтанның жанына қызметшілеріңіз кері оралады, һәм аттандырдым. Сонымен қатар ешкім де қалып қоймайтын болады». арамызда бұрыңғы уәделерді ескерте Ол маған бір ат және бірнеше сыйлық отырып, бірге болған күндердің жіберді. Осы хабар үшін мен оны арқа куәлігіндей бірнеше бұйымдарды да сүйер тауымдай көрдім, әрі көптеген қостым. Олар – қара қоңыр түсті араб тибеттіктер мұны мойынсұнып тоны мен болаттан соғылған айбалта қабыл алды. еді. Кезінде мұны Рашид сұлтан достықтың белгісі ретінде маған өзі Осы кезде Маулана Құдаш және берген. Өлең: онымен бірге менің сенімді бірнеше қызметшілерім бірге келді. Осы 432 жамағатқа арқа сүйеп, Кашмир шекарасындағы Балтиға бет алдық. Бүкіл Балти ойдағыдай ерікті түрде міндетті алым-салыққа тиісті малын төледі. Сұру – Балтидың сенімді қорғаны және сол өлке үшін берік мекен еді. Маулана Құдаш сол жерден алым- салық алу үшін менен рұқсат сұрады. Мен келіспедім, өйткені кәпірлердің

бұған мүлдем риза болмайтынын қанішерлер, яғни Сұру тұрғындарына білетінмін. Өйткені кімде біреу тұтқыйылдан шауыл жасайтын олардың мекен жайы мен шатқалын уақыт келді. Олардың тұрғындарын көргенін қаламайтын. Сол үшін құлдыққа алып, ал басшыларын олар кешірім сұрап, тиісті салықты қанға қан деп өлтіру керек», – деп төлеуді қабылдаған. Тек қана мында хабар жіберген. келу қажет емес, біз өзіміз жеткізіп береміз деген. Бірақ тағдыр аңшысы Сол сәтте аттары әлсіреген кейбір болмашы дүниеуи дәнін ажал адамдарды Мариулге жібердік. тұзағына салса, онда ешбір зерек құс Өйткені қалған бақуат адамдармен бұл тұзақтан құтыла алмайды. Бәйіт: тездетіп, жолға шығып, Сұруға бару керек болды. Мариулға баратындарға Бұл несібе әркімге артық-кемсіз бөлінер, нағашымның баласы Маһмұд мырзаны қосып бердім. Себебі Егер одан бас тартсаң, зорлықпенен олардың бір күндік жолы қауіпті болғандықтан, оларды сол қауіпті берілер. аймақтан шығарып салсын деген ой болды. Түнде сол маңда түнеген, бұл Маулана Құдаш қайта-қайта жер сондай қауіпті болғандықтан, жалынып рұқсатымды алып кетті. атын алысқа жібермей, жанында Сұру адамдарды тар шатқалда ұстады. Ол ұйықтап жатқанда, ат әбден тарықтырып, /471/ оны оның бас жағына келіп жайылған. шайқассыз, жиырма төрт беделді Ат әрірек жайылсын деп ол дыбыс адамымен өлтірді. Әскердің саны бергенде, ат осқырынып оның жеті жүзге жуық болғанымен маңдайын тарпып жіберген. Ертең күштің жоқтығынан және соғыс маған келді. Мен оның жарасын жабдығының аздығынан олардан кек көріп, моғол сынықшыларының алу мүмкін болмады. Өлең: әдісімен сыңған сүйегін сипалап, /472/ емдеуге кірістім. Сол халді Сен өз ісіңнің шаруасына қарай жүр, Теңги Секабқа хабарладым, ол былай: «Сіздің мұнда келуіңізге Тындырып шаруаңды қатерден де кедергі туып отырғандықтан, егер сіз бірнеше адам жіберсеңіз, біз Сұруды аулақ жүр. аламыз, түскен олжаның бестен бір бөлігін сізге жібереміз.», – деп жауап Сен де сірә болмай жатса, берді. кек алуға қуатың, Менің тұрған жерім Зеңескардан Теңги Секабтың қонысы Сүт деген Шыр айналма жыландай кегіңді ала жер бес күндік жол еді. Мен Тибет басшылармен шынайы жақсы алмасаң. қатынаста болғандықтан, Маулана Дәруіш Мұхаммед Қаратағты және Жыланның уға толы тісіндей аузың да, сенімді нөкер Нұр Әлі диуананы жетпіс адамға басшы етіп жібердім. Жыланның ызаға толы зәріндей Бұл екеуі де оралған еді. Хабар алмасып, осы шешім қабылданып, көңілі де. адамдар жіберілгенше екі айға жуық уақыт өтті. Жыланның уға толы тістеріндей азумен һәм жыланның заһарға толы Маһмұдтың жарасы асқына түсті. өтіндей ызалы жүрекпен Балтидан Мен шарасыздан оны Мариулге Тибет жаққа қарай Зеңескар деген уәлаятқа жүріп кеттік. Біз бұл жерге 433 жеткенде әлі егін науқаны болмаған еді. Содан егін жинайтын кез де келіп жетті. Ортақта егін өнімдері де жиналды. Сол арада Балтидан басшыларының бірі Теңги Секаб деген кісі іздеп келді. Ол бұрын бізге лайықты қызмет жасаған адам болатын. Ол: «Құдашты өлтірген

жібердім де, Маһмұд аман-есен одан үйренді ме, мен білмедім. Бәйіт: Мариулге жеткенше, өзім Зеңескарда қалдым. Сосын мен де Сұру жаққа Жанымызға жарақат сала берген қарай бет алдым. Онда жағдай бұл тіпті, түзелер ме екен деп ойладым. Маһмұд басын ат тарпыған жерге Кімнен оқып үйренген осыншама жеткесін, сол жерде түнеуге қалады сұмдықты! да таңертең атқа мінердің алдында басының жарақатын қайта таңбақшы Тағдыр осы жарақаттардың үстіне болады. Сөйткенше суық ауа оның тағы да аспандағы жарқыраған жаралы миынан өтіп, оның басы жұлдыздай отты дағын салды. айналып, есінен танып қалады. Бесін Денемдегі отты жұлдыз дағының намаз кезінде менің жаныма біреу күйігі аздай, жарақаттың үстіне келіп, бұл жағдайды айтып жеткізді. опасыз зұлым қылышымен Мен тездетіп, сол жаққа жүріп кеттім. Абдолланың азап дағын қосып, бұрынғы жараны тырнап ашып, Түн ортасында келсем, ол ес-түссіз күйігіне жаңадан тұз септі. Бәйіт: жатыр. Келесі күні есін жиды. Ақылы Жүрек болса жаралы, дерті және өкпеміз, толықтай орнына келді. Келесі Жазылмаған жараға енді өзің сеппе тұз! күнде есі дұрыс-тұғын. Үшінші күні Тағдыр жағасын сілкіп, көрсетер сандырақтап жатты. Екінші түнде күш жоқ, Не одан көрген жападан сақтар сөйлесуден бас тартқан болатын. күш жоқ. Сөйтіп өлгендермен сұхбаттасып, Өлең: құрдым жолына сапарға аттанды. Тағдыр жасаған жазмышға қарап Рашид сұлтан көзімнің налисің, қарашығындай болған. /473/ Оның Өзіңе адал қызмет еткендерді білмейсің. Мұқатасың үнемі, сондықтан да айтам зұлым семсері, залым сұлуларының мұң, кірпігіндей немере ағам мен бала- Ажырата алмайсың періште кім, шағаларын өлтіріп, жан-жүрегімді сайтан кім! жаралады. Сол жарақат әлі жазылмай Тағдырдың тасада жатқан бүкіл қайғы-қасіреті ғұмыр жасым отыздан жатып Маһмұд қазаға душар болды. асып, қырыққа жетпеген уақыт кезеңінде тап келіп, бәрін бірден Мына асау тағдыр жапа шектіруді, маған жолдағандай болды. Бәйіт: қатыгездікті оған үйретті ме әлде өзі Керуен –керуен мұң келген махабаттың елінен, Соны шешіп түсіріп, сырласпайсың менімен. Алайда, күтпеген әрбір оқиғаның болуында, жаңадан болатын әр түрлі орынсыз оқиғаларлың өз ретімен болмауында мыңдаған хикмет жатыр. Жақсы жеміс беретін бақыт пен дәулет ағашы ауа райы қолайлы болған көктемде мол мәуе 434

береді. Күздің соңында жемісі өкпек ертегі айтқандай болар еді. желден жапырақтай төгіледі, ал Дей Көктемде жетпіс адам аттарды (желтоқсан-қаңтар) айының суығы жеміс ағашының солып қалуын жаю үшін тау шатқалындағы Отлық тоқталады да дәулет көктемнің деген жерге кеттік. Ол жер Тибеттегі самалы есіп, өткен жылдың шөбі шалғын атақты жайлау еді. Сол жемісінің орнына жаңа жеміс жерде құлан мен қодас аулаумен әкелу үшін бүршік жарады. Осы уақыт өткізіп, қайта оралдық. көрініске тереңірек парасат көзімен қараған кезімде уақыты жеткенде Мен Ескендір сұлтанды бір ағаш жемісі бұтақта ұзақ тұра топ адамға тапсырып, Мариулге алмай, төгіле бастайтындықтан, қалдырып кеткен едім. Барлығымыз құрдым топырағына түспеуге амалы бір жерге жиналған соң, аттар қалмайтынын ұқтым. Құранның семіріп, қауттанды. Адамдар болса аятында оқыдым: «Кейде бір пәлекет пен азапқа шыдай алмай қорқыныш, үрей төндіру, таршылық бытырап, Жаркентке қашып кетті. жасау, өнімдерді азайту арқылы біз Олардан елу адам қалды, басқалары сендерді сынға аламыз»1 сондай- қашып кетті. Сол аралықта Жан ақ: «Бәріміз Алланың пендесіміз, әрі Аһмет атаке бұдан екі жыл бұрын бәріміз оған қайта орала­мыз»2 /474/ Урсәнг жорығынан қайта оралғанда оны Рашид сұлтанның жанына Осы арада Сұруге жіберілген жібергенмін. Бұл жайында бұрын жамағаттан бір адам келді. Оның баяндалған. Ол Жаркенттен келіп, хабары бойынша Нұр Әлі диуана Тибетте қалмау керектігі туралы өз жолдастарымен бірігіп, Маулана бұйрықты ала келді. бұл жерде ұзақ Қаратағты тұтқынға алып, Бағанға уақытқа аялдап қалған себебім де осы кеткен. Баған – Тибет уәлятында болатын. /475/ Ондай себеп: егер мен басшы адамдардың бірі еді. Ал өз еркіммен бір жаққа кеткен болсам, Маулана Дәруіш Мұхаммед Қаратағ онда уәдені, антты бұзғандығым бір жерде оны айла-қулықпен үшін датталу маған жүктелер еді. жарақаттап, өлімге дейін апарған. Ал Рашидтің өзі арамыздағы уәдені, Осы залымдар сол мұсылманды келісімді бұзып, сырттай өзін уәдеге мына кәпірге тарту етті, һәм одан берік етіп көрсетті. Қазір ол барлық рұқсат алып, Жаркентке тартып жолдарды жауып, әскерді тарату кеткен болатын. Ал әлгі Маулананы туралы бұйрық жіберіпті. Өлең: сол кәпір аузын үшкір ағашпен тігіп өлтірді. Содан Сұру істері осыған Ей, шаһ, сенің ауылыңнан кете бардым, байланысты тоқтап қалды. Өзара беріскен антты мойнына Мен Маһмұд мырзаның денесін Мариулге алып келдім. Оны аталары жүктедім. жерленген мазарға, Қашғарға жібердім. Бұл оқиға Сарышаян Берілген антты мінеки сен бұздың, маусымның басында болды. Тибетте суық түсе бастағанда, Мариулге Бәрін сенің мойнына қалдырдым. кеткен едік. Сол қыс көктемге дейін өте қатты болып, қиыншылықты Жан Аһмет атаке бізге қосылған бастан өткіздік. Оны баяндау соң, Бадахшанға қарай бет алдым. 1 (2-сүре 155-аят) 2 (2-сүре, 156-аят). 435

110 – әңгіме. Естімеген білмеген бір жол бар деп КІТАП жазбаерінің ТИБЕТТЕН естідім, БАДАХШАНҒА ҚАРАЙ БЕТ АЛУЫ Сол жолменен жүруге болар ма екен, ал Жоғарыда айтылғандай, жеті жүз адамнан елу кісі қалған еді. бүгін. Басқалары амалын тауып, Жаркентке қашып кетті. Бұл жайында да Елу адам қалған болатын. /476/ айтылған. Тибет жолының ауырлығы, Солардан бірнеше кісі әлсіздіктен шөп-жемнің аздығы, отынның Тибетте қалды. Мен жиырма жеті тапшылығы, ауа райының асқан адаммен жолға шықтым. Сапар суықтығы және жолдың тауқымыты саймандардың жетіспеуі, аттардың соншалық қайшылыққа толы, ақылға әлсіздігі, жолдың қиындығы және симайтын жәйттер еді. Сондай-ақ көктем маусымы бола тұра күннің азық-түлік, киімдер, әсіресе бұл суығына қарамастан, біз күн батып жердің жолына өте қажет аттың жатқан мезгілде Қарақорымға әрең тағасын алу мүмкін болмауы, ат- жеттік. Бір үлкен өзен бар-тын. көліктің аздығы, һәм оның күш- Онда ағып жатқан су мұз болып қуатының сарқылғаны соншалықты, қатып қалған. Біз өзеннің қай жерін одан әрі Тибетте қалу мүмкін емес тессек те, бір тамшы су табылмады. еді. Өлең жолы: Құптан намазына дейін жанталасып, тырыстық. Аттар қапырық жерге Кетуге де болады, кетпеуге де... келгенде су мен жем-шөптің тапшы болғандығынан әбден шаршап, Бұл не хал?! қажыды. Судың болмауынан, аттар қалдығы шамалы арпаны да жемеді. Бұл жерде қалу да, кету де – екеуі Бірде Жан Аһмет атаке айтты: де өте қиын еді, алайда, кетуге жол «Мен бір кездері бұл жерден бір табылар деген үміт зор болған. жарым фәрсәхтай (фәрсәх-алты Сөйтіп сол қиын шешімнен шығуға шақырыммен тең) жерде бұлақ жол табылғандай болды. Бірақ бұл көрген едім. Сол жерге бару керек. жерде тұрып қалуға болмайтын еді, Ол мұздың арасындағы бір жерді оның ақырының қалай болатынын көрсетіп, тесу керек». Сол мұзды ешкім болжай алмайтын. Өлең жолы: тескенімізде су табылды. Аттарға су бердік. Бір қашыр бар еді. Ол ең Ойбай! Ойбай! Алты жол, алтауы да мықты, жүк артатын жануарлардың бірі еді. Оның да шөлден жағы бітелді! қарысып, біз қанша әуреленсек те ол бір ұрттам су іше алмай өлді. Барлық тарапқа – Кашмир, Қашғар, Оған артылған жүк сол жерде Тұрфан, Үндістанға кету мүмкін емес қалып қойды. Жолдың соншалықты еді. Тек көңіл жұтбатарлық үміт жолы ауырлығы осындай еді. Мысра: – Бадахшан елі ғана еді. Жаркентке қашқан адамдардың ішінде Жаһан Естімесін мұсылман! Кәпірің де Шаһ деген кісі болды. Ол бірде көрмесін! Жаркенттің таулы тұрғындарынан Тағанақ деген жерден Памирдің Соншалықты қиындықпен Бадахшанына қарай бұратын жол бар дегенді естігенін айтты. Бұрын Бадахшанға баратын өзімізге бірақта көрмеген сол жолға шықтық. Бәйіт: бейтаныс соқпақпен жүріп келіп, 436 жол айырығына жеткенде, Ескендір сұлтан менен рұқсат сұрады: «Мен Рашид сұлтанның жанына барамын. Бәлкім, бауырлық мейірімі

оянар». Мен айттым: «Шынында алдық, басқасы сол жерде қалды. Сол сенің бауырың Алла тарапынан маңдағыаң-құс пен құзғын қарғаларға парыз қылған мұсылмандықтың дастарқан жайылды. Олар даланы негізі бауырмалдыққа адал болып басына көтеріп таласып-тармасып, қалмады. Оған біз естіген және ол қарқылдасып өзара той жасап жатты. істеген дүниеуи істері айғақ. /477/ Ол Сөйтіп біз шамалап жүріп отырдық. бұл дүниенің қызығына бой ұрып, Келесі күні тағы бір үлкендеу және қателіктер жасады. Мұхаммади ірілеу қодасты өлтірдік. берластың алдап-азғыруына ілесті, ол болса қара жүрек, ниеті теріс адам Келесі күні біз үшін тағы бір сыр еді. Рашид сұлтан оны адам қатарына санап, сөйтіп пікірлес болды. сақтады, Сондықтан одан ешқашан туыстық, рақымшылық күтуге болмайды». Ырыздықтың иесі ырыздығын қақпады. Рубаи: Жаһан шаһтың айтуына қарап, Мына фәни дүниеде опа деген болмайды, шамалағанда алты күннен кейін елді мекенге жететін шығармыз. Ескендір Одан таза мөлдірек іздегендер оңбайды. сұлтаннан бөлінгеннен үш күн /478/ өткен соң, түскі мезгілде бір елге Адамдары фәнидің түсінбейді ондайды, жеттік, олар бірнеше отбасылармен бізді қарсы алып, қуанышын білдірді. Қорлық, зорлық... жақсыға, одан басқа Біз бұлардан жол жағдайын сұрадық. Олар айтты: «Бұл шатқал Раскам деп болмайды. аталады. Бұл жерден Памирге дейін бес күндік жол». Біз осы адамдармен Осы тақырыпта біраз айтып бердім, кездескен соң, бірнеше күндік алайда, жолдың қиыншылығы және қиыншылықтан дем алдық. Олар Тибеттігі бәлекет оқиғалардан оның болдырған аттарды алып, орнына өте жаны әбден күйзелген болу керек. мықты, тың аттар берді. Ішіп жейтін Оның парасатты көзқарасы тура тағамдарды бар ықыластарымен жолды көрмеді. Ол рұқсат сұрап, тарту етті. Сонан соң олардың табан тіреп отырып алды. Содан әрқайсысы мені көргенде жылап, амалсыздан рұқсат беріп, жанына өз сөздерімен былай деді: «Аллаға төрт адам қосып бердім. Жиырма шүкір, біздің төрт жүз жылдық жеті адамнан бес кісі бөлінген патшалар әулетінен сен жалғыз соң мен жиырма екі адаммен сол тірі қалыпсың. Біздер бәріміз сенің бейтаныс жолмен сапарға шықтым. құрбаныңыз, һәм жолыңа садақа Таға болмағандықтан, бірнеше ат болайық». Олар бала-шағаларымен тайып жығылды. Ескендір сұлтан менің айналамды қоршап алды. Мен бізден бөлініп кеткен күні, бесін бұларға қаншама тыым салсам да намазы уақытысында бір жабайы тежей алмадым. Біз қай жерге жетсек қодасты өлтірдік. Оның терісінен те сол жердің адамдары түгелдей аттардың аяғына аяққап жасап және бала-шаға, әйелдерімен бірге еріп етін шамамыз жеткенінше алдық. отырды. Жеті күннің ішінде бізді Бізде азықтан арпаның талқанынан шексіз құрмет пен ізетке бөлеп, бір-екі күнге жетерліктей ғана Памирге дейін жеткізіп салды. Олар бар болатын. Одан басқа талғажау тіпті бізбен бірге Бадахшанға дейін етерлік түк те қалмады. Содан бұл баратын түрлері бар еді, бірақ оларға қодастың еті ырыздық берушіден қайта-қайта айтып, әрең көндіріп, бір ниғмет болды. Жол азығын ат- көліктеріміздің күші жеткенше 437 алдық. Шамамен бес күндік азық болар қодас етінің төрттен бірін

оралуына рұқсат еттік те, өзіміз Жылай қойсам, гүлдер қызғалдаққа Бадахшанға тарттық. айналғын. Мен Бадахшанға, Сүлеймен шаһ мырзаға келдім, ол бөле ағам Мырза Бұны жазудағы мақсат – зәбір ханның баласы еді, ол туралы оның көрсеткен қатігез адамдарға реніш ісінің аяқталуы жайында жоғарыда білдіру емес еді. Әңгіменің реті бірнеше жерде жазылған. Сүлейман келгенде айтылған ойларымыз шаһ мырза бізді қарсы алып, ұлылар айтқан сөзге дәлел болмақ. қолынан келгенше қызмет көрсетудің Өлең: уәжіп санады. Әйтеуір осындай тауқыметтен кейін мына жерге Үш адамды сыртынан кінәлаудың жөні жеткенімізге мыңдаған рет Алла тағалаға шүкіршілік еттім. Сондай бар, қауіпті жағдайдан өтіп, осындай тыныштыққа жеттік. Мырса: Ал кешіру – қателік, ол алдыңнан Өлген едім, Алламыз жан бітірді жолығар. қайтадан. Үштің бірі – падишаһ. Ұғасыздар Сондықтан кәпірлердің елінде мың рет былай дегенбіз, – Бәйіт: мұны әлі, Ол айсұлу жайлы зікір айтумен Егер халық сорласа, тек сол ғана кінәлі! болдым, /479/ Егер жапа жасаған істерін жаз­ ар Кәпірстан ол жер, Алла, Алла! – болсам, ол жеке әңгіменің өзе­гі деумен болдым. болмақ. Алла қаласа, Рашид сұл­тан­ ның өмірін негізгі тарихта баянда­ Біз осылайша мұсылман өлкесіне лады. Оны қайталау ұнамды болмас. жеттік. Өлең: Қысқасын айтқанда, осы арада Мен сенсіз бір сәт шыдай да алмаспын, Рашид сұлтан өзіне немере әпке Сен жасаған игілікті санай да болып келетін менің әйелімді ілтипат көрсетіп, қасына Ескендір сұлтанды алмаспын. қосып шығарып салыпты. Оның Құдай берген тілім бар, шүкір деймін тағы бір қайырымдылығы, тонап, талан-таражға ұшыратпай, дүние- бұл түнге, байлығын қоса жіберіпті. Әйелім Мың қайталап айтуға жоқ алайда әбден қиналып Бадахшанға әрең жеткен. Менің отбасыларымда мүмкіндік. бір табын мал болатын. Рашидтің мәрттігіне ілігіп қуылған он шақты Біз Бадахшанмен шектесетін адам отбасы, мал-мүлкімен келді. Вахан деген жерге жеткенде, бір жұмыспен сол жерде жүрген Рашид Сол қыс Бадахшанда тыныш, сұлтанның нөкері маған келді. Мен көтеріңкі көңіл күй жағдайында өтті. түрік тілінде өлең жазып, оның Көктемді Бадахшанның даласы мен қолына ұстатып Рашид сұлтанға тауларында өткізіп, жазда Кабулға жібердім. Түрік тіліндегі өлең: келдім. Менің үй-ішімнің ізінен Рашид сұлтан Саид ханның қадірлі Мейірбан да опалы деген уәдеңді, әйелі Зейнеп Сұлтан /480/ ханым, уәдеңді – сен тәрк еттің, бір ғажабы. ханның ең сүйікті ұлы Ибраһим Ұстанғаның жапа, мейірің жоғалды, сұлтанмен бірге болды. Сондай- Бәрекелді! Бұл мейірге болған ба деп ақ Мүһсен сұлтан және Мұхаммед Жүсіп сұлтанды, барлығын қуып қарашы. жіберді. Бұл топ Кабулға жиналды, Жаралы жүрекпен жыласам, зар үні ал мен Үндістанға жүріп кеттім. шығады, Мен Лаһорге келгенде Бабыр патшаның баласы Камран мырза 438

Лаһордың биік тағында отыр еді. Ол Қымбат сенің көлеңкең, қымбат әсте мені қатты құрметтеп, ізет білдіріп қарсы алды, әрі нағыз патшалық жемісің! сый жасады. Анадай қорқыныш пен үрейден кейін, мынадай ізет пен Камранның құзырына келгенде, көрген құрметке жеттік. Мына «Бустан» кітабынан біздің жағдайға сәйкес азаптан жаным жай тапты, Бәйіт: бірнеше бәйіт тіркелді. Бустан кітабынан: Тәннен қашқан шыбын жан оған барып Қияметті түсінде көрді дейсің бір адам, оңады, Мыстан бетер балқып тау, көз алдында Тордан шыққан әнші құс гүлзарына құлаған. Жанталасқан жан өңшең, шырқыраған, қонады. тұншыққан. Ол әр түрлі патшалық мейір- Балқыған мый кәдімгі сорғалайды шапағат пен ілтипатқа бөлегені сондай, басыма төнген тауқымет пен тұмсықтан. тартқан азап қасіретінің бәрі да тарап Оқшауырақ, әрірек сол айқайдан, кеткен секілді, оның мейірімділігі мен көңілді тыныштыратын ілтипаты, тобырдан, шапағаты бұған шипа болды. Өлең: Бір сыпайы сәнқой жан көлеңкеде Шаһтың қадыр-қасиетін терер болсам отырған. Сәні болдың жиынның ақиқатқа түгелдей, сусаған, Алмас едім онда мен бір қағаз Сол арада жаны ашып, ара түсті кім үнемдей./481/ саған?! Отырғызған жүзімі өсті тырмысып. Жазар болса барлығын, көз алдына Сол жүзімнің түбінде ұйықтайтын келтіріп, бір кісі, Сол жүзімнің түбінде көп дем алған Тастар еді Сағди да жаңа дәптер әлгі адам. толтырып! Ара түсіп, сауғалап, сұрады ғой Алладан Кешіріңіз Сіз, Алла! Мен жақсылық Осы кезде Шаһ Исмайылдың балаларының бірі келіп Қандаһарды досымын, басып алады. Бұл оқиғаның мән- Жаным талай жай тапқан арқасында жайы былай: Шаһ Исмайылдың балаларының бірі Сам Мырза бір осының! топ адаммен өзінің бауыры Шаһ Сағди ақын осыны отырғанда бір күні Тәһмастан қашып, Систанның Әкіміне Шираздың айтқан екен жыр шегарасына жетіп, ол жерден Қандаһарға бет алады. Қандаһарды қылып. әмір Қожа Кәлан Һұмаюн патша Саясында жаныңның мына біздер атынан басқаратын. Ол маулана Мұхаммед Сәдірдің баласы болатын. үйездеп. Ал Мұхаммед Сәдір болса, мырза Рахатқа батамыз, бәрін ұмытып ілезде. Омар шейхтың үкіметінде мемлекет Жемісті ағаш ыстықта көлеңкесін басқармасында дін мен елге ірі тірек болған кісі. Мырза Омар шейхта түсірер, Мырза Сұлтан Әбусаидтың баласы- Сол секілді қашанда қайырымды кісілер. тұғын. Мұхаммед Сәдірдің балалары Шаршаған жан шілдеде ондай сая Мырза Омар шейх өлгеннен кейін дәстүрлік жолымен Бабыр таппайды. патшаның жанында болды, һәм Жеміс берер ағашты отынға ешкім олардың қолымен Бабыр патшаның қызметінде жүргенде керемет істер шаппайды, жасалынған еді. Олардың еңбегі осы О миуа ағашы! Қымбатсың сен ел үшін, 439

әулет алдында өте зор. Алты ағайыны Қандаһарға баруға шешім қабылдап, патша жүргізген шайқастарда бірінен кейін бірі өледі. Осы ағайындылардан өзіне қарасты Үндістанның барлық жалғыз ғана әмір Қожа Кәлан қалған еді. Ол – білімді, батыр, байсалды аймағының басқару істерін түгелдей кісі болатын. Ол патшаның жұмысын табандылықпен реттеп отырды. маған тапсырды. Мемлекеттің істері Патшаның Үндістанды жаулап алуы, Алла тағаланың жазғанына мен кіріс-шығысының да қадағалауын орай, оның ынтасы мен күш-жігер жұмсауының арқасында жүзеге асқан тапсырып, өзі Қандаһарға қарай бет еді. алды. Камран мырза Қандаһарға Тоқ етерін айтқанда, ол Қанда­ һарды берік қамалға айналдырғаны жеткенде шаһ Тәһмасп өкілдері соншалық, Сам Мырза оны алу үшін сегіз ай бойы бар күшін салды. Бірақ бейбіт түрде Қандаһар қамлын оған оны алу мүмкін болмады. Сегізінші айдың соңында Үндістаннан Камран тапсырды. Содан Камран мырза Ирак мырза келіп, Қандаһар қамалының алдында соғысты. Сам Мырза күйреп, жаққа жүріп кетті. Бұл сапар бір тас-талқан болып Иракқа қашып кетті. Ал Камран мырза Лаһорға қайта жылдан аса уақытқа созылды. Осы оралды. Мен пақыр да сол күндері Лаһорға жеттім. Сол қыс өтіп, келесі уақыт аралықта мен мемлект істерін көктемде Шаһ Тәһмасп бауырының кегін алу үшін Қандаһарға келді. барынша ынта көрсетіп, реттеуге Осы Шаһ Тәһмасп Хорасанға бет алған сайын Ұбайдолла хан өзінің тырыстым. Мемлекетте тәртіпті қуаттылығына, ал өзбектер соншама сандарының көптігіне қарамастан, қадағалау және салықтарды жинау, оған қарсы тұру мүмкін емес деп, бас сауғалап қашуды жөн көретін. Бәйіт: мойынсұнбаушыларды тәртіпке Жұмақ жаққа бет алар болсаң сен,/482/ келтіру, шекараны қорғау, ислам Басқалары тамұқ жаққа бет алғын. негіздерін нығайту жұмыстарын Әмір Қожа Кәлан қамалды толықтай орындадым. Сондықтан ұстап тұра алмады. Біріншіден, Шаһ Тәһмасптың әскері көп және Камран мырза жеңімпаз болып, қуатты еді, екіншіден, өткен жылы сегіз ай бойы қамалды қорғап, астанасы Лаһорға жеткенде менің содан қорғаныс құрал-жабдықтары әбден тозығы шыққан еді. Сондай- жалақымды он бес ләктан елу ләкке ақ Камран мырза келіп, оны шаһ Тәһмасптың қолынан құтқара алады дейін көтерді. Қатарымның арасында дегенге толық сенім жоқтығын. Осы себеп-салдарынан Қандаһарды беделім де өсе түсіп, ерекшелендім. тастап, Үш пен Тәтеге келді. Одан әрі Лаһорға бет алды. Бұл хабар Камран Үндістанның бір ләгы жиырма мың мырзаның құлағына жеткен соң шаһрохиге тең еді. Бір шаһрохи қазіргі айналымдағы бір мысқал күміспен пара-пар болатын. 111 – әңгіме. БАБЫР ПАТШАНЫҢ ҰЛЫ ҺҰМАЮН ПАТША ТУРАЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ІСТЕРІНІҢ АЯҚТАЛУЫ Һұмаюн патша Бабыр патшаның баласы; патша балаларының ішінде ең үлкені әрі атақтысы еді. Мен он- дай ұлы текті, әрі жақсы мінезді адам сирек кездестірдім. Алайда, кесірлі кісілермен, жауыздармен, олардың басшысы Маулана Мұхаммед Пәрғәри және басқалармен /483/ до- стасып жүргендіктен, оның бойында тумысына жат қылықтарға бейімділік пайда бола бастады. Соның бірі 440

апиынға үйір болу еді. Әсіресе, орнын толтыру үшін Бенгалияға ат- осы жағдай ел аузына қауесет бо- танды. Ол сол қаланы жаулап ала- лып тарап кетті. Ал патшаның ды. Оның Бенгалияда аялдап қалуы заты тектіліктің түрлі жағымды біразға жалғасты. сипатын байқатып тұратын. Ауыр шайқастарда батырлық, төзімділік Һендал мырза Һұмаюн патшаның пен табандылық көрсеткенде таудай інісі болатын. Аграда тұратын. Шер- тірек болатұғын. Той-думанда жо- хан Баркүнде және Роһтас маңынан март қолдары дүр шашқан теңіздей /484/ Аграға бет алуы себепті Һендал болатын. Оның пәк жүрегі жақсы мырза бұрын айтылғандай Һұмаюн ниетті істердің гауһар кеніндей еді. патшаның пірі Шейх Пұлды өлтіріп, Оның кені жомарттықпен байлық жа- хұтпаны өз атына оқытты. Сөйтіп са- удырып тұратын бұлт қайнарындай ланат дауылын қарсы билеушілерге еді. Анвәри мына бәйітті соған арнап ашық түрде қаға бастады. Мына шығарғандай еді, – бәйіт. мақалда айтылғандай: «Қай жерде қарсылық басталса, сол жерден бақ- Жүрек пен қол екеуін теңіз бен кен дәулет кетеді.» десек те? Бұл хабар Бенгалияға жеткенде патша Бенгалияны Жаһангир Құлы Онда қол да, жүрек те патшалық ибн Ибраһим бекжак моғолға бес мың адаммен тапсырып, өзі Аграға деп есепте! бет алды. Алайда, Һеидал мырза хұтпаны өз атына оқытқан үшін, Бір сөзбен айтқанда, ол өте ұлы, Үндістан қалаларының айнала­ мәртебелі, сән-салтанатты патша сындағы патша әмірлерінің ешқай­ болатын. Айбатты да қайырымды, сысы да оны мойындамады. Һендал патшалардың патшасы еді. Мен мырза ақымақтығы мен бағының болсам, оның жеңіліске ұшырап болмағандығынан да болар, Шер­ жүрген кездерінде, Аграға оның ханға қарсы жорыққа шықпай, әуелі құзырына бардым. Бұл жайлы алда патша иеліктерін жаулап алғысы айтылады, халық: «Оның бұрынғы келді. Мына мәтелге сай «достардың айбарлы һәм құдіретті патшалығынан шаруасын тындыр, жау өз шаруасын жұрнақ та қалған жоқ» деседі. Соған өзі тындырар». Ол алдымен бүкіл қарамастан, Ганг шайқасы кезінде Үндістанның астанасы Делиге кетті. барлық істер маған тапсырылды. Делидің әкімдері патшаның әмірлері Оның қарамағында он жеті мың болатын. Бірақ олар Делиді оған бер- ұландар болды, оның басқа да сән- ген жоқ. Жауға айбат, досқа ерлік салтанатын осыдан салыстырып, көрсетіп жатты. байқауға болады. Һендал мырза шайасып жатқанда, Бұл оқиғаны қысқаша айтқанда патша Бенгалиядан Чеусе мен Пай- мынадай: Камран мырза бірінші рет екке жетті. Шерхан осы уақытты Кандаһарға барғанда Һұмаюн пат- ыңғайлы санап, патша жолының ал- ша Гүжератқа барып, ол жерді өзіне дын орады. Патшаның барлық атта- қаратып алған еді. Камран патша па- ры Бенгалияда өліп, әскер күші әбден расатсыз әмірілердің алауыздығынан әлсіреген еді. Шерханға үш ай бойы нәтижесіз Гүжератты қалдырып, қарсы тұрды. Бірнеше рет бауырла- қайта оралды. Бұл әрекет, патшаның рына жаушы барып, Үндістанның кемел айбарына зиян келтіріп, оның басты бүлікшісі Шерхан екенін жеке билігінде немқұрайлылық пай- бауырларының жедел түрде келіп, да болды. Содан халық жүрегінде оны құртуға тиістігін жеткізді. орныққан оның бұрынғы айбат пен айбыны кеми түсті. Ол нұқсанның 441

Осы жағдай туралы хабар Камран 112 - әңгіме. мырзаға жеткенде, ол сол сәтте өз әскерімен Делиге бет алды. һендал ГАНГ ШАЙҚАСЫНЫҢ ОҚИҒАСЫ мырза одан қашты. Патша әмірлері Камран мырзаны алдынан шығып Ағайындылар бәрі жиналып, қарсы алды. Камран мырзаның бас қосқанда болған оқиғалар келгені халыққа күш-қуат берді. жөнінде кеңесіп, ақылдасты. Әңгіме Өмір сынағынан өткен адамдар Че- ұзаққа созылғанмен, ол жайын- усеге қарай барып, патшаға көмек беруге тырысса да, кейбір топас, да жазуға тұрарлықтай елеулі жетесіз адамдар керісінше сөйлеп: еш нәрсе сөз болған жоқ. Мына “Чеусеге бара қалсақ, патшаның мәтелде айылғандай: «Тағдыр құтылуына жол ашылады, жаулары теріс айналғанда, ақылың сарсаңға жойылады, ал біздер кіріптар бола- түседі». Камран мырза қайтып мыз”, – ойлайтын. Камран мырзаның кеткісі келді, бірақ Һұмаюн патша /485/ тәжрібесінің болмауы және Камран мырзаның барлық тілектерін балалығының салдарынан мына орындаса да, бұл өтінішін қабыл ал- айтқандай: Мысра-Қарт сардардан мады, оған көнбеді. Жеті ай бойы өзге, әскерге ие бола алмас. ол табандылықпен өтініш жасаумен болды. Ақыры уақыт өткізіп алды. Кемтар ақылдың қайшылығы Шерхан Гангіге соғысу ниетімен үйіріліп, баруға асықпайтын. Ал келді. Өлең: тәжірибелі адамдар айтты: «Егер бұл жорық кейінге қалдырылатын болса, Алдында ажал отырса, келген жоқ қой онда әскердің жабдықтарын босқа жел айдап, істен шығармас үшін қайтып кетуіміз керек. Әркім өз үйіне оралып, алдағы Мән беретінің жоқ, сенің оған алайда. соғысқа қару-жарақатарын дай- Саған құдай пысықтық, тәжірибе ындап, әзірлеумен айналыссын. Егер Шерхан алда-жалда патшаны бермепті, жеңсе, біз оған қарсы соғысуға дай- Сендей аңғал табылмас сүзіп шықсаң ын тұрамыз. Ал егер патша Шер- ханды күйретсе, онда мұратымызға жер-көкті. жеткеніміз». Топастар бұған да разы Саяздықтың салдары, білместіктің болмады. Олар:» Егер патша Шер- ханды күйретсе, бізге ренжиді» – кесірі. деді. Олар өзін ақтау үшін түрлі сы- Айырылдың бәрінен жүргеніңде есіріп. таулар айтып, құранның мына аятын: «делсал күйде тұрады, не бұған, не Осындай таластар табандатып оған мойынсал болмайды»1, – деп өтініш жасау кезінде Камран мыр- дәлел келтіріп, Аграға жүріп кетті. Бір айдан ұзағырақ Аграда болды: ол жерге жеңіліп, күйреген патша да жетті. Жауын-шашын маусымында бауырлардың бәрі сонда, бір жер- ге бастарын қосты. Бұл оқиға 946 һижри қәмәри (1539 милади) жылы сапар айында болған еді. 1 (4-сүре,143-аят) 442

за ауыр сырқатқа душар болды. шыққан Қасым Үсейін сұлтанға Үндістанның ауа райы тамақтың және Бабыр патшаның бауыры, бұзылуына себеп болды. Сондай- Сұлтан Насыр мырзаның баласы ақ оның тәбеті ашылып, /486/ жиі Иадгар Насырға берілген жер бола- тамақтанудан асқазаны бұзылды. тын. Калпидің бір бөлігін олар Кам- Асты қорыта алмау салдары- ран мырзаға берді, ол өз атынан бұл нан көтеу ауруына шалдықты. Ол уәлаятқа Ескендір мырзаны жіберді. қабынып, тік ішегіне тілім жара Осы үш адам Құтб ханға /487/ бірігіп түсті. Ауру екі айларға созылып, қарсы шығып шайқасып, оны өлтірді. қызуы көтеріліп, құсып, тәбеті мүлде Жақсы жеңіс, ерлік іс болды. Пат- бұзылды. Сондықтан оған тамақ, су- ша Аградан Гангіге Шерханға қарсы сынды салқындатып беретін болды. шайқасуға бет алды. Ол қатты әлсіреп қол-аяғы қимылсыз қалды. Әлсіздік өз шегіне жетті. Камран мырза өзінің барлық істерін Бәйіт: толық маған тапсырып, Лаһорға ора- луды ұсынды. Ол былай: «Қашғардан Жүдегенім соншалық, түк қалмады мұнда өзің өмір бойы қызметінде болған туыстарыңмен алауыздық етімнен, салдарынан келдің, олардың саған жасаған қиянатын, өзің білесің. Сен Түгендеуге болады тамырымды келген кезде арамыздғаы туыстыққа орай бауырымдай, тіпті одан да артық шетінен. көріп қарсы алдым. Бірақ дұшпан менің иеліктерімді жаулап алып, Оны емдеуде әмір Әбілбәка, бейне жеңіске жеткен уақытта, ал тәнімді бір Мәсиһ сияқты керемет істер жа- дерт мыңдаған кезде шапағат ісіңді сады. бауырмалдық қолыңды беріп, мені осы екі қауіптен босатып, Лаһорға Камран мырза үнемі Лаһорға жеткіз», – деді. қайтуды талап етумен болды, алай- да, дерті меңдей бастағанда ба- Ары жақтан Һұмаюн патша рып, ол кетуге бекем бел байлады. менімен моғол рәсімі бойынша Камран мырзаның Лаһорға қайтуы дос болып, достық атауын қойып, Шерхан үшін сәтті жағдай болса, мені барлық жерде осылай атап шағатайлықтар үшін қырсық болып шақыратын. Ал пәрмендерінде ол бы- тиді. Патша көмекке әскердің басым лай деп жазған: «Ұлы сұлтандардың бөлігі мен қолбасшыларды қосымша ұрпағы», қадірлі басшылардың күш ретінде қалдыруға оның көзін ұрпағы, жомарттық істердің жемісі, қаншама жеткізгенмен, Камран мыр- мақтаулы ұлық жақсы мінездердің за керісінше, әскерін қалдырмақ түгілі жиынтығы, ұнамды қылықтардың Аграның барлық адамын өзімен бірге кемел қайнары, бауырдан да артық ала кеткісі келді. Бұрын қысқаша дос, таңдаулы дос Мұхаммед Хайдар әмір Қожа Кәлан жайында айтылған көреген /оның сүйіспеншілігі арта болатын, ол биліктің мықты тірегінің берсін/. Патша қызметінде жүрген бірі-тұғын, өзі де бұл беделге ынта өзінің бауырлары мен сұлтандардың көрсететін. Алайда, Камран мырза бірде біріне ол осындай айшықты оны алға жіберіп, өзі арынша жолға теңеумен тілдескен емес. шығуды ойланған-ды. Осы аралықта Шерхан Ганг өзенінің жағасына ат Менің Камран мырзаның қызме­ бассын тіреді, әскері өзеннен өтті. тінде әлі жүргеніме қарамастан, өзінің Оның баласы Құтб хан Атаве мен барлық істерін менің кеңісіммен Калпиге жетті. Бұл жерлер Кафе мен жүргізіп отырды. Ол маған мынаны Қырымның өзбек сұлтандарынан 443

қайталап айтты: «Егер Камран мыр- барлығын маған тастап, Камран за саған Лаһорға алып бар десе, бұл мырзаның ауруын желеу етіп, тыныш оның дертінің асқынып кетуінен, ал жерге барып, бой тасаламақсың. қалай әрекет жасау керектігін ойлауға Алайда, әңгіменің шындығына денсаулығы мүмкіндік бермейді». келсек, егер осы жердегі істердің Сен оны Лаһорға дейін алып бара- барлығы ойсырайтын болса, Лаһор тындай ешқандай да қажеттілік жоқ, бірінші болып сол қылыштың өткір /488/ әрине, Лаһорға жіберуге байла- жүзімен ойрандалады. нысты ешқандай істің саған қатысы жоқ. Егер ол денсаулығын айтып Мен ойлана келе, осы сөзге шағымданатын болса, сен емші де, тоқтадым. Мырза Камран маған дәрігер де емессің, ал егер ол туыстық қалуға рұқсат бермесе де, мен оның жағын айтатын болса сенің онымен рұқсатынсыз патшамен қалдым. Кам- туыстығың Бабыр патшаға бөле болу- ран мырза көмек ретінде Ескендір дан басталады, бұл жағынан алғанда сұлтанды басшы етіп, мыңға жуық мені мен Камран мырзаның жолы тең. адамды /489/ қалдырды. Агра елінен Менің айтқанымның дұрыстығына жиналғанынша адам алып, Лаһорға әділдік тұрғысынан қарап ойла- бет алды. нып көрші. Бүкіл Үндісттаның ісі мен Бабыр патша ұрпақтарының Қалай болғанның өзінде Һұмаюн тағдыры мені мен Шерханның ара- Ганг өзенінің жағасына жетті. Бір сында болатын шайқасқа байланы- айға жуық патша бір жағынан, ал сты болмақ. Осындай шешуші іс Шерхан екінші жағынан бір-біріне күтіп тұрғанда. Сен болсаң Камран қарсы тұры. Екі жақтың да әскерінің мырзаның науқастығын сылтау етіп, саны екі ләктен көбірек болып бәрін тастап қауіпсіз жерге кетесің, көрінді. бәрі қырылып, сен аман қаласың, екіншіден, сен <Бабыр патшаның Әмір Темір мырзаларынан болған туған бөлесісің, оның балаларының Мұхаммед Сұлтан мырза, оның бәріне туыстығың бірдей, сондықтан ұлдары Ұлық мырза және Шаһ мыр- сен Бабыр патшаның барлық за Хорасан жайында әңгімеде аты ұпақтарының қамын жегенің жөн>. аталған Сұлтан Үсейін мырзаның Сен осындай шапқыншылықта немере қызынан туған. Бұл мырза- ешкімнің қамын жеместен, бұл лар Үндістанға –Бабыр патшаның адамдардың жағдайдың болатынан жанына келгенді. Бабыр патша оған қарамастан, қара басынды бағып толық құрмет көрсетті һәм оны әр Лаһорға кетпексің. Ал Лаһор ұнамай түрлі патшалық ілтипатқа бөледі. бара жатса, қай жақ қауіпсіз бол- Бабыр патша қайтыс болғаннан са, сонда кетпексің. Егер де осы кейін Һұмаюн патшаға бірнеше рет әрекеттің достық пен бауырмалдыққа бағынбай қарсылық көрсетті, бірақ сай болса, онда солай істе. Шынын- нәтиже шығара алмай, патшаның да да жұрт саған Камран мырза ауы- жанына тағы барды. Патша оның рып жатқанда Лаһорға алып барма- істеген істерін кешірді. Оған ды, бірақ жалпы мүддеге орай Ганг қарамастан тағы да Шерханмен жанындағы шайқасқа қатысу үшін бірігіп, қашып кетті. Сөйтіп әскерден әскерде қалды деп айтуы мүмкін, басқалардың да қашып кетуіне жол өйткені мұндай соғыста өзің қызмет ашты. Одан ғажабы осы қашқын етуге міндетті осы әулеттің барлық ессіздер Шерханға да бармай, одан істері шешілгелі тұр, ал сен болсаң, мейірім күтпей, ауа райының ыстық болуы себепті мекенімізге барып 444 дем аламыз деді. Бұлар осылай деп жатқанда Камран мырзаның көмекке

қалдырып кеткен әскерінің көбісі де мен оларға: «Жауды бақылауға Лаһорға қашты. алу керектігін айттым. Өйткені көшіп бара жатып, шайқасу бізге Патшаның қолындағы жабдықтар тиімді емес. Ертең мүһәррәм айының жеті жүз арбаға жүк еді. Оның оныншы күні әскерді әбден тәртіпке әрқайсысын төрт жұп өгіз тартып келтіреміз, бірақ алға жылжымайық. жүретін. Әрбір арбада рұми зеңбірегі Көрейік, егер олар ордан шығып, орнатылған болаты. Ол салмағы бес алға басатын болса, біз өзіміз ұрыс жүз мысқал доп (ядро) ататын. Мен бастайық. Бәрібір біздің арамызда сол күндері төбенің үстінен қылт түптің түбінде соғыс болады. еткен аттылыға мүлт кетпестен дөп тигізгенін талай рет байқадым. Со- Сол себепті біз жұмысымызды нымен қатар сегіз зеңбірек (таран- реттеп, сақпан мен зеңбіректерімізді тас) болды. Олардың әрқайсысын ілгері қойып, арбалардың арасына сегіз жұп өгіз сүйреп жүретін. Ауыр бес мыңға жуық атқыштар орналас- оқтарға /490/ бұл зеңбірек шыдас сын деп бұйрық бердік. Егер олар бермейтін, атуға келмейтін – бы- ордан шығып бізге шабуыл жаса- тырап кететін. Оған жеті түрлі са, соғысуға бұдан артық мекен де, қойыртпадан қолданылатын, доптың уақыт та болмас еді. Егер олар ордан әрбірінің құны екі жүз мыскал күміс шықпайтын болса, онда біз түс ауғанға болатын. Онымен бір фарсах жердегі дейін /491/ сап түзеп тұрамыз. Ал нысананы ататын. сол күні жаудың ордан шықпайтыны белгілі болса, онда орнымызға қайта Әскерлер қаша бастаған кезде біз жылжимыз. Ертеңгісін тағы да сол кеңісіп, әскерлер ұрыссыз-ақ быты- әдіспен сап түзеп тұрамыз. Арбалар рап бара жатыр, сондықтан соғысқа әскердің артынан жүріп, жаңа орынға кірісейік деген ұйғарымға келдік. орналасады. Біз оның ізімен жүріп Тіпті істің бағыты қолайсыз жағдайға жайғасамыз», – дедім. Бұл сақтық ойысқан күннің өзінде Үндістан үшін керек. Барлық тәжірибелі сияқты мемлекетті соғыспай қолдан кісілер бұл пікірімді құптады. шығарып алды деп елдің алдын- да жексұрын болмайық. Екіншіден, 947 жылы мүһәррәм айының оны, әскер өзеннен өтер болса, ешкім ашура күні (1540 жылы 17 мамыр) қаша алмай қалды. Осы себептерге әлгі жоспарды іске асыруға кірістік. байланыст­ ы өзеннен өттік. Әскер сап түзеді. Сап адамның жүрегіндей болып тітіреп, өз ретімен Екі жақ та ор қазды. Күнде екі түзу тұра алмады. Қабылданған жақтан тобырлар мен үнділер бас- шешім бойынша арбалар, сақпандар шысыз, өз бетімен келіп, қақтығысып мен зеңбіректер ортада болды. Әрбір жататын. сақпан, зеңбірек, мылтық-қаруларға Мұхаммед хан руми мен оның ба- Осы кезде нөсер жауа бастады. ласы Ұстаз Әлі Құлы, Ұстаз Аһмед Әскердің шатыр тіккен жеріне су Руми мен Асан халифа басшылық көлкіп, сол себептен олардың басқа етті. Әркім белгіленген жерге ар- жерге көшуіне тура келді. Кеңесшілер балары мен зеңбіректерін қойып, айтты: «Тағы бір рет осылай жаңбыр тәртәп бойынша араларына шын- жауатын болса, тасқын барлық жыр тартіп тастады. Бұл жерде әскерді иірімінде сергелдеңге сала- атына лайықсыз әмірлер де болды. ды. Сондықтан сел тасқыны басып Оларда «әмір» деген аттан басқа за- қала алмайтындай қарсы жақтағы тында ешқандай әмірлік жоқ еді. биік жерге көшіп орналасқан жөн”. Олар қазына мен билікке түгелдей Мен сол маңайды аралап жүріп, бір ыңғайлы мекен көрдім. Көшетін кез- 445

ие еді де, бірақ ақыл-парасат, ынта- әскр кідіруге тиіс сол жерге жеткен- жігер, қайрат, батырлық пен ерлікті де мұны істей алмады. Оның себебі: биліктің негіздері десек, оларда бұл шағатай әскерінің әмірі мен уәзірі, қасиеттерінің жұрнағы да табылмас байы немесе кедейі болсын, әмірлік еді. атағы болса болды, бірнеше құлдарға ие болып шыға келетін. Нөкер саны Мені патша сол қапталының сол бес жүз болды. Қысқасын айтқанда, жағына тағайындады. Сөйтіп, менің оларды тоқтату мүмкін емес еді. Арт- оң жағым патшаның сол қанатына та тұрған құлдар ортадағы қолды түйісті. Патшаның оң қанатында сығып арбалардың арасын байлаған патшаның іріктелген ұландар тобы шыжарларға дейін қуып тықты, бәрі тұрды. Мен барлық нөкерлерден араласып кетті. Мына аяттың: «Жер төрт жүз адамды таңдап алдым. тоқтаусыз қозғалған шақта»1 мәні Барлығы да соығыста, ұрыста әбден көрініс тапты. Құлдар арттан арба- шыңдалған һәм шайқас тәжірибесі ларды алға итеріп жатты. Содан олар мол, үстеріне сауыт киіп, аттарын арбалар арасына тартылған шын- түгел жабдықталған жауынгерлер жырды бірнеше жерінен үзіп кетті еді. Шерхан әскерін топқа бөліп де, /493/ үзілген шынжырдың жанын- шайқасқа шыққан күні сол жиырма да тұрған адам қаласын, қаламасын жеті тудан бір ту да қалмаған. /492/ шынжырдың алдына шығып кетті де, Барлық атақты әмірлер тулар тұрған ал алдындағы шынжыр тартылған жа- жаққа дұшпандар лап береді деген уынгерлер олардың артында қалды. қауіппен жасырып қалған еді. Сол Әскердің сапы бұзылды. Ортадағы әмірлердің сардарлығы мен ерлігін әскердің жағдайы осындай еді. осындай батырлығынан байқауға бо- латын сияқты. Оң жақтан Шерханның үш жасағы келді. Бұл жасақтар қай сапқа болсын Шерхан бес топ болып шайқасқа жақындап келіп оқ атқанша олар жел шықты, әр тобы мың адамнан тұрды. ұшыраған сабандай ұшып, жөңкіле Ал оның алдында үш мың әскер жөнелетін. Сөйтіп олар біздің жүріп отырды. Барлық әскерінің са- әскердің сапын тым-тырақай етіп нын байқауымша ең кемі он бес мың әскердің ортасына жетті. Қожалары адамға жетеді, ал шағатай әскерінің алға жіберген артта тұрған құлдар саны менің болжауымша шамамен зулап бара жатты. Олардың бір бөлігі қырық мыңдай адам. Барлығы ер- арбадан алға өтіп, бір бөлігі арбаның тоқым салған атқа мінген, үстерінде артында қалған еді. Сап бұзылып сауыт киген, толқыны аспанға әмір нөкерден, нөкер әмірден бөлініп атылған теңіздей буырқанып тұрған қалды, осы жағдайда Шерханның жауынгерлер еді. Бірақ әскердің әскері әскердің оң қанатын тым- әмірлері мен сардарларының ер тырақай етіп, ортаға жетті. Жау жүректілігі жоғарыда сипатталғандай жаққа бір де бір оқ атпай адамдар түрде болатын. бытырап кетті де кенеттен жеңіліске ұшырады. Қарулы шағатай әскері – Шерханның әскерлері ордан шыға құлдар мен ұландарды қоспағанда бастағанда, оның сан жағынан басқа менің шамалауымша, қырық мыңдай жасақтарынан көбірек екі жасағы, адам еді. Олар он мың адамның ал- сол жерде ор алдында тұрып қалды. дына қашты. Бұл дос жағынан да, Содан үш жақтағы біздің әскерге дұшпан жағынан да ешбір адам қарсы бет қойды. Біздің жақтан патшаның ортадағы әскері әрекетті 1 (89-сүре,21-аят) бастады. Олар мен ыңғайлы санаған жерге барып, бекінуі керек еді. Біздің 446

жарақат алмаған ұрыс болды. Шер- Өзеннен өткенімізде жарты хан жеңіп, шағатйлықтар жеңілді. күнде сарайында он жеті мың ұлан Сақпаннан бірде-бір тас жаудырмады қызмет ететін патша судан жалаңаяқ, һәм зеңбіректен бір оқ та атылмады. жалаңбас күйде атпен шықты. Оны Арбалар да әрекетсіз қалды. Тұрды бек деген біреу атқа мінгізген еді. Мысра: Шағатайлықтар қашқан кез- де соғыс майданынан Ганг өзеніне Мәңгілік– Алланың мәңгілігі, патшалық– дейін бір фәрсәх (фәрсәх-алты Алланың патшалығы. /494/ шақырым)қашықтыққа жеткен еді. Күйреген әскердің барлық әмірлері Менде шамамен мыңдай қызмет­ мен баһадүрлері жарақат алмастан ші болған еді. Мың адамнан ал- сау күйінде өзен жағасына жетті. пыс адамы ғана өзеннен өткен. Дұшпанның әскері іздерінен қуып Қалғандарының барлығы суға кетіп, келе жатты. Шағатайлықтардың жоқ болған еді. Осыдан-ақ барлық киімі мен сауыт-саймандарын ше- халайықтың жағдайын байқауға бо- шуге де мұршасы болмады. Сол лады. күйі киімдерімен суға қойып кетті. Өзеннің ені шамамен садақтың бес Аграға келгесін біз ол жер- жебесін атқандай мөлшерде болатын. де тоқтап қала алмадық. Күйреп, Атақты әмірлер түгелдей нәмәрттік қашып жүргендіктен жағдай көңілге теңізіне батты, қалғаны – қалды, қайғыдан басқа ештеңе ұялатпаған өлгені – өлді. еді, осылайша біз Лаһорға жеттік. 447

113 – әңгіме. үшін шақырды. Олардың алғашқысы әзірет Мырза мен мырзаның баласын ШАҒАТАЙЛЫҚТАРДЫҢ ғұлама атаулының басшысы, дін ҮНДІСТАННАН ЛАҺОРҒА ҚАШУЫ негізінің білімдары, хадис пен пәлсапаның білгірі һәм тазалықтың Лаһорға рәби-л-әввәл айының бірі жаршысы, сопылардың құбылысы, күні 947 жылы һижри қәмәри (1540 /495/ ақиқатты іздеушілердің жетек­­ мидади жылы 6 маусымда) барлық шісі, тақуалардың гауһары, әулие­ сұлтарндар, әмірлер және басқа да ад- лердің тірегі, Сыдық пен Фаруқтың мдар жиналды. Халықтың көптігінен ұрпағы, дін жұлдызы Шәһабеддин қозғалып жүру ғана емес, тұратын Маһмұд, лақап аты Қожа Хавәнд жердің өзін табу қиынға түсті. Маһмұд <Оның көлеңкесін ізін Әркімнің өз ойы мен ұсынысы болды. қуушыларға түсірсін>, оның інісі, Кісілігі бар да, кісімсіп жүргендер сұлтандардың пірі, хандардың сенім­ де өз жоспарын ұсынды. Бұлардың дісі Қожа Әбдолхақ және ғұлама­ ішінде Ганг өзенінің жағасынан лардың ұстазы, ақиқаты зерттеуші, шайқас баст­ алмастан бұрын қашып хакимдердің жетекшісі, мұсылман­ кеткен Мұхаммед Сұлтан мырза мен дард­ ың жебеушісі, пайғамбарлардың Ұлық мырза да бар еді. Еш жерде мұрагері һәм соңғы пайғамбардың тұрақтай алмай, олар бейшара күйде ұрпақтары әмір Әбу-л-Бәқа болды. осы Лаһорға жеткен. Бізден іргесін Олар әлемдегі ғұламалардың аулақ сала жүріп, осы уақытқа дейін ғұламасы болатын. Және бүгінгі олар қарсылық үнін өшіре қоймаған таңдағы жер шарының төрттен еді, әрі арамза қаңғыбастар мен үнді біріндегі пірліктің шегіне жеткен һәм топтарына басшылық етті. барлық ғұламалардың жетекшісі бо- латын. Тағы да басқа белгілі кісілер Һендал мырза мен Йадгар Насыр қатысты. Олардың аттарын тізбелеу мырза да ақылға қонбайтын жоспар баяндауымызды ұзаққа созып құрып, бос мылжың сөздер айтатын: жіберер еді. Бірде сұлтандар мен «Біз Бекерге барып, Бекерді Шаһ әмірлер, әрі басқа да адмдар бас Үсейін Арғыннан тартып аламыз қосты. Олар әуелі бірігуге келісті, да оның күшімен Гүжератты ала- кейін өзі берген уәделеріне жазбаша мыз». Камран мырза да осылардың міндеттеме берді. Сол міндеттеменің әр қайсысын қандай айла-шарағы жиегіне жоғарыда аты аталған мыр- қолдану керектігін ойлайтын. залар куә ретінде қол қойды. Одан соң олар кеңесуге кірісті. Һұмаюн патша да біраз уақыт бітім туралы ойлап жүрді де алайда Патша алдымен маған нұсқап: бұл істің қиын екенін сезгесін үмітін «Қазіргі жағдайға байланысты, сен үзіп, істің ендігі нәтижесі қалай бо- қандай шара қолдануды жөн деп лап екен деп ойға кететін. Дегенмен білесің» – деді. Мен пақыр оған бы- олар бәрі жиі бас қосып, бірігіп лай деп баяндадым: «Сұлтан Үсейін шабуылға шығуды кеңесетін. Бұл мырза Хорасанда өлген кезде, сырттай қарағанда бірігу үшін оның он сегіз баласының арасында жиналған кеңес сияқты болып ынтымақ болмаған үшін, Хорасан- көрінгенмен, шын мәнгісінде бірігу ды Шаһибек ханға берді. Содан күні емес, екі жүзділік қана болатын. бүгінге дейін халықтың қарғысына Бұған ақсақалдар мен беделді ұшырап, олардың көңілін қалдырды. кісілерді өз пікірлерін айту үшін һәм Осының кесірінен бәрі өлді. Бір ақсақалдар мақұлдаған шешімнен жылдың ішінде олардан Рұмға кеткен ешкімнің ауытқымауында куә болу 448

Бәди әз-Заман мырзадан басқа ешкім да тауға көтеріле алмайды. Ал ол де қалған жоқ. Марқұм Бабыр пат- бұл қару-жарақсыз соғыса алмай- ша осындай кең байтақ Үндістанды ды. Оның қаптаған әскері астықтың соншама қиындықпен жаулап алып, аздығынан ыдырайды да, ол амал- сізге тапсырып, дүние салды. Енді сыз қайтуға мәжбүр болады». Кам- сөйткен Үндістанды ана Шерханға ран мырза бұл ұсынысыма қабағын беріп, қалай қарап отырмақпыз? шытып, былай деді: «Сенің айтқан Үндістаннан түсіп тұрған кіріс пен пікіріңнің негізі бар болса да, алай- Хорасан арасында қаншалықты да ол бізге өте қиынға түседі». Мен: айырмашылықтың бар екендігін «Біріншіден, мен бұл істің қиын және Шерхан мен Шаһибек ханның екенін басында баяндаған едім. Қазір арасында қанша өзгешелік бар оңай істің бәрі артта ақлып, қиыны екенін өзіңіз ойлап көріңізші. Сізге бізде қалды. Егер де әлдекім бұдан елдің қарсылығының қаншалықты оңайлау істі тапса, онда айтсын»,- болатынын қазіргі кезде терең ойла- деп жауап бердім. ну керек. Сөйтіп намыс жағасынан бас шығарып, халық алдында бас Камран мырза: «Қазір біздің адам- көтеру қажет. Бұрын оңай шешімін дарымызда екі жүз мың отбасы бар. табатын істер /496/ немқұрайлылық Сенің айтқан кеңесіңмен әрекет етіп пен жүйесіздік себепі қиындап осы іс жүзеге асса жөн, ал егер ке- кетті. Енді бұл іс асқан тауқыметпен нет бұл істі жүзеге асыра алмасақ, шешіледі. Мен осыған қатысты ой- онда елге жойылу қаупі төнеді. ымды сізге баян етемін, бұл үлкен Сондықтан патша мен барлық мыр- қиындықтармен байланысты болмақ. залар өздері ғана қалып, қалаған Өйткені сіз жеңіл істерді өзіңіз жақтарына: не тауға, не Кашмирге қиындатып жібердіңіз. Енді бұл кетсін, ал отбасыларын маған /497/ істі одан әрі қиындатпау үшін осы қоссын – мен Кабулға жеткізейін. ауыртпалықтарды шыдам көрсете Оны тыңдырған соң, қайта оралып, отырып, шешуіңіз керек, әйтпесе әскерге қосылайын», – деді. бұдан да күрделіленіп кетеді». Барлығы бұл әңгімені естіп, ай- Менің кеңесім былай: «Әзірше ран асыр болды: «Ант бергенде не Шерхан Лаһорға келгенше төрт деп едік, енді не болды? Кім өз бала- ай уақыт кетеді. Ос төрт ай ішінде шағасын Кабулға жіберіп, жалғыз Үндістан тауларының етегіндегі қалғысы келеді?» аймақтарды сұлтандарға бөліп беріңіз, олар өз күштеріне қарай Лаһордан Кабулға дейін өзендер, белгілі бір жерді қорғайтын болсын. таулар һәм жолда торуылдаған Ал мен пақырға қолдау жасаңыз, екі қарақшылар бар. Камран мырзаның айдың ішінде Кашмирді иеленуге айтқаны мүлдем қисынсыз нәрсе. Біз міндеттенемін. Әркім өзіне тиесілі осы пікірді қаншама мырзаға айтсақ міндетке байланысты істі орындай- та ол үзілді кесілді өз пікірінен тын болсын. Мен Кашмирге жетті қайтпады. Осылайша ынтымақ тура- деген хабар жеткенде әр кім отбасы лы ой тағы да алауыздыққа айналып, мүшелерін Кешмирге жіберіп, өздері сөйтіп жиналған жұрт тарасты. тауда қалсын. Біз Сеһренд тауынан Сарәнг тауына дейін ол таулардың Уақыт солай өтіп жатты. Шер- етегін бекіте тұрамыз. Шерханның хан осы кезде Сұлтанпур өзенінің сеніп жүрген соғыс қару-жарағы жағасына жетті. Әркім өзіне орын сақпан пен зеңбірек. Қалай болғанда белгілеп жатты. Патша осы жайында менімен тағы да кеңесті. Мен пақыр оған тағы да былай «Қазір Кашмир- ге байланысты істі қолға алғанды 449

жөн көремін. Не де болса мені Барлығы Лаһорға жиналған сол алға жіберіп, өзіңіз ізімізден жүріп күндері Кажы менімен бір жағынан, отырыңыз. Қандай жағдай болса да Абдол макри мен Зәнги шекпен мен Кашмирді жаулап алып, жеңіске екінші жағынан, араларымызға жететінімізге кепілдік беремін», – бірнеше рет барып-келіп, барлық дедім. істерді ойдағыдай етіп реттеген болатын. Осыншама табандылық Содан патша қолынан келгенінше көрсеткенім де сондықтан еді. Мен көмек жасап, маған рұқсат берді. Һұмаюн патшаға олардың маған Мен төрт жүз адаммен Кашмирге бет жіберген өтінішін көрсеттім, ақыры алдым. патша біз Кашмирге қалай жетісімен, оның оңай жаулап алынатынына көзі 114 – әңгіме. жетіп, көңілі тынышталды. КІТАП жазбагерінің 115 – әңгіме. КАШМИРГЕ КЕЛУ СЕБЕБІ КІТАП жазбагерінің КАШМИРДІ ЖАУЛАП Бұрын айтылғандай, Кашмир АЛУЫ ЖАЙЫНДА ЖӘНЕ сұлтандары өз әмірлерінің ШАҒАТАЙЛЫҚТАРДЫҢ ықпалында дәрменсіз болып қалған ҮНДІСТАННАН КЕТКЕННЕН еді. Ол әмірлердің әрқайсысы ойына КЕЙІНГІ ЖАҒДАЙЫ. не келсе, соны істеді. Камран мырза Қандаһарға шаһ Исмайылдың Мен патшамен келіскендей, баласымен соғысуға кеткен күндері өзара бір-бірімен қырқысқан Кашмир алдымен бірнеше адаммен әмірлері Қажы шек, Абдал Макри мен Зәнги шекті Кашмирден қуып Наушаһрге қарай бет аламын, ал жібереді. Олар һенд тауына келіп, менен паналауға көмек сұрады, ал Кашмирдің сұлтандары маған Қажы біздің арамызда дәнекерші болды. Қажы жайында жоғарыда келіп қосылған соң, ізінше Ескендір Тибет оқиғалары тарауында жазылды. Мен бірнеше рет Кашмир жөнінде Топшы да Наушаһрде маған келіп Камран мырзаға баса айтып, оны бар ынтамен үгіттедім. Бұрынырақ қосылады. Біз асуға жеткен бойда, Камран мырза Аградан Делиге бет алғанда Аграда әскер жасақтап /498/ Әмір Қожа Кәлан, оның мақтауға Баба Чучәк деген біреуді басқаруға тағайындаған болатын. Енді сол тұрарлық қасиеттерін бұрын Қажы аградан Лаһорға Баба Чучәкпен бірге Кашмир жорығына қатысуға айтылды. Ол Наушаһрге енеді. Мен келді. Баба Чучәк парасат-қабілетінің кемдігі һәм шешімсіздігінен бұл Кашмирге шабуыл жасағаннан кейін, істі орындай алмады. Ол Гангідегі жеңіліс жөнінде хабар келгенге дейін Әмір Қожа Кәлан Кашмир асуының жорыққа аттанып кетуге асықпады. Адамдар, өзімен өзі, әрі-сәрі күйде етегіне жақындайды, ал патша шарасыз қалды. Содан Баба Чучәк әскерді Кашмирге алып барудан Наушаһрге жайғасады. Осылайша босатылды. істің бәрі ойдағыдай аяқталғанда, 450 Камран мырза және басқалар қайда қаласа, сол жаққа баратын болады. Осы шешімнің негізінде мен жолға шықтым. Наушаһрде Кашмирдің барлық сұлтандары маған қосылды. Ескендір Топшы Наушаһрдан бір күндік жолда орналасты, ал Әмір Қожа Кәлан Сиалкутта болатын. Мен Ескендір Топшыға адам жіберген күні-ақ