Мұхаммед Қайдар Дулат Тарих-и Рашиди

жанарына жас іркіліп қалатын. да Саид ханды ұрыспен қарсы алды. Бескентдеген жерде екі жақ сап түзеп, Жақсылықпен байытты мырзаң мына қақтығысты. Кескілескен ауыр соғыс елі үшін, болды. Хан жеңіліске ұшырады. Осы шайқаста хан ерлік көрсетті, бірнеше Құл бір нәрсе бүлдірді, ұялады сол үшін. ауыр жарақат алды. Осылай күйреген қалыпта Әндіжанға келіп патша мен Ханның кеңпейілділік, кешірімшіл Әмір Нәжімнен хабар күтті. Өзбектер сипаты тумысынан затында биік ханның ізінен қууға шамасы келмеді. болғандықтан туған інісін өлтірген Өйткені патша мен Әмір Нәжім қанішермен осылай сиысып кетті. Самарқанға бет алған еді. Олар Егер кешірімді ұлы Алла тағала ханды одан қатты қауіптенді. Сондықтан кешірім теңізінде рақымдылықпен хан Әндіжанда осы шайқаста алған батырып қойса, таңырқаларлық зақымдарын емдеді, әрі екінші ештеңе жоқ еді. Ханның өзіне деген жағынан патшаның хабарын күтумен достық ықылас-пейіліне немере ағам болды. одан екі есе және мың есе дерлік көп сүйіспеншілік пен жолдастығын 31 – әңгіме. КІТАП жазбагерінің АХУАЛЫ ЖАЙЫНДА ҚЫСҚАША ТҮРДЕ көрсете білді. Бірақ онысын жұрт Бұрын жазылғандай, мен жаман түсіне бермеді. Немере ағамның неме, 915 һижри қәмәри (1509 милади ханға берілгендігі, оған деген жылдың қазан-қараша айы) ережеп сүйіспеншілігі соншалық, оның айында Мырза ханның жанынан жолында өзін құрбан етуге дайын еді, Кабулға келіп, Бабыр патшаның ол жөнінде алда айтылады. құт назарына іліндім. Патша мол ілтипат білдірді, мені жеке бөлмеге Тоқ етерін айтқанда, бұл оқиғалар орналастырып ерекше тәрбие алуыма басылған соң, Саид хан хан тағына барлық жағдайды жасады. Сырт көзге отырды. Бірақ Бабыр патша мені інілері һәм немерелермен қатар Самарқаннан кеткенге дйін қтырды. қойғандай болғанымен шынтуайтқа Өйткені өзбектер Мауараннәһрды келгенде, әкелік мейіріммен өз екінші рет жаулап алды. Содан баласындай көретін. Сөйтіп ол менің патша Шаһ Исмайылдан қолдау қайғымды көтеріп, сүйіспеншілік әрі сұрап, ол Әмір Нәжімді көмекке әкелік мейірім-шапағатына бөлеп жіберді, сөйтіп екінші рет тағы да маңдайымнан сипап еркелетті, содан Самарқанға бет алды, ол жөнінде жаныма батқан жетімдіктің мұң- жоғарыда баяндалып өтті. Бұл хабар зары мен жат жерде көрген тауқымет Саид ханға жетісімен, ол өзбектерге бойымнан мүлде жойылды. Аман- алдын ала соққы беру ниетімен сау, тыныштық, жанға жайлы, Әндіжаннан жүріп кетті. /177/ тіршілік кештім. Патша мен Әмір Нәжім Дәрбәнд-е Аһәниннен өткенше, Саид хан өзбек Осы аралықта патша әскерімен сұлтандарының ең бір беделдісі Құндызға баратын болды, бұл Сүйіншік ханға шабуыл жасады. Ол жөнінде жоғарыда баяндалды. Тау ешкі шоқ жұлдызы туған шақ еді, қыс мезгілінің алғашқы айы күн 251

суық болатын. Патша маған ілтипат жеңілді. Ұрыстың басында баяғы білдіріп: \"Жол ауыр, күн суық. Сен Жан Аһмет атаке менің нөкерлерімді қысты Кабулда өткіз, көктем шығып бастап барып, өзбектің бір беделді жер аяғы кеңіп, суық қайта бастаған адамын тірідей тұтқындап, патшаның кезде мен жаққа келерсің\", - деді. алдына алып келді. Оған патша ерлігі Мен үзілді-кесілді қарсы болып: \"Бұл үшін жүлде беретініне уәде беріп, жат өлкеде патшаның игі ниетінің патша менің көңілімді көтеріп: арқасында жетімдіктің мұңын \"Бұл – мырза Хайдардың бірінші төзімділікпен бастан өткердім. ерлігін, жақсы ырым үшін, бәхшилер Ал егер патшадан қалып қойсам, дәптерде оның атына тіркеп қойсын!\", /178/ жат жерде қаңғудың қасіретін - деп бұйырды. Бұл әңгіме жоғарыда қалай көтермекпін?\" – дедім. Патша баяндалған болатын. мұны естіген соң, Кабулда қалу мен үшін азап екенін түсініп, уақыттың Патша Самарқанды жаулап мүмкіндігінше қарай жол сапарыма алғанда мен қасында едім. Әкемнің қажетті жабдықтарды даярлап, мені балалары жайында әңгімелеген кезде өзіммен бірге Құндызға ала кетті. /179/ ең үлкен перзенті Әбиба Сұлтан ханиш дегенбіз. Ол Ұбайдолла Моғолдардың арасында әкемнің ханның қолына түседі, Ұбайдолла қызметшіл­ ері көп екен. Әрқайсысы хан Қаршыдан қашып Бұхараға дәстүр бойынша маған қызмет кетті. Одан Түркістанға қашты. Сол көрсетуге асықты. Қолдарындағы бар уақытта ол өзінің әйелдер сарайының дүниесін сый-сыяпат ретінде тарту мүшелерін толық сақтай алмады. етіп жатты. Бір сөзбен айтқанда, Тауқымтті жолға шамасы келетіндер айналама адамдар топталып, кетті. Шамасы келмегендер қалды. жабдықтар жиналып қалды. Әсіресе Оның ішінде әпкем Әбиба Сұлтан маған қызмет етуге кірісуде тәрбиешім ханиш те қалды. Бұхарада мен оған Жан Аһмет атаке, ол жөнінде алда ұшырастым. баяндайтын боламыз және де әкемнің жақын қызметшілері жөн көрді. Самарқанға барғанымда сол Жоғарыда аталған атаке беделді қыста немере ағам Саид ханның кісі болатын, өзбектермен қақтығыс жанынан Әндіжаннан Самарқанға кезінде айбындылық көрсетті, қару- мемлекеттің жұмысымен кеңесуге жарақ жинап, солардың бәрін менің келді. Мүмкіндігінше өз істерін қажетіме жаратты. Қыс бастапқы бітіріп, әпкемді Әндіжанға алып кетті. кезіде Кулак даласына жорық Сонан соң оны Саид ханға ұзатты. жасалды, ол жөнінде бұрын айтлды. Сол жылдың көктемінде патша Көл Мәлікте Ұбайдолла ханмен шайқасты. Мен міне осы жорыққа қатыстым. Мен ауруға шалдығып, Самарқанда Көктем шығысымен сол жорықтан қалдым. Патша жеңіліске ұшырап, оралдық.ПатшаСаидханғаӘндіжанға Самарқанға келді. Ол Самарқаннан кетуге рұқсат етті. Саид хан мені аттанар кезде мен де сауыққан едім. өзіне қызметте болуға үгіттеді. Мен Неде болса, патшаның нөкерлерімен де ханмен бірге кетуге қатты құштар Хисарға келдім. Саид хан бірнеше едім. Сондықтан патшадан рұқсат мәрте мені сұрап, патшаға адам сұрадым. Патша қатты ренжіді. Хан жіберді. Ақырында патша қамығып, Әндіжанға тартты. Мен патшаның ренжіп тұрып, маған рұқсатын берді. қасында қалдым. Патшаның көңіліне қарауға тиіс болсам да балалық жасап оны аяқ Осыдан соң көп ұзамай әскер асты еттім. Әмір Нәжім келгеннен Хисарға қозғалды да ол жерде кейін патша жорыққа аттанды. Мен Әмзе сұлтанмен соғысып, өзбектер 252

Әндіжанға бет алдым. Патша әмір қалдырмайтын. Ал оның ұсынысын Нәжімге барып, қосылды. Бұл хикая құптамаған жағдайда ол бұл іске бұрын айтылған болатын. мәжбүрлемей-ақ міндеттей білетін. Ол маған әр түрлі істер тапсырып, Мен Әндіжанға келдім. Мен олардың пайдасы жөнінде айтып жеткенге дейін Саид хан Сүйіншік отыратын. сұлтаннан жеңіліп, Әндіжанға тура мен жеткен кезде оралған еді. Бұл \"Жігіттердің қызмет еткісі оқиға 918 һижри қәмәри жылдың келмесе, олар өнегелі, тәрбиелі адам (1512 милади ж. қыркүйегі) ережеп болып өсе алмайды. Халықтың әр айында болған. Осы уақыттан түрлі топтары хандар мен сұлтандар, бастап 939 һижри қәмәри жылдың әмірлер мен басшылар жиналған (1533 милади жылдың маусымы) көпшілік алдында, сондай-ақ мереке- зу-л-һәжа айына дейін, яғни марқұм жиындарда, ірі істерді атқаруда ханның өмірінің соңғы күндеріне сасып жаңылысады, сөйтіп адамдар дейін әрқашан оның мемлекетінің оны тыңдаудан қалады. Алайда қажетіне керек адам болдым, әрі оның жігіттер жасы үлкендерге қызмет кеңпейіл хандық шапағатына бөленіп, жасайтын болса, олардың мұндай кешірімділігі мен жомарттығына істерге, олардың қыр-сырына жан- арқа сүйедім. Қысқасын айтқанда, дүниесімен көзі үйреніп, мұндай ол мені қарындасына қосып шаруа мен жамағаттың жиындарында \"көреген\" атағын /180/ бергенге дейін өзін сенімді ұстайтын болады. Өзіне құзырындағы қызметтен бір сәт те деген осындай сенімнің арқасында бас тартып көрген емеспін. Егер түн халықтың көз алдында көңілінен ішінде кеш қалсам, өзінің жататын шығып, ілтипатына бөленеді, ал бөлмесінің бір шетіне маған төсек олардың абыройлы болуы дүниені салғызып, дем алдыратын. Егер той- билеп басқаруда қуаттылықтың, жиын болса, онда менің басым оның мықтылықтың себебі болмақ. Ал егер бақыт самалымен тоғысатын. Егер қызмет көрсете білудің ережелерін мемлекет жұмысына байланысты білімесе, оны іске асырушысы бола кеңес болса, немере ағам міндетті алмаса, басқаларға қызмет жасай түрде басшылық жасайтын, онда алмайды. қызметтің кемшілігі мен хан мені немере ағамнан жоғары артықшылығын /181/ түсіне алмайды. отырғызатын, сірә мұны немере Қызмет жасаудың жөні қалай және ағамның өтініші бойынша істейтін оның жөнге туралауы қандай жолмен болса керек. Өйткені ол талай болмақ екенінің байыбына бара рет ханға:“Сізге бауыр, туыс- алмайды”. жекжаттығы жағынан ең жақын адам болып табылады. Ол менің ағамның Әкем мен немере ағамның баласы болса да мен оны өзімнен қызметінде болған кезімде, олар жоғарырақ отырғанын лайық әрі тиіс бұл ғибратты көкірегіме тасқа таңба деп білемін\",-деп айтқан. басқандай етіп ұялатты, олар көптеген қызмет атқаруға міндеттейтін, Егер Саид хан атқа мініп, серуенге сөйтіп, әрі сол істердің пайдасын мен шығатын болса, мен оның үзеңгілес де өте жақсы көрген болдым. Онда: серігі болдым. Аңға шықса, онда ”Мен саған үлкендерден үйренген міндетті түрде уақыт тауып мені аң өнегелерімді айтып отырмын, сен аулауға үйрететін. Егер аңға бастап де оның пайдасын өз заманыңа шықса, онда бұл іске қызу кірісіп, бұл жеткізерсің\",-деп айтатұғын. кәсіпке мені қызықтырып, жанынан Жиырма төрт жасқа дейін мен барлық қызметтерді бар ынтаммен 253

атқардым. Осы уақыт ішінде үлкенді сыйлау қажет, себебі олар ел алдында қор болып көрінбеулері ханның ірі, сондай-ақ ұсақ істерін керек\", - дейтін. айтпай-ақ атқарып жүрдім. Осы Жасым жиырма төрттен жиырма беске шыққан кезде мені мұндай отырған орнымда оған әлдебір қызметтерден толық босатып тұрып: \"Айтқандарымның бәрін екі етпей қызмет көрсетуге қолайлы сәт туып, соны істеуге әрекеттенсем, ол мені тоқтатып: \"Мереке-жиындарда 254

барлық ынтаңмен орындадың. Енді менің өз атыма ханның жеке хаты да сен біз күткен істерді атқаруға кіріс\", келіп тұратын. Кашмир жорығынан - деді. Жасым отызға толған кезде, қайта оралғанымда Тибетте ханның ол маған әскер ісін сеніп тапсырды, құзырына бардым. Мені ол оңашада дегенмен жаныма тәжірибелі әрі да, көпшіліктің көзінше де \"бауырым\" белгілі әмірлерді қосып беріп: \"Сен деп те атайтын. Ұзын сөздің қысқасы, еш уақытта бұл кісілердің айтқан бұл туралы ханның өмірі жайында кеңесін екі етпегін, барлық істерде айтқан кезімізде баяндалады. оларға құлақ асып, бой ұсынып Бұдан соң мен өзім туралы арнайы жүргін\", - деді. Осыдан соң бірнеше әңгімелемейтін боламын, өйткені жорықтардан кейін, сөйтіп ол тағы хан туралы жазылғанда барлық да маған жиналыстар мен кеңестерде айтылады. өз ой-пікіріңді айтып сөйле деп әмір етті. Отызға жеткенше ханның 32 – әңгіме. кеңестерінде өз ой-пікіріңді айтқын деген бұйрық алған жоқ едім. Яғни СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ ешқашан өз ойымды айтып, ауыз СҮЙІНШІК ХАННАН ашқан емеспін, жиындарда аузын жұмған балықтай болатынмын. ЖЕҢІЛГЕННЕН КЕЙІНГІ ОҚИҒА. Осындай жиындарда ойымды айтуға рұқсат беріліп, сөйлейтін болсам, Мен ханның қызметіне хан: \" Оны не үшін айттың, қандай кіріскеннен соң, патша мен Әмір айғағың бар? Оның дұрыстығы неде Нәжімнің Ғәждәванда жеңіліске ?\",-деп бұйыратын. ұшырағаны туралы хабар келіп жетті. Бұл қыстың бас кезі болатын. Сол Менің жауап бергенде, /182/ жылғы қыс туралы патшаның өмірі негізді, дәлелді болса, айтқаным мен моғолдардың бүлігі жайында істің жай-жапсарына сәйкес келсе, баяндаған кезінде айтылды. Хисарда онда өзі мақұлдай отырып, жиынға қыс қатты әрі үлкен жұт болған қатысушылардан да мақұлдауды еді. Уәлаяттың бар аймағында сол өтінетін, сөйтіп осы шешімге қыс ауыр болды. Барлық жерде тоқталатын. Егер айтуымда ауытқу ауыртпалығы сезілді. бола қалса, онда түзетіп былай дейтін: \"Ол мынаны айтқысы Осы мезгілде Сүйіншік ханның келіп отыр\" деп әмірлерге ескерте бұларға шабуыл жасауға бет отырып, менің ойымды дұрыс алғандығы туралы хабар да келіп қорытындылап беретін. Ал егер де жетті. Бұдан үш ай бұрын Саид хан менің пайымдауымда о баста қателік одан жеңіліс тапқан еді. Сондықтан кетсе, ол мұны жиналыста әдемілеп оның қарсы тұратын күші жоқ жеткізетіні соншалық, маған бұл істің болтаны. Ұзақ кеңестен кейін қыр-сыры түсінікті бола түсетін. мынадай шешімге келді: Әндіжан қамалына немере ағам бекінетін Осылайша біршама уақыт өткен болды. /183/ Ахси қамалына Әмір соң хан: \"Сенің пікіріңе мен де толық Ғури берлас бекінетін болды, сенім пайда болды\", - деді. Содан кейін Марғинан қамалын Әмір Дайым барлық әскери істер мен мемлекет Әлі өзіне алады, Саид хан қалған істерін маған сеніп тапсырды һәм әскері мен отбасын алып, Әндіжан бүкіл істерде менің қолыма шексіз уәлаятының солтүстік жағындағы билік, еркіндік берді және ханның тауға бет алатын болды. Өзбектердің жарлықтары мен үкімдері менің тауға баруы қиын еді және ханның атыма жіберіліп отыратын. Сондай-ақ әскері қамалдан сырта болғандықтан оларды қоршау мүмкін емес еді. 255

Содан осы шешім жүзеге асырылды. орнынан тайдырмақ болды. /184/ Бұл хабарды Сүйіншік естіген соң, Керей хан, Жәнібек сұлтан сияқты өзінің ойынан бас тартуды жөн кейбір сұлтандар мен басқалар аз ғана көреді. Сол қыс тыныштықпен өтті. топпен Әбілқайыр ханнан қашып, Моғолстанға келді. сол уақытта Көктемде Қасым ханның хабары Моғолстан хандығын билеу кезегі жетті. Оның жағдайы былай: Бабыр Есенбұға ханға жеткен еді. Есенбұға патша Мауараннәһрды алған соң хан оларды қатты құрметтеп, оларға Ташкентті әмір Аһмет Қасым Моғолстанның бір шетін бөліп берді. куһбәрге берді. Сайрамды Кетебекке Олар осы жерден қауіпсіз жайлы Аһметтің бауырына берді. Патша қоныс тапты. Сөйтіп тыныш өмір Самарқаннан Хисарға кеткен соң сүріп жатты. өзбектер көңілі жайбарақаттанып, Ташкетті қоршауға алды. Олар әбден Әбілқайыр хан дүние салғаннан тығырыққа тірелді. Содан өздері бір кейін өзбектердің ұлысында түнде өзбектердің әскерінің бір шетін алауыздық пайда болды. Әркім шауып, қашып шықты. Олардың мүмкіндіктеріне қарай қауіпсіз һәм шығып кетуі өзбектерге үлкен дұрыс өмір сүру үшін Керей хан қуаныш еді. Олардың ізінен қумай- мен Жәнібек ханды паналады, олар ақ Ташкенттің азат етілгеніне риза осылай күшін нығайтты. Басында болды. өстіп елден қашып, олардан бөлініп жырылып қалып, біраз уақыт тарығып Әмір Аһмет Қасым Саид ханның әрі сергелдеңде болғандықтан жанына Әндіжанға келді. Одан оларды \"қазақ\" деп атады. Бұл лақап кейін Хисарға патшаның жанына ат оларға осылай таңылды. кетті. Бірақ бауыры Кетебек Сайрамда қалды. Қашуға ешқандай Керей хан қайтыс болғаннан кейін жол таппады. Сол қыста қоршауда хандық таққа оның ұлы Бұрындық қалды. Ерте көктемде Қасым ханнан хан отырды. Жоғарыда аталған көмек сұрап, Сайрам қамалын Қасым хан Жәнібек ханның баласы оған тапсырды әрі Қасым ханды болатын әрі әкесі сияқты барлық іс Ташкентке жорық жасауға үгіттеді. жағынан Бұрындық ханды тыңдап, Сөз барысы Қасым ханға жеткен соған бағынатын еді. Керей ханның соң, егер ол туралы қысқа тоқталып Бұрындық ханнан басқа да көптеген өтпесек, әңгімеміз түсініксіз болып ұлдары болған. Жәнібек ханның қалар. да Қасым ханнан басқа балалары болған. Соның бірі Әдік сұлтан еді. 33 – әңгіме. Жүніс ханның төртінші қызы Сұлтан Нигар ханымды Мырза Сұлтан ҚАЗАҚТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ Маһмұд ибн Сұлтан Әбусаид мырза СҰЛТАНДАРЫНЫҢ ТІРШІЛІК қайтыс болған соң, Әдік сұлтанға ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТУРАЛЫ; БҰЛ берді. Ташкент ойрандалған кезде Әдік сұлтан Шаһибек ханнан қашып АТАУДЫҢ ОЛАРҒА БЕРІЛУ шығып, қазақтарға кетті. Сұлтан СЕБЕБІ ХАҚЫНДА ЖӘНЕ Нигар ханым да оның соңынан ілесті. ОЛАРДЫҢ ІСТЕРІНІҢ САЛДАРЫ Әдік сұлтан сол күндері дүние салды. Содан Сұлтан Нигар ханымды Қасым Әбілқайыр хан Қыпшақ даласында хан некелеп алды. Әдік сұлтаннан түгелдей билігін орнатқан кезде кейін Қасым хан билікке қол жеткізді. Жошы әулетінен шыққан кейбір Сөйтіп Бұрындық ханға хандықтың тіміскішіл сұлтандар одан келер атынан басқа ештеме қалған жоқ. бір пәленің исін сезіп қалып, оны 256

Ең ақырында Бұрындық ханды Бұрындық ханның жанында болуды қуып жіберді. Сонымен Бұрындық қаламайтын. Өйткені оның жанында Самарқанға кетіп, жат өлкеде /185/ болатын болса, оны құрмет тұтуға өлді. тура келі. Егер де құрмет көрсетпеген жағдайда сынға ілінетін еді. Ал Алайда Қасым хан Қыпшақ құрмет тұтқан жағдайда өзі іштей оған даласын түгелдей өзіне қаратып бағынғанғанын мүлдем ұнатпайтын. алғаны соншалықты Жошы ханнан Сондықтан Қасым хан одан іргесін кейін ешкім де ол сияқты мұндай аулақ ұстайтын. Бұрындық хан билікке қол жеткізген емес. Мысалы Сарайшыққа қоныс тепті. Қасым хан әскерінің саны маң-мыңнан одан мүмкіндігінше қашық жүрейін (миллион) асатын еді. Ақырында 924 деп Моғолстан шекарасына кетіп һижри қәмәри (1518 милади) жылы қалды. қайтыс болды. Қазақ сұлтандарының арасында тартыс басталды. Қасым Қасым хан Қараталда қыстап, ерте ханнан кейін оның ұлы Мамаш көктемде өзінің туған өлкесіне қайта хан хандық таққа отырды. Ол оралмақ болған еді. Сонда бұған шайқастардың бірінде тұншықпадан Кетебектен бір кісі/186/ Сайрам өлді. Одан кейін Әдік сұлтанның ұлы әкімімен бірге келіп, Сайрамның Таһир хан таққа отырды. Ол қатігез кілтін оған алып барып, оған тарту адам болатын, қаталдығы өз шегінен етті. Қасым хан оны қабыл алып шыққан соң елінің саны төрт жүз мың содан моғолдар Йәнги деп атап бола тұра одан бірден безіп бытырап жүрген Тараз жаққа бет алды. Өзінен кетті. Оның қарабасы қырғыздардың бұрын ол әмірлерінің бірін жіберді. арасында жалғыз қалды, мүшкіл Кетебек оған Сайрамды тапсырды жағдайда қаза тапты. және өзі оның қызметіне кірді. Әрі Ташкентті алуды үгіттеді. Қасым хан Отыз мыңға жуық адам тағы қалың қолмен Ташкентке бат алды. да Моғолстанға жиналды. Таһир Сүйіншік хан Ташкент қамалына ханның бауыры Бойлаш хан (Төлеш тығылды. Қасым хан сонда барды. хан, Бөлеш хан) таққа отырды. Ташкент қамалында бір түн түнеп, Ең ақырында сәтсіз тағдырдың қайтты. Ташкент маңына шабуыл қырсығынан соншама халықтан жасап, тапқанын тонап кетті. міне бүгін төртінші жыл болып Сайрам айналасындағы жайлауға барады, ешбір жерде із де қалмапты. малын жайды. Оған қатысты басқа Отызыншы жылдары 930 һижри жағдайлар ретіне қарай айтылады. қәмәри (1524 милади жылы) қазақ саны мың-мың (миллион) 34 – әңгіме. болатын. Қырық төртінші жылы 944 һижри қәмәри (1537 милади) СҮЙІНШІК ХАННЫҢ сонша халықтан бұл жерде еш белгі ШАЙҚАСЫНАН КЕЙІНГІ БОЛҒАН қалмаған. Олар жөніндегі кейбір оқиғалар ханға қатысты әңгімемізде ОҚИҒАЛАР. СҰЛТАН САИД келтіріледі. Ал қазақтың қысқаша ХАННЫҢ ҚАСЫМ ХАНҒА, ахуалы баяндап өткендей болды. ҚАЗАҚТАРҒА БАРУЫ Қасым хан хандық атағының жарлығын өзіне алмай-ақ жатқан 918 һижри қәмәри (1512 милади) кезде оның үстемдігінің күштілігі жылдың көктемі шығысымен, соншалықты жоғары болғандықтан, Шейбан өзбектері, яғни Шаһибек Бұрындық ханды ешкім ауызға ханның қол астындағы өзбектер да алмайтын. Алайда Қасым хан Мауараннәһрде билік құрды. 257

Олардың алдында адамдардың ханды көздеп, атып жіберді. Бірақ жүрегіне қорқыныш ұялады. жасаған ие жар болып бақытына орай, атылған үш жебе де нысанаға Саид хан қыс мезгілін амалдап дарымай мүлт кетті. Содан Саид өткізген-ді. Көктемде енді не істеу хан жауды жапырар өткір қылышын керек, алда қандай амал қолдану үш адамның біріне сілтеді. Ол одан қажеттігін ойластырып жатқан кезде үрейленіп, ханның атының бауырына Қасым ханның шабуылға шыққаны тығылды. Хан екіншісіне ұмтылды. туралы күтпеген хабар жетті. Ол Алдыңғысы хан атының бауырынан шабуылға шыққанға дейін Саид хан бас шығарғаны да сол еді Рүстем Ташкентке қарайтын аты мәшһүр паналайтын сарайдың ержүрек Аһәнгәранға жорық жасады. Мен баһадүрлерінің бірі Абдолуаһед ол жорықта ханның жанында бірге баһадүр ханның ізін ала шабуыл болдым. Таңатысыменшабуылшылар жасап, семсерімен әлгі адамның Аһәнгәран еліне жеткенде олар басын шауып жібергені сонша мал-мүлік, әйел, бала-шағасын кесілген бас денесінен бөлініп бір тоғайдың ішіне жасырып тастаған найза бойы жерге домалап кетті. Бұл еді. Тоғайдың бір жағынан үлкен өзен кезде хан екіншісіне жетті. Артынша ағып жатса, ал екінші жағы терең жар қан құйлы Бәһрам-Марсты өз ісінде болатын. Оған баратын тек жалғыз үйрете алар хан жауынгерлерінің жол бар-тын. Шабуылшыларды олар қылыштары найзағайдай: <Жай оты жақындатпай қойды. Ол жөніндегі олардың көздерін қарықтырады>1,- хабарды Саид ханға жеткізді. Хан көрініп, жалтылдап жалындады. Бір мені Қожа Әлі баһадүрге тапсырды, сәтте сол адамдардың тіршілікпен қауіпті жерден аулақ болу үшін менің қоштастырғаны соншалықты, қия­ тізгініме ие болсын деп. Өйткені мет күнге дейін олардың болмыс мен әлі жаман мен жақсыны айыра бейнесін елестемейтіндей етті. Сол алатын, өзімді қауіп-қатерден шайқаста ержүректер және батыл аман сақтап қалатын жаста емес баһадүрлердің ешқайсысы ханнан едім. Шабуылдаушылар оларға асып кете алмағандықтан бәрі жақындағанда жаяу мергендердің бір оған бір ауыздан мадақтау мен үлкен тобы /187/ түкпір-түкпірден бәрекелдіні айтты һәм кері ауыздарын садақтарын көтеріп алып, жанкешті жауып, /188/ өз ынсаптарына еніп, шайқасқа кірісуге оңды-солды тізілді. батырлық шенді ханға әбден лайық Біздің адамдар жақындап келген деді. кезде хан оң жақтағы батырларды, сол жақтағы ержүректерге күш-жігер Сол жорықта Саид хан олжалы беріп «тізгінді босатып жіберуге оралды. Ізінше Қасым хан Ташкентке асықпаңдар ,бәрің бірден лап Сүйіншік ханға шабуыл жасады қойыңдар!», - деп ескертті. Содан деген хабар келді. Саид хан тездетіп бәрі бірден шабуыл жасауы керек деп Ташкентке бет алды. Ферғана мен тізгінді тартты. Бірақ баһадүрлердің Ташкент уәлаяттары арасындағы шайқасуға асық болғанына Кендірлік асуына жеткендерінде қарамастан не үшін бұл бұйрық Қасым ханның қайтып кеткені туралы берілгенін ешкім байқамай қалды. хабар жетті. Саид хан да Ахсиге Өйткені ол бұйрықтың мақсаты хан оралды әрі Ферғана уәлаятының өзгелерге байқатпай өзі жеке-дара қамалдарын бекемдеп, қазаққа қарай жауға шабуыл жасау болған, содан хан бет алды. Ондағы ойы Ташкентті бәрінен бұрын жау ортасына жетті. Тасада тұрған үш мерген садағымен 1 (2-сүре, 20-аят) 258

алуға тағы да қазақты көтеру болатын. онымен қалай танысқанын баян Мен ол сапардан сырқаттануыма байланысты қалып қойдым. ететін-ді. Хан жолға шығып, Моғолстанның Осындай бір кездесуде Қасым мәшһүр жері – Шуға келіп жетті. Қасым ханның сол уақытта жасы хан Саид ханға жақындап: «Біз дала алпыстан асып, жетпіске таяп қалған кезі. Ал ханның қылшылдаған халқымыз, бұл жерде алуан-түрлі шағы болатын – жасы отызға жете қойған жоқ еді. Қасым хан бұйымдар да жоқ, үй салу машақаты жасының ұлғаюына байланысты ханды қарсы ала алмайтынына жоқ. /189/ Ең қымбат байлығымыз кешірім өтініп, Жошы әулетінен – жылқы және ең дәмді тағамымыз – тараған кейбіреулерінің жасы елу мен алпысты алқымдап қалған отыз- оның еті, әрі ең сүйкімді сусынымыз қырық сұлтанды, солардың ішінде Жаныш хан, Тыныш хан, Мамаш – оның сүті және оның өнімдері. хан, Жан Айдар сұлтан, Қарыш сұлтан және тағы басқаларға тізе Біздің өлкемізде бау-бақша бүгіп құрметпен қарсы алсын деп бұйырды. Соның ішінде Жаныш мен ғимаратта жоқ. Серуендейтін хан мен Тыныш хан жас жағынан Саид ханнан көп үлкен болатын. жеріміз – малдың жайлауы, жайлауға Олар тізе бүккен кезде хан орнынан тұрды. Қалған сұлтандардың бәрі де барып, жылқыларды тамашалаймыз, тізе бүккен уақытта хан өз орнына отырып, сәлемін қабылдады. Қасым бірге сонда барып, бірер сағат хан Саид хан алдына келгенде жылы жүздесіп құрметтегені сондай, хан қызықтаймыз», - деп Саид өмірінің соңғы сәтіне шейін оның кішіпейілділігін ұмытқан емес. ханды ертіп, үйірге жақындатып, Әрқашан сырласа қалғанда хан оны еске алып <Алла тозақ отынан алып барды. Барлық шаруа мен құтқарғай>: «Қасым хан асқан мәрт адам болған»,- деп отыратын және жылқыларды көрсетті. Сосын Қасым хан тағы да ханға қарап: «Менің екі арғымағым бар, екеуі бүкіл үйірге татиды», - деп арғымақтарды алып келді. Саид хан мына екі сәйгүліктей жылқыны ешқашан көрмегенін талай рет сүйсіне әңгімеледі. Қасым хан: «Дала халқы – жылқының күш-қуатына қарай тіршілік етеді. Мен де осы екі арғымақтан басқа өзіме лайық сенімді ат жоқ. Сондықтан екеуін бірдей сізге тарту ете алмаймын. Енді сіз қадірлі қонағым болғандықтан екеуінің бірін таңдап, қабыл алыңыз да біреуін маған қалдырыңыз», - деді. Ол әрқайсысын жеке-жеке сипаттап шықты. Саид хан біреуін алды. Ол арғымақтың аты – Оғылан Тұрық еді. Шынында да ондай арғымақ бұдай кейін туған жоқ. Қасым хан тағы бірнеше атты сол үйірден таңдап алдына тартты. Сонан соң қымыз арағы құйған кесені ханның алдына ұстап тұр­ ып Қасым хан: \"Біздің қонақ сый­ла­ уымыз осылай, егер дәмін татсаңыз біз үшін үлкен мәртебе болмақ\", - деді. Саид хан осыдан біраз уақыт бұрын ішімдікті қойып кеткен еді. Сол себепті: \"Қойғаным бұл оқиғадан 259

бұрын болған, енді сертті бұзуым 35 – әңгіме. қалай болар екен?\",-деді. Қасым хан: \"Бұрын айтқандай,біздіңсусынымыз­ ӘЗІРЕТ МАУЛАНА МҰХАММЕД дың ең кереметі – жылқының сүті ҚАЗИДІҢ КЕРЕМЕТ ҚАСИЕТТЕРІ және одан дайындалатын тамаша өнімдер болып табылады. Егер бұл ЖӘНЕ ОСЫҒАН ҚАТЫСТЫ өтінішімізді орындамасаңыз қонақ БІРНЕШЕ ХИКАЯЛАР. күтуде әлжуаз болып қаламыз. Сізге қандай қызмет көрсетіп, көңіліңіздеен Шаһибек ханды Шаһ Исмайыл қалай шығу керектігін біле алмадым. жеңіп және оның көмегімен Бабыр Сіздей қадірлі қонақ біздің патша Самарқанға келген уақытта дастарқанға келуіне жылдар өтіп, әзірет Маулана <Алларның оған мендей қонақ иесі бола берер дейсіз. рақметі мен ризалығы болғай> Ал мен сізді дұрыстап қонақ етіп, Самар­қаннан Әндіжанға келген күте алмасам, бұл арманды қалай еді, ол жөнінде бұрын баяндалды. орындай алар екенмін?\", - деп /190/ Біз әңгіме етіп отырған кезеңде басын төмен салып, жүзінен мұңайған әзірет Маулана Ферғана уәлаятында нышан көрінді. Саид хан ашылып тұратын және сондағы әмірлердің Қасым ханның көңіліне қарап, арақ әрбірі оған қызмет жасап қалуға сусынына ауысты. Қасым хан қатты тырысатын. Сөйтіп оның салауатты қуанды. Әңгіме басталып кетті. сұхбатынан нәр алатын-ды. Мен де Жиырма күн қатарынан қымыз ол кісіге үнемі қызмет көрсетуді өзіме арағының кесесін тауыса босатып міндет санадым. Ол да мейірімді ішіп жүрді. ықылас, назарын балалық шағымда Өретөбе мен Бұхарада қыл үстінде, Жаз айының аяғы еді. Қазақтар ауыр халде жүрген кездегіден де Қасым ханның бұйрығымен қыстауға артық көрсетті, ол жайында егжей- бет алды. Қасым хан: «Бұл кезде тегжейлі баяндалды. Сол кезде оның Шейбанға шабуыл жасау қиын. Дала қамқорлық көрсетуінің арқасында елі қазірден қыстың қамын жемесе азапты өлімнен құтылып кеткен едім. болмайды. Қазіргі кезде жорық Бұл кезде еселеп жақсылық жасап жасау мүмкін емес. Әрі бұл уақытта жүр. әскер де жинала алмайды», - деді. Ол сыпайы түрде жорыққа шығудан Ол /191/ керемет әрі ғажайып істер бас тартты. Кешірім сұрады. Бірақ әр жасай білетін. Соның бірі - әкемнің түрлі адамгершілік, ілтипат көрсетіп, қызметшісінің бірі - Сейіт көкалдаш Саид ханға қайтуына рұқсат етті. Өз әзірет Маулананың мүриді болатын. көшін туған жеріне қарай бастады. Бірде ол әзіреттің табалдырығын Саид хан өте қатты риза болып қайта аттады. Әзірет Маулана оның Әндіжанға аттанып кетті. Шілде жүзіндегі мұңды көріп себебін айы еді. Хан сарайының бір ғалымы сұрады. Ол: «Пәлен кісі – оның бұл оқиғаға «Ашти-йе қазақ» (Қазақ пәлен дегені мені айтып отырғаны. бейбеті) сөзінен хронограмма тапты Хисардан ханның қарындасын ол – 919 һижри қәмәри (1513 милади) қалыңдыққа алып, «көреген» деген жыл. атқа ие болу ниетімен келді», - деді. Бірақ әмірлердің бәрі бұған қарсы 260 болып, келісім бермей отыр, ханға да әмірлердің сөзін аттап кету қиын болмақ. Мұңайып, қайғыланып тұрғаным осындай себептен. Маулана

былай деді: «Менің алдымда бұл ғажайып той жасалды. Осы той көпке айқын көрініп тұр. Бұл некені Хақ дейін әңгіме етіліп, еске алынып сұбһан тағала жазған. Әмірлердің жүрді. әрекеті пайдасыз болып қалады, әрине бұл іс сөзсіз орындалады». Сол қыста хан Ахсиге қарайтын Сейіт көкалдаш Маулананың осы Пишхәрдан мекенінде қыстады. сөзін маған айтып, қуанышты хабар Қыстың орта шенінде Ахсидің жеткізді. Бұл оқиға Саид хан қазаққа әкімі әмір Ғури берлас өз ажалынан кеткен кезде болған еді. Содан бірнеше қайтыс болды. Хан Пишхәраннан күннен кейін хан оралып, әзірет Ахсиге келіп, сонда қысты аяғына Маулана айтқандай, ағайындарының шейін өткізді. Көктем шыққан соң алдында құрмет көрсетіп, өзіне күйеу әмір Айиуб пен Хисардағы моғолдар бала етті. 919 һижри қәмәри (1513 Ұбайдолла ханнан жеңіліп, ол милади) жылы ережеп айында маған жөнінде жоғарыда егжей-тегжейлі \"көреген\" деген мәртебе берді. айтылды, осында ханның жанына келген болатын. Хан Ахсиді әмір 36 – әңгіме. Айиуб бекжакке берді. ОСЫ ӘҢГІМЕГЕ ҚАТЫСТЫ Осы аралықта өзбектердің КЕЙБІР ТОЛЫҚТЫРУЛАР жорығы жайында хабар келді. Бұл былай болған еді. Өткен жылы Кітаптың басында Сұлтан Аһмет Қасым хан келген еді, көктем бойы ханның балаларының саны жайында өзбектер одан үрейленіп жүрді. Қыс айтқан кезде ханның төрт қызы бар- түсіп, Аму өзенінің суы тартылғасын тын. Солардың үшіншісі Мүһебб Шаһ Исмайыл Әмір Нәжімнің өшін Сұлтан ханымды інісі қайтыс алуға келетін шығар деп ойлады. болған соң, Сұлтан Маһмұд хан Осы себептермен сол жылы Шейбан қолына алды. Сұлтан Маһмұд хан өзбектері жорықтан бас тартқан Ахсиге барып, сол жерде Шаһибек болатын. Шаһ Исмайыл сол күндері ханның үкімімен шейіттік шәрбетін Иракқа кетті. Ал Қасым хан туған ішкен соң, Мүһебб Сұлтан ханыым, жеріне қайта оралды. Бабыр патша Сұлтан Маһмұд ханның қызы да Кабулға қашты. Осылайша Құттық ханымның жанында қалды. Шейбан өзбектеріне Саид хан мен Ташкент ойрандалған соң Жәнібек Әндіжанның істерінен басқа шаруа сұлтанға ұзатты, бұл жайында бұрын қалмады. Олар сол көктемде барлық баяндалды. /192/ күшімен Әндіжанға шабуылға шықты. Бұл хабар Саид ханға Немере ағам қарсылық көрсетіп, жеткесін, ол Ферғана уәлаятын Жәнібек сұлтанды Ферғана тастап, Қашғарға кетті, бұл туралы уәлаятынан қуып шыққан соң, айтылатын болады./193/ Мүһебб Сұлтан ханым немере әпкесі Құттық ханымнан айырылысып, 37 – әңгіме. Саид хан Әндіжанға келісімен соның жанына барды. Төрт апалы-сіңлілер ШАҺ ИСМАЙЫЛДЫҢ ішінен хан бәрінен осы қарындасына СОҢҒЫ КҮНДЕРІ көбірек мейірі түсетін. Мүһебб Сұлтан ханым ханның жанына келген Шаһ Исмайыл Ирактан келіп, соң, ол мейір шапағатын көрсетті. Мервте Шаһибек ханды өлтірген Хан маған қарындасын қосқан соң, уақыттан бастап айналадағы сұлтан­ дардың жүрегіне әбден қорқыныш орнады. 261

Осы сазай салдарынан Бабыр Содан Тәһмасп күні бүгінге дейін патша Шаһ Исмайылдың аздаған әкесінің орнына Иракта патша болып көмегімен Әмзе сұлтанмен соғысып, отыр. оны жеңді. Сөйтіп бұл қорқыныш одан әрі күшейе түсті. Бұхара мен 38 – әңгіме. Самарқанды да алды, бұл жайытта баяндалған. Бабыр патша Самарқанды МАУАРАННӘҺРДЕГІ /194/ екінші рет тастап шығып, Хисарға ШЕЙБАН СҰЛТАНДАРЫНЫҢ келгенде Шаһ Исмайыл Әмір БІРІНЕН СОҢ БІРІНІҢ КҮНІ Нәжімді алпыс мың адаммен көмекке жіберді. Әмір Нәжім патшамен БҮГІНГЕ ДЕЙІН БИЛІК бірге шабуылға шығып Ғәждәванда ҚҰРҒАНДЫҒЫ. жеңіліске ұшырайды. Олардың көптеген қару-жарақтары мен құрал- Шейбан өзбектерінің сұлтандары жабдықтары жойылды. Барлық ел Әмір Нәжімді өлтіріп, түрікмендер Шаһ Исмайыл Әмір Нәжімнің кегін мен Бабыр патшаны жеңгеннен кейін алу үшін өзі Мауараннәһрге жорық – бұл оқиға қыстың басында 918 жасайды деп ойлап қорықты. Сол һижри қәмәри (1512 милади жылы, жылы өзбектер қауіптеніп, еш жаққа желтоқсанда) жылы болған еді, жорық жасамады. сол жылдың көктемінде 918 һижри қәмәри (1513 милади ж., наурызында Осы уақытта Шаһ Исмайыл ) Шаһ Исмайылдың кек алуынан Иракқа бет алды. Оған Рұмның һәм Қасым ханның баса көктеп сұлтаны Сұлтан Сәлім бірнеше жүз кіруінен қорқып, бұл жайытты бұрын мың әскерімен қарсы шықты. Шаһ айтқандай, маңайындағы иеліктерге Исмайыл отыз мың жауынгерімен шабуыл жасай алмады. 919 һижри қарсы тұрды. Кескілескен ауыр қәмәри (1513 милади) жылы қыста ұрыс болды. Әйтеуір Шаһ Исмайыл Шаһ Исмайыл Сұлтан Сәлімге өзі алты адаммен сол жойқыннан қарсы соғысуға ат басын Иракқа қашып құтылды. Басқа әскерлерінің бұрды. Қасым хан өз иеліктерін барлығын рұмдықтар жойып жіберді. басқаур үшін Аспараға жүріп кетті. Сұлтан Сәлім одан әрі жорықты Сөйтіп осы екі жау соққы беруді жалғастырмай Рұмға қайта оралды. тоқтатып, Шейбанның өзбектерінің Шаһ Исмайыл тас-талқаны шығып, көңілі орнығып, жайбарақат халге күйреп Иракта қалды. Сол маңайдағы түсті. Қыс аяқтала Ұбайдолла хан Немруд және Ферғаун деген өз Хисарға шабуылға шығып, моғол тектесіне барып қосылды. Оның зұлымдарынан құтқарды, сөйтіп орынан ұлы Шаһ Тәһмасп патша бұрын жазылғандай моғол істерін болды. Ол да бірнеше рет Рұмның тындырды. 920 һижри қәмәри (1514 ислам әскерінің таптауына ұшырады. милади) жылдың көктемінде Шейбан Осыдан былай рұмдықтардан өзбектері Әндіжанға жорыққа қорыққандықтан өзінің бүлдіруші шықты. Саид хан жағдайды әбден мәзһабының және дағдылы әдетіне зерделеп ақыл айнасына түсіріп, әсірелеу жасай алмайтын болды. Әндіжан үшін өзбектермен шайқасу Әкенің қаталдығын да ұстана алмады. қасірет пен мемлекетті әлсіретуден Өлең: басқа түк те әкелмейді деп, қарсылық көрсететіндей күші бола тұра, Қазығынан жоғары, қасапшыдан Шейбан өңірін тастап, жүріп кетті. Қалып, оларға қарсы соғысқан Бабыр төменде, патша еді. Ол да аяғын үмітсіздік Сиыр басы байлаулы,мөңірейді елеңдеп. 262

үзеңгісіне салып Кабулға оралды. жолынан қылдай ауытқымайтын. Өзбектер келіп үлгерместен өлкені Батырлық орманында ол – айбатты тастап шығып кетуді жөн санаған арыстан еді. Ал оның алақаны Саид хан Қашғар жаққа Моғолстан – жомарттық теңізінің түбіндегі жолымен жүріп кетті. Ферғана лағылды дүр тостаған сынды. Ол уәлаяты Мауараннәһрге қосылды. түрлі білім-ғылымға ие болған. Ол жеті түрлі жазу түрімен жазатын. Ежелгі салт бойынша, хандық Алайда нәсх жазу түрімен бәрінен істер сұлтандардың ішіндегі де жақсы жазатын-ды. Қасиетті жасының ең үлкені Көшім сұлтанға Құранды бірнеше түрде көшіріп жүктелді. Оның мұрагері Сүйіншік жазған әрі Мекке, Мәдинаға жіберген сұлтан болды. /195/ Бірақ ол Көшім еді. Нәстәлиқ жазу түрімен де әдемі ханнан бұрын дүние салды. Одан жазатын. Оның түрік, араб, парсы кейін оның мұрагері Жәнібек сұлтан тілдерінде жазылған, өлеңдер диуаны болды. Ол да Сүйіншік сұлтанның бар. Музыка және әншілік өнерін артынан қайтыс болды. Бұдан соң жақсы меңгерген. Қазіргі уақытта оның соңынан Көшім хан да о дүиеге әншілер /196/ арасында оның кейбір аттанды. Хандық істер Әбусаид әндері айтылып жүр. Ол барлық ибн Көшім ханға көшті. Ол да мақтауға лайық сипаттарды бойына хандық тақты мұралыққа қалдырған жинақтаған дарынды патша болған. соң, оның орнына Ұбайдолла хан Оның көзі тірі кезінде астанасы отырды. 911 һижри қәмәри (1505 – Бұхара қаласы ғалымдардың милади) жылдан бастап, аталған шоғырланған орнына айналып, ол хандардың соңғы кездеріне шейін өмір сүріп тұрған кезде жоғары шейбандықтардың барлық істерін деңгейге жеткені соншалық, Мырза сол реттеді. Хандық таққа отыратын Сұлтан Үсейін заманындағы Гератты болса, әділдігін айтсақ, оған ешкім еске түсіретін-ді. Алайда Бабыр қарсы шықпас еді. Солай бола тұра, патша мен Саид хан Ұбайдолла ол ежелгі саллты сақтап, хандықты ханнан бұрынырақ дүииеден өтіп, жасы үлкен кісіге тапсырды. Ұбайдолла хан олардан кейін қайтыс Әбусаид ханнан кейін өзінен жасы болса да патша мен хан туралы үлкен ешкім қалмағанша осылайша әңгіме ел арасында кең айтылып жалғасты. Сөйтіп Ұбайдолла хан келді. Ол хикаяларға өзбектердің хандық таққа отырды. Сонымен хикаяларының еш қатысы жоқ игілік пен әділеттілік самалы әлемді болатын, егер Ұбайдолла ханның хош иіске бөледі. Содан 946 һижри хал-ахуалына қысқаша тоқталатын қәмәри(1539 милади) жылы жалған болсақ, сөзіміз жүйелі болмас еді дүниемен қоштасып, жұмақ бағына және патша мен хан туралы негізгі аттанғанша <Алла оның қабірін әңгімеміздің желісі үзіліп қалар еді. жарық етсін>, солай болды. Менің Сондықтан Шейбан өзбектерінің ойымша, осы соңғы жүз жыл ішінде жай-жапсарын бұл жерде қысқаша жер бетіндегі барлық елдерде жаздым, қазір де бұдан былай да бұл билік еткен патшалар арасында дәл кітапта өзбектер туралы әңгімеге мұндай патшаны ешкім естіген де, қайта оралмайтын боламын. көрген де жоқ шығар. Біріншіден, ол мұсылман, діндар, тақуа әрі ұстамды 263 адам болған. Сонан соң барлық мәселелерді: дін, ел, мемлекет, әскер және қара халықтың істерін шариғат заңына сүйеніп шешетін әрі шариғат

39 – әңгіме. қарабастарын ойлап кетіп қалды. Сондықтан біздің қарсы қоятын СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ күшіміз қалың Шебанға пара-пар ФЕРҒАНА УӘЛАЯТЫНАН КЕТІП, емес. Соғысатын қаруларымыздың ҚАШҒАРҒА БЕТ АЛУ СЕБЕПТЕРІ саны оларға қарағанда жеткіліксіз. Егер осы топпен соғысуға шығатын 920 һижри қәмәри (1515 милади) болсақ, көңілден шығып, бағымыз жылдың жазында Шейбан өзбектері болса –жақсы, ал егер болмаса, онда – бәріміздің қолымыз сынған адамдай боламыз, бізді толықтай Ташкентте болды, олар Сүйіншік жойып жібермегеннің өзінде іштей ханның басшылық етуімен Әндіжанға қастық пен дауымыз жалғаса жорық жасады. Бұл хабар ханға береді. /197/ Алла пәленің бетін жеткенде ол барлық әмірлері мен аулақ қылсын, жаман жағдайға тап кеңесшілерін жинады. Сол жөнінде болсақ, жасағымыз бен қуатымыз кеңесті. Кеңес істі татулықпен түгелдей кеміп, жоғалтқанымыздың шешуді жөн көрді. Жағдайды жан- ешқашан орнын толтыра алмаймыз. жақты талқылап істің ауыртпалығы Содан ол жеңістің жарасы ешқашан мен зардабын көре білді. Немере жазылмайды. Алайда Ферғана ағам мынадай ұсыныс айтты: уәлаяты Шағатай ұрпақтарының «Төңіректегі сұлтандар өз намыс негізгі жұрты. Шейбан оны күштеп алақанындағы қоқымды сыпырмай, тартып алған. Біз шағатайлықтар 264

атынан өлкенің қалаларын қорғадық. тағы да берекесін берер. Мен Мырза Әбубәкірдің інісі болғандықтан, Ал қазіргі уақыттағы сұлтандар, оның қызметшілеріне ықпал жасай аламын әрі мемлекет басшысының әсіресе шағатай сұлтандары, үзеңгілесі болғандықтан, сірә мені қолдап кетер, онда ісіміз оңға басар. қолдарын жеңдеріне жасырып, Мырза Әбубәкір немере ағам болса да өлеңде айтылғандай, қос таған: мүдделілік аяғын оқшаулану етегіне Мың туысың өзіңнің, жат болса олар тығып алып, отырған кезде олардың Аллаға, атынан мынадай қауіпті іске кірісу Жан құрбан болсын, таныстың бір тал ақылға қона қоя ма? Сіз сақтық шашына! жасап әрі сыйластық жолмен бейбіт “Мен қалай болған күнде келісім бағытын назарда ұстап, де мемлекет есігін ынтымақ сақинасымен қағып тұрмын. Кімде- соғыстың есігін жапқаныңыз ләзім. кім ханның алдында бас имесе, егер ол бауырым болса да оның басын бақыт Осы сақтық жолының жолаушысы үзеңгісіне иуге алып келемін. Мен мемлекет мәселесінде туыстықты, болуымыз керек. Сөйтіп мемлекеттің жақтаушылықты мүлде елемеймін әрі оның істерінің аяқталуы мемлекеттің шекарасын жау әскерінің тозаңының тұрақтылығы болады. Егер осы айтылған дәлелдерімізді сіздің астында қалудан аман сақтап мәртебелі ойыңыз құптап қуаттаса, онда Сіздің мемлекетіңізді нығайта әрі моғолдардың ежелгі өлкесі түсуге себеп болады\". Моғолстанға назар салып, үміт Немере ағамның осы сөзі Саид ханның құлағына жеткен кезде, хан тізгінін соған қарай бағыттау қажет, мұның бәрін ризалықпен тыңдап, мадақтап бәрекелді деді де: \"Көп осылай етсек мемлекеттің мызғымас уақыттан бері көңілім осы мәселе төңірегіндегі ойларға толы, әр түрлі негізін нығайта алмақпыз». күдік тудыратын ұсыныстар болды. Содан мүмкін еместі шешуді және сол Тағы бір көңіл аударатын жағдай, кедергілерді жеңуді зерделеп ойым сан-саққа кеткенде, азап саусағы Мырза Әбубәкір қарсы алдымызда алаңдаған ауызда қалады. /199/ Талай ұсыныстың ішінде бәрінен тұр. Бұдан бұрын Тұтлықта соғысып, артығы осы сіздікі, барлық жағынан біраз уақыттан бері іште жүрген жеңілген әскеріңіз жаралы аңдай. пікірді тілге тиек етті. Қазір менің де ойым, Сейіт Мұхаммед мырзаның Егер біз оның уәлаятына баратын ойымен бірдей. Егер бұл жөнінде әркімнің айтары болса, айтсын!\",-деп болсақ, ол күш-жігерін жинап айтты. Барлық әмірлер бір ауыздан ұсынысты қабылдап, мақтау сөздерін тағы да бір рет шайқасқа кірер, айтып жатты. онымен соғыс өзбектердің соғысына Бәрінің ойы осы мәселеде бір қарағанда мүлдем жеңіл, себебі ұрыс 265 жүргізуден қауіп аз, ұтыс көп. Бұл кеңестің артықшылығының екінші бір дәлелі Мырза Әбубәкірдің ғұмыр жасы алпыстан асты. Ол елу жылға жуық билік құрды және Хақ Тағалаға қырық жыл бойы оның зұлымдығы аян, ендің екпінін бақытсыздық ойпаңына Алла жеткізетін уақыт туды. /198/ Ол өз әмірлерін түгел жұмыстан шеттетіп, ал жауынгерлеріне көңіл аудармаған және олардың орнына бір топ оңбағандар мен тегі төмен адамдарды қойды һәм ел оның ой-парасатының төмендігіне сенімсіздікпен қарап, қауіптеніп жүргендіктен, біз бар күшті Қашғарды жаулап алуға жұмылдыруымыз керек. Бәлкім Алла Тағала қиындықта дем беріп жеңіс есігін мемлекет алдында ашып жіберер,

жерден шыққан соң, сол жылдың 920 бірнеше рет мөлшерлеп көрдім – һижри қәмәри (1514 милади ж.сәуір- көлемі шамамен /200/ елу жәрибтей мамыр) рәби-ол-әввал айында (әр жәриб он мың шаршы метр Сүйіншік хан Ферғана уәлаятының – ауд.) болып қалады. Қамалдың шекарасына жетпестен бұрын, биіктігі кейбір жерінде газ-и мата Саид хан жолға шығып, Моғолстан өлшемі бойынша жиырма кезге жолымен Қашғанға бет алды. Осы (гәз-102 сантиметрге тең, ұзындық уақытта Мырза Әбубәкірдің ғажайып өлшемі -ауд) жетеді. Қамалдың істерінің біріне өзім күә болғанмын әрбір бұрышындағы сәулетті де биік және кімде-кім сол заманда Қашғарда мұнараның айналасы отыз кезден болса, ол туралы біледі. Әрі бұл асатын. Қамал қабырғасының үстінің іс бірнеше рет кітапта жазылған, кеңірек жерінен төрт салт аттылы Қашғарда болғандар ол жөнінде кісі қатар жүре алады. Осындай үнемі айтып жүретін, мен мынаған берік, биік қамалдың құрылысын сенімдімін: заман ағымында жылдар, ол жеті күннің ішінде аяқтады. Бұл айлар өтеді, осылайша уақыттың іс ғажайып істердің бірі болды. бетінен сол дәуір тұрғындарының Мырза Әбубәкірдің тәртіп пен елмен тыныс-тіршілік белгілері де өшеді. қатынасы қандай болғаны бұрын Бұл әңгіме ата-бабаларымыздың айтылды. бастан өткен хикаялары іспеттес, оның оқырмандар назарын Осы хикая әділ айғақ болады. Сөз аударатынын, ал авторына асыра реті осы жерге жеткенде, егер Қашғар мадақтау айтыларын да білемін. өлкесі туралы егжей-тегжейлі <Құдайым содан сақтап, одан бетін айтылмаса, кейбір оқиғалар жөнінде аулақ қылсын>. Өйткені менің оқырманда күдік тууы ықтимал әрі шындықты айтуымда ешқандай содан оқиғаның ерекшелігі дұрыс күдік, күмән жоқ болғандықтан бұны ескерілмей қалуы мүмкін. баяндауға кіріспекпін. Сондықтан бұл жазбаларды оқитын оқырмандардан 40 – әңгіме. өтіне сұрайтыным – бұл жазбаларға жақсы ниетпен қарап, мақұлдап, ҚАШҒАРДЫҢ ЖАЙ-ЖАПСАРЫ олардың шындығына шынайы көңілмен нануын сұраймын. Қашғар – көне әрі байырғы Кісі нанғысыз оқиға былай болған: мәшһүр қалалардың бірі. Ежелгі Саид хан Қашғарға бет алғанын Мырза Әбубәкір естиді. Ол бұған заманнан бері Қашғар сұлтандары дейін көп уақыт бұрын Қашғардың ескі қорғанын қиратып, ойрандаған Афрасиаб – түрік ұрпағынан шығатын еді. Кейбір елді мекендерін талқандап, адамдарын көшіріп, Жаркентке алып еді. Осы Афрасиябты моғолдар Бұқа кеткен. Кейбір елді мекендерді де егістік жерге айналдырған болатын. хан деп атайды. Оның тегі: Афрасияб Саид хан Қашғарды басып алуға келе жатыр деген хабарды есітіп әрі оның ибн Пиш ибн Дад Нишин ибн Тура анық-қанығы белгілі болған соң, ол Тимен өзенінің жарлауыт жағасына ибн Афридун. Бұл \"Тарих-е-гузиде\" ескісінен биіктеу етіп, Қашғардың жаңа қамалын салуға бұйрық береді. кітабында айтылған. Аталған мәлімет Мен сол қамалдың аумағын көзбен Қожа Рашидеддин Фәзлоллаһтың 266 \"Мәжмә әт-тәуарих\" кітабынан алынған. Кейбір тарихи еңбектерде бұдан да көбірек мәлімет берілген. <Алла жақсы біледі>. Қашғардың сұлтандарының ішінен – Сатук Боғра хан жастайынан ислам дінін қабылдады. Кейін патша болған соң Қашғар уәлаятының

бәрі ислам дініне кірді. Одан гурханға мойынсұнбай бас көтеріп, кейін бірнеше ұрпағы Қашғардың әлемнің әміршісі Шыңғыс ханның патшалық тағына отырды. Тіпті қолдауына арқа сүйеді. Сөйтіп олар Мауараннәһды оның ұрпақтары гурханнан аман-есен қалды. Күшлік биледі. Шыңғыс хан жаулап алмастан хан гурханға айтты: \"Менің елім өте бұрын Тайманг хан найманның ұлы көп және олар Имил, Қиалық және Күшлік Қашғарда хан болған. Ол Бесбалықта да сергелдеңде жүр. Кез Шыңғыс ханнан қашып, Қашғарды келген адам оларға опық жегізіп, гурхан қарақытайдың итаршысынан ренжітіп жүр. Егер рұқсат болса, қайтарып алды. Ал гурхан қарақытай солардың басын қоссам және сол бұдан бұрын Қашғарды Афрасияб қауымның көмегімен сізге жәрдем руының итаршыларынан тартып көрсетем деймін. Әрі жарлықтарын алған болатын. Сол заманда осы мүлт жібермей орындаймын, одан рудан шыққан Сұлтан Осман бас тарту да мүмкін емес. Ишарат Самарқан және Мауараннәһрдың етсе, болғаны ол бұйрықтарды көп бөлігіне патшалық етті. Оның орындаймын\" деді. /202/Осы әдіс- Харезмшаһпен арасында болған айламен гурханды қанаттарды. оқиғалар барлық тарихи кітаптарда Кейін одан сыйлық алып, \"Күшлік баяндалып жазылған. /201/ Күшліктің хан\" лақабында алған соң Күшліктің бүлігі және моғолдардың Қашғарда қарсы шыққан даңқы садақтан билік құруын мен тұтастай \"Тарих-е атылған оқтай зулап Имил мен жаһангошайдан\" келтірдім. Қиалық шекарасына келіп жетті. 41 – әңгіме. Оған бұрынырақта Шыңғыс ханның айбатты даңқынан қашып Күшлік және Тоқтаған кеткен макрит (мергіт) әмірлерінің ахуалы жайында бірі Тоқтағанда қосылды. «ТАРИХ-И ЖАҺАНГУШАЙДАН» Күшліктің өз топтары да жер- ҮЗІНДІ. жерден жиналды. Содан ол елді мекенге шабуыл жасап тонау, Шыңғыс хан шығыс елдерін өз қарақшылық әрекетке кірісті. Олар ана жер, мына жерден тиіп қашып, қарамағына алған кезде Күшлік барымта жасай жүріп, көбейіп, малдың да әскердің де саны артып, ибн Тайманг хан найман Бесбалық іргеленді. Содан гурханға да тап беріп, оның қалалар мен аймақтарын жолымен қашып гурхан иелігі (Кужа) шауып, тонап, қайта оралып тұратын. уәлаятының шекарасына жетті. Сұлтан Мұхаммед Хорезмшаһтың жеңісін есітіп, оған елшілерін бірінен Содан тау-тасты аралап, ауқатсыз, соң бірін жіберіп, Сұлтан Мұхаммед харезмшаһ батыс жағынан гурханға күйсіз сергелдеңге түсіп жүргенде шабуыл жасаса, ал өзі Күшлік шығыс жағынан шауып, гурханды онымен бірге қосшы болып келген екі жақтан қысып жоямыз деп өтініш айтты. Егер Сұлтан Мұхаммед адамдарда бытырап, әр қайсысы харезмшаһ оны гурханды күйретуде Күшліктен бұрын өзін көрсете бас басымен жан-жаққа тарап кетті. білсе, онда гурханды күйретуде Күшліктен бұрын өзін көрсете білсе, Кейбіреулерінің айтуына қарағанда, онда қарауындағы Алмалық, Хотан гурхан әскерінің бір тобы оны ұстап 267 алып, гурханның алдына алып барған дейді. Тағы бір аңызда, ол гурханға өз аяғымен барған. Әйтеуір біраз уақыт гурханның қызметінде болып, аялдаған. Сұлтан Мұхаммед харезмшаһ, гурханға қарсы шыққанда шығыс жақ беттегі әмірлер

және Қашғар Сұлтан Мұхаммед қалғанын өртеп жіберетін. Осындай харезмшаһтікі болсын. Егер де үш-төрт рет әскер келіп күткен соң Күшлік қарақытайды бұрынырақ астық та түгесілді. Жұт басталды. жойса, онда оған Фәнакетке дейінгі Содан олар шарасыздан оның үкіміне жер тиесілі болсын деп осыған мойынсұнды. Күшлік әскері сол тоқтасын, келісті. Олардың кеңесінен жерге келді. Қожайындары бар әрбір соң шаң көкке көтеріліп, келісімге сай үйлерге әскерлер түнейтін. Ымырт екі жақтан әскер қарақытайға жүріп үйіріле қорлық, зорлық-зомбылық, кетті. Күшлік алға шығып, гурхан бұзақылық етек алатын. Дінсіз, пұтқа әскері қашықта болса да қырғынға табынушылар ойларына келгендерін ұшыратты, және оның Өзкенттегі істейтін. Ешкімнің оған қарсы тұруға қазыналарын тонады. Ол жерден шамасы жоқ еді. шығып, Баласағұнға бет алды. /203/ Гурхан сонда болатын, Жинужде Ол жерден Күшлік Хотанға кетті де соғыс болды. Күшлік жеңілді һәм Хотанды басып алды. Одан кейін бұл оның әскерінің көбі тұтқынға түсті. аймақтың тұрғындарын Мұхаммед Күшлік кері оралып, өз әскерін қайта дінінен шығуды бұйырды. Не жасақтауға кірісті. Сұлтан Мұхаммед христиан, не пұтқа табынушылықты харезмшаһпен шайқастан соң – екеуінің бірін қабылдасын немесе гурхан өзіне оралғанын, бағынышты олар нәсари (христиан) қытай киімін уәлаяттарға жөнсіздік жасап, оның кисін деді. /204/Адамдар қытай әскері де өз жеріне қайтқанын естіген киімін яғни буддизмді таңдады. соң Күшлік жасақталған әскермен Алла Тағала Құранда: <Еріктен тыс, жарқылдаған найзағайдай ойнап лажсыз, тіршіліктеріңді сақтап қалу үстінен төнді. Ұрыс басталып, үшін жесеңдер, оған кінә жоқ. Бұған гурханның әскері мен мүлкін тартып да Алланың кешірімі мен мейірімі алып, бір қызын өзіне тисін деп мол>(сүре-2, аят-174),-деп бұйырған. талап қойды. Найман тайпасының Азаншының азанын тоқтатып, көбі христиан болатын. Ол қызды мұсылман мен мүміннің бір Аллаға христиандықтан бас тартып, пұтқа сенушілігіне бөгет жасап, мешітті табынуға мәжбүр етті. жауып, медреселерді құлдыратып, жойып тынды. Күшлік қарақытай өлкелерінде мықтап орныққан соң, бірнеше рет Бірде Күшлік Хотанда, далада, гурханмен соғысты. Бірнеше рет белгілі имамдарды шақырып, олар­ ол Жамбалыққа дейін барды. Ең мен айтыса бастады. Имамдардан соңында оны аңдаусызда аң аулап имам Алааддин Мұхаммед әл- жүрген жерінен ұстап, өлтіреді. Хотани сұрақ беріп, берілген сұраққа жауап қайырды. Ол өз Қашғар мен Хотан басшылары парызын атқарып болғаннан кейін да қарсылық жасап, бүлік шығарды. оны медресенің есігіне дарға асты. Гурхан Қашғар ханының ұлын Ол жайында кейінірек баяндалады. тұтқында ұстап отырған еді. Ал Осыдан соң мұсылмандық жұмыс­ Күшлік оны түрмеден босатып, тар күрт төмендеп, тіпті тоқтады. қайтадан Қашғарға жіберді. Ал Әрі патшаның атына, Алланың әмірлер қулық жасап, ол қалаға пенделеріне зұлымдық пен бұзақылық кірмей тұрып, қапысын тауып, оны жасалып жатты. Адамдардың бәрі қақпаның алдында өлтірді. Астық көкке қол жайып, дұға етті. Дұғалары пісіп, егін орыла бастағанда Күшлік қабыл алынып, ниеті орындалды. ол жаққа әскер тұруға жіберетін. Олар жейтінін жеп, астықтың Шыңғыс хан мемлекеттерді жаулап алуға бет алған кезде Күшліктың 268

жөнсіз бұзақылығына тойтарыс беру да жүріп отырып, сөйтіп Бадахшан үшін бір топ нояндарды жіберді. Сол маңайына да жетті. /205/Ол Вәрарәни уақытта Күшлік Қашғарда болатын, шатқалындағы Сары-Шопан жеткен­ қашғар дамдарының айтуынша де сорына орай жолдан адасты. Одан нояндар жеткен кезде ол соғысуға сап әрі бір таудың шатқалына тірелді. түзеп үлгерген жоқ-тын. Сондықтан Бір топ бадахшандық аңшылар сол ол алды-артына қарамай қашты. маңайда тауда аң аулап жүрген. Олар Бірінен соң бірі топ-топ болып жеткен қашқындарды көріп, солар жаққа бет моғолдар жұрттан Күшліктен басқа алды. Екінші жақтан моғолдар келіп ештеңе талап етпеді. Әрі барған жетті. Шатқал тар болғандықтан жерінің барлығында азан шақырып, өту қиын еді. Моғолдар аңшыларға намаз оқуға, әркім өз әдет-ғұрпына былай деді: \"Анау топ бізден орай өмір сүріп, өз дінін ұстануға қашқан Күшлік пен оның нөкерлері. рұқсат беріп жар салды. Егер Күшлікті біздің қолымызға ұстап берсеңдер, онда сіздермен Күшлік хан жеңіліп қашқан соң, қалада тұрып жатқан және жұмысымыз болмайды\", - деді. мұсылмандар үйіне орналасқан оның Әлгі аңшылар Күшліктың тобын адамдары бір сәтте-ақ топыраққа сіңіп кеткен сынаптай жоқ болды. қоршап, тұтқындады, оларды моғол­ Моғол әскері Күшліктың ізіне түсті. дарға тапсырды. Олар оның басын Әр жерге ол тоқтап, әскер жақындап кесіп, өздерімен алып кетті. Бадах­ қалғанда құтырған иттей болып, тағы шандықтар көп олжамен – гауһар тас, маржанмен үйлеріне оралды. 269

Бір нәрсе айдан анық: кімде-кім батылы жетпестігіне нық сенімді еді, ислам діні мен Мұхаммедтің заңына, жолына кедергі жасап, шабуылдаса, алда-алда әлдекім сөйлейтін болса, ешқашан жеңіске жетпеген, ал оның дәстүрін сақтап жолын қуған онда оның қаһарлы жүзінен төнген адамның күн сайын берекесі артқан. қорқыныштан қашқақтап, сақтанып Жаққан шамын Алланың өшірем деп үрлеме, әрі шиеленіс отын өршітіп алмай, Өртенеді сақалың – иекке өскен бір көде. керісінше жалғанды мақұлдап, 42 – тарау. шындықты қаралап әрі ақиқатты ИМАМ АЛААДДИН МҰХАММЕД жоққа шығарады деген ойда болды. ХОТАНИДІҢ КҮШЛІКТІҢ Сол қауымнан табысты шейх, хаққа ҚОЛЫНАН ШАҺИД БОЛУЫ. «ТАРИХ-И ЖАҺАНГОШАЙДАН» жақ имам Алааддин Мұхаммед әл- ҮЗІНДІ Хотани <Қабіріне Алланың нұры Күшлік Қашғар мен Хотанды жаусын әрі сыйы көп болсын> алған соң христиан дінінен пұтқа табынушылыққа көшіп, елге де соны орнынан тұрып, Күшліктың жанына міндетті етті. Олар ханафиттердің таза дінін кәпірлікке айырбастауға келіп отырды. Ақиқатты айтуға бел мәжбүр етті. Һәм тура жолдың нұрлы сәулесін күпірліктің үрейіне буды. Діндер жайлы айтыс басталды. ауыстырып, рақымды Аллаға бас июдің орнына қарғыс атқыр сайтанға Күшліктың даусы қатты шыға мойынсұндырды. Бұған халық келіспеді. Содан күшпен қорқытып, бастады. Алайда имам Күшлікке оларға нәсари киімі мен бас киімін кигізді. Азан шақыру мен намаз оқу, назар аудармай нақты әңгімелер тәкбир салу тоқтады. /206// келтіріп отырды. Оның болмасын Сол кезеңде зорлық пен үстемдік жасап, күш көрсете отырып, жоқ деп есептеді. Хақ – нақақтыққа, Мұхаммед діні имамдары мен Алланың жолында жүргендерге өз ғалым – надандыққа үстем болды. дінінің артықшылығына күштеп көздерін жеткізу үшін барлық Бақытты азап шегуші имам Күшлікты ғалымдар мен лайықты адамдар сахараға шықсын деп, қалада айтыста жеңілуге мәжбүр етті. хабарласын деп әмір етті. Үш мыңнан астам имам жиналып, оның алдына Хақ пен нақақ, ерегес пен келді. Ол бұларға қарап: \"Бұлардың ішінде дін мен шариғатқа қатысты қараңдық, ұят бәрі оның пасықтық айтыса алатын кім бар? Сөзден қайтпай, жазадан қорқып үнсіз мінез-құлқы мен сөзінен көрінді. қалмасын\", - деді. Өзі ешкімнің де өзіне қарсы келуіне, дәлелдерін айтуға Батылсыздықтан ыза-оты лаулады. 270 Сөзі шорқақтап, тілі күрмелді. Сандырақтап, бейпіл ауыздыққа салынды, лайықсыз сөздерді тілге тиек етті. Осы бағытпен ол біраз сөйледі. Шындықты айту және қатені көрсетуден тайынбай діни керітартпалыққа төзе алмай әрі мына жағдайға көз жұма алмай, имам айтты: \"Аузыңа құм құйылсын, әй діннің жауы, қарғыс атқан Күшлік\"./207/ Мұндай ірі сөз тәкаппар кәпірдің құлағына жеткенде, күнәкар кәпір оны ұстауға әмір етті. Осылайша “Ислам дінінен қайтсын, күпірді мойындап діннен бас тартсын ”, - деп мәжбүрледі. <О, бұл ескерту – тым ұзақ екен>. Жаудың істері-мысра: Алланың нұры жауатын мекен болмасын. Дию үйінде имамды бірнеше тәулік жалаңаш, байлауда, аш һәм шөл күйінде ұстап тамақ,

ғұмырлық азықтан мақрұм етті. Тәуһид пен шейіттік сөзін айтып, халайыққа: «Дін топырақтан \"Егер де сіз бермесеңіз, мен тұратын бұл өтпелі дүниенің желіне жойылмайды. Иманды мәңгілікке өзі Алланың дастарқанына қонақ болып, өзін тозақ отына кіріптар етпейді. Бақиді паниға ауыстырар нағыз түнеймін, және осы Мұхаммед суайт және кәдімгідей айыпты адам болу керек. Бұл дүниенің алуан түсті сүннетінде жүрген имам Салеһ қызығы сәбилердің ойыншығындай ана дүниенің нығметі мен рахатына пайғамбар сияқты өз қуанышы ауысып кетеді»,-деп насихат айтты. Алла тағала айтады: <Бұл сәмудке кіріптер болғандай және дүниедегі тіршілік – тек ойыншық, (қоздырмалы) қызық екен. Тақуалар Жақыптың қан жылап көрген үшін ақырет күні артық. Осыны түсінбек керек>1. Сөйтіп, хаққа Жоржыс тауқыметтті бастан жанын тапсырды. Жалған дүниенің зынданнан – жұмаққа, ақыреттің кешірді. пайғамбар (с.ғ.с.) айтқан: ниғметіне жетті. Төменгі мекеннен көкке, жоғары мекенге жол \"Азап пайғамбарлар үшін, сонан тартты. соң әулиелер үшін, одан кейін Жары жетті жарына, досы жетті өрісі жоғары болғандар үшін\", сол досына, үшін Аййубтың сабырлы ләзім. Не Жөн-жосық бар өмірде, бекерге сен Жүсіптің құдық қамауында шеккен шошыма. тауқыметінің шыдамдылықта Арманынның мойнына артып қойған ынтасы керек. Шынайы ғашық адам, білегін, махаббат шәрбәтін ішкенде тауқымет Пәлекеттің оғынан өлер кейде түлегің. уына тап болғанда оны жаңа бір Осы оқиғадан соң көп ұзамай моғол әскерін оның басына жіберіп, кезеккен бақ деп ғанибет деу керек, дүииедегі жексұрын, жиіркенішті, қара пейілді мінезінің сазайын шексіз дәулеттеп санау керек. мысра: тартқызады. Һәм ақырет азабына душар болған олар, нәубат күйге Сен ұсынған нәрсенің бәрі дәрмен оралғандар болады\". Бұл жерге дейін \"Тарих-и жаһангошайдан\" жаныма, шипа берсе де дерт берсе үзінді келтірілді. де. Қашғар уәлаятын Шыңғыс хан жаулап алды. Шыңғыс ханның Сүйікті жанымнан жан дүниеме көңілі Иран мен Тұранды және бар әлемді жаулап алу жорығын іңгәрлік жетер те қана, мысра: аяқтаған соң тыныштанып, ата жұртына қайта оралып, барлық \"Алтындай, сұңғақ бойлы жардың басып алған жерлердің төрт ұлына бқліп берді. \"Мәжмә әт-тәуәрихта\" қолынан уды ішуге болар\". – Рашиди толық баяндаған, /209/ ал Тәттілік талғамы, шекердей 1 (6-сүре, 32-аят) тәттілікті сезу үшін төзімділік пен 271 сабырдың тауқыметінен табу керек. Нұрлы жүрек егерде нұр кенінен нұр талап етсе, сәт сайын иманға сенімі арта түседі. Ондай міндет үшін көретін азабы мол болып, жалғаса берсе де шыдағаны оған татиді. Досқа қауышуға тауқымет көрерсің, сонда тікен мен гүл бірге бола аларын көрерсің, өзіңді тәрк ет, сонда жарға қол жеткізерсің, осындай істер қаупімен бірге жүрер білерсің. /208/ Істің соңы сол адасқан қауымның айналасына барып тірелген соң әр түрлі жалған уәде беріліп, байбалам жасап әрі жазалау да орындалады. Сондықтан имамның іші мен сырты бірдей иманға берік, зерделі түрде құп алғандықтан оны өзі Хотанда салған медресесіне төрттеп шегеледі.

\"Гозида\" тарихында барлық Хәзәр қиып, қалмақ жеріне өтеді. Ол жағын қалмақтардан басқа ешкім һәм Қыпшақ даласын түгелдей, бір де көрмеген әрі білмейді. /210/ Ал кейбір көрді-ау деген кісілерден жағы Рұм мен мұхитпен екінші бір мен сол жерді анықтап сұрадым. Алайда олардың баяндауына көңілім жағы Мауарннәһр және Моғолстан толмағандықтан, ол жер туралы жазбадым. Моғолстан жайында алда шекарасымен шектесетін аумақты баяндалады. - үлкен ұлы Жошы ханға берді. Шаш орналасқан жер мен Тұрфанның арасы үш айлық жол. Моғолстанды толық, Қара Қытайды, Қашғардың батыс жағында да созылған тау бар. Моғолстан таулары Түркістан мен Мауараннәһды осы таудан басталып, тарам-тарам болып кетеді. Бұл таулар солтүстіктен Шағатай ханға берді. Хытайды оңтүстікке қарай созылып жатыр. Мен сол таулармен алты ай бойы жүріп, толықтай Төлеге берді. Өзінің ата бірақ аяғына дейін жете алмадым. Бұл жөнінде алда Тибет туралы мекені негізгі орда Қарақорым мен баяндағанда айтылады. Бұл таулардан да өзендер батыстан шығысқа қарай Қалмақты Үгедейге тапсырды. ағады. Осы өзендердің арқасында Қашғар уәлаяты гүлденіп тұр. Әскер мен әмірлерді де ол тағы Хотан, Жаркент, Қашғар осылай бөліп берді. Сол бөлінген уәлаяттары түгелдей осы таулардың етегінде орналасқан. Қашғар мен үлесте дулат тайпасы Шағатай Хотанның шығыс және оңтүстігінде шөл дала бар. Сол далада сусымалы ханның үлесіне тиді. Шағатай хан құм, шексіз тоғайлар, сортаң жерден басқа түк жоқ. Ежелден дулатға Маңлай Сүбені тапсырды. осы жерде үлкен қалалар болған. Соның ішінде екі ірі қала Луб және Маңлай Сүбе - \"күнгей жақ\" деген Катак қалалардың аты қалған. Ал басқа қалалардың аттары да, ізі де мағынаны білдірді. Маңлай Сүбе бір қалмай бәрі құм астында қалған. Сол жақта жабайы түйе аулайтын кейбір жағы Шашпен, екінші жағы Шалыш, аңшылар айтады: «Кейбір қаланың биік қамалы, мұнаралары, мешіт, бір шеті Ыстықкөл және бір тарапы медреселері құм астынан аршылып көрініп қалатын, біршама уақыт Сары ұйғырмен шектеседі. Осы өткеннен қарасаң, олардың ізін де таба алмайсың. Өйткені қайта құм қоршалған төрт тараптың ортасында басып қалатын. Қазіргі кезде бұл қалалардан осылайша аты да ізі де Қашғар мен Хотан орналасқан. Дулат қалмаған.» арасынан бірінші болып, аталған Қашғар мен Хотанның гүлденген жерлері таудың батыс етегінде өлкеге иелік еткен Байдаған болған. ұзына бойы орналасқан. Қашғарға шектескн Артуж уәлаятынан Әмір Байдағаннан ұрпақтан ұрпаққа, ғасырдан ғасырға, перзенттен перзентке мұра болып, айтылғандай мырза Әбубәкірге дейін жетті. «Жам-е гитинәмай» (Әлем шарайнасы) шығармасында: «Қашғар түркілердің ең ірі қалаларының бірі еді». Сол кітапта бірнеше мәлімет Қашғар туралы берген. Бірақ қазір олардан ешқандай із де қалмаған. Мәселен кітапта: «Кашғардан бар жерге апарылатын тауарлардың ішінде ақ тиін мен ақ тышқан, қазіргі кезде ол жерде мүлдем жоқ»,-деп берген мәлімет соған дәлел. Қашғардың географиялық орны былай: Қашғар солтүстігінде Моғолстан тауларымен шектеседі, бұл таулар батыстан шығысқа қарай созылып жатыр, әрі ол таулардан өзендер оңтүстікке қарай ағады. Сол таулардың бір жағы Шаштан басталса, екінші жағы Тұрфанды 272

Хотанның шекарасына дейін Керйа кетушілер осы бекетті пайдаланады. мен Шыра бір айлық жол. Алайда Келесі бекет – Қызыл деп аталады. таудың батысынан шығысына қарай Ол жердің суы кермек болғандықтан, ел қонған жерлермен тездетіп жүріп кісілер аса қажет болмаса отырса, бір-екі күнде ол аймақтан тоқтамайтын. Бұл бекет Йанги Хисар өтіп кетуге болады. Әлгі аталған мен Жаркенттің арасында жатыр. таудан /211/ ағып жатқан сумен Қызылдан Көк керуен сарайына егістік жерлер суарылады. Сондай шейін шамамен он фәрсәх. Көк өзеннің бірі – Тимен өзені. Бұл керуен сарайынан Рабатшы деп өзен Қашғар мен Ферғана арасында аталатын Жаркент шетіне шейін орналасқан таудан бастау алады. Бұл қашықтық шамамен жеті шариғаттық өзен Қашғардың ескі қамалының фәрсәх болады. Рабатшыдан Қара ортасынан өтетін. Ол қамалды мырза Шанаққа дейін аталған бекеттерден Әбубәкір ойраңдап әрі осы өзеннің басқа ел қоныстанған мекен онша жағалауына, жоғарыда айтқан көп емес. қамалды салған болатын. Қашғардың бірнеше уәлаяты осы өзеннің суымен Жаркент ежелден үлкен қала /212/ жерін суаратын. Екінші өзен Қара болған. Ал ескі қаланың орнын Мырза Тазғұн деп аталады. Қашғар елінің Әбубәкір қаздырған. Жоғарыда тілінде «тазғұн» сөзі өзен деген баяндалғандай, осындай қазу мағына береді. Ол өзен қамалдың жұмысы көне Жаркент қаласында оңтүстік жағынан үш фәрсәх жерден жүргізілген. Ол жерден көп қазына ағып өтеді. Қашғардың көпшілік тапқан. Бірақ ол ескі қаланың аты уәлаяттары осы өзеннің суын қазіргіше Жаркент деп аталған ба, пайдаланады. Бұл өзеннен үш фәрсәх әлде басқаша ма, ол жағы мәлім емес. жерде Кусан Тазғұн деп аталатын Менің ата-бабаларымның заманында тағы да бір өзен бар. Йанги Хисар Жаркент Ианги Хисар сияқты аудан ауылы осы өзен жағасында. Суды орталығы еді. Мырза Әбубәкір бұл ауылдың халқы осы өзеннен Жаркентті астана еткен, арықтар алады. Қашғардан Йанги Хисарға жасап, су жіберген. Ел аузында көп дейін алты шариғаттық фәрсәх (12 айтылып жүрген “Мырза Әбубәкір он шақырым –ауд.). Йанги Хисардан екі мың бақ салдырған”. Оның көбісі шамамен алты фәрсәх жерде Қара Жаркент пен оған қарасты аймақтарда Шанақ деп аталатын кішкене ауыл болған. Бірақ мен соншама болған деп бар. Оның алдыңғы жағынан Шаһназ ойламаймын. Мырза Әбубәкір қамал өзені ағып өтеді және бірнеше елді да салған. Қамалдарының ең биік мекен осы өзеннің суын пайдаланады. жері отыз шариғаттық кез (гәз) болды. Шаһназ таудың батыс жағында Қамалдың ішкі аумағы шамамен жүз орналасқан шатқал. жатқан таулы кезден (гәздай) терең орналасқан, алқап. Қашғардан Бадахшанға алып екі жағына бір-біріне жақындатып баратын жол осы шатқалдан өтеді. тұрған мұнара салдырды. Егер де Қара Шанақтан Гүлбонға дейін бес біреу қақпаға жақындайтын болса, фәрсәх аралығында келіп-кетушілер әлгі екі мұнараның жанынан өтуіне аялдайтын бір керуен сарай бар. тура келетін. Егер жау қамалға кірер Одан әрі тағы бір ханқаһ бар, оны болса, оларға алды-артынан, оң- Кос Күмбез деп атайды, жақсы бекет, солынан оқ пен тас жаудыратын. бұл өңір Шаһназ суын пайдаланады. Мұндай бекініс сирек кездеседі. Егістік жер мен бау-бақша бар. Бұл қамалда биік ғимараттар көп Бәрі осы ханқаһқа тиесілі, келіп- салынған, оларды сипаттап жазу ұзаққа созылады. 273

Жаркенттің іргесінде шамамен мекендері осы өзен суымен егістік он бақ бар һәм биік ғимараттар жерлерін суғарады. тұрғызылған, олардың әрқайсысында орта есеппен жүз бөлме болған. Екінші бір өзен бұдан шамамен Олардың ішкі төбесі мен жеті фәрсәх қашықтықтан өтеді. текшелері алебастрмен, сылақпен, Оны Тизаб деп атайды. Уәлаяттың әшекей кірпіштермен оюланып, қалған егістігі осы өзеннің суымен нақышталған, өрнектеліп безенді­ суарылады. Жаркенттен орташа рілген. Көшелер салып, халық жүретін жүріспен үш күндік жол болатын көптеген жерлерге бір шариғаттық, қашықтықтағы барлық елді мекендер не жарты шариғаттық фәрсәх мен ауылдар абаттандырылған, егісі қашықтыққа созылатын ақ теректер жайнаған. Оның ең шеткісі Лахук ектірген. Қаланың қай жерінде барса (Лахун) деп аталады. Сол жерден да адамдар ақ теректердің саясында Хотанға дейін асықпай жүргенге жүретін. Көшелердің көпшілігінде он күндік жол. Осы он күндік ағаштардың жанынан арықтардан су жолдың бойында бекеттерден басқа, ағып жататын./213/ көріктендірілген ел қоныстанған мекен жоқ. Жаркенттің ағын сулары әлемдегі ең таза су болып есептеледі. Ғалымдар Хотанда Қара-Қас және Өрнек Қас суын қалай сипаттаған болса, бәрі дұрыс. Тибет таурларының қары атты өзен бар, осы екі өзенде ақық мен мұзынан бастау алып, бір айлық тасы ұшырасады. Әлемде бұл жерден жолды, оңтүстік бағыттан солтүстікке басқа ешбір жерде ақық кездеспейді. қарай тас пен құм шағылдың үстімен Ел осы екі өзеннің суын Жаркенттің қатты жылдамдықпен ағып өтеді. өзендерінің суынан артық санайды. Қашғар тауының етегіндегі Сары /214/ Бірақ мен сол екі өзеннің көл уәлаятына жеткен кезде екпіні суын Жаркент өзендерінің суымен күшейіп, тасқа тиіп, шашырап, салыстырғанымда еш артықшылығын шығысқа қарай жеті күндік жолды таба алмадым. басып өтеді де жазыққа шығады. Осы жерден екі күндік жолды тастардың Хотән әлемнің әйгілі қалаларының үстімен өте қатты жылдамдықпен бірі. Бірақ қазіргі заманда ақық ағып Жаркенттің арнасына барып тасынан басқа тілге тиек етіп, қосылады. Жаркенттің арнасында тас жазатұғындай түк қалмаған. Бір азаяды да су ағыны әлгі қарқынынан ғажабы Хотәнда ешқашан құғын бірден бәсеңси түседі. Бұл өзеннің болмаған. Әлде бірде бола қалса, бір ғажабы ерте көктемде суының оны жаман ырымға балаған. Халық тартылып тайызданатыны соншалық, болып жиналып, әлгі құзғынды өзеннің кейбір жерінен бір тастан шығарып салады екен. екінші тасқа аяқ қосып, өте шығуға болады. Ал шілде айында су тасып, кейбір жерде ені бір шариғаттық миль шамасында жайылады. Тереңдігі еш бір жерде он гәзден кем болмайды. (миль-... гәз-104 см тең, ауд) Бұл өзенде ақық тас бар, оны жұрт \"сәнг-е иәшб\"(ақық тас) деп атайды. Уәлаяттың көпшілік бөлігі мен Жаркенттің ел қоныстанған 274

Хотәнда тарихи кітаптарда аты кісілерден сұрап білгені ол жағы жазылған имам Алааддин Мұхаммед белгісіз. Екінші бір зират Дава хан Хотәнидың қабірінің қайда жатқанын, патшаның мазары. Ол жайында тіпті атын да ешкім білмейді. Ол шырақшылардан ештеңе естіген жерде мазарлар көп, ал кімдікі екені емеспін. Бір күні әзірет Шиһабеддин белгісіз. Бұл мазарларға қатысты Қожа Хавәнд Маһмұд осы мазардың айтылып жүрген ел аузындағы жанынан өтіп бара жатып маған аңыздарды тарихи кітаптармен былай: «Бұл кісінің адам тартатын салыстырсақ ақиқаттылығы, мәселен, өте керемет қасиеті бар. Осы жерден аңыз бойынша шәһид болған имам өткен сайын жан-дүнием қатты Зейже, имам Жафар Садық <Алла толқиды”,- деді. Бейіттің үстіне биік оларға риза болсын>, тағы да бір ғимарат салынған, оның сыртын топ басқа сахабалар туралы аңыз саз балшықпен сылаған, әр түрлі теріске шығарылады. Бұл әңгіменің нақыштар мен жазуларға толы. Мен дұрыс еместігі айдан анық. Дегенмен бірнеше рет сол ғимаратты айналып осындай атпен пайғамбардың ізін жүріп, жазуларын оқуға ынталасам қуушы шәкірттері келіп, бұл жерде да оқи алмадым. Өйткені жазудың шейіт болуы ықтимал. Өйткені көбі куфи жазу түрімен жазылса Қашғар ислам дінін қабылдағанға да, ол қазір қолданылып жүрген дейін Қашғарға пайғамбардың жолын куфи жазуы емес еді. Ғимараттың қуушылар келіп ғазауат жүргізген. жекелеген бөлігі сулс жазу түрімен жазылғанымен оны оқу мүмкін Бір таңқаларлық жағдай – қабірдің болмады. Оған таяу жерде бір үстін жел кейде суырып, аршып күмбез бар. Сол күмбездің төбесі тастайды, сондайда дін үшін шейіт түркі жазуымен жазылған. Жазудың болғандардың мәйіті көрініп қалады. көбі өшіп қалса да 656 һижри Қараған адамға олардың денесінің еш қәмәри(1258милади ж.) деген жазуы өзгермеген, сол қалпында жатқаны анық көрінеді де ал қалғандары байқалады. Денедегі жарақаттың ізі көмескі, оқуға келмейді. Бұл дата – һәм тіпті жарақаттың бетінде кеуіп Дава ханның Даваш хан лақабымен қалған қан айқын көрінеді. Егер мәшһүр болып жүрген жылға жақын біреу осы мазарға зиярат етіп өтсе, келеді. Менің ойымша бұл сол – осындай жайттарға куә болады. Дава ханның мазары болуы керек. Бұлай деп айтуыма бірнеше дәлелім Бірақ Жаркент мазарлары жайлы, бар. Бірінші сол жылдары билік онда жерленгендер туралы ешбір еткен Дава хан есімді басқа патша тарихи кітаптарда жазылмаған. Ол болған емес. «Дава хан» есімінің өзі жердің елінің сенімі бойынша мұнда бұл шейх немесе имам болмағанын жеті Мұхаммед жатыр деп санайды. көрсетсе керек, егер осылай болса, Олар жайында шырақшылар айтқан онда оны құрметтеушілердің қайтыс әңгімелерді жазуға болмайды. болғаннан кейін зиратының үстіне Алайда әзірет Ишанның мүриді - егде биік ғимарат тұрғызбауы мүмкін тартқан және сыйлы кісі Маулана емес. Екінші, Дава ханның әкесі Барақ Қожа Аһмедтен білуге болады. /215/ хан Бұхарада мұсылман болған. Ол Ол жайлы негізгі тарихта айтылатын Сұлтан Ғиаседдин деген лақапқа ие болады < Алла тағала қаласа>. болған. Ол дүние салғаннан соң ұлы Дава хан патша болады. /216/ Осыдан Мен сол кісіден бұл жеті Дава ханның мұсылман болғандығы Мұхаммед әулие адамдар қатарына ақиқат. Оның мұсылмандың, жатады дегенді айтқанын естігенмін. Ол бұл жөніндегі мәліметті қандай 275 кітаптан оқып білгені, яки болмаса

мақтарлық мінезіне орай, Хақ тағала Содан кейін Маулана: «Мына сүйек оны биік мәртебеге жеткізсе, ол мөлшеріндей мөлшерде кесектер таңырқаларлық жай емес. Сөйтіп бұл сындырып, бір орамалға түйіп мазар шын мәнінде әйгілі Дава хан қойыңыздар», - деді. патшанікі болса, ол Дава хан жөнінде тарихи кітаптарда жазылған. Маулана Екіге бөлінген сүйек мөлшеріндей Шарафаддин Әлі Йәздидің «Зафар кесектер сындырып, бұйрық наме» кітабының алғы сөзінде былай орындалды. Одан кейін кесектерді делінген: «Дава хан ибн Барақ хан санады. Алпыс бөлшек кесек болды. ибн Қара су ибн Мамка ибн Шағатай Сонда Маулана айтты. «Бұл сүйектің ибн Шыңғыс хан бақытты, мәртебелі иесі қазіргі уақыттың адамымен патша болған. Және әлемге жүргізер салыстырғанда алпыс есе үлкен патша тағына, бақыт тәжіне лайықты болып шықты». Бұл бір таңқаларлық адам еді». Өлең: ғажап оқиғаның бірі еді. Патша еді ол ақылды, Қашғар мазарларына қатысты айтқанда, олардың ең біріншісі – парасаттышынайы, Сатұқ Бағра хандікі, ол Афрасиаб әулетінен шыққан, Жүсіп Қадыр Тәжіне сай бастағы, тағына да лайық. ханның және Сұлтан Илак Мазидың атасы саналады. Ол түркілердің Қандай жақсы халыққа ұрлық-қарлық ішінен ең алғаш мұсылман болған кісі. Сатуқ туралы –түркілер арасында жоқ шағы, алғаш мұсылман болған деген әңгіме бар. Дәруіштерден: оның аруағына Міне осындай болатын ол әкелген сиыну үлкен құт-береке береді дегенін естідім. Басқа да мазарлар көптеп патшалық. табылады. Олар жайында кітаптарда, аңыз-әңгімелерде өте жақсы Ол Қара шар ноян берлас руына айтылады. Олардың ішінде Үсейін жататын Еліңіз ноян ибн әмір Пәһл Фәзыл Қожа, Құтб-е Аләм, Шейх ибн Нисунмен жасалған бұрыңғы Һежари, Шейх Әбиб, Факиһ Әбібәкір келісім шартты құптап, ата-баба тағы басқалар бар. Үсейін Фәзыл жолын ұстанды. Отыз жыл бойы Қожаның зиратының таңғажайып бақытты әмірлік жүргізді. Еліңіз қоршауы бар, оны «мүфтилер ноянның парасаты және игілікті қоршауы» – дейді. Онда зират бар. істерінің арқасында Шағатай ұлысы Сол әулиенің қарсы жағынан тесік гүлденді, әрбір адамның тілегі қалдырылған, сол тесіктен қараған орындалды. Өлең: адамға оның келбеті көрінеді. Қашғар ғұламалары бір шешуі қиын Айтқаны оның елінің көңіліне қонатын, мәселе туған кезде, оны жазып қабірге қойып кетіп, келесі күніі Не десе де кезінде қалағаны болатын. келіп мәселенің жауабын алатынын айтады. Бұл талай тәжірибеден өткен Ақыр соңында ақтық демін алып, іс, бірақ оның шындығына мен кепіл дүниеден озды. Бұл жерге дейін бола алмаймын. «Зафар намеден» келтірілді. Қашғар мен Хотәнның елі төрт Жаркент қамалының ішінде топқа бөлінеді: біріншісі «төмен» сарайға жақын Ғәнжажи Ата мазары деп аталады, /218/ бұл қара тобырлар бар. Сол жерде адамның екіге бөлінген деген мағына береді, ханның үлкен жілік сүйегі жататын. Мен оны қарамағында болып, жыл сайын көрген сайын таң қалатынмын. /217/ Оны Мауараннәһрлық Маулана Шаһ Сейіт ғашық деген білгір, тақуа кісіге көрсеттім. Ол да таң қалып: «Өлшеп көрейік», - деді. Сөйтті де ол қазіргі заманғы адамның жілік сүйегін әкелуді бұйырды... Сүйек әкелінді. 276

алым-салық төлеп тұрады. Екіншісі суы өте керемет, Гераттың гүлі мен «қосын» деп аталады, ол «әскер» гүл суындай еді. Өзге уәлаяттың дегенді білдіреді, олар түгелдей жемістерімен салыстырғанда бұл менің ата-бабаларыма бағынышты жердің артықшылығы көбірек те болды. Келесі - «аймақ» деп аталады, кемшілігі азырақ болып келеді. Қыс олар кірістерді астық, мата басқа мезгілінде күннің суықтығы орташа да заттай түрінде алып отырды. температурадан жоғары болса һәм Менің ата-бабаларым да осы топқа жаздың ыстығы да қоңыржай болады. жататын. Төртінші топқа шариғат Ауа райы қолайлы. Осы жерде шеніндегі басқарушылар кіреді, олар дәрігерлердің пікірінше жемістерін қайырымдылық істерді басқарды. тамақтан бұрын, аш қарынға не Қайырымдылық шаралардың көбі тамақтан кейін жейтін болса, зиянды менің ата-бабаларымның үлесінде саналатын мәуелердің өзі Қашғардың болды, олардың бәрін бұл жерде жұмсақ ауа райының арқасында адам тәптіштеп айтып жатудың қажеті денсаулығына ешбір зияны болмайды бола қоймас. екен. Бұл уәлаятта осы жерге тән Маусым, шілде айлары кезінде бірнеше бағалы заттар бар. Соның (маусымның соңғы жиырма күні, бірі - ақық тасы, ол Хотән және шілденің алғашқы он күні, - ауд.) Жаркент өзендерінде ғана кездеседі, Қашғар уәлаятының көп жерінде әлемнің өзге жерлерінде көрінбеген. жемістерді сату әдеті жоқ һәм Екіншісі – тағы түйелер, егер оны біреудің жеміс жинауына бөгет жарақаттамай ұстап алатын болса, үй жасамайды, керісінше алғысы келген түйелеріндей қолға үйреніп, жұмыс кез келген адам алсын деп жемістерді істейді. Тағы түйелер Хотәнның жол бойына тізіп қояды. оңтүстігі мен шығыс жағындағы далада кездеседі. Үшіншіден сол Дегенмен, бұл мекеннің уәлаяттың тауларында жабайы қодас кемшіліктері де жоқ емес. Мәселен, мекендейді, ол өте ірі. Бұл жануар аса ауа райы қанша жақсы болса да, айбарлы да сұсты әрі қауіпті. Егер шаң және құмды дауыл тұрып, оған адам кездейсоқ бетпе-бет келіп күшті жел соғып, тозаң көтеріліп қалса, сүзуі, тебуі, таптап, жалауы жатады. Үндістанда да дәл осындай мүмкін. Мен Тибеттен Бадахшанға жағдай болса, Қашғарда одан да бара жатқанмын; ол жөнінде алда көбірек болып тұрады. Егіншіліктің баяндалады. машақаты көп, өнімі аз болады. Сол себептен Қашғарда уәлаят Бір жиырма бір кісі едік. Жолда бір астығының аздығынан әскерді қодасты өлтірдік. Оның ішек-қарнын қамтамасыз ету мүмкін емес. Алайда төрт кісі әрең суырып шығарды. Қашғар Қыпшақ даласы, қалмақ Жауырынын бір адамның көтеруге және Моғолстанмен салыстырғанда еш шамасы келмеді. Жиырма бір қалаға көбірек ұқсайтын. Дегенмен адам етін азық үшін алды, соның астық аз алынатындықтан, әскерді өзінде үштен екі бөлігі қалып қойды. азық-түлікпен қамтамасыз ете алмайтындықтан ол далаға ұқсайтын. Төртінші ерекшелігі жеміс- Қала тұрғындары Қашғарға келсе, жидектерінің көптігі. Сан түрлі ауыл деп ойлайды. Ал осында жеміс-жидектер осы уәлаятта өсетін. қаланы көрмеген ауылдықтар келсе, Жемістердің ішінде алмұрты өте оны қала деп салыстыра қарағанда жақсы /219/ болатын. Мен ондай «Әһрафтай» (жұмақ пен тозақ арасы, алмұртты басқа ешжерден кездестіре -ауд.) көрінетін. Өлең жолы: алмадым. Уәлаяттың гүлі мен гүл 277

Тозақ тұрғындарынан сұрасаң? 43 – әңгіме. –»Әһраф- ұжмақ»,-дейді. САИД ХАН ТУРАЛЫ ӘҢГІМЕНІҢ Қысқаша айтқанда, Қашғар СОҢЫНА ҚАЙТА ОРАЛУ жат жұрттықтар атының тұяғынан шеткерірек жатқандықтан ондағы Саид ханға қатысты оқиғалар кедейлердің де, байлардың да жайындағы әңгіме ханның Ферғана баспаналары бар болатын. Қанағат уәлаятынан шығып, Моғолстанға тұтқан, Алла жолын ұстаеғандарға бұл барар жолмен Қашғарға бет алған сәтін жазуға кіріскенде үзіліп қалған өңір бейбіт мекен болды. Тыныштық еді. Мырза Әбубәкір бұл жөніндегі берекесін /220/ басқа жерден олар хабарды естіген соң, Қашғар таба алмайтын-ды. Мен осындай қамалын жеті күнде тұрғызды. Мың әңгімені көптеген тариқатшылардан атты және жаяу әскерге бірнеше естідім, әрі өз көзіммен көрдім. жылға жететін азықпен қойманы Өйткені ол мекеннен шығып, басқа толтырып қойды. Йусофан атты өз жерге барар болса, ондай көпшілікті әмірін басшы етіп тағайындады. көре алмайсыз. Сол тұрғыдан алғанда Ол сондағы жұмыстарын шама- басқа жерде жүрген кезде Қашғарды шарқынша реттеп, Йанги Хисарға еске алатын. Дәл осындай құрмет тартып кетті. Ол жерде де азық-түлік сезімі бұл қалаға жеткілікті болатын. қорын жасап қамалды қорғайтын әр Осы абырой оған жеткілікті болатын. түрлі қару-жарақ және жабдықтармен қамтамасыз етті. Одан Жаркентке 278 барды. Осы жағдай аралығында Саид хан Түйін Башы (Бұл мекен әр нұсқада әр түрлі жазылып келген, сол себепті зерделеп қарап, анық- қанығына барған жөн. Ауд) деген Моғолстанның Қашғар жақ беттегі шекаралық бір мекеніне жетті. Отабсылары мен керуенін сол жерге өздерінің артынан жүріп отыруы үшін қалдырды да хан қалың қолмен ілгері жүріп кетті. Бірінші түні Мырза Түркаки деген мекенде жайғасты. Екінші күні Түшкіде түнеді. Үшінші күні Артужға жетіп, кобрәвие шейхтарының бірі Шейх Әбиб мазарына зиярат етті. Бұл шейхтың мынадай ғажайыбы бар еді. Оның көзге көрініп тұрған бір қасиеті шейх ханқасында бір қысқа ағаш тіреу болатын. Оны алып тастағанда да ханқаның төбесі құламай тұра берген. Саид хан мұны көріп, осындай кереметке ие ұлы шейхтың аруағын медет сұрады.

Келесі күні шығыс әскерінің яғни доңыз жылынан бүгінгі күнге қолбасшысы қара киген батыс дейін 920 һижри қәмәри (1514-1515 әскеріне соққы берген кезде, нұр милади) жылға дейін, яғни тағы да шапағын шашар әскер әп сәтте-ақ доңыз жылына дейін –он екі жыл, бұл әлемді /221/ жаулап алды. Өлең: аралық тынымсыз, қайшылыққа толы заман болды. Осы кезең кескілескен Күлімдеген ерке таң көкжиектен шайқас, дау-дамайға, өзара үздіксіз талас-тартысқа толы кезең болды. көрінді, Осы төрт қауымның ішінде үш қауым өзбек, шағатай, /222/ моғол Самалменен сұлу гүл сөйлесуге ерінді. бір-бірімен үнемі жауласумен келді, Өлең: Таң патшасы Шығыстан көтерген соң Дос кімін, дұшпан кімін білмен соң, байрағын, Күнде кәуап жасайтын іреп-сойып Күннің нұрын мадақтап, әнші бұлбұл бір-бірін. сайрады. Бұрын баяндалғандай, осы он Хан Артуждан жүріп кетті. Үш екі жылда халық тұрақсыз билік Борһан мекені бар еді, сонда Түйін пен сансыз төңкрістердің тақсіретін Башы өзені Қалық Қия шатқалымен бастан өткізді. Уақыттың тезіне ағатын. Хан сол жолмен жүріп шыңдалды, шайқасу мен ұрыс отырып, Үш Борһанның алдында жүргізу тәжірибесін алды, шабуыл осы судан өтуі керек еді. Сол жерде жасау жолын жақсы меңгерді. Олар бір төбе бар. Оның үстіне шығатын тәжірибе жинақтап, әскери істі жақсы болса, шамамен үш шариғат фәрсәх игерген, бір сәтте болса, әскери қашықтықта орналасқан Қашғар жұмыстарын естен шығармайтын көрініп тұратын. Төбеге Мырза әмірлер еді. Бұл білгірлік тек Әбубәкір кетікті қабырға тұрғызып, әмірлерге ғана тән емес еді, моғол оны таудың тік жерінен өзеннің тайпаларының қауымдарының ішінде жағалауындағы жарға дейін созған. пікірі мен ақыл-кеңесін тыңдап, Қақпасын да сол жерге орнатты. ден қоятын адамдар аз емес-ті. Һәм бақылаушылар сол тар өткелге Парад болған сол бір күннен есімде жайғасып, орындалуға тиіс жарлық қалғандарын қысқаша айтылады. жариялады. Әскер тәртібін қадағалау, әскер бірінен соң бірі лек-лек болып Біріншісі – дулат тайпасы болатын, келіп, осы тар өткел жолдан бір-бірлеп оның басшысы мәртебелі мырзасы өтетін. Келгендерді бақылаушылар әрі үлкені, менің немере ағам Сейіт санап, хатшылар тіркеп жазып Мұхаммед мырза еді. Ол уақытта отыратын. Отбасылардың соншама оның жасы қырық бірде болатын. көп болғандығынан оларды толық Ол осы әскердің негізін қалаушы бақылап есепке алмағанның өзінде тірегі әрі басшысы еді. Оның пікірі төрт жүз мың жеті жүз пәлендейі мен парасат-пайымы жұртқа мәлімді хатқа түсті. Сардарлар сан жағынан аз әрі ақылы және көрегенділігімен болғанымен шетінен атақты, жоғары ерекшеленетін, ой-санасы биік еді. мәртебелі әмірлер,парасат иелері, һәм Ол туралы және оның істеген істері қылыштары шыңдалған баһадүрлер жайлы бұрын баяндалды. Сейіт әрі өмір көріп, талай тәжірибеге қол Мұхаммед өз замандастары ішінде де жеткізген және қатыгез тағдырдың айрықша дараланып тұратын әрі оған зұлымдығының ащы дәмін, тауқыметі иық теңестірер ешкім болмайтын. мен өтпелі дүниенің тәтті дәмін Сол кезде төрт қауымда шын мәнінде де татқан жандар еді. Ташкенттің күйреуі кезеңінен бастап 908 һижри 279 қәмәри (1503-1503милади) жылы,

одан үстем адам болған емес. Оның Осы тізімнің ішінде жазылған қарауында екі жүз сексен адам болды. келесі адам осы жолдарды түзуші, Екінші адам немере ағамнан кейін Қарақұлақ мырза еді. Ол туралы осы әңгімені баяндаушы мен жаман жоғарыда ханның Моғолстанда бастан өткізген оқиғаларын баяндаған неме едім. Ол кезде менің ақыл кезде айтылды. Сол оқиғалар кезінде осы Қарақұлақ мырза бірде әмірлік құсым әлі қанатын қомдап, парасат шенге дейін көтерілсе, енді бірде күн көрістің өзіне қиналып, мүсәпір ұясын тастап ұша қоймаған. Өмірім халге душар болды. Кейін ханнан бөлініп, Әндіжанға /223/ кетті. Содан бозбалалық шақтың белесіне әлі өзбектердің жанында өте қиын кедейлік жағдайда тек қана мол көтеріле қойған жоқ еді. Ғұмыр тәжірибенің арқасында күн кешті. Кейін хан Әндіжанды жаулап алғанда жасым он беске қарағанда некемді ханның қызметіне қайта келген. Әйтеуір осы Қарақұлақ мырза қиып, хан Көреген атағын бергенімен батыр ер болғаны һәм терең ой иесі болғаны үшін мәшһүр болатын. Ол боз бала болғандықтан, яғни бойым уақыттың сынына әбден шыңдалған, өмірлік тәжірибесі арқасында барша өсіп жетіліп, ақыл-кәмелетке ел сенім артқан қадірлі адамдардың бірі болатын. оның қарауында жүз жетпеген еді. /224/ Сондықтан нөкері болды. мемлекеттік істерді атқаруға араласа Үшінші адам, оның бауыры Шаһ Назар мырза болатын. Ол барлық қойған жоқпын. Дегенмен де мен істерде үлкен ағасымен үзеңгілес еді. Оның нөкерлерінің саны алпыс адам мүмкіндігінше міндеттерімді болатын. орындауға тырысатынмын. Әкемің Төртінші кісі, Мырза Әлі Тағай. Ол көп жылдар бойы ойланып – бірнеше нөкерлері менің барлық толғанып барып шешетін мәселені кенеттен табан астында шеше істерімді реттеуге және күнделікті салатын. Бұл мыстанның алдында көк аспан да қулық пен зұлымдықты, тіршілігіме бар ынта-жігерімен арандатушылықты үйрену үшін бүкірейіп бас иіп жататындай еді. қолқабыс жасауға кірісті. Қолдаудың Бұл пікірдің ақиқатын хан өмірінің соңғы күндері жайындағы әңгімеде аздығына қарамастан, бұл көрініс айтылады. Оның жасағын тоқсан адам құраған. Моғолстанға жаппай тән болатын. Бесінші адам, оның бауыры Менің қызметімде жүз жиырма адам Құтлық Мирақ мырза. Оның жау- жүректігіне бәрі үмітті көзбен болды. қарайтын. Оның қарамағында жетпіс адам болды. Одан кейінгі Бәһрик Дулаттардан шыққан әмірзадалар мырза, қосынында қырық адам болған. көп еді. Алайда, олар ел ішінде 280 жеке-дара жүретін. Өйткені олардың қолдаушылары болмаған. Сондықтан олардың нөкерлері де болған жоқ. Әмірлер қатарына болғандарының нөкерлері бар болғаны бұрын айтылды. Жалпы, барлық сатыдағы моғол әмірлері туралы осы тәртіппен баяндалады. Келесі бір топ – дохты (тоқты) еді. Сол топтың басшысы – әмір Дайым Әлі болатын. Сол күндері оның бауырлары Аһмет Әлі мен Маһмұд Құлы әлі келген жоқ еді. Алайда әмір Дайым Әлі ол рудың жауынгер, дәрежесі жоғары әмірі саналатын, ол жөнінде алда реті келген жерде айтыла жатады. Онымен және берлас тайпасы арасында үнемі үстемдік, билік жүргізуге талас-тартыс болып тұратын. Қалай болғанда да әмір Дайым Әлі билік тізгінін өз қолынан шығарған емес. Содан бірнеше рет

Мансұр ханмен кездесті. Бұл жөнінде Осы барқы тобының бірнеше беделді айтылатын болады. Дулаттан шыққан игі жақсылары Құндыздан ханмен әмір Жаппарбердіден, ол жөнінде бірге Әндіжанға барып, Әндіжанда бұрын айтылған-ды, әмір Дайым болған ұрыс, шайқастарға қатысып, Әлі туралы да сұралды. Ол дохты қаза тапты. Осылайша солардан руының басым екенін құптады. ешкім қалмаған соң, осы Әмір Содан кейін Әмір Дайым Әлінің Қамбар әмірлікті қолына алды. Оның билік етуі орнықты. Нақты саны бауырлары Мақсұд Хафиз бен Түлек есімде қалмапты, пайымдауынша, хан қызметінде, оның жанында оның адамдарының саны екі жүзден болды. Әмір Қамбардың адамдары аса болатын. Қажы мырзадан көбірек еді. Олардың саны толық есімде қалмапты. Келесісі – берлас тобы еді. Олардың басшысы Әлі Мирақ мырза. Келесі топ – ордабегі болатын. Ол немере ағамның нағашы ағасы Олардың басшысы Қарабас еді. Оның ұлдары мен бауырлары бар. мырза еді. Оның есімі ақсақалдар Бір ұлы Мұхаммед еді, ол жайында қатарында айтылатын. Ұлдары мен алда айтылатын болады. Тағы да бауырларының ішінде беделді кісілер моғолдың бірнеше беделді егде Гедаи, Сабыр мырза, Мұхаммед тартқан әмірлері болды. Сол уақытта Қажы мырза, Мұхаммед Уәлі мырза моғол ұлысында олардан үлкен еді. ақсақал жоқ еді. Барлық жұмыстарда істің жөн-жоралғысын солардан Тағы бір топтың аты – итаршы /225/ сұрайтын. Мәселенің көбісі еді. Ол тайпаның басшысы – Беске солардың кеңесіне сай шешімін мырза. Ер жеткен жақсы ұлдары табатын. Сол ақсақалдардың бірі – мен бауырлары бар-тын. Оның осы Әлі Мирақ мырза еді, басқалары адамдарының саны жүзге жуық. – Кака бек, Қарабас мырза, Саид Әлі аға, Алла Құлы көкалдаш һәм Келесі топ – құнжы. Бұл топтың Абдоләзіз мырза-тын. Осы топқа әмірлігі /226/ сол күндері Әмір Әлі Мирақ мырзаның өзі де кірді. Жанкенің қолында болатын. Ал сол Қаһарман болғанымен, ол да басқа уақытта, Әмір Шерім, Құл Назар қариялар сияқты кәріліктен тәні де, мырза, Әмір Мәзид және Жәке әлі жаны да әлсіреген еді, бауырлары келмеген. Жанке мырзаның адамдары мен ұлдары болса да, ол әмірлік Беске мырзаның адамдарынан тізігінін өз қолына ұстап, әскери істі көбірек еді. жүргізді. Оның нөкерлерінің саны әмір Дайым Әлінің нөкерлерімен Ендігі бір топ – шорас болатын. шамалас болатын. Олардың басшысы Мөңке бек еді. Ерлік көрсетуде өз ортасында теңдесі Келесі адам – батырлығымен жоқ, дара еді. Оның жасағында жүз аты мәшһүр Қажы мырза, оның кісіден астам адам бар еді. Оның нөкерлерінің саны жүзден асатын. бауыры Баба Сарық мырза, бұрын айтылған Қарақұлақ мырза мен Әлі Ендігі бірі – барқы тобы. Олардың Тағайдың жақындары еді, оларға басы да, ақсақалды да Әмір Кака қатысты айтылғандарды бұған да болатын. Жасының ұлғаюына толығымен жатқызуға болатын. Оның байланысты ол шайқастарға, тобы Мөңке бектен аз болмаған. тартысқа қатыса алмайтындықтан, Оның бауыры Шаһбаз мырза еді, істерді Әмір Қамбарға тапсырды. ол істерді жүргізуде бауырынан кем Барлық кеңес істерін және шешім түспейтін. қабылдау жұмыстарын соған жүктеді. Келесі топ – бекжак. Олардың ішіндегі ең көрнектісі – Әмір Аййуб 281

еді. Оның өмір тарихы мен оған балалардың ішінде қызу қандылығы қатысты оқиғалар Бабыр патша мен жағынан ондай адам жоқ болатын. Ұбайдолла хан туралы әңгімеде Оның жүз қарулы адамы болды. баяндалған. Ол моғол әмірлері ішіндегі атақты, әрі беделдерінің Шорас және бекжак тобының бірі болды. Ол осы он екі жыл арасында басшылыққа ылғи талас- бойы бұрын баяндалған барлық тартыс болатын. Қарт әмірлер оқиғалар қай жерде болмасын сол бас қосып, осы мәселе бойынша жерде бас сардар болды. Шынында әңгіме-дүкен құрып, ең соңында, да ол әмірлік мансапқа барлық хан болған кісі өз заманына лайық жағынан лайық, яғни әмірлікке тән басшылық орнын шешіп отырсын мінез-құлық, қасиеттерге ие еді. Екі дегенге бәтуаласты. Сонда Саид хан жүзге жуық адамы болды. Оның жарлық берді: \"Ендігі жерде сіздерге бауыры Мұхаммед бек өте сабырлы, басшылықты мен белгілеймін, ол байсалды, сыпайы, өнегелі, әрі сіздердің қолдарыңызда. Әр жыл нағыз текті адам еді. Анасы термез сайын сіздердің әрқайсысыңыз кезек­ сейіттерінен шыққан. Сұлтан Әлі пен басшылық етіңіздер. Сонда кімде- мырза осы тайпадан шыққан еді. Ол кім ерлігімен асып түсер болса, сол жайында бұрын ханның оқиғаларын басшы болсын\". Бұлар осы шешімге айтқан кезде баяндаған. тоқтады. Бірақ күні бүгінге дейін дау біткен емес, әлі шешімін таппай Енді бірі – Йадгар мырза болатын. келе жатыр. Жоғарыда айтылған Ол осыдан соң біршама уақыт ханның адамдардың бәрі әмірлер. Олар қызметін тастап, қажылыққа барып, өздеріне қатысты әскер бөлігінің қайтадан хан қызметіне кірісті. Хан немесе қосынның басшысы еді. оны қатты құрметтейтін. Ол екінші рет тағы қажылыққа барды. Қазір Тағы да бір жамағат болды. тыныш бір шет жерде өмір кешуде. Олар әмір, не әмірзада болмаса да, Ешкіммен шаруасы жоқ, ешкім оның әрқайсысының өз адамдары мен мазасын алмайтын. қару-жарағы болды, олардың кейбірі моғол тайпасына басшы болып, Келесі бірі – Назар мырза. Бұл осы он екі жылда күрделі істерді топтың әрқайсысының жүз, не шешті. Тәжірибе жинақтағаны жүзден аздау нөкері болды. Енді сондай, барлық адамдар олардың басқа бірі – Мырза Мұхаммед еді. ақыл-кеңесі, пікіріне толық сенді. Әмір Аййуб келместен бұрын бекжак Олардың ішінде Қожа Әлі баһадүр әмірлігінің шені мен түмені осы бар. Оның лайықты қызметтері мен Мырза Мұхаммедтікі еді. Әмір Аййуб шынайы істеген жұмыстары ханның келген соң ағасы болғандықтан, Моғолстандағы өмірбаянының ал­ әмірлік істерін Әмір Аййубке берді. ғашқы кезеңі жайында әңгімеде Соған бағынды һәм шын мәнінде айтылған. Ендігі бірі – Бек Құлы еді. барлық істерде Әмір Аййубпен бірге Шаһибек хан тарихы туралы әңгімеде еді. /227/ Оның тобы тәртіп жағынан оның есімі айтылған. Бабыр патша, әмір Аййубтың адамдарынан жақсы Ұбайдолла ханнан Көл-Мәлікте еді. жеңіліп, Самарқанды тастап кеткен осы Бек Құлы үш мың адамды /228/ Келесі – Бек Мұхаммед болатын. басқарып, Саид ханның жанына Осы Бек Мұхаммед хан Кабулда барды. Ол лайықты адам еді. Келесі болған күндерде, ол жөнінде бірі – Ысқақ баһадүр. Ол батырлығы айтылды, әлі бозбала болатын, және парасат-пайымдылығымен соған қарамастан, ол батырлық, мәшһүр болды. ерлік, ер-жүректік көрсете білді. Боз 282

Содан кейінгілері – Йарке баһадүр, 44 – әңгіме. Боташы, Қара, Жонғал, Шабан, Тілдакар, Тоқты Құлы, Ұзынсақал, СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ Тоқты Құлы ...барлығы барин ҚАШҒАРДА МЫРЗА қауымының басшылары болды. Барлығы да тәжірибелі адамдар еді. ӘБУБӘКІРМЕН СОҒЫСЫ Келесі адам калушы тобының Белгіленген тәртіп бойынша әскер басшысы, өз заманының ең беделді сап түзеп, қатар-қатар боп Үш Борһан әскербасыларының бірі Тұман шоқысынан төмен түсе бастады. баһадүр. Оның кейбір жайттарын Өлең: Саид хан өмірінің соңғы кезеңі жайында әңгімеде айтылады. Ендігі Дайын еді сақадай билеушінің қосыны, бір адам Қарлық қауымының сардары Кеңістікке шыққан соң пайдаланып Мәлік Әлі. Ол ержүрек адам болған. Одан соң макрит (меркіт) тобының осыны, басшысы Кұлеке болды. Сонымен Ата жаудың көрін бір келістіріп қатар Сұңқаршы жұртының басшысы Омар шейх бар еді. қазайын. Қазайын да берейін деп ойлады сазайын. Бұл адамдар тайпалардың Тұяғынан тұлпардың айналды сол басшысы еді, әрі әрқайсысының жасақтары болды. Тағы бір топ заматта. болды, олардың жанында нөкерлері Аспан алты, жер жеті, таулар тоқсан жоқ еді, жеке дара жүрді, көптеген шайқастарда айбындылығымен, қабатқа. ерлігімен өз ағайындары арасында ерекше көзге түсті. Олар шайқастарға Мырза Әбубәкір әскерінің қатысып, ерлік көрсетті, ол жөнінде әмірлері алыстан қосынның қарасын айтылады. Сол кісілердің кейбірінің көріп, санын жобамен он бес мың тізімі мынау: Мидәке, Абдалваһет, деп шамалады, тәжірибеден мұндай Құдай Құлы шеғауыл, Жүсіп бекауыл, әскердің мөлшерін болжаммен Мұхаммед Әлі Тұман, Кекші диуана, санаудың, оның нақты санынан мүлде Қарадана Құлы, Шейх Назар жасауыл, алшақ кететіні мәлім. Өлең: Иарке жасауыл, Хақназар диуана, Әлі қоршы, Шаһ Мирак қәләндәр, Меруертті біреудің мүмкін дер ем Баба Қолаған, Тәңірберді, Байтише, білмеуі, Хақназар қоғушы, Тілекәсер мирқор, Бәйбіше мирқор, Бәрмәзид менкеш, Мүмкін бірді жүз деуі және жүзді Соқар Қалушы, Соқар аухси, мың деуі. Таңжарық және басқалар. Мен өз заманында танылған адамдардың Олар Қожаның нұрлы мазарына кейбіреулерінің ғана атын атап жақындап қалған кезде, қосынның құт отырмын. Олардың әрқайсысы тізгінін оңға қарай бұрды. Қашғардан Рүстемді өзімен салыстырғанда екі фәрсәх қашықтықта Сәрмән деген Зал сияқты қарт деп, ал қола тәнді жер бар, сол жерде Тиман өзеніне өтер Исфандиарды к ретінде қабылдайтын. өткел бар, олар осы бағытқа бет алды. /229/ Егер олардың бәрінің атын атай Тиман өзенінен өтіп, Сұғынтоқ деген берсек, ұзақ әңгімеге айналмақ, ал жерге Әбубәкір отырғызған тамаша мұның негізгі хикаямызға қатысы бақ-гүлзарына жетіп, ат басын тіреді. жоқ. Кейбір әмірлер өз әскерімен Қашғар қамалына жүріп кетті. Олардың мақсаты: егер қарсыластардың қамалдан шығуын бақылауға алу еді. Сондықтан олар қамалға жақын барып, көріп, әр қамалдың 283

беріктігін анықтамақ болды. Алайда, Шеттерінен жаралған қайрат пенен қарсыластар қамалдан шығып, сап түзеп, әскердің қанатын тәртіпке айбаттан. келтірді. Өлең: Екі жақ та бірде шабуыл жасап, Акуладай қан судың бойын ыза кеулеген, бірде жеңіп, бірде жеңіліп, бірін- Қалың әскер келеді көкжиегіңді кеуделеп. бірі ығыстырып жатты. Қарсыластар арыстандай айбаттанып қамалдан Әмірлер қамалға жеткенде, соғыс шығып, өздерінің жаяу, атты басталды. Шайқас күнінің түнін әскерлерін жігерлендіріп, соғысқа келінмен қол ұстасқан түн деп кірісті. Содан Алтын күмбез тағының ойлаған, /230/ һәм ұрыс дабылын әміршісі (Күн –ауд.) әділеттілік даңғыра мен жетіген сазындай аяғын экватор сызығының етегіне қойып, одан толықтай өтіп, бата сезінген кейбір ержүрек жастар бастағанына дейін шайқасты. Кейбір қылыштарын сілтеп, жауға ұмтылды. ерте кетіп қалған әмірлер әміршіге адам жіберіп, қарсыластардың қауіпті Өлең: аймақтан шығып, жазық далаға бет алғанын хабарлап, егер де жеңіс Арыстандай айбатты, жолбарыстай жалауын желбіреткісі келсе, жауды жүректі, осы жазықта шабуды баса айтты. Егер ұлы мәртебелі қарсыластың Қалың қосын аспанды найзаменен бағындай күн ұясына батпай тұрып тірепті жетер болса, онда ұлы жеңіс нұр шапағын шашады. Әйтпесе, қараңғы Осыларды көргенде Күнің қашып, Ай түсісімен олар қамалға қайта оралады батқан, да, мұндай ұрымтал, қолайлы сәт қайтып туа қоймас деді. 284 Осы хабар ханға жеткенде – өлең: Жаудың халын білді шаһ, миығынан күлді шаһ, Келдің екен соғысқа, жүзді қойып, мыңды шап! Осындайда небір сөз көмейлерде кептелер, Шеттерінен шыңдалып, от пен судан өткен ер. Таптап өткен тұяқтай құрт-құмырсқа, қоңызды, Жөңкіледі жойқын күш толқынындай теңіздің. Ол әскерін айтылған тәртіппен сап түзеп шабуылға шықты. Жолдың кедір-бұдыр болуы салдарынан әскердің сап түзеп жүру тәртібі мен жүрісі бұзылды. Сол қанаттағы әмірлерге алға жүруге бұйрық берілді , ортада тұрған қол олардың /231/ ізінен жүріп отырсын делінді. Оң қанаттағы әмірлердің көбісі өз

беттерінше таң мезгілінде алға жүріп көзіне тиіп, желкесінен бір-ақ шықты. кеткен еді. Олар жауға жақындағанда Сол мезетте ол басымен құлады. хан бұйрық берді: \"Қол жүрісін баяулатсын, мен алға озып, жағдайды Осы аралықта дұшпан ыдырай айқындайын\". Хан келгенде оң тсүті һәм оның табандылық аяғы қанаттағы әскерлер алғы шепте хан баһадүрлерінің жан кешті болатын. Алдыңғы жақта шайқасып шабуылынан орнынан /232/ қозғалды жатқандар ханның жеңімпаз атты және де барлық әскер жетіп үлгермей- және жаяу жауынгердері келіп ақ алға шептегі ол топ алға қарай жеткенін хабар берді. Осыдан соң жылжып, жауды жапырып, соққы бәрі қанаттанып, жеңіс қадамының беріп қақпаға дейін қуып барды. қажеттілігін, ханның келуін күтті. Әлем елдері әміршісінің әрі әділдік Ханның жеңімпаз әскері келген патшалығы ілтипатпен осыншама соң, батыл жауынгерлер кенеттен адамы, қару-жарағы, жабдықтары айбаттанып, бірден шабуылға кірісті, бар әскер бір сағаттың ішінде күл - өлең: талқаны шықты. Еңселері түскен, әбден титықтаған, қамалға жеткен Салады еске дүние қар бораған адамдар дарбазаларды мықтап жауып тастап, тығылуға шамалары қаңтарды, зорға жетті. Хан сол күні сол маңға жақынырақ келіп түнеді. Жау әскері шыдамай, орта жолдан Таңертеңгісін мемлекеттің таң жалтарды. шапағы атып, жеңіс көкжиегін шұғыласына нұрландырған кезде, ол Қызық көрмей, өмірден оққа ұшуға кім тағы да әскерін жасақтап, қамалға жақын барды. Бірақ қамалда құштар? аз ғана әскерден басқа ештеңе болмағандықтан қайта оралды. Бірақ қашқан сорлыны құтқара ма Тоқырақта аялдады. Келесі күні Қара Тазғұн суынан өтіп, Бұрйа Тіректе, қылыштар! яғни Йанги Хисарға қарасты жерге тоқтады. Осы жерге көш ізінен Арыстанның астына түскеен болса келді. Олар көшті (отбасыларын) сонда қалдырып, Йанги Хисар түлкілер, қамалына қарай жүрді. Йанги Хисар елі қамалдан шыға қойған Белгілі ғой: кімді кім жүндей түтер, жоқ. Алайда, бірнеше жаяу әскер қамал қабырғасының астына тұрған сілкілер! болды. Мидке баһадүр, бұдан бұрын айтылғандай, тағы да айтыла Әскердің орталық бөлігіндегілер жатар, қамалға үсті-үстіне шабуыл келіп үлгергенше алғаш келген қол жасады. Бірақ жаудың қорғаны берік дұшпанның әскерін ығыстырып болғандықтан қайта оралды. Хан жіберді. біршама уақыт сол жерде болған соң қайтып кетті. Сол маңайда орнын Қожа Сағи Әлі. Оның тегі Хорасан ауыстырып бірнеше күн жүрді. Олар ұйғырларынан, батырлық көрсетіп, мырза Әбубәкір әскерін жасақтап ол үнемі ерлік жағасын жыртқан еді. келеді деп күтті. Екі ай бойы сол Тым, артық қимыл жасап, өз өмір өңірде сандалды. Алайда, мырза жібін үзді. Ол ең алдымен, бәрінен де Әбубәкірден еш хабар болмады. бұрын келді. Хан келіп жетісімен ол жаудың дәл ортасына қарай ұмтылды 285 , ақыл тізгінін батылдық алақанынан шығарып алды. Сол кезде жаяу мерген Сәрмән деген үлкен арықтың жырасында бұғып, бой тасалған еді. Сағи Әлі ойланбастан арықтан атымен секіріп, қарсы беттегілерді қылышымен шабуға оңтайлана бергенде, әлгі мерген тасада отырып, атып жіберді, оқ Қожа Сағи Әлінің оң

Осындай жағдайда Мырза Әлі Тағай 45 – әңгіме. және Қажы мырза әр топтан бірнеше адам алып Сарықол тауларына қарай СҰЛТАН САИД ХАННЫҢ жорыққа шықты. Содан сансыз қой ЖАРКЕНТКЕ БЕТ АЛУЫ һәм мол олжа алды. Мырза Әбубәкір туралы хабарды Сол күндері Мұхаммед қырғыз Мұхаммед қырғыз айтып келген келді. Ханның атты-жаяу әскерінің соң, барлық парасатты кісілер тозаңы көзіне сүрме салғандай еді. ханға Жаркентке баруды жөн Ол ханның әр түрлі ілтипатына көрді. Егер Мырза Әбубәкір қарсы бөленді. /233/ Ханнан рұқсат сұрап, шығып, соғысса, біздің тілегеніміз Жаркентке барып жағдайды біліп, орындалғаны, ал басқаша жағдай Мырза Әбубәкір туралы мәлімет болса, Жаркенттің маңында астық әкелуге барғысы келді. Хан кейбір пен тіршілікке қажетті нәрселер өте беделді адамдарды оған қосып жіберді. Ол жүріп кетті. Жаркенттен көп, сондықтан Жаркент қамалын екі фәрсәх жерде орналасқан Арслан қоршау керек. Жаркент басып алынса, Бағына жорық жасап, көптеген олжа Қашғар мен Йанги Хисардың қақпасы алып келді. Мырза Әбубәкір қара оның жанында ашық деп есептеді. тобыр мен бағбандарға жылқы беріп, Осындай мүддемен Жаркент жаққа әскер жасақтауға күш салып жатыр, бет алып, Сукет деген ауылға барды. алайда мұндай әскерге сенім арту Сукеттен Йанги Хисарға дейін он екіталай деген хабар жеткізді. Мұны фәрсәх жер. естіп білген соң хан Жаркентке қарай бет алды. Олар сол жерге жеткен кезде Әмір Аййубке қашып барған үйсіз-күйсіз 286 кейбір адамдар Қайыртегін және

Хисарға кетуге шешім қабылдады. Осындай алауыздыққа байланысты Олардың бұл ниеті белгілі болып Жар­кент­ке жорық жасауды жөн әшкереленген соң, көбісінің қашуға көрмеді. Таң ата, жұлдыздар шамасы келмей, кейбірі ғана кеткен. әміршісінің жалауы шығыс жиегінен Осындай әңгіме барысында Мидәке желбірей көтеріліп, аспанның көк баһадүр Кетебектің де осындай ниеті күмбезі түн қараңғылығын сейілге бар екенін айтты. /234/ Осы Кетебек бастаған кезде, олар Йанги Хисарға жайында бірінші кітапта жазылған. жорыққа аттанды. Өлең: Ол Әмір Аһмет Қасым куһбәрдың бауыры. Әмір Аһмет Қасым куһбәр Тыпыршыған тұлпары, жеңіс – Ташкентті тастап кеткен кезде ол Сайрамда болатын. Бір жыл бойы оның иесі, Сайрамды ұстап тұрды. Патша Бабыр Кабулға кеткен кезде ол ешқандай Қонған әсте оларға туған жердің киесі. көмектің болмасынан күдерін үзіп, Қасым ханға адам жіберіп, Сайрамды Батырлары белгілі биік қылған Қасым ханға тапсырды және Қасым ханды Ташкенттің билігіне алып Тұранды,/235/ келді. Бұл әңгіме егжей-тегжейлі жазылған. Кетебек Қасым ханның Шыға сала бесіктен қан майданға қызметінен кеткен соң, Әндіжанға Саид ханның жанына келіп, сұранды. қызметінде болды. Найзаларын қайраған, садақтарын Барлық әмірлер Мидәке баһадүрдің сөзін мақұлдады, ол шын мәнінде сайлаған, қашпақ еді, себебі Бабыр патшаның нөкері болған. Әмірлер істің ақ- Сай болатын соғысқа қай кезде де, қарасы айқындалғанша оны қамауға алу керек деген шешім қабылдады. қайда да. Бұл жөнінде олар мәлім еткенде, хан: \"Мен оны кепілдікке аламын. Егер Тал түсте олар сол жерге жетті. ол қашып кететін болса, кінәлі өзім Оқиғаның бір сәттілігі мынада болды: боламын\", – деп айтты. Қашғардағы қосын ханның Жаркент­ ке бет алғанын естіп, Йанги Хисар Сөйтіп хан Кетебкті алдына әмірлеріне хабаршы адам жіберді. шақырып алып: \"Сен туралы осындай Хабаршы кісі Қашғар әскерінің саны қауесет тарап жүр, сен мәрт адамсың. аз, көңілінде алаңд­ аушылық бар, сон­ Сенің қашуыңның ешқандай мәні дықтан қашғарлықтардың бір бөлігін, жоқ. Мен сені әмірлердің алдында бұрын Йанги Хисарға кет­кендерін, кепілдікке алдым. Егер сен осы істе отбасыларымен Қашғ­ арға жіберуін сенімнен шықсаң, не тілесең тілегің сұрайды, қалың қолдың табанды қабыл алынады, соған риза боласың. болуына септігін тигізер еді деді. Ал мені әмірлердің алдында ұятқа Йанги Хисар әмірлері бұл ұсынысты қалдырып, қашам десең өз еркің\", – құп алды. Қашғарлықтар­дың бір деді. Ол ханға: \"Мен ұрыс майданы үлкен тобын отбасыларымен Қашғар­ кезінде қашатын арамза емеспін\", – ға аттандырды. Олар­дың бәрі қамал­ деп жауап қайырды. Осындай сөзді дан шығып, Йанги Хисар өзенінен баса айтып, ақталып жатпай, үнсіз өтіп, жолға шықты. Дәл сол кезде қалды. Содан бастап ханның маңында кенеттен шабуыл жасалды, – өлең: қызмет етіп жүретін. Үлкен жолдың үстімен енді-енді ұзай бергенде, Моғолдардың тиісті сәнді көшке, керуенге. Өлтіру мен тонауға жөпелдеме кірісті, Опат болды қаншасы үстінде сол ұрыстың. Қашғарға беттеген әлгі үлкен топ жеңімпаз әскердің олжасына 287

айналды. Сол кезде ханның өзі қылышы оларға дарымады. Оның де жетті. Соның өзінде Йанги артынан Мидәке де жетіп атының Хисар тұрғындары жаяуларының тізгінін тартып ол айтты: «Бәрекелді, барлығы қаладан шығып, шатқал мінеки ерлік! Кейін қайтқын!» – деді. мен өзен аралығындағы ойлы- Кетебек: «Сен кері бұрылмайынша, қырлы жерлерге орналасып, соғысқа мен қайтпаймын!», – деді. Осы кірісті. Әрі ерлікпен шайқасып кезде оқ қақпа жақтан және жардың жатты. Хан келгенде Кетебек алға үстінен жауын тамшыларындай жауа шығып, Мидәке баһадүрді дауыстап бастады. Мидәке осылай қасарысып шақырып алып, айтты: \"Анау бір тұра беретін болса, екеуінің де күні сен мені қашады деп айтқан мерт болып кететінін байқады. Хан едің, ал бүгін кімнің қашатынын Кетебекке құрмет көрсетіп, жылы көретін боламыз\". Мидәке де лебіз айтты. Көпшілік Мидәкені беделді баһадүрлерінің бірі және сөкті. Ол оларға: «Жауға соққы батыл ержүрек жауынгерлердің еді. беруге мүмкіндік болмады. Кетебек Ол да оған: «Мен көп жылдар бойы болса қырсығып қалып қойды. Мен осындай күнді армандап келгем», – де егер оның қыңырлығына көнген деп жауап берді. Ол да алға шығып, болсам, өлуден басқа амал қалмас екеуі шабуылға шықты. Бәйіт: еді. Бұл егесті оған қалдырдым», – деп жауап қайырды. Бұл уәжді бірі Екі жолдас сол кезде бір бүйірден ұнатса, бірі ұната қоймады. кіріскен, Бір сөзбен айтқанда, Йанги Хисардың маһаллаларын әрбір Біріншісі – Исфандияр, екіншісі – әмір бөлісіп, алған болатын. Содан орындарында бекем отырған. Бірнеше Рүстем. күннен кейін Әмір Аййуб шемен ауруынан қайтыс болады. Сонда ол Олардың шабуылға шыққан жолы ханға: «Мен Бабыр патшадан татқан тар еді. Бір жағынан Йанги Хисардың тұз-дәмім мен көрген жақсылығымды өзені толқынданып ағып жатқан. қайтара алмадым. Мен мына тұрған Жолдың екінші бір жағында жар шошқа мен аюлардың, /237/ моғол болатын. Ол жардың ені үш салт атты әскер басшыларын нұсқап, солардың қатар жүре алатын мөлшерде еді. азғырғанына алданып, олармен бірге Оның ортасына қақпа орнатылған Хисар бүлігіне қатыстым. Бұрын болатын. Ол қақпадан жаяу адамдар айтқандай, теріс жолға түсіп, берген өтетін. /236/ Қақпа табалдырығында антымның бәлесіне шалындым. Міне, сауыт киген көптеген әскерлер со ішімді жарып барады. Оның бәрі тұрған. Бірнеше жаяу жауынгер менің жаныма тиеді. Ал, мыналар оқ атып жатқан. Екі батыр шабуыл шошқа мен аюдай жайбарақат жүре жасағанда жаяу әскерлер қақпаға арқа береді. Алла азғырудан сақтасын». сүйеп тұрды. Кетебектің аты Мидәке баһадүрдің атынан алға озды. Мидәке Уәде беріп, ант ішіп, босқа қапыл атын қаншама қамшыласа да ол ілгері баса қоймады. Кетебек қақпаға қалмағын, жақындағанда әлгі жаяу әскерлер Кетебектің атына оқ жаудырды. Ойнамағын қос жүзді қылышымен Содан аты жығылып, Кетебек атынан құлап түсті. Аттың сүрінген жері Алланың. тегіс болмағандықтан, суға құлады. Кетебек жаяу әскерлерге тап берді. Орға апарып жығады, уәде берсең Олар өте ыңғайлы орналасқан болатын. Сондықтан Кетебектің қызбалық, Ант бермегін, ант берсең, оны ешқашан бұзбағын! 288

Әмір Аййуб қайтыс болғаннан жүргізілді. Солтүстік жағында бос кейін оның қызмет орны бауыры жер жоқ, себебі, қамал жар үстіне Мұхаммед бекке тапсырылды. орналасқан, содан солтүстік жақ түгелдей жар болып қалған. Ол Сол күндері ылғи ұрыс-соғыс жақтан егер үңгір қазып, жол ашамыз болып жататын. Әркім өзінше десе, ол жар сол күйінде қала беріп, батырлық көрсетуге тырысатын еді. одан жоғарға көтерілу мүмкін болмас Олардың жүрек қазынасындағы ерлік еді. Сол себепті солтүстік жаққа әскер гауһары көрініс табатын. Олардың орналастырмады. Батыс тарапындағы ішінде Мидке, Абдалуәһед, Құдай бірінші мұнараға ханның өзінің Құлы шақауыл, Мұхаммед Әлі Түмен жанында болатын қол баһадүрлер өз замандастарынан ерекше еді. орнадасқан еді. Ол баһадүрлер Басқалары бір немесе екі рет, не үш ешқашан ондыққа немесе қосынға рет ерлік көрсеткен болатын. Ал мына кірген емес. Олардың кейбірінің төрт адам болса, олардың ұрысқа аттары бұрын аталды. Осы батыс қатыспайтын күні болмайтын әрі жағында ханның жанындағы тағы олар қатыспайтын ұрыс болмайтын бір мұнара маған тапсырылды. һәм бұлардың ерлік жасамайтын кезі Менің оң жағымда Мырза Әлі Тағай, сирек еді. Мырза Әбубәкірдің мұнда Құтлық мырза, Бәһрик мырза ор Жаркенттен келмейтіні мәлім болған қазды. Олардың ізін ала Баба Сарық соң, Йанги Хисар қамалын қыспаққа мырза және Шаһбаз мырза мен алып тықсыру арқылы алуға шешім бәһрин тобы ор қауға жан талсып қабылдады. Қожа Әлі баһадүрді, жатты. Одан арғы жағына Мырза бұл кісінің есімі моғолдың беделді Мұхаммед пен Бек Мұхаммед бек есімдері тізбесінде аталған болатын. иелік етті. Солардың арғы жағында Хан осы Қожа Әліні қамалды қабырғасының бір шеті оңтүстікке қоршауға алып тұрғанда мырза шығатын мұнара бар еді. Сол Әбубәкір кенет келіп қалса, Қожа мұнараны Жанке мырза мен Беске оның келгенін бізге тез хабар берсе, мырзаға жетті. Қамалдың оңтүстік біз де Әбубәкірге қарсы тұруға дайын жағында тағы бір үңгір болған. Оны боламыз деген ниетпен Жаркент Мөңке бек алды. Оның жанындағы жолының шекарасында орналасқан енді бір үңгір Әмір Мұхаммедке, яғни Қызылға, қарауыл етіп жіберді. Әмір Аййубтың мұрагеріне жүктелді. Одан кейін Қажы мырза тұрды. Оның бүйір жағында Әмір Қамбар, Әлі мирәк берлас орналасты, одан кейінгі 46 – әңгіме. жер Әмір Дайым Әліге тиді. Одан соң Қарақұлақ мырза, ал Қарақұлақ ҚАШҒАР АЙМАҒЫН мырзадан кейін немере ағам тұрды. ЖАУЛАУДЫҢ КІЛТІ Одан арығырақта қамалдың шығыс қақпасы орналасқан-ды, қамалдың 920 һижри қәмәри (1514 милади бұл жағы да солтүстік жағындай жылдың 22 тамызы) ережеп айының жарға барып тірелетін. Бес тәулік басында хан Йанги Хисар қамалының бойы олар бар ынта-жігерімен жанын айналасын мөлшерлеп әскерлеріне салып, үңгір қазумен айналысты./239/ бөліп берді. /238/ Ханның өзі қамалға жақын жерге орналасты. Жақындағы Бірінші қазылған үңгір ханға сондай егер біреу қамалдың үстінен тиесілі болды. Ұлы мәртебелі садақпен ататын болса, жебе ханның Саид хан айналысқан әлгі мұнара орналасқан жеріне жетпейтін, өйткені жауынгерлердің жанкештілігі және хан түпкі жерінде отырған. Әскердің орналасуы мынадай тәртіппен 289

мәртебелі бақытының тықсыруынан адамдардың айқай-шуынан оянып теңселіп кетті. Түн ортасында сол кетті. мұнара аққан жұлдыздай төмен құлады. Сол күні барлығы да ерекше Тас қараңғы түн еді қара майдың ынта көрсетті. Үңгір қазушылар түсіндей, біраз ынтасымен енді қабырғаның ортасын құлатуға жақын еді. Сол Ай да, Шолпан да арасынан көрінбей. мұнаралардың ішінде ең мықтысы Ол түнекте дос та дұшпан да байқамай, Жанке мырза мен Беске мырза қолға Аямас бір-бірін сойып салды танымай! алып, астынан үңгір қазып жатқан Жарқылынан қылыштың, зуылынан мұнара болатын. Олар барлық қабырғаны бойлай шамамен алпыс жебенің,/240/ гәз (гәз – 104 см тең)қашықтықта Қысып алды құйрығын піл, арыстан тесіп шыққан еді. дегенің. Осы арада Қожа Әлі баһадүрдің Әркім ұйқыдан ессіз абыржи адамы келді. Ол Әлекені бірнеше тұрып, есін жия алмай, шешімге сардарлармен алып келген болатын. бара алмай, өзін, не адамдарды тани Әлеке осы қамалдың әмірінің ұлы алмай, шарасыздан үрей билеп, қаша еді. Әмірдің аты Әмин даруға еді. бастады. Өлең жолы: Ол Мырза Әбубәкірдің беделді әмірлерінің бірі болатын. Оған Әрлі-берлі жүгіріп, қалды бәрі Йанги Хисар қамалын басқару істері толық тапсырылған болатын. абыржып. Бұл жағдай былай болған: Мырза Әбубәкір Жаркентте әскерін жинап, Дегенмен Қожа Әлі баһадүр әскери жабдықтарын дайындады, саспай, қашпай табан тіреп, өз сөйтіп Йанги Хисарды жаулап алуға адамдарын есімдерін атап, шақыра кедергі жасай алармын деген үмітте бастады. Естігендер тоқтап, бұған болды. Ол өз әскерінен бірнеше келе бастады, сөйтіп біраз адам қайта таңдаулы адамын бөліп Қызыл деген жиналып қалды. Олар да дауыстап, жерге қарауылдыққа1 жіберді, олар ұран сала бастады. Қашып бара бұған барлық мәліметтерді жеткізіп жатқандар қамсыз ұйқыдан есін отыруға міндетті болды. Сол алған жиып, құлақ салып, ұранды естіп, мәліметтері бойынша тиісті шаралар көңілдері көтеріліп, күш ала қайта ойластырып іске асыратын болды. оралып, Қожа Әлі баһадүрге қосылды. Уәлі бектің бауыры, Пір Әлі бек (ол Қараңғыда оқ атып, жұдырық сілтесіп жөнінде бұрын айтылды) әлгі топтың жатты. Жаһанды нұрландырар күн сардары болатын. Олар Қызылға айнасы түн түнегінен шығып, тас барып, моғол қарауылы тобының осы қараңғыны түре бастағанша һәм сол аймақта жүргенін білді. Олардың орнын анықтап, сол күні түнде Қожа Әлі баһадүрге тұтқиылдан шабуыл жасады. Ғапылдық ұйқын қараңғы түннің түнегіндей оларды құшағына алып, дем алудың рахатына бөлеген еді. Кенеттен аттардың кісінеп, 1 (‫ )یلوارق‬ 290

айна нұрының сәулесі жарығымен ғұмырын жер өңдеумен өткізген дұшпанды көргенше, жау өзінің шаруа адамы енді қандай батылдық аздығын және таныс достар өздерінің және батырлықпен қылыш һәм ел көптігін білгенше соғысып жатты. билеу тізгінін ұстай алмақ. Бұл іске ынталы, күш-жігер жұмсайтын болса Пір Әлі бектің жанында жүз да істерінің алға жылжымайтынын адам болды. Қожа Әлі баһадүрдің және бұл ниеті мүмкіндіктен асып, жанындағы адамдар үш жүз еді. жүзеге аса қойматынын мен нақты Олар қараңғыда бір-бірімен алысып білемін», – деді. Мырза Әбубәкірдің жатқан еді. Енді Пір Әлі бек өлімнен әскері шабуылға шыға алмайтындығы қашуды нәмәрттік деп есептеді де, жайында көп әңгімеледі. Бірақ ел табан тіреп, ерше шәһид болуды жөн оған сенген жоқ, ол бақытсыздық көрді. Сол маңда, жақын жерде бір бақ батпағына батып бара жатқандай бар еді. Олар сол баққа тығылып бой аңқаулықтың етегіне жарамсақтанып, жасырмақ болды. Бірақ күн ұясынан осы арқылы құтылу жағалауына көтерілгенше-ақ сол топтың тіршілік жетемін деген дәмеде болды ғой деп күннің қарасы батқан еді. Әлгі жүз ойлады. адамнан бұрынырақ қашқан екі-ақ адам аман қалған болатын. Олар Намазшам кезінде Қожа Әлі құтылып барып, басқаларын өлді баһадүрдіңадамытағыдаӘбубәкірден деп хабар берді. Жоғарыда айтылған қашып бара жатқан басқа біреуді алып Әліке жаралы еді. Одан нақты хабар келді. Бұл қашқын Мырза Әбубәкір алу үшін оны өлген достарына қосынын жасақтап, Жаркенттен екі қоспады. Өлгендердің қанын өз фәрсәх жерде тұрғанын айтты, өзі сол мойнына жүктеп, һәм олардың басын жерден қашып кеткен. Бұл әңгімені Әлікенің мойнына қойып, ханның де кейбір адамдар құптамады. Олар жеңіс тағының етегіне жіберді. Ол мұны Мырза Әбубәкірдің айласы ханға жеткенде тал түс болды. Сол деп түсінді. Ол осы айласымен сардарлардың бастарын сыйлық Йанги Хисар қамалын қоршауға деп қамалға жіберді. Хан Әлікеден алудан бағытты аударып жібергісі сұрады. Ол: «Мырза Әбубәкір аттан келеді ғой деп ойлады. Сонан соң да, қару-жарақ, сауыт-сайман, киім- сол адамды қорлап азаптай бастады. кешек және заттардан да ештеңесі Бірақ оны қанша қинаса да бұрын кем емес екенін барлық халық білсін айтқанынан басқа ештеңе айтпады. деп әскерін жан-жақты жабдықтап Содан бәрі оның сөзіне сеніп, барлық жатыр. Барлық жағынан дайын, әмірлер дәл осы түн Йанги Хисарды /241/ тіпті қажет деген нәрселер екі, қоршауды тастап, мырза Әбубәкірге не мың есе көп етіп дайындалған. Қашғар мен Йанги Хисардан әскер Ал енді әскер басшылары және келіп қосылмастан бұрын жетіп, атақты әмірлері мен батыр ерлеріне соғысуды жөн көрді. Бірақ хан: «Мен келсек, яғни билікті ұстап тұрған сол осы жардың түбінде Мырза Әбубәкір топтың бәрін ол өз қолымен өлтірген. келгенше отырамын. Содан бір оқты Қазіргі уақытта жасақтап жатқан бекініс жаққа қарай, ал екіншісін әскері диқандардан, шаруларадан, мырза Әбубәкірге қарай осы жерде қара тобырлар мен тұтқындардан өлгенше атамын. Кімде-кім мұны хош және қала мен базардың кәсіпкер көрмесе, онда білгендерін істесін», – жамағаттан таңдалған. Олардың бірін деп бұйырды. Хан осылай дегенде, – әмір, екіншісін – уәзір етіп, енді бірін бәрі тізе бүгіп: «Шыбын жанымыз әмірлікке, екіншісін кеңесшілікке ұлы мәртебелі сіздің жолыңызға пида қойған. Қолына соқасын алып, бүкіл болсын. /242/ Қандай арсыз адам 291

өзінің лас болмысын әзірет ханның келгенді табанда әйтеуір бір жазаға қымбат жанынан артық санап, ұшырататын. Осыған қарамастан мынандай жағдайда өзінің қара дәм-тұзына адал болып қалдық. басының аман қалуын ойламақ?»,- Қазіргі уақытта жүрегіміз аузымызға деді. Содан бәрі мұны құптап, ашық- тығылып, пышағы сүйегімізде жарқын көңілмен үңгір қазуға бар қадалды. Егер адамдардың жанын салып кірісті. жауласушылық үрейінен көңіліміз тыныш болатын болса, мал мен Қоршаудың алтыншы күні жанымызға рақымшылық етілетін болғанда, аспан тағының әміршісі болса, /243/ осыған Сейіт Мұхаммед жеңіс жалауын көгілдір аспанның мырза кепіл болатын болса, онда қамалын алу үшін желбіреткен кезде, қамалды сіздің әміріңізге тапсырып, хан атқа қонды. Әскерді аралап көріп, басқа да қызметшілер қатарында олардыңкөңілін көтеріп,қандайтопқа қызмет етер едік», – деді. Хан бұл келмесін, әмірлер мен басқалардың сөзді естіген соң қатты қуанды. Әлі құлағына ерлік маржанын тастады Сейітті қайта жіберіп: «Олардың және жігерлілік көрсеткендерге өтініші екі есе орындалады. Олар жағдайын жақсартуға уәде берді, сенімді адамдарын жіберсін», – деді. һәм жұмыстарында жалқаулық көрсеткендер шыбықпен дүреленеді 47 – әңгіме. деп сес көрсетті. Осылай қорғанды аралап жүріп немере ағама берілген МЫРЗА ӘБУБӘКІР ІСТЕРІНІҢ жерге жеткенде, қамалдың үстінен НАШАРЛАУЫ ЖӘНЕ ОСЫҒАН қоршауға алынғандардың біреуі ҚАТЫСТЫ БІРНЕШЕ ОҚИҒАЛАР айқайлады. Олар құлақ түрді. Ол айтты: «Сейіт Мұхаммед мырзаның ҺӘМ МЫРЗА ӘБУБӘКІР қызметкерінің бірі жақынырақ келсін, БИЛІГІНІҢ АЯҚТАЛУЫ. оған айтатын сөзім бар». Біреуді алға жіберді. Қоршауға алынған: «Егер Мырза Әбубәкірдің жаман әдеті­ мұнда көкалдаш Мырза Әлі Сейіт нің бірі – өзі белгілеген ереже, не баһадүр бар болса, келсін!» – деді. заңнан біреу-міреу сәл-пәл ауытқып Әлі Сейітті жіберді. Біраздан кейін кетсе болғаны, оны өлтіруге бұйрық Әлі Сейіт қайтып келді. Ол Әмин беретін және бұл жазаны жеңілдетуге Даруға былай деп айтты: «Сейіт ешбір көнбейтін. Ол адамды азаптап, Мұхаммед мырза, мырза Әбубәкірдің қорлап өлтірген соң, енді оның бауыры болып табылады», ал біз артында қалған үрім-бұтағынан болсақ, атадан-балаға олардың үрейленіп, еш қисыны келмесе де құлы болып келеміз. Дәм-тұзға адам жазықсыздан жазықсыз олардың болуға орай, міне үш ай болды, көзін жоюға кірісетін. Сөйтіп тіпті дәм-тұзымызды ақтау үшін бар емізулі сәбиін, не болмаса екі қабат жанымызды салып қамалды қорғауға әйелін де тірі қалдырмайтын. Ал тірі тырысып жатырмыз. Осы қырық жыл қалғандарын, ер-азаматтарды былай мерзім ішінде мырза Әбубәкірден бір қойып, емшектегі нәрестелерді де сәтке де жанымыз аман қалады деп азаптап тауқымет тартқызатыны сезінген емеспіз. Ол үлкен-кішіні сондай, олар бүйтіп тірі қалғанша, аямай қырып, ешкімді қалдырмады. мың есе көңілмен өлімге риза Әркімді әр түрлі азапқа душар етті. болғандай еді. Бұл жөнінде мырза Мырза Әбубәкір адамдарды ақтатып, Әбубәкір жайындағы әңгімеде қол-аяғын кесіп, көзін шығарып, тағы айтылған. басқадай жауыздық жасаған. Ол кез 292

Бұл әңгімені кеңінен айтудағы көбісін иеленіп, Бәлур және Тибеттен мақсатымыз Мырза Әбубәкір соңғы Камшмирге дейін жаулап алған еді. уақытта әскерінің барлық істерін Бұл істердің барлығын Әмір Уәли Әмір Уәлиге тапсырған еді, және іске асырған-ды. мемлекет пен елді басқаруды Шаһдана көкалдашқа жүктеді. Сенетіні осы екі Тұтлық шайқасына дейін немере адам еді. Бұл екі кісі барлық істерде ағам Әмір Уәлімен кездесіп, онымен бар ынтасымен кірісіп, ерекше келісім жөнінде кеңес өткізуге белсенділік көрсететін. тырысты. , Әмір Уәлі немере ағамды кездесуге мәжбүр болып отыр деп Жоғарыда қысқаша айтып ойлап, алдап қолға түсіріп, Мырза өткендей, Әмір Уәли, Ақсу пен Әбубәкірге сыйға тапсырмақ болды. Моғолстанды дұшпаннан босатқаны Әрине, онда Әмір Уәліде Әбубәкірге көрсетер бұдан жоғары басқа қызмет соншалықты, бірде-бір моғол мен болмас та еді. Ол осы үмітпен қырғыз Қашғарға дейінгі екі-үш кездесуге келісім берді. Олар алдын айлық қашықтықта жақын жерден ала белгіленген жерде екі қатар болып жүріп өтуге батылы бармады. сап түзеген әскерлердің арасында Барлық моғол Шалыш пен Тұрфанға кездесіп, уақыттың ыңғайына орай тығылды. Қырғыздарға Ыстық бір-бірімен біраз әңгімелесті. Содан көлдің /244/ осы жағына қалуға соң, немере ағам әмір Уәлімен бірге рұқсат етті. Әрі Ферғана уәлаятының ілесіп жүрген әмірлерге: «Менің ең маңызды қаласы Өзкентті, Ош, Әмір Уәлімен біраз оңаша әңгімем Мады, Шегіректі және Әндіжанның бар еді. Бізді жеке қалдырыңыздар!» жоғары жағында жатқан мекендерді – деді. Әмірлер орындарынан тұрып, түгелдей басып алды. Қайыртегіннің кете барды. Әмір Уәлі жалғыз қалды. маңайын, Бадахшан жерлерінің де Немере ағам әмірлердің алдында мырза Әбубәкірге қайырымдылық көрсету жөніндегі айтқан өтінішін қайталап айтып, екеуі тарасты. Әркім өз әскеріне барды. Осы оқиғадан кейін, Тұтлық шайқасы болды. Әмір Уәлінің таразысы Мырза Әббәкір белгілеген тепе-теңдікті басып кетті. Мырза Әбубәкір әлгі екі жақты кездесуде Әмір Уәлінің жанында болып, қатысқан әмірдерден не болып, не сөйлегенін сұрады. Олар көздерінше не айтылғандарын баяндап берді. Одан кейін Сейіт Мұхаммед мырзаның Әмір Уәлімен оңаша қалғаны, бірақ не сөйлескендерінен беймәлім екендіктерін айтты. Әмір Уәлі Тұтлық шайқасынан кейін Мырза Әбубәкірдің /245/ алдына барған кезде Мырза Әбубәкір: «Оңашада Сейіт Мұхаммед саған не айтты?», – деп сұрады. Әмір Уәлі немере ағамның айтқан сөздерінің бірін қалдырмай 293

қайталады. Мырза Әбубәкір әскері, Мырза Әбубәкірдің өзінің айтты: «Дәл осы сөзді жамағаттың әскері, Қашғар халқы да олжалады. алдында айтқан. Оны қайталау үшін Оның қаншама дүниесі болғаны оңаша қалудың ешқандай қисыны осыдан қарап білуге болар еді. келмейді». Сөйтіп ірі қара малы мен қой-ешкісі, астығы мен қазынасы есепсіз еді, ол Бұл әңгімеден түк шықпағасын, жөнінде жоғарыда баяндалды. Тағы ол Әмір Уәліден қауіптене бастады. да айтылады. Осынша байлықтың Ол бұл Сейіт Мұхаммед мырзаның бір кісінікі болғаны ақылға да /246/ оңашада айтқанын маған айтпай отыр, сыймайды. Ал, осы істерді реттеуде яки ол Сейіт Мұхаммед мырзамен Шаһдана көкалдаш басы-қасында одақтасып, менің ісіме бөгет болған. жасайын деген ойы бар деп ойлады. Сөйтіп Әмір Уәліні барлық үрім- Әмір Уәлі ісін бітірген соң ол бұтағы және бауырларымен бірге Шаһданадан қауіптене бастады. тұтқындады. Әмір Уәліні «қазыққа» Шаһдана өзі туралы: \"Әмір Уәлі (‫–)قیزاق‬қағуға жіберді, бауырлары менен үлкенірек болса да Әбубәкір және кейбіреулерін ақтатты. Сол оны ұстады. Бәлкім енді мені де ұстар\" кездесуге қатысқан топты: \"\"Сендер деген ойда шығар деп пайымдады. Ал неге Сейіт Мұхаммед мырзаны Әмір шын мәнісінде Шаһдана түгілі, кез Уәлімен оңаша қалдырдыңдар? –деп келген адамның басына да келмейтін күнәлап, қорлап, әрқайсысын азап, осындай ойменен Шаһдананы тауқыметке душар етті. Өлең: тұтқындап, оған \"Сен қазына мүлікті мен күткендегіден аз жинадың\" Көресіні көресің, мына фәни жалғанда, деді де, мемлекет кеңсесінде оның сақалын түгел жұлып, ақтатуға Күнің сенің көк тиын, тірлік қараң бұйрық берді. Жарақаты жазылған соң оны тұтқындар істейтін жұмысқа қалғанда. салды. Бәрі керең һәм соқыр, әділетсіз өмірде, Ол екеуінің орнына оңбаған топтың әмірлерінен екі адамды тағайындады. Құпиясы өмірдің сия қоймас өлеңге! Мал –мүліктің, қазынаның жиналуы бұрынғыдан гөрі жақсарды. Бірақ Бұл оқиға Мырза Әбубәкірдің әскери істері алға жылжымады. қорлықтар­ ының бірі-тін. Себебі Әмір Уәлі тәрізді сардардың дүниеге келуіне көп жыл қажет еді. Оның келесі бір құрбаны – Осы арада Саид ханның Әндіжаннан Шаһдана көкалдаш болды. Ол Қашғарға шықты деген хабарының мемлекет істерін, ел мен қазына және анық екендігі мәлім болды. Содан көпшілік істерін басқаратын. Ол өз Мырза Әбубәкір Қашғарға кетті. міндеттерін бар ыждағатпен іске Қашғар қамалын жеті күн ішінде асыратын еді. Мәселен, оның жинаған салды, бұл жөнінде бұрын баяндалды. қойларының саны есепсіз. Қашғарды Хан Қашғардан жеті күндік жол жаулап алған уақытта менің жасым болатын Атбасыға жетті дегене хабар кіші болғандықтан, жұмыстарды келгенде Мырза Әбубәкір Йанги реттеумен айналысқан жоқпын. Хисарға кетті. Ол қамалды да азық- Алайда, ынта көрсетпегеннің өзінде түлік, қару-жарақ һәм керек заттың де менің үлесіме он бес мың қой бәрімен толтырып, бірнеше сенімді тиді. Шамамен сол кезде Мырза адамдарын сол жерді басқаруға Әбубәкірдің жинаған малынан менен қалдырды. Олардың есімдері Әмин аз олжа алған адам болмады. Оның малының саны өз әскері мен Қашғар уәлаяты елінің мал санымен бірдей еді. Мырза Әбубәкірдің артында қалған мүлкін ханның жанындағы 294

даруға, Жан Асан қарлық, Ел Құлы Киім және кебінге айналатын итаршы, Әжмеке ақта, Жәнібек ақта, мақтадан, Әмір Уәлі, Шаһдана және осының алдында ақтатқан Мұхаммед бек. Шапан болар сопыға, арқан олар есеккке, Олардың кейбіреулерін барлық Өсетұғын жүн үшін қанша ай керек, тұтқындық жұмыстан босатып алып, ат, қару-жарақ беріп, оларға: есепте! \"Сендер таза көңіл мен шынайы ықыластарыңды қайта көрсеткеңдер, Осыған орай көптеген адамдар онда қатарға қосамын!\", – деп айтты. бүкіл ғұмырын әскери істермен айналысуға арнайды, бірақ та Осы аралықта хан Төскіге жетті солардың ішініен ең болмағанда жүз деген хабар келді. Ол бірнеше батыр, не екі сардар табыла қояр тапсырма беріп, Жаркентке бет алды. ма екен? Ал бүкіл өмір бойы бір Қашғар және Йанги Хисар еліне ожау көже үшін қолына соқа алып, Жаркентте әскерді жасақтап қайта жер жыртқан адам қалайша бірден оралам деп уәде берді. Жаркентке семсердің сабын қолына ұстай алмақ, барған соң /247/ қосынан реттеуге – өлең: кірісті. Барлық уәлаят жылқы, қару- жарақ, малға толы еді. Абдал шейх Бір тәулікте шықты ерлер шыңына, ұстаз барлық іс қолынан келетін Қару болды семсердің өзі түгіл, қаны да! нағыз шебер-тін. Ол темірден әр түрлі жабдықтар жасауға теңдесі жоқ Ғұмыр бойы сақпаннан кесек шебер болатын. Оны Мырза Әбубәкір лақтырған, егістікті /248/ шымшықтан тәрбиелеген еді. Әмір Уәлі, Шаһдана қорыған адам қалайша кенеттен көкалдаш көзі жойылған соң, осы қолына садақ алып, жауына оқ атпақ? Абдал шейх Шаһдананың орнына Өлең: отырған. Одан Абдал шейхтан естігенім: Әбубәкірдің қоймасында Мергендердің қаруы садақ деген о алпыс мың сауыт, он екі мың ер- тоқым, жабдықтар мен қару-жарақ бастан, болған. Осыған қарап, әскердің толық жасақталғанын шамалауға болады. Егер шебер болмасаң, жақ ұстап сен, Бірақ әскер құрамын диқандар, ұсталар, бағбандар мен қара таласпа! тобырлар құрады. Мырза Әбубәкір жақсы білген кісісіне \"әмір\" атағын Керек оған әдетте тәжірибе, көргенің, беруді жөн көріп, оның қол астына екі жүз адам беретін, одан төмендеу Үйлеспесе болмайды, садақ пенен көргеніне екі жүзге жуық адамды басқаруға тапсыратын. Одан да мергенің. төмендеу көргенін толықтай қару- жарақпен қамтамасыз етті. – Үнемі мал бағып келген кедейдің Өлең: енді атқа мініп, майданға шапқаны Иеменде – ақыққа, Бадахшанда лағылға, бір ғажап болғаны ғой. Қита: Айналуға тас болып, уақыт керек, Қол-аяғы – бәрі де аман-есен күйінде, Әр адамның орны бар отыратын үйінде. қабылда. Бір тұрар жалтақтап, бірі тұрар Айлар керек, су керек һәм жер керек елеңдеп, Ер екен деп барлық ер сене бер ме баптаған. дегенмен. Үнемі бидай сеуіп егінмен айналысып кел­ген адам мемлекет басқару жөнінде және әс­керді ұйымдастыру жайында не білер дейсің? Бәйіт: Мемлекет істерін патша ғана саралар, Не біледі ол жайлы тақтан алыс қаралар. 295

Бәйіт: келгенде алға шолғыншы жібергенін көріп, қашқан еді. Жауынгер боп қайтесің іске аспаса қаруың, Мырза Әбубәкір Жаркенттен екі фәрсәх жерге жетіп тоқтап, Жаны кетсе кеудеден кімге керек аруың? алға бір топ әскерді жан-жаққа көз салып тексеруге жіберді. Бірақ одан Әбубәкір адам санының көптігі ешқандай нәтиже болмады. Өйткені жағынан еш кем емес-ті. Бірақ оның өмір бойы қолына мойынтұрық қосынында сардарлар аз, қару-жарақ ұстаған жаңадан пайда болған бұл мол болды. Базар саудагері мен әр бір әмірлер енді ту көтеріп әскер тәртібін тобыр жүйрік атқа мініп, алтынмен қырман жұмысы деп қиялдап, бір- апталған қаруды белге байлап, бірінің ізімен айналып жүрді. Олар оң өздерін әмір немеесе сардардай қанат пен сол қанатты, орталық пен сезініп, ерлік пен әскерлік ісін оңай оң жағын ажырата білмейтін. Содан деп ойлаған. Бәйіт: ат аспанға шапшыған кезде бейшара аттың сауырына сырғып кететін. Әлгі Шекедегі бөрікті әсте тыныш зәре құты қалмай тізгінді тартып қоймаймды, қалған кезде, жүйткіп келе жатқан ат кілт тоқтап аттың сауырына сырғыған Бөрік кию - төрелік салты ғой деп салт атты аттың мойнына қарай ойлайды. сырғып, жалына жабысатын. Егер ол тізгінін қолынан шығарып алса, онда Қысқасын айтқанда, Мырза тер тамшысындай домалап жерге Әбубәкір қалай болғанда да құлайтын, өзі бір жерде омақасса, адамдарын жинап, оларды реттеп садағын екінші бір жерден іздейтін, Жаркенттен екі фәрсәх жерде аялдады. жебелері үшінші жерде шашылып Әуелі осы әскердің ішінен сенімді жататын. Мырза Әбубәкір бұлардың бір топты іріктеп алға жіберді. Олар атқа міну, садақ тарту, жауынгерлігі қызылда Әлі баһадүрмен қақтығысып мен оқ атудағы ебейдейсіздігін көрген қалды, ол жайында бұрынырақ кезде: «Мына күйдегі әскермен басқа айтылды. /249/ Ханның алдында біреудің бақшасына ұрлыққа түсу Йанги Хисарда жердің астын үңгіп де қауіпті», – деді. Содан үмітсіз, қазу кезінде алып келген адамның үрейлі, зиянкеш һәм шошынған шынын айтқаны айқын болды. Ол қайтып оралды және қашуды ойлады. азапталып өлтірілген еді. Ол Мырза Артынша-ақ Йанги Хисар қамалын Әбубәкір әскерін дайындап, жолға алыпты деген хабар да жетті. Қашғар шығып Жаркенттен екі фәрсәх жерге тұрғындары да бұл хабарды естіген соң, олар да қамалды тастап қашып 296 кетті. Осы хабарды алысымен Әбубәкір енді мұнда аялдап қалуды мүмкін емес деп тапты. Бәйіт: Қашып құтыл қайтсең де бас орнында тұрғанда, Палуандық та жарамас, басың сенің аяқ асты тапталса. Қазынадағы ең әдемі деген маталар мен бағалы заттарды, теңгелерді

алып, Жаркентті өзінің үлкен ұлы асыл тастармен нақышталған. Бұл Жаһангер мырзаға тапсырып, бағалы бұйымдардың бәрін дерлік патшалық келінін мүлде үш талақ өртеді. Әр түрлі күміс /251/ және /250/ етіп, алды артына қарамай алтын ыдыстар мен табақтар, асыл жөнелді, – өлең жолы: тастармен өрнектеліп, айшықталған бұйымдар, алтын құм толы Енді қайтып келмейсің, сол кеткенің қоржындар бәрін Қараңғытауды жарып өтетін Ақ Тас өзеніне көпірдің кеткенің! үстінен тастап жіберді. Ол мініс аттар мен қашырдың барлығын өлтіріп, Бар ғұмырын дәруіштей үрей өздері жолда алып жүруге болатын бұрышында тығылумен өткізген заттарды алып Тибет жаққа бет алды. Жаһангер мырза кенет патшалық тағына отырып, әбден бүлінген Тибетке жеткенде қамал мен үй- мемлекет ісін құрып, тәртіпке келтіре жай реттеді. Бірақ та адамдар оны алар ма еді? Әкесі кеткеннен бес тастап, жан-жаққа бытырап кетті. күннен соң, ол әкесінің жырақтап Қамалдар мен бүкіл жиналған кеткенін және жау әскерінің жақын­ байлық Тибет кәпірлеріне қолды дағанын есітіп, қазынада қалған болған. Сол себептен ол да Тибетке байлықтан шамасы келгенше алды. ешнәрсе істей алмады. Мына көгілдір Сосын «әркім алғысы келгенін ал­ аспанның айналуынан сәтсіздік сын», – деп жариялады. Өзімен бірге толқыны буырқанғандықтан, <Алла моғолдардан қорыққан адамдарды тағала содан сақтасын> оның қолына алып қашты. Қалған халық қазына жабысып алып құтқару жағалауына мен қоймадағы дүниені талапайға дейін баратын бірде бір кеспек салды. Олар оны тонап, шашып, тақтай ілікпеді. Қысқасын айтқанда, талап, отқа жағып жатты. Мырза Әбубәкір сол қырық сегіз жыл ішінде, – өлең: Мырза Жаһангер кеткеннен соң төрт күннен кейін Қожа Әлі баһадүр Қанша мәрте семсердің қара жүзін екі-үш жүз адамымен келіп жетті. Екі күннен соң хан келді, бұл жайында сілтеді, алда баяндалады. Қабат-қабат кітапқа сыймады енді Мырза Жаһангер Тибетке бар­ ар жолда шекар­ а саналатын Санжуғ­­ а бұл тегі. қашты. мырза Әбубәкір болса Хотәнға қашқан еді. Хотән қамалында Өзінде бар нәрсенің барлығын, да кідіруге болмайды деп санап, күш-жігерін дүние-мүлік жинауға Қараңғытауға жақындаған кезде, сарп етті. Оның байлығының ұшан- оның артынан моғолдар қуып жетті. теңіздігі соншалықты, оны қаламмен Жолдар тар, соншама ауыр жүкті сипаттап жазу қиын. Бәйіт: тасу, өздерімен бірге адып жүру мүмкін де емес еді. Ол бар дүние Өмір бойы талпынды \"болуға\" мүлкін жинап өртеді. Мен сенімді өкілдерінен естідім, тоғыз жүз жүк һәм\"жетуге\", қашыр киім-кешек, мата, жібек маталар болған екен. Олардың көбісі Ол ешқашан ешкімге серт етпеді әшекейленіп, зер салынған-ды, әрі еуропалық, рұмдық, қытайлық \"кетуге\". нақыштармен әсемделген. Киім- кешектің көбі алтын, гауһар, басқа да Ол сырттай ақыреттен әңгіме қозғап, ол туралы арман еткендей болғанымен, алайда, тозақ терезесін ашатын іс-әрекеттер жасап, жұмақ есігін өзіне жапқан еді. Жәннатқа барар жол ол үшін тым ұзақ еді. Міне, оның жиіркенішті істерінің нәтижесі, 297

айғағы осындай. Бірақ өлеңде былай сөздерін дәлелдеп талай әңгіме айтты. айтылғандай: Қараңғы түсіп, құптан намазын оқып болған соң, уақыт өте ұйқыға кетті. Әуре-сарсаң күйінде пана болар кімің \"Ұйқы – өлімнің бауыры\" деген сөз мырза Әбубәкірдің жағдайына бар, сәйкес келді. Ұйқыға кеткен оны әлгі топ ақылдасып, оның басын ханның Жомарттығың болғанмен кешірердей алдына апарсақ, оның сеніміне кіреміз дегенді жөн көрді. Ол Мырза кім болар. Әбубәкір қанша жаман адам болса да, бұл топ дәм-тұзды таптады. Сөйтіп, Саған шапағат суының тамшысы ұйқыда жатқан адамның басын кесіп, өлтірді. Бұл жөнінде алда айтылатын тоқтап тұр, болады. Барлық қорлық көрген жандар – қара халықтан бастап жұрт Қара-күйік атыңды ақтап тұрып жууға сыйлаған адамдарға дейін, емізулі баладан еңкейген кәріге дейін оның тамбай тұр. жауыздығынан құтылды, өлең: <Алла жақсы біледі>. Қысқасын Сен өмір сүр жебеп һәм желеу үшін, айтқанда, оның жиіркенішті істерінің Өлгеннен соң құтылдық демеу үшін. нәтижесі жағдайын қиындатып, ауыр халге әкеліп соқты. Тибетке Мына айтылғандай: \"Әділдің өлімі келгенімен оның ісі оңалмады да, жақсы адамдар үшін – өлім, жаман онда қалу мүмін еместігін сезіп, адамдар үшін – өмір\". Өлең: шарасыздықтан өлімді таңдауға бекінді. Содан әйел, бала-шағаларын, Залым өлер, соңынан жаман салты мал-мүлкін Тибетке /252/ қалдырып, қалар, өзі кетуге шешім қабылдап: \"Мені қаһарланып өлтіретіні аян. Жағдай Адал өлер, артынан жақсы аты естелік солай болғанда сүйегімді ата- болар. бабаларымның қабырының жанына қойсын. Сейіт Мұхаммед мырза және Карун /253/ өлді, қырық үй Мырза Хайдарға мен ағайындық қазынасы бар-тын. Нуширван өлмеді, көрсете алмасам да, туыстықпен оның жақсы аты бар-тын. Өлең: сендерді алдына шақырып алып, мені өлтірсе де, жағдайды ойланар Пәс дүние ешқашан ешкімге опа болар\",–деді. Осындай оймен және бермеген, үмітпен қыстың қақ ортасында ханға бет алды. Жол бойында оған Істегендері жамандық одан түк те ханның бір топ нөкерлері кездесті. қалмаған. Оларда тибеттіктерге қыр көрсетіп: «Мырза Әбубәкірді жіберсін, жібер­ Ей, Алланың пендесі жақсылық жый меген жағдайда оларға көресіні тірнектеп, көрсетеміз», – деп жіберген немере ағам болатын. Ол топ Мырза Жамандыққа ешкім де қарамайды Әбубәкірге кезіккенде олардан хал- құрметпен! ахуалды сұрастырды. Олар: «Бізді сізді алып келуге жіберді», – деді. Алла тағала қолдаған адам Тағы да бірнеше жалған сөздер айтып, қандай нәрсеге назар аудармасын, сөйтіп оны жұбатқан болды. Бірақ одан пайда табады. Содан өзіне Мырза Әбубәкір оған сене қоймады қорытынды шығарады, игі істерге да: «Менің сендерден сұрайтыным, ұмтылып, зиян келтіретін нәрседен тірідей хан мен Сейіт Мұхаммед дүниеде һәм ақыретте аулақ болады. мырзаның алдына алып барыңдар. Не Сөйтіп артында жақсы ат қалдырып, істесе де солар істесін.», – деп айтты. Ол топ бұл сөзді құп алып, бастапқы 298

ақыретте тозақтан құтылады. Өлең. Жаркент қаласына кіріп, алмастай жалт-жұлт еткен қылышымен Сенен қорқып, үрейден тұрған кезде жауласу мен зұлымдық шаңын басты. дірдектеп, Осы жеңістің қуанышынан зұлымдық көргендердің бәрінің аузынан мына Әлем қуыс таппайды осы кезде кірерге. жолдар ән болып төгілді, – өлең: Жан тапсырар сәтіңді көз алдыңа Патша киер шапан да иығыңа лайық, алып кел, Соның бәрі арзи ма күндеріңе желікпе?! Тәжін кисең басыңа, емес дер ем бұл 48 – әңгіме. айып. ҚАШҒАРДЫ ЖАУЛАП АЛУ. Кетер еді әлемді қара түнек еңсеріп, Жоғарыда баян еткеніміздей Йанги Найзағайдай жарқылдап тұрмаса егер Хисар қамалы жаулап алынған соң, Саид хан Қашғар істерін ойластыра семсерің. бастады. Үшінші күнге аяқ басқанда ққаланы тастап, аттарына мініп әркім Қалаға кірместен бұрын Әмір бас сауғалап әр тарапқа қаша бастады Дайым Әлі мен Бек Мұхаммедті деген хабар келді. Ханның рақымды Хотәнды басқаруға жіберді. Қара­ көңілі Қашғарға байланысты орнына құлақ мырза, Қажы мырза, Сұлтан түскен соң, хан ырысты аяғын Әлі мырза, Назар мырза, Әмір жеңіс үзеңгісіне салып, еңіс тізгінін Қамбар, Мырза Әлі Тағай және Жаркент жаққа бұрды. Бақытты жеңіс Бек Мұхаммед меркітті, осы жеті пен сәттілік пана болып, шабуылға сардарды, майданда жеті басты шықты. Әуелі ол Қожа Әлі Баһадүрді дәуге теңелген батырларды Мырза алға жіберді, – өлең: Әбубәкірдіңізіненқууғажөнелті. Осы топ оны қууға барлық ыждаһатпен Жер мен көкті, білмеймін, не құдірет кірісті. Ханның осы маңызды әскери қыштады? әрекеттен көңілі тынышталған соң, елге жаппай рұқсат берді және әркім Тұр деуіңе болады мына аспанды өзі қалаған жағына олжа жинауға ұшқалы. жүре беруіне болады деген әлемді бағындырушының жарлығы шықты. Шұрқырынан жылқының, қалың қосын Сол сәтте әскердің ішінен олжа алуға шаңынан, ниеті болған әрбір адам жеделдетіп жолға шықты, – бәйіт: Ай мен күннің жарығы түспей қойды жаныңа. Жолға шықты, кек алушы барлығы, Йанги Хисардан кейін бірінші Бақыт пенен Алла жар болсын керегі. аялдаған жер Сайлық болды, сонда жеңімпаз әскер шатырларын тікті. Олжа жинауға баруды өз шенінен Сол уақытта Мырза Әбубәкір төмен деп санағандар, кейбір әмірлер Жаркентті ұлы Жаһангер мырзаға құзырында қалды. Осы жұмыстарды тапсырып, өзі Хотәнға жүріп кетті реттеп, тыныш тапқан хан бақыт деген хабар келіп жетті. Хан жүрісін пен жеңіс саясында һәм жеңіс тездетті. Ол Қызылға жеткен кезде жалауымен қалаға кірді. Сарайға Жаһангер мырза да қашып кеткенін, қадам басты. Сарайда көптеген биік ал Қожа Әлі баһадүр Жаркентке кең ғимараттар бар еді. Олардың кіргенін білді. әрқайсысында бөлмелер, жайлар, дәліздер, бастырмалар бар болатын. 920 һижри қәмәри жылы ережеп /255/ Оның көптігіне көреген көз айының соңында (1514 милади қайран қаларлықтай еді. Сарайдағы жылдың 15 қыркүйегінен соң) хан бұл үйлер мен ғимараттар мата, 299

тауар, сиса, фарфор, кілем, ер тоқым, Сіңбес еді бойыңа жегеніңнен басқасы. ат әбзелдері, садақ және тіршілікке қажет нәрселермен лық толы Жисаң егер тонаумен дүниені, мүлікті, болатын. Мырза Әбубәкір мұның бәрін әр түрлі жолмен ұзақ жылдар Ол ошағы болады бітпес даудың, жинап, оны ешкім білмейтіндей етіп жасырып тастаған. Басқа ешкім бүліктің. білмейтін жерге жасырған заттарынан қалғанын мырза Жаһангер қолынан Жиғаныңнан не қалар, о да бір күн келгенінше жойып, ысырап етіп, өзі кететін кезде жұртшылыққа тонауға жоғалар, рұқсат берді. Содан Қожа Әлі баһадүр қалаға кірген кезде ол да қолына Жылатқаның жылатар, тонағаның түскенін алды. Қожа Әлі баһадүрден жеті күннен кейін хан да келді. Хан тоналар. да жалпылама тонауға рұқсат берді. Қолда бар заттың бәрін тонап әкеткен Қысқасын айтқанда, Мырза Әбу­ болса да басқа көп бұйымдар үйлер бәкір қырық сегіз жыл бойы азаппен мен аулаларда әлі де толып жатқан жинап, сараңдықпен сақтаған бұл еді. Мырза Әбубәкірдің тоналып әрі байлықты ең соңында өкініш- қашқанына бір ай өтсе де көшелер қайғымен тастап, соншама дүниеге мен үйлерде әлі де талан-тараждан көз жұмуға тура келді. Ал хан бір қалған тауарлар өте көп болатын. ауыз сөзбен көпшілікке тонауға Бірақ оларды ешкім алуға құлқы рұқсат беріп желге ұшырды да болмады. Өлең: жіберді. Халық оны екі айға дейін сол мүлыктің күлін аспанға көтерді. Аларыңды аларсың керегіңді байлықтан, Мына айтылғандай: «Бақытты жан ішіп-жеп егін еккен, бақытсыз /256/ Ақылдылар әдетте сол байлықтан жан өзі жемей, дүниесін қалдырған». Өлең: қаймыққан, Байлық, байлық, байлық деп, құр-бекерге Сол байлықты біреулер опасыз деп қақсама! санаған, Байлығымды бір сәтте өртеп тындым Сену керек дер едім осыны айтқан деп сана. данаға. Олжа жинауға жан-жаққа Дәулетімен Карунның кете алмайсың кеткендер бір айдан кейін аман-есен қайта оралды. Әр адам жинаған астасып, олжасына сай ханға сый-сияпат тарту етті. Бірақ хан елдің тыныштығы мен көңілі, ықыласы үшін моғолдардың ескі салты бойынша әскерлерге сүйірғал түрінде таратты. Менің есімде Қараңғытаудан келген кейбір әмірлер жабдықтар мен құман бұйымдардан басқа ханға бір әндіжандық бір мән алтын құм сыйлаған. Әндіжанның бір мәні алпыс төрт чарәк, әр бір чарәк төрт жүз мысқалға тең. Басқа бұйымдарды осыған қарап шамалауға болады. 300