"Бақыт тамшылары"

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ «Аманат зая кеткен кезде ияметті к т!» – деп жауап берген. «Аманат алай зая кетеді?» – деп с ра ан кезде: «Істер лайы сыз адамдар а берілген кезде ияметті к т» – деген болатын (Б хари, Білім, 2; Ахмет, ІІ, 361). Сонды тан мірді барлы саласында рухани-мате- риалды аманатты лайы ты адамдар а беру ж не лайы бол- ан кезінде ызметті со ан табыстау шарт. Ислам ойшылдары лы дінімізді е кіші ауымынан бастап мемлекетке дейін басшылы м селесіндегі е басты а идаларды аны та ан кезде: 1. Басшыларды ізгі амал істейтін адам болуын, 2. Аманатты , я ни м нсап пен мемлекеттік ызметті лайы ты адамдар а арап та айындал анын, 3. А ылдасу ар ылы шешілетіндігі туралы айт ан. Осы ш а идадан тыс м селелер, уа ыт пен сол жерді шарттарына арай ба алануы керек деген шешімге келген. Сонымен атар, Алла ризашылы ын алу ж не о ам а ызмет ниетімен рухани ж не материалды салада басшылы ызметке келгендер сол орынны аманат екендігін, ол жерде уа ытша, я ни белгілі бір уа ыт а ана отыр анды ын біліп, сол орында м гілік отыратындай т уелді болудан са тануы керек. Сондай-а осы шынды ж нінде «Сот азы а м лік болмас» деген анатты с з бар. 303

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ Аманатты ар ала андарды оны лайы ты т рде орын- дауы шін ран К рім мен С ннетті лшемдері ше берін- де та уалы мірді стануы шарт. о амды бас ар ан адамдар рт рлі рекеттер мен шараларды , бір с збен айт анда, ил - и камераны алдында екендігін т сініп, на ыз м сылман- ны т л алы ын танытуы тиіс. Кемел басшы бір жа ынан ызметін лайы ты т рде орындау а тырысса, екінші жа ынан «К кте ж не жерде ешбір н рсе жасырын алмайтын» ( л Им- ран с ресі, 5), «... лына к ре тамырынан да жа ын» ( аф с ресі, 16) Раббысыны алдында екендігін рдайым ихсан т сінігін- де мір с руі керек. ануни С лтан С леймен ханны лкен жетістіктер- ге жеткен ази Бали Бейге жіберген мына бір п рмені ата- ларымызды басшылы та ы аманат пен жауапкершілік т - сінігін тамаша т рде к рсетеді: «...Он сегіз амалды алыпсы . Кеме зауытына отыз мы станок жіберген екенсі . Денсаулы тілеймін. Екі д ниеде де ж зі жар ын болсын, са ан ризашылы ымды білдіремін. ...Барлы табысы ды Алла тан деп біл. Еш ашан мен іс- тедім деп менменсіме! « з ылышыммен осыншама елдерді же дім!» деп ма танба. М лік Алла тікі. Одан со Хазіреті Пай амбардікі. Со- нан со Ха Та аланы мірі бойынша халифтікі. Би болу екі басты таразы сия ты. Бір басы ж ннат, екін- ші басы ж ннам. К зі й ыда болса да ж регі ояу бол- сын! Барлы н рсе ділеттіліктен басталады. ділетті болса б л да лшылы болады. Алла Та ала барлы ымызды діл л етсін. Сен билеп отыр ан жерлерде жасал ан з лымды 304

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ пен ділетсіздікті махшар к ні бізден жауап алатын болса, сені жа а а жармасатын боламын. Сол к ні ят а алмаса , табысы сол. Бір адамды ызметке та айында ан кезі де еш ашан сырт к рініске сенбе! К птеген адамдар бар, олында м м- кіншілік болма анды тан са ан к ліп арап, м мкіндік бол ан кезде Н мрут а айналады ( атыгездік жасайды). ыс асы, адамдарды сынап, жа сылап таныса , кейін кінбейсі . К зі мен ла ы ды жа сылап аш! Егер билер мен кілдер жа сы болса, халы та жа сы болады. Кейбір адамдар бар, к ндіз ораза стап, т нде намаз о иды. Біра п т а табынатындар сия ты. Олар мал-м - лікті нататын адамдар. Халы ты мал-м лікке деген с йіс- пеншіліктен арты аздыратын асірет жо . Еш ашан ф ни н рсеге к іл б ліп, с йіспеншілікпен арама. Ны ыметтерді Алла ты лдарына молынан шаш. Жомарт бол. Барынша ыз анша ты тан са тан. німде- ріміз ажеттіліктерімізге жетпейді деп мазасызданба! ажет- тілік шін иналса осында хабарла. олымызда ы азы- надан са ан ажетті аражатты беруге шамам келеді. Алын ан амалдарды мал-м лкі мен азы -т лігінен бір б лігін азы- на а жина. ал аны м сылман скеріні а ысы. скерлерге жа сы ара! лкендерді ке , атары ды бауыры , зі нен кішілер- ді бала деп сана! Балалары а мейіріммен ара, бауырла- ры а жомарт бол, келері е рмет ет. М сылман скеріне 305

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ еш ашан иыншылы тудырма. Сол жерлерде т ратын па- ырлар а ам ор бол. Сада а а м таж адамдарды кимі- мі мен азы тарын азынадан амтамасыз ет. йткені ке- дейлер Ха Та аланы лдары. азына болса, Алла ты лдарыны ха ысы. Пай амбарымызды рпа тары бар болса, ма ан есімде- рін хабарла. Алла Расулыны рпа тары еш ашан иын- шылы пен таршылы к рмесін. Кедейлерді ренжігеніне еш ашан риза емеспін. Адам- дарды барлы ы рахат мір с рсе, м сылман еместер хал- ымызды халіне ызы ушылы пен арап, м сылмандар а бет б рады, Ислам а деген с йіспеншіліктері артады. Кейбір ауылдарды ор а бергі келеді. Алын ан ауылдар мен елдімекендерді барлы ын ор а берсе де арсы емес- пін. ор а бергі келген ауылдарды тіркеу д птерлерін жі- бер рі бізден кейін Осман лдарынан шы ан патшалар, у зірлер... жалпы айт анда м сылмандарды айсы бірі се- ні оры ны шарттарына ба ынбайтын болса, махшар к ні ша ымданып, арсылы білдіретін боламын. азір, ей, ази Бали Бей!Сен де барлы шама мен Ислам діні шін ж не мемлекетті істері шін олы нан келгенінше е бектен...Жомарт бол. « óƇ Ļāƈ ĭƪ ĤÒ ħƆ đŽ Ĭƈ IJƆ ĵĤƆ ijŽ ĩƆ ĤŽ Ò ħƆ đŽ Ĭƈ Ол андай жа сы дос ж не андай жа сы ам оршы» ( нф л с ресі, 40) деген зікірді айталап, алымдар мен Ха достарыны ам орлы ын зі е жолдас ыл! « Ùƃ ĻƆ ęŽ ìƇ IJƆ Óƃ Đóƫ ąƆ ÜƆ ħŽ ġƇ Öƪ òƆ
ÒŽ ijĐƇ îŽ Ò » аятын берік стан, оны еш тас- тама. Ха Та ала жолы ды ашы ылып, дін д шпандарынан рдайым м сылман скерімен сені же іске жеткізсін!» ибратпен о ылатын осы м лімдеме аталарымызды мін- 306

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ детке та айында ан адамдар а айт ан насихаты да ы шебер- лігін айтуды зі жеткілікті. Оларды хал ы з н псілерінен арты ойла андарын, басшылы та ы аманат, жауапкерішілік сезімдерін е жо ары де гейде сезінгендігін к рсететін осы біо ескертулер біз шін тамаша а идалар. Басшылар, жетекшілер мен алды ы атарда ылар ай- наласында пайда шін зін олпашта андар мен шынайы адамдарды олдауын ажырата білу керек, н псісіне най- тын ілтипаттарды тол ынына т ншы пауы ажет. Жасан- дылы пен, пайда к здеп здерін олпашта андар а со ыр, жа ымпаздар шін са ырау болып, тура жолда а и атты олдаудан апыл алмау керек. Сонды тан басшылы орындарда отыр ан адамдарды к мекшілері мен ке есшілерін та да ан кезде лайы ты адам- дарды та дау ма ызды. Сондай-а мына бір хадис ш риф басшыны а и ат пен ділдікке немесе, керісінше, пайда а итермелеу турасында к мекшілеріні аншалы ты ма ызды ызмет ат аратынды ын к рсетеді: «Алла Та ала бір басшы шін жа сылы ты аласа, о ан тура с зді у зір н сіп етеді. Б л оны мыт ан кезде есіне салады, есіне т скен кезде к мектеседі. Алла Та ала бір басшы ха ында жа сылы ты аламаса о ан жаман бір у зір жібере- ді. Б л у зір оны мыт анын есіне салмайды, есіне т скен кезде де к мектеспейді» ( бу Д уіт, Хараж, 4/2932; Н с й, Б йат, 33). Б л а и атты т сінген ж не рухани кемелденген м мин пайда шін келген жасанды ілтипаттар а алданбауы керек. Сонымен бірге басшылы м ртебесінде отыр ан адам ф нилерді (адамдарды ) ма тауы мен ілтипатына се- 307

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ніп, т к ппарлы пен менмендікке салынып, амалдарыны сауабынан да айырылма аны ж н. Сондай-а Расул лла r осындай халге т суден ауіптеніп, орынсыз мада пен ма тау- а тыйым сал ан, егер мада талатын ж йттар н псі мар- лы а себеп болатын болса: «(Сендерді пайда шін) ма та ан адамны ж зіне то- пыра шашы дар!» деп б йыр ан (Ахмет, VІ, 5). Б л турасында Явуз С лтан С лім ханны Мысыр жо ырынан орал ан кезіндегі станымы тамаша мысал бола алады: Явуз С лтан С лім хан лкен же іспен Мысыр жоры- ынан Ыстанб л а айтып, к ндіз скідар а жетеді. Ыстан- б л хал ы оны лкен марапатпен арсы алатынды ын естіген со , т рбиешісі Хасан Жан а: «К н батсын, адамдар йлеріне айтсын, к шелер бо- сасын, мен содан кейін Ыстанб л а кірейін. Адамдарды ма- да тары, ілтипаттары мен же іс рандары н псімізді т к п- парлы а жетелеп, амалымыз бос а кетпесін!» деді. Явузды сол ор ынышты Сина ш лінде а ыр ан арыс- тан, Мысыр а кіре берісінде к зі жас, ш кіршіл, арапайым бір м мин, скідарда зін н псісін с ра а ал ан ил и рі ру- хани л ззаттар а толы д руиш ретінде к реміз. Д ние салтанатын рдайым ж регінен тыс ста ан лкен патша міріні со ы с ттеріде Хасан Жанны : «Алдияр! Енді Раббымызбен бірге болу уа ыты келді» – дегеніне та данып бетіне арап: 308

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ «Та сыр! Сен бізді осы уа ыт а дейін кіммен бірге деп ойла ан еді !» – деп жауап берген болатын. азіргі кезде Явуз сия ты материалды пен рухани, д ниелік пен ахіреттік, т н мен рух те дігіне ие, иманда ы штарлы , ахла та ы парасаттылы ж не т сініктері тере абілетті басшылар а аншалы ты м тажбыз!.. Г л ба ын арала ан адам сол жердегі г лдерді с лу- лы тарына арап рдайым к лімсіреп ж ретін болса, о ам- ны назарында ж ргендер де осындай алыпта сабырлы, жылы ж зді ж не адамдарды иыншылы тарын к теруде шыдамды болулары ажет. йткені олар басшылы ты е алдымен к іл табумен, к ілге тынышты пен баыттылы сыйлаумен болатынды ын білуі керек. Хазіреті М ул н ддис сирру андай тамаша айт ан: «Егер сенде к регенділік бар болса, к іл а басын тау- аф ыл! Топыра тан жасал ан деп ойла ан а баны негіз- гі ма ынасы к іл... Сен Алла ты назар орны бол ан к ілді алдыратын болса , а ба а жаяу барса да ал ан сауабы , к іл алдыруды к н сін шая алмайды». ай салада ызмет етсе де, рбір басшы ызметіне а- 309 жетті физикалы , рухани ж не ылыми абілетке ие болып, жан д ниесін рухани асиеттермен безендіруі ажет. Жан д ниесі Алла , Расул лла пен дін бауырластарына деген с йіспеншілікке толы болуы тиіс. Жаратушысы шін жа- ратыл андар а мейіріммен, с йіспенішілікпен, м рхаматпен арай білуі л зім. Ы ылас, арапайымдылы , турашылды , кешірімді болу, ке есіп шешім абылдай білу сия ты асиет- терге ие болып, зін ылыми ж не адамгершілік т р ыдан рдайым жетілдіріп отыруы ажет. оластында ыларды

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ кемшіліктерін зінен к ріп, аталды ты зіне, ж мса ты ты бас а а ба ыттауы керек. Алла а мойынс нуды , ол берген м мкіншіліктерге ана ат етуді ма ыздылы ын к рсететін Алла пен пай амбарды с здерін станып, осы бойынша арапайым мір кешу ажет. Кішіпейілділікке айшы келетін т к ппарлы мен- мендікке салыну болып табылады. Ата болса адам шін е лкен н псі апаттарыны бірі. Т к ппарлы а салынып, ата марлы а берілген адам к птеген з лымды жасайды, біра м ны пар ына да бара алмайды. А ыры зіні абыройынан айырылып, ят а душар етеді де залым болады. Хазіреті М ул н ддис сирру былай дейді: «К ктем мезгілінде тас к гере ме? Топыра сия ты а- рапайым болса , сенен т рлі-т сті г лдер мен б йшешектер сіп шы ады!..» Я ни к ктемні берекесінен на ыз лес алатын тек топыра ана. Сонды тан топыра а г л сіп, т рлі-т сті ше- шек ат ан кезде тас та к ктемді к реді, біра ол к ктемнен н сіп ала алмайды. Т к ппарлы пен ата а душар бол ан адамдар да таби атта ы тастар сия ты. Оларды стінен к ктем жа быры а ып кетеді, ешбір лес ала алмайды. Н псі кедергісінен те алма ан адамдар шін н псіні осындай ауіптері оларды негізгі ндылы ына айналады. Кішіпейіл ізгі лдарды Алла Та ала аятта былай мада тайды: Óƃ ĬijŽ İƆ Ăƈ òŽ ŶƆ Ž Ò ĵĥƆ ĐƆ ĪƆ ijýƇ ĩŽ ĺƆ īƆ ĺñƈ Ĥƪ Ò īƈ ĩƆ èŽ óƪ ĤÒ îƇ Ó×Ɔ Đƈ IJƆ «Рахманны ас лдары жер бетінде арапайым ж реді...» 310 (Ф р ан с ресі, 63).

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ Адамгершілік асиетіне жараспайтын жа ымсыз асиет- терді жою шін з д, та уалы пен ихсан алыбында л- ды мірді стану керек. Ха достарыны станымдары б л т р ыда тамаша мысал. К іл с лтаны Баха ддин На - шиб нд ддис сирру да мір бойы Алла ты берген ны ыметтеріні ш кіршілігін орындау а тырысып, жылдар бойы м таж адамдар а, нау ас жануарлар а ызмет етіп, тіп- ті к шелерді з олымен тазалап, осы аятты ма ынасына сай болу а тырысып, тебіреніспен мір с рген. Оны руха- ни д режелеріні биіктігіне арамастан зін рдайым есікті боса асында к ретін рухани халге ие бол анды ын к рсететін мына бір жолдары бізге андай ибратты к іл к кжиегін к рсетеді: лем бидай мен сабан, лем жа сы мен жаман!.. Осы т р ыдан ал анда андай да бір ауымды бас ар ан басшылар жауапкершілігін з мойнына ал ан адамдарды зіні ызметкері емес, керісінше, зін солар а ызметші ре- тінде к ріп, олар а арапайымдылы пен, жылы ж збен рі мейіріммен араулары керек. зіні рекеттерін рдайым ба ылау а алып, нысапсыз рі атал ж ректі адам болудан са тану керек. йткені хадис ш рифте былай делінеді: «Басшыларды е жаманы – нысапсыз рі ж регі атал бол андар» (М слим, Имар , 23). «Алла ым! мметімні басшылы ын ар алап, олар а иыншылы тудыр ан адам а сен де иыншылы тудыр. мметімні басшылы ын мойнына алып, олар а ж мса а- ра андар а сен де ж мса ара!» (М слим, Имар , 19; Ахмет, VІ, 93, 258). 311

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ Иманны е дара асиеті болып табылатын мейірім е алдымен билік иелері шін керек. Мейірімні жемісі – Алла ты лдарына ызмет ету. йткені діл рі турашыл басшылар ияметті иын к нінде арышты к ле кесінде болатынды ы хадис ш рифтерде с йіншіленеді (Б хари, Азан, 36; М слим, Зекет, 91). Адамдар а мейірім мен с йіспеншілікпен арауды а- зіргі к нде де ерекше лгі болатындай мысалдарды бірі мынадай: С лтан ІІ - Абд лхамит хан асы ыс бір іс болып ал ан кезде т нні ай уа ыты болса да зін оятуды алайтын, ерте гі к нге ал анына риза болмайтын. Б л туралы мем- лекетті бас хатшысы сад Бей зіні естеліктерінде былай дейді: «Бір к ні т н ортасында те ма ызды бір жат а ол ойдыру шін С лтанны есігін а тым. Біра есік ашылмады. Біраз к ткеннен кейін айтадан а тым, та ы да ашылмады. «С лтан а Ха ты б йры ы жетті ме (ба илы болды ма)?» деп ауіптендім. Аз уа ыттан со айтадан а тым. Б л жолы есік ашылып, олына орамал ста ан С лтан шы ты. Бетін с ртіп т рып, к лімсіреп: «Балам! Осы уа ытта те ма ызды іспен келгені ді біл- дім. Есікті ал аш а ан кезі де оян анмын, біра д рет алып кешігіп алдым, кешірерсі ! Мен осыншама уа ыт хал ым- ны ешбір жатына д ретсіз ол ой ан емеспін... кел, о- лымды ойып берейін!..» – деді. «Бисмилла » айтып жат а ол ойды». 312

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ Расул лла ты мына бір хадисі де діл де абілетті басшыларды Ха Та ала алдында ы ерекше орнын тамаша к рсетеді: « иямет к ні адамдарды Алла Та ала а е с йіктісі ж не о ан е жа ын болатындар – діл басшылар...» (Термези, Ахкам, 4/1329; Н с и, Зекет, 77). Хазіреті Омарды t: «Адамдар басшыларыны ж рген жолымен ж реді» де- ген хикметті с зі бойынша халы бас арып отыр ан басшы- лар а арай бейімделеді, соларды ж рген жолымен ж реді. Сондай-а халы арасында ы «Балы басынан шіриді» де- ген ма ал осыны к рсетеді. Осы ан атысты бірнеше тарихи мысал келтірсек: м уи халифасы У лид бин Абд лм лік тамаша и- мараттарды атты жа сы к ріп, сондай істерге штар бо- латын. Оны кезе інде адамдар да со ан арап, рылыспен айналысу а штар болды. рдайым м жілістер мен оты- рыстарда рылыс та ырыбы оз алатын. С леймен бин Абд м лік тама а салын ан патша бол- ан. Оны заманында ы адамдар да тама ты с з етіп, уа- ыттарын ткізетін. Омар бин Абд лазиз болса та уа, лшылы а штар м мин болатын. Оны д уірінде халы лшылы а, та уа- лы пен айырда жарыс а т сті. М жілістерде «б гін т нде андай д а о ыды , ран К рімнен анша аят жаттады , 313

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ осы айда анша к н ораза стады , анша айыр жасады ?» деген с здермен бір-бірін ынталандырып, отыратын49. Я ни тарих адамдар а менменшіл мен т к ппар адам- дарды тудыр ан ауыртпалы пен иыншылы а толы к - ріністерін, оларды аянышты со ын ибрат ретінде сын- андай, та уалы да ізгі басшыларды мейіріммен, м рха- матпен, ам орлы а толы абыройлы с н-салтанатты к - ріністерін де ба алап к рсетеді. Міне, Омар бин Абд лазиз адамдар а тамаша ызметтерін к рсетіп, хал ына ба ытты- лы сыйла ан, тарих беттерінен абыройлы орын ал ан. Оны мметті жауапкершілігін ар алау турасында ар ала ан л- кен аманат жауапкершілігіні т сінігін к рсететін сансыз лгілеріні бірін ж байы Фатима былай баяндайды: «Бір к ні Омар бин Абд лазизды асына бардым. Жай- намазында отырып, олымен ма дайын тіреп, к з жасы к л болып жылап отыр екен. Одан: «Сізге не болды?» – деп с радым. Ол былай деп жауап берді: «Ей, Фатима! Б л мметті е ауыр ж гін ар алап ж рмін. мметті ішіндегі аш пен кедейлер, нау астанып д рі таба алма андар, жал ыз ал ан жесір йелдер, а сын ала алмай з лымды а шыра андар, б где елдегі к пірлерді олына т скен м сылман т т ындар, ажеттілігін амтама- сыз ете алмай, е бектенуге шамасы келмейтін арттар, к п жанды кедей отбасылары мені ай ы а батырады! Жа ын, 49. ара ыз, Ахмет Ж уд т Паша, исас л- нбия у тарихил-Хул ф , Ыстанб л, 1976, І, 717; Табари, Тарихул- м м у л-м лк, Кайр, 1939, V, 266-267. 314

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ алыс жерлердегі осындай м мин бауырларымды ойла ан сайын жауапкершілігімні ауырлы ынан иналамын. Ерте есеп беретін к ні Раббым осылар шін мені жауап а тарта- тын болса, Расул лла r сол шін ма ан ренжісе, мен не деп жауап беремін?» (Ибн К сир, л-Бидая, ІХ, 208). Ж байы Фатима с зін саба тап, былай дейді: «Ол сіздер сия ты лшылы ететін. Біра т нде т сек- те Алла тан ор ып, иямет к нгі есебін ойлап, атты обал- жып, ж регі жиі-жиі со а бастайтын. Бейне бір су а т скен немесе ол а т скен с сия ты шыр-пыр болатын. Мен де оны осы халіне шыдай алмай стіне к рпесін жауып, з- зіме: « тте , басшылы жауапкершілігі бізге берілмеген- де ой, тте , басшылы пен бізді арамыз к н мен жерді арасында ы ашы ты тай болса ой» дейтінмін». міріні со ында кейбір басшылы пен саяси о и алар а атыс аны шін атты кінген Амр бин Ас t та лім т сегінде теріс арап жатып, за уа ыт жыла ан, а ырыны андай болатынды ын ойлайтынын айт ан (М слим, Иман, 192). Жи ан малына арап: « тте , сен т йені тезегі болса ой немесе мен Зат с- С л сил со ысында ліп кетсем етті» деген болатын. Хазіреті Омарды t басшылы та ы жауапкершілігін к рсететін мына мысал те ибратты: « анжарлан ан кезде о ан: «Орны ыз а біреуді та айындаса ыз!» – дегенде ол: «Б л мметімні жауапкершілігін к зімні тірісінде 315

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ар ала анымдай, лгеннен кейін де ар алайын ба?.. Мен ат- ар ан халифалы шін еш андай сый к тпеймін. Жауап а тартылмасам бол аны!» – деп жауап беріп, зіні тол анысын жеткізген (М слим, Имарат, 12). Кейбір адамдар Хазіреті Омардан те абілетті лы Абд лла ты халифа етуге сиет етуін с ра ан кезде ол: «Бір отбасынан бір рбан жеткілікті» – деген болатын. Ха Та ала аятта: Ģƈ Ó×Ɔ åƈ ĤŽ ÒIJƆ Ăƈ òŽ ŶƆ Ž ÒijƆ Üƈ ÒIJƆ ÓĩƆ ùƪ ĤÒ
ĵĥƆ ĐƆ ÙƆ ĬƆ ÓĨƆ ŶƆ Ž Ò ÓĭƆ ĄŽ óƆ ĐƆ ÓĬƪ Ìƈ ĪƇ ÓùƆ ĬŸƈ Ž ÒÓıƆ ĥƆ ĩƆ èƆ IJƆ ÓıƆ ĭŽ Ĩƈ
īƆ ĝŽ ęƆ üŽ ÈƆ IJƆ
ÓıƆ ĭƆ ĥŽ ĩƈ éŽ ĺƆ ĪÈƆ īƆ ĻŽ ÖƆ ÉƆ ĘƆ źƃ ijıƇ äƆ Óƃ ĨijĥƇ ČƆ ĪƆ ÓĠƆ įƇ Ĭƪ Ìƈ «Біз аманатты к к пен жерге, таулар а сынып едік, олар м ны міндетіне алудан бас тартты, (жауапкершілігінен) оры ты. Оны адам к терді. Шынында ол те залым, те на- дан» (Ахзаб с ресі, 72) – деп, рбір адамды зіне аманат берілген жаратылыс ретінде абылдайды. Б л бойынша жауапкерші- лік тек халы ты аманаты м селесіне ана атысты емес. йткені Расул лла r былай дейді: «Барлы ы шопансы дар ж не барлы ы ба андары а жауаптысы дар. Имам – шопан ж не арама ында ылардан жауап береді. Еркек – отбасыны шопаны ж не ол астын- да ылар а жауапты. йел – к йеуіні йінде шопан, ол 316

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ да малына жауапты. ызметші ожайыныны малы мен ба андарына жауапты» (Б хари, Ахкам, 1; М слим, Имарат, 20). Жеке мірде де Алла берген ны меттерін лайы ты т рде шебер олдану ажет. Біра м нда ы кемшілік тек жекелеген зиянды тудыратын болса, халы ты бас аруда ы абілетсіз- дік басшыны ол астында ылар а да сер ететіндіктен одан да лкен жауапкершілікті тудырады. Осы т р ыдан ал анда діни м селелерде жол к рсетіп, лгі болатын адамдар да алдымен здерін т рбиелеуі шарт. йткені идаят пен тура жолда болу алдымен солар шін ке- рек. здері ізгі болмаса бас аларын ізгілікке ша ыра алмайды. Бір к ні Хазіреті бу Ханифа балшы та ж рген бір ба- ланы к реді. О ан мейіріммен к лімсіреп: «Балам, абайла, жы ылып алма!» – деді. Бала да зеректік пен тап ырлы бай ал ан к зімен имам а б рылып, одан к тпеген кемелдікпен былай деп жа- уап берді: «О, Имам! Негізінде сіз зі із абайла ыз, лап алма- ыз! йткені алымны лауы лемні к йреуі деген с з. Мені жы ыл аным еште е емес, жы ылсам зім ана зиян шегемін. Біра сізді ая ы ыз таятын болса, сізді арты ыздан ергендерді де ая ы таяды, жы ылады, оларды барлы ын т р ызу иын а т седі!..» Имам бу Ханифа осы с зден атты серленіп, лкен тебіреніске т сті. Сол к ннен кейін андай да бір м селені ш кірттерімен бірге толы бір ай тал ыла аннан кейін ана 317

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ барып, ижти ад жасап, п туасын беретін. Ш кірттеріне де мынадай насихат айтатын: «Егер бір м селеде сендерді олдары а уаттыра д лел т ссе, онда б л м селеде ма ан мойынс нба дар. Исламда ы кемелдікті белгісі осы. Ма ан деген с йіспеншілік пен адал- ды тары да осылай к рініс табады...»50. Басшылар мен жетекшілер Расул лла ты r мына бір ескертуіне лкен м н беріп, шари и ма сат шін шари ат а жат т сіл олданбаулары керек. Ол мына хадис ш риф: «Исламда жа сы жол аш ан адам а ол ісіні сауабы бар. Сол жолда ж ргендерді сауабынан бір б лігі о ан да беріле- ді. Сонда оларды сауабынан еш андай азаймайды. Кімде-кім Исламда жаман жол ашатын болса, ол адам а оны к н сі бар. Сол жаман жолда ж ргендерді к н сінен де ол з лесін алады. Біра оларды к н лары одан азаймайды» (М слим, Зе- кет, 69; Н с и, Зекет, 64). о амны алдында ж ргендерді жа сылы ы айналасы- на сер ететіні сия ты ате рекеттері де адамдарды ерік- сіз еліктетеді. Сонды тан басшы діл де жа сы лгі болып, н псіні алауынан бас тартып ділдікпен кім беруі ке- рек. Олай болма ан жа дайда жаман негелі адамдарды да обалын ар алайды. Сонымен бірге басшы адам Алла Та аланы Д уітке u жаса ан мына ескертуін еш ашан ес- тен шы армауы керек: 50. ара ыз, Ибн Абидин, Хашият Ибн Абидин, Дамаск, 2000, I, 217-2197 318

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ öƈ Óĭƪ ĤÒ īƆ ĻŽ ÖƆ ħġƇ èŽ ÓĘƆ Ăƈ òŽ ŶƆ Ž Ò ĹĘƈ Ùƃ ęƆ Ļĥƈ ìƆ ĞƆ ÓĭƆ ĥŽ đƆ äƆ ÓĬƪ Ìƈ
îƇ IJIJƇ ÒîƆ ÓĺƆ ųƈ ƪ Ò ģƈ Ļ×ƈ øƆ īĐƆ ğƆ ĥƪ ąƈ ĻƇ ĘƆ ĴijƆ ıƆ ĤŽ Ò ďƈ ×ƈ Ýƪ ÜƆ źƆ IJƆ
ěžƈ éƆ ĤŽ ÓÖƈ «Ей, Д уіт! лбетте, біз сені жер бетіндегі халифа ылды . Енді адамдар арасында ділдікпен кім ж ргіз, уестікке салынба. (Б л жа дай) сені Алла жолынан адастырмасын...» (Сад с ресі, 26). Расул лла r бір жолы сахабаларына былай деп ескер- теді: «Бір іске та айында ан адамымыз бізден бір ине неме- се одан да кішкене бір н рсені жасыр ан болса, б л – иянат. иямет к ні соны алып келеді». Сонда нсарларды ішінен бір адам т рып: – О, Алла ты Елшісі! Ма ан берген ызметі ді айтарып ал! – деді. Хазіреті Пай амбар r: – Са ан не болды? – деп с рады. – Сізді жа а айт андары ызды естідім!– деген кезде Пай амбарымыз r : – Мен оны азір де айталаймын: «Кімді бір ызметке та айындайтын болса , аз болсын, к п болсын, олында ысын бізге келсін. Содан зіне берілгенін алады, тыйым салын ан а жоламайды (М слим, Имарат, 30). 319

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ орыта айт анда, е жо ары де гейдегі басшыдан е т менгі д режедегі ота асына дейін адамдарды барлы ы мойнында ы аманат а иянат жасамай жауапкершілігіне лайы ты т рде т сінікке ие болуы керек. Осы орайда ш - кірттерді алдында ы м алімдерді немесе ауымны ал- дында ы жетекші т л аларды тек білімді болуы жеткілік- сіз. Олар да адамны руханиятына ынты , ам ор, те-ре ойлы, алдынан шы ан иыншылы тарды шешуге абі- летті, саясат іліміне, я ни адамдарды бас ару сырларын ме - герген, ызметіні ма ыздылы ын т сінетін болулары ке- рек. андай жа дайда болмасын лшемнен шы пай, ызметте негелі болу а тырысып, ызметке штар рі ынталы болуы ажет. йткені жетекшіні абілеті оны жауапкершілігін ар ала ан адамарда к рініп т рады. Алтын дейтін зергер- ді ш кірттері де алтын ызметшісі болады. Та ы бір есте са тайтын ж йт: басшылы м ртебесіні е лкен ауіптеріні бірі – т к ппарлы пен, менмендікпен адамдарды менсінбеу нау асы. Б дан тылуды шарасы – жасал ан ізгі ызметтер мен жетістіктерді шынайы иесіні Алла Та ала екендігін т сіну. Ж не ателіктер мен кемшіліктерді н псімізге тиесілі екендігін мойындау. Сонымен атар жо ары д режеге ие бол андар Алла Та аланы р сатынсыз сол м ртебеге тек зіні е бегіні ар асында жетуіні м мкін еместігін біліп, олында ы к ш пен уат Ха Та аланы ризашылы ын алу жолында зіне берілген ызмет жолы екендігін естерінен шы арма ан д - рыс. рдайым Алла а сиынып, ателіктері мен кемшілігі шін ешкімні зиян шекпеуін тілеп, б л ызмет шін зінен де лайы ты адамдарды келуін шын ж рекпен тілеу ажет. 320

БАСШЫЛЫ ТА Ы АМАНАТ пен ЖАУАПКЕРШІЛІК Т СІНІГІ Алла пен Расулыны бізге берген аманат а лайы ты болуды, мойнымызда ы аманаттар а д рыс ие болуды, Ха пен халы а ызмет т сінігімен мір с ріп, жа сы м мин ре- тінде танылып, Алла ты ризашылы ына жетуді Раббымыз барлы ымыз а н сіп еткей!.. мин!.. w 321



К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ĝőľłıŀŕĿŁļŌŕŀĶľIJıłʼnŌļŌŕŃŌŗ ėıńıŀĻĶŁʼnţļţĴţ Ɇԥɧɫɚɩԕɨɪɥɵԕɩɟɧɛɚɫɲɵɥɵԕԕɚ ԕԝɲɬɚɪɥɵԕ±ɟԙԛɥɤɟɧɚɬɚԕԕԝɦɚɪɥɵԕɫɟɡɿ ɦɿȻԝɥɫɟɡɿɦɚɞɚɦɧɚɧɟԙɫɨԙɵɧɚɧɠԥɧɟɟԙ ԕɢɵɧɤɟɬɟɬɿɧɧԥɩɫɿԕԝɦɚɪɥɵԑɵȻɚɫɲɵɥɵԕ ɦԥɪɬɟɛɟɫɿɧɞɟɨɬɵɪԑɚɧɞɚɪԧɡɞɟɪɿɧɟ ɚɦɚɧɚɬԕɚɛɟɪɿɥɝɟɧԕɨԑɚɦɧɵԙɟԙɬԧɦɟɧɝɿ ɫɚɬɵɞɚԑɵɥɚɪɞɵԙɪɭɯɚɧɢɦɚɬɟɪɢɚɥɞɵԕ ԧɦɿɪɲɚɪɬɬɚɪɵɧɧɚɡɚɪԑɚɚɥɵɩɨɥɚɪɞɵԙ ɬɿɪɲɿɥɿɝɿɦɟɧԛɣɥɟɫɿɦɞɿԕɚɪɚɩɚɣɵɦԧɦɿɪ ɫԛɪɭɥɟɪɿԕɚɠɟɬȿɤɿɧɲɿɞɟɧ©Ȼɚɫɲɵɥɵԕ ɠɚɭɚɤɟɪɲɿɥɿɝɿɧɬɨɥɵԕɬԛɫɿɧɞɿɦɛɟԥɥɞɟ ɦԥɧɫɚɩԕɨɪɥɵԕԕɚɫɚɥɵɧɵɩɪɭɯɵɦɞɵ ɭɥɚɧɞɵɪɵɩɠɚɬɵɪɦɵɧɛɚ\"ªɞɟɩԧɡɿɧ ԥɪԕɚɲɚɠɚɭɚɩԕɚɬɚɪɬɵɩɨɬɵɪɭɵɤɟɪɟɤ $



К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ Ɇԥɧɫɚɩԕɨɪɥɵԕɩɟɧɛɚɫɲɵɥɵԕɬɵԙ ɠɚɭɚɩɤɟɪɲɿɥɿɝɿ Адам баласы д ниеге сына тан ту шін жіберілген. Осы сына сырына байланысты Алла ты мірлеріне немесе н п- сіні марлы ына мойынс ну арасында ерік-бостанды бе- рілген. Сол себепті адамны жан д ниесі онда жасырыл ан жа сы мен жаман сезімдерді к рес ала ы іспетті. Адамны шынайы ба ыты мен шатты ы рухты инайтын кедергілерден арылып, жо ары сезімдермен безенуге тырысу ж не иманны абыройына сай мір с ру ар ылы ж зеге аса- ды. Ол шін м гілік ба ыт а н сан келтіретін, м нс п ор- лы , я ни басшылы а штарлы , ата пен м нс п мар- лы сия ты рухты уландыратын н псі марлы тардан ары- лу шарт. Рухани т р ыдан кемелдену н псіні марлы тарынан арылу ар ылы ж зеге асады. Біра м ндай тазаруда адам- нан е со ынан иын шы атын н псіні марлы ы – «м нс п орлы пен ата марлы ». йткені б л жа ымсыз жа дай менмендік, т к ппарлы , ыз анша ты ж не то- йымсызды сия ты к птеген жаман асиеттерге себеп бо- латын е нашар н псі марлы ы. Сол себепті оны к іл- 325

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ден ысырып тастау те иын. Сонды тан рухани т рбие ба- рысында е со ы сатыда т рады. Байлы , ата ж не м нс п орлы а салын ан, олар а ол жеткізу шін барлы шараны олдану а бел бу ан адамны рухани ж не ахла ты талаптарына арамайтынды ы рас. М нс п орлы а салынып, к зі арай ан адам жырт ыш жа- нуарлардан да зиянды болуы м мкін. Расул лла r адамда- ы осы асиетті аншалы ты ауіпті екендігін былай деп баяндайды: «Мал-м лік пен м нсап а мар адамны дініне берген зияны оралы ойды ішіне жіберілген екі аш ас ырды кел- тірген шы ынынан да лкен» (Термези, З д, 43/2376). Расында, к зін д ние марлы торла ан, к ілі м нсап пен ата марлы а т т ын адам бейне бір адамгершілік асиеттерден р ала ан. Ха достары д ниелік ата пен м нсап а деген штарлы ты барлы жаман істерді айнар к зі деп сана ан. Хазіреті бу Б кір У рра : «Ы ыласты бол ы келсе алдымен басшы болу а деген штарлы ты ж регі нен алып таста, сосын зі ді ешкімнен жо ары санама!» – деген. Басшылы я ни елді бас ару лкен жауапкершілікті ажет етеді. Жеткілікті абілет, шеберлік, лайы тылы пен к ш- уаты жо рі мойнына ал ан міндетін лайы ты т рде ат ара алмайтындарды басшылы ты талап етулері те орынсыз. Хазіреті М ул н жауапкершілік сезімі жеткілік- 326

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ті дамыма ан адамны лайы сыз орын а к терілуіне атысты мынадай те еу айтады: «Негізінде лайы ты емес адам жо ары м ртебеге к те- ріліп, материалды т р ыдан м ртебесі арт ан адам халы - ты иы ына шы ан жаназа (м йіт) сия ты. М ндай адамдар негізінде жо ары м ртебеде емес, керісінше, адамдарды ерте- рек иы тарынан т сіргісі келетін м йіт іспетті». Сахаба бу З рр t бір к ні Пай амбарымыз а: «Уа, Расулалла ! Мені кім етіп та айындаймысы ?» – дегенде, Алла Расулы r былай деп жауап береді: «Ей, бу З рр! Сен лсіз адамсы . ала ан ызметі – лкен аманат. Б л аманатты лайы ты т рде алып, мойны а ж ктелген міндеттерді орындаумен бірге б л ызмет иямет к ні лкен кініш пен орлы келеді» (М слим, Имара, 16). Расул лла r: «Мына к к к мбезді асты мен жерді стінде бу З ррдан арты рі шыншыл рі адал адам жо » (Термези, М н киб, 35/3802) дегеніне арамай, оны ахла ы мен мінезін, та уалы а бейімділігін, д ниені нсыз санайтынды ын жа сы біле т ра оны басшылы а та айындама ан. йткені «ахла и кемелдік» пен «басшылы абілет» екеуі екі бас а. Осы к нні зінде аншама басшылы абілеттері жо абзал адамдар бар. Бір адамды халы мада тап, оны артынан еру шін оны ерекше адамгершілігі мен ахла ы болуы ке- рек. Адамны мірі с йіспеншілікке лас ан иман, ынта- 327

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ы ыласпен орындал ан лшылы тар мен т нті боларлы ізгі рекеттермен жасал ан ызметті ар асында кемелде- ніп, ба алау а лайы болады. К птеген адамдар демі с йлей алады, жеке м селелердегі м ияттылы ымен табыс а ол жеткізуі де м мкін. Біра б ларды халы шін жауапкер- шілігін міндетіне алу а жеткіліктілігін жа сы ойланып, есепке алулары керек. йткені басшылы лайы ты т рде орындалуы аманатты е иын т рі. Б л турасында ажетті материалды -рухани абілетке ие болмай, халы ты бас ару- а кіріскендер ахіретте лкен жауапкершілікке тап болады. М нсап орлы я ни басшы болу а марлы , о ам мен діни мірде дауасы иын лкен жаралар а себеп болатын дерт. Тарих беттері басшылы пен м нсабынан айырылмау шін ауымын б лекетке жетелеген, лайы сыз да ана атсыз басшыларды рухани-матиериалды з лымды ы мен аты- гездік к ріністеріне толы. М нсап шін анша скерлер бір- бірімен со ысып, к н сіз адамдарды аны т гілген, ан- шама байлы ж мсалып, адамдарды ата -абыройы ая а таптал ан. Тек бір мысал ретінде ран К рімде Пер ауын а атысты айтыл ан мына те еу андай ибратты: îƇ IJòƇ ijŽ ĩƆ ĤŽ Ò îƇ òŽ ijƈ ĤŽ Ò ÷Ɔ ÑŽ Öƈ IJƆ òƆ Óĭƪ ĤÒ ħƇ İƇ îƆ òƆ IJŽ ÉƆ ĘƆ Ùƈ ĨƆ ÓĻƆ ĝƈ ĤŽ Ò ĦƆ ijŽ ĺƆ įƇ ĨƆ ijŽ ĜƆ ĦƇ ïƇ ĝŽ ĺƆ «(Пер ауын ауымын те ізге апарып су а батыр анындай) иямет к ні де ауымыны алдына шы ып, оларды (су а жете- легендей) от а жетелейді. Сол бар ан жерлері андай жаман жер» ( уд с ресі, 98). Адамдарды басшы болу а деген марлы ы мен Расул лла ты r ɛ л т р ысында ы станымына атысты бу М са л- шариді t баянда ан мына о и асы да те 328 ма ыналы:

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ «Немере а амны екі лын ертіп, Алла Расулыны алдына кірген едім. Оларды біреуі: «Уа, Расулалла ! Басшылы ын Алла Та ала са ан бер- ген міндеттеріні біріне бізді басшы етіп та айында!» – деді. Екіншісі де осы сия ты бірде е айтты. Сол кезде Расул лла r былай деді: «Уалла и біз ондайды ала ан адам мен м нсап ор адам- ды басшы етіп та айындамаймыз!» (Б хари, Ахкам, 7; М слим, Има- ра, 15). Алла Расулы r одан еш андай ызмет с рама ан бу М саны Йеменге кім етіп та айындады. йткені ол ызмет с рама ан, Расул лла r оны бойынан к рген абілетте- ріне арай о ан осы аманатты тапсыр ан еді. Хазіреті бу Б кір t халифа болып, халы зіне сенім білдірген кезде мінберге шы ып, былай дейді: «Мен еш ашан халифа болуды с рамадым, о ан ызы - падым да. Жасырын не шкере еш ашан Алла тан тіле- медім. йткені халифа бол ан жа дайда менде тынышты болмайды». Б л с здер басшылы жайында м мин к ілдерінде болуы ажет берік иман станымы мен басшылы ты , о амны м мкіншіліктері ар асында с н-салтанатпен мір с ру емес, о ам а ызмет ету екендігін тамаша т сіндіреді. Ата пен м нсапты н псіні ана аттандыру шін емес, Алла ты лдарына ызмет ету ма сатымен абылдау кісі- лігін к рсеткен рухани кемелденгендерді бірі Явуз С лтан 329

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ С лім хан болатын. Патша бір к ні хал ына былай деп ндеу жасайды: « лі де бас к термек болса дар, айты дар, азір-а би- ліктен кетейін. Мен б л салтанатты Ислам а ызмет ету шін кемні олынан алдым ж не лемді тура жол а ша ыру шін туыс андарым мен а айындарымды пида ылдым. Келі- сім с радым, ма ан келісім берді дер. Мен й ымды, рахатым мен тынышты ымды тастап, дінді к шейтуге тырысамын. Егер Исламды жа ырт ылары келмесе, негізінде мені де салтанат а штарлы ым жо ». Лайы ты т рде ат ара аламын ба, жо па деп ойлан- бастан, иял а беріліп немесе н псіге еріп, м нсап орлы а салынуды лкен жауапкершілікті ажет ететіндігі аны . Біра алайда халы а ызмет к рсету керек. Сонды тан бір істі лайы ты т рде орындайтындай абілеті бар адамдарды да жауапкершіліктен ашып, шеткері ашу а ж не ызметті тастап кетуге ха ысы жо . зіне осындай ызмет беріл- ген адам лайы ты екендігіне сенімді болса ж не жанында зінен де лайы ты адам жо болса, сыныстан бас тарта алмайды. Егер бас тартатын болса, б рі-бір жауапкершілігі- нен тыла алмайды. йткені халы ты аманатын ар алау кейде ажеттіліке айналуы м мкін. М минге осы жарасады. Я ни м мин шін негелі мірімен, к ркем ахла ымен, са- яси ілімімен, к регенділік, парасаттылы ымен, абілетімен басшылы а штар емес, ат арушысы болу ажет. Ислам халифаларыны ішінде т рт лкен халифа- дан кейін парасаттылы т р ысынан е дара орын ал ан Омар бин Абд лазизге халифа м ртебесі сыныл анда ол абылдама ан болатын. Біра зінен бас а лайы ты адам 330

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ табылма анын к рген алымдар ке есі егер ол осы міндет- ті алмайтын болса обалына алатынын айт ан со Омар бин Абд лазиз осы міндетті алу а м жб р болды. Омар бин Абд лазиз зіне ашан да а и ат пен шынды ты айтып отыратын ке ес рып, олар халифаны ескертулерімен, гіт- насихаттарымен ателіктерден ор ау а тырыс ан. М нсапты аламаса да зіне м нсап берілген, шына- йылы пен оны орындау а тырыс ан адамдар а Алла Та ала к мектеседі. Расул лла r Абд ррахман бин С мура а t мынадай ке ес берген: «Ей, Абдуррахман! Басшылы ты алама! Егер сені а- лауы мен са ан басшылы берілетін болса, с ра ан н рсе ні жауапкершілігі сені зі е ж ктеледі. Егер сен аламай, са ан басшылы берілетін болса, онда ж рдем к ресі » (Б хари, йм н, 1; М слим, Имар т, 19). Адамны ха ысын тей алмайтындай бір міндетті табан- дылы пен талап етуіні ахіретті лкен асіреті екендігі бір хадис ш рифте былай баяндалады: «Сендер ызмет алу т р ысында атты ынталысы дар. Алайда ( ол жеткізу шін) тырыс ан міндеттері иямет к ні кінішті себебіне айналады» (Б хари, Ахкам, 7; Н с и, Б йат, 39; К дат, 5). «Алла Та ала бір адамды бас алар а мірші етеді, ал ол оластында ылар а улы жасап, летін болса Алла о ан ж ннатты харам етеді» (Б хари, Ахкам, 8; М слим, Иман, 227; Имар т, 21). Б л турасында барлы мметке лкен міндет ж ктеледі. Б л аманат берілетін лайы ты адамдарды тамаша т рбиелеу 331

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ж не оларды лайы ты орындар а та айындау. Басшылы а штар болу жо арыда айтыл ан себептерге байланысты он- ша намды болмаумен атар, ажетті сипаттар а ие адамдар- ды ажет бол ан жа дайда б дан ашпауы, керісінше, ке- лісіммен ызметке ат салысулары ажет. М ны е тама- ша мысалы ретінде Хазіреті Юсуфты u айту а болады. Ол зынданнан шы ып Мысыр патшасыны арнаулы адамы бол аннан кейін лкен ашаршылы к ткен лкені аржы істерін бас аратын адам ретінде зін танып, осы ызметті ала ан ж не ран К рімде баяндал анындай Мысыр патшасына: ħƄ Ļĥƈ ĐƆ ċƄ Ļęƈ èƆ ĹĬžƈ Ìƈ
Ăƈ òŽ ŶƆ Ò īƈ Ðƈ ÆõƆ ìƆ ĵĥƆ ĐƆ Ĺĭƈ ĥŽ đƆ äŽ Ò ĢƆ ÓĜƆ «Мені елді азына басшылы ына та айында! йткені мен (оларды) жа сы са таймын ж не б л істерді жа сы білемін» деген» (Юсуф с ресі, 55). Б л аяттан діл де лайы ты адамны басшылы мін- детін алауына болатынды ы т сінікті болады. Сонымен атар аятта а и ат пен ділдікті басым болып, тірік пен з лымды ты жойылуы шін бас а шара алма ан жа дайда басшылы ты ол а алуды ажеттілігіне де ишарат еті- леді. Міне, Юсуф u ала ан ызметіне атысты барлы абілеттерге лайы ж не ажет бол анды тан лкен жауап- кершілікпен азына басшылы ын ала ан. Юсуфты u б л турасында ы та уалы ы мен абілетін к рсететін к птеген мысалдарды бірі мынадай: 332

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ Бір к ні Юсуфтан u: «Сен азынаны иесі рі басшысы бола т ра неге зі ді аш алдырасы ?» – деп с ра анда ол: «Мен то болсам, аштарды мытып кетем бе деп ор а- мын» – деп жауап берген. Осы т р ыдан басшылы та отыр андар здеріне аманат- а берілген о амны е т менгі сатысында ыларды руха- ни-материалды мірін ж не бастарына т скен иынышы- лы а байланысты душар бол ан к іл-к йлеріне к іл б - ліп, оларды мірімен йлесімді ж не солар а сай мір с - рулері керек. Басышыларда болуы ажет рухани абілеттерді е та- маша лгісін Алла Расулыны r мірінен к руімізге бо- лады. Ол рдайым жететіндей м лшерде ана т тынып, тіп- ті кедейлік пен па ырлы ішінде мір с ретін, сахабаларын тойдырмайынша зі тойып ж рмейтін. мметіні уанышын зіні уанышынан арты к ретін. Пай амбар мешіті салы- нып жат анда м б рак ар асымен тас к теріп, бір жоры ке- зінде от жа у шін сахабаларымен бірге отын жина ан, зі де ызмет ету ар ылы барлы басшылар а лгі болатын іс ж зінде жа сы неге алдырып: «Бір ауымны мырзасы – солар а ызмет етуші» (Д йл ми, ІІ, 324) деген болатын. Осылайша сахабаларыны к нк рісін зіні басынан кешіріп, оларды уанышына уанып, ай ысына орта бол ан. Бір к ні Расул лла а r мезгілінен б рын піскен рма сыныл ан еді. Алла Расулыны рдайым жайдары ж ретін 333

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ж зінен сол с тте к ілсіздік бай алды. Сахабаларыны да осындай рмаларды жеген-жемегендігін с рап, оларды же- мегенін білген со : «Алып кеті дер мына рмаларды, мына балалар же- сін! Мен мметімні жемеген н рсесін жемеймін! Хал ыны жемегенін жеп, кимегенін киген басшы болудан Алла а сыйынамын...» деді. Міне, осындай пай амбар ахла ын бойына сі ірген Ха- зіреті Омар t да т нде сіресе шеткі ауылдардарды аралап рдайым иынды а тап бол андарды асынан табылатын, м таждар а н ар алап апарып беретін. Оны б л м селе- дегі м ияттылы ын білдіретін мына бір хал те ибратты. тб бин Ф ркад баяндайды: Бір жолы Хазіреті Омар а рма мен майдан жасал ан бірнеше себет халуа алып бардым. Ол б лар не деп с рады. Мен: «Са ан тама келдім. йткені та нан кешке дейін ха- лы ты ісімен ж ресі . йі е айт ан кезде жа сы тама жеп, к ш жинасын дегенім» – дедім. Хазіреті Омар себеттерді біреуіні аузын ашып: «Ей, тб , Алла шін айт! Б лардан рбір м сылман а бір себет берді бе?» – деп с рады. «Ей, м миндерді міршісі! айс тайпасыны барлы малын ж мсасам да барлы м сылмандар а бір себеттен ха- луа бере алмаймын» – дедім. Сонда Хазіреті Омар t: «Олай болса ма ан да ажет емес» деп, кепкен нан мен 334

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ атты еттен жасал ан бір таба тирит тама ын келдірді... Содан кейін етті жа сы жа ын келген она тар а бергенін, атты жері мен сі ірлерін зі жейтінін айтты...» ( ли л-М тта и, ХІІ, 627/35936). Ислам скеріні батыр олбасшысы Халид бин У лид- ті t б л турасында ы рухани станымы да тамаша лгі боларлы : Сириялы тар мен Римдіктер арасында бол ан со ыста кеш т сіп, батырлар дем алу а кіріскен болатын. Кейін дас- тархан жайылып, ашы ан батырлар р нан мен рмадан жасал ан тама тарын жеп жат ан. Біра олбасшы Халид бин У лидті дастарханына ж мса нан мен сал ын су келінген еді. М ны к рген Халид бин У лид нанны к нні астында алайша кеппегенін ж не суы суды айдан тап анын та данып с райды. О ан: «Біз б л нан мен суды ш ырлар мен дым ыл жерде са тады . Сонды тан нан ж мса , су суы » – дедік. Сол кезде Хазіреті Халид: « скерлерім де ж мса нан жеп, суы су ішіп жатыр ма?» – дегенде: «Жо , Оларды жейтіні кепкен нан, жылы су!» – деген жауап алды. Халид бин У лид t былай деп жауап атты: «Олай болса мына ж мса нан мен суы суды алы дар! 335 Ма ан скерлер жеген кепкен наны мен ішкен жылы суынан келі дер! Со ыста бірге ж ріп, тама та даралан ан олбасшы

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ болудан Алла а сыйынамын! Біз лгі ал ан адамдар м ндай бол ан жо , біз де ондай бола алмаймыз!..» Сонымен атар Расул лла r а и ат с йгіш діл рі са- лих басшыларды еш андай пана табылмайтын иямет к ні арышты к ле кесінде демалатын жеті сыныпты біріне жататынды ын с йіншілеген (Б хари, Зекет, 16; Рикак, 24; М слим, Зе- кет, 91). Басшылы міндет ар ала андар оластында ы адамдар- ды рахатын зіні рахатынан арты к ре білуі керек. Та- бандылы пен тек зім ана істедім деп ойлайтындар тез шар- шап, іші тарылып, к з арастары згереді. Уа ыты келгенде адамдарды менсінбей бастайды, т к ппарлы а салынады. М нсап орлы ты т т ынына т седі. Халы а ызмет етіп, Ха Та аланы ризашылы ына ол жеткізуге д некер бо- латын м нсап пен к ш бір уа ыттары жекелеген стемдік се- зімін ана аттандыру а ызмет ететіндей халге т седі. Шынайы рі к міл басшылар болса жеке басыны м д- десінен тіп, здеріні мірін о амны тынышты ы мен ба ытына арнайды. Олар здерін ызмет керуеніні е ар- тындамыз деп абылдайтын к міл н кер сия ты арапайым стайды. Алла Та аланы : «Рахманны ( ас) лдары, жер бетінде арапайымдылы ты станады...» (Ф р ан с реді, 63) де- ген аятты здеріне мірлік а ида етіп алады. Фатих С лтан Мехмет хан Ыстанб л ш идтеріні от- басыларына оларды ренжітпеу шін ерекше м н беріп, кешкі ара ылы та жабулы ораптармен тама жіберетін. Барлы патшалар бас иген 24 миллион шаршы ша ырым жерге билік ж ргізген лем патшасы І - Ахмет хан зіні 336

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ атымен аталатын мешітті іргетасында к ні бойы ж мысшы сия ты е бек істеп, кейд ар асымен тас к теріп, барлы басшылар а лгі болатын ізгілік таныт ан. С лтан І - Абд лхамит хан Ози амалынан айырыл ан кезде атты ай ырып « скерлерім мен арапайым т р ын- дарым б лінді!» деп, оларды ай ысын ж регімен сезініп, осы ай ы а шыдай алмай аз уа ыттан кейін айтыс бол ан. лемдік де гейдегі патшаны ліміне себеп боларлы тай де гейде « ттеген-ай» дегізген ж не ж регін елжіреткен иман ндылы ы андай керемет! Олар оластында ы адам- дарды алдында ы осы жауапкершілік, м ияттылы пен мейірімге байланысты лемге патша болумен атар халы - ты к ілінде салтанат орнату абыройына ие бол ан. Хазіреті ли t халифа бол ан кезінде бір кімге жі- берген хатында жазыл ан мына бір с здер халы ты бас- шылары ха ында ы ку герлігіні аншалы ты ма ызды екендігін к рсетеді. Хазіреті ли t былай дейді: «...Сен сенен б рын ы кімдерді істерін ада ала ан еді . Халы болса азір сені ісі ді ада алайды. Сол кез- де сені олар жайлы айт андары ды халы азір сен жайлы айтатын болады. Кімні ізгілікті басшы бол аны тек Алла - ты лдарыны аузынан шы ан с здерінен т сінікті болады» Сонды тан Ха Та аланы басшылар а разы болуы бір ара анда м мин халы ты олар а разы болуына т уелді. Хазіреті ли t кімге айт ан насихатыны со ында былай дейді: «Еш ашан \"Мен к штімін, б йры беремін, олар мойын- 337

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ с нады!\" деуші болма. йткені б л к ілді алдырып, дінді лсірету мен жойылу а итермелеу болып табылады». Ізгі басшылар мойнына ал ан міндетті лайы ты т рде орында аны сия ты реті келсе халы ты аманды ы шін жан иярлы к рсетіп, осы аманатты здерінен де лайы ты адамдар а ризашылы пен тапсыра алады. Тарихта м мин ауымыны бірлігі, т тасты ы мен аманды ы шін те дессіз кемелдігімен, парасаттылы пен іс ат арып, ажет бол анда м нсабын з ризашылы тарымен берген к птеген а арман басшылар бол ан. Сондай-а Пай амбарымызды немересі Хазіреті Хасан t халифалы ты алты ай ат ар аннан кейін м сылмандар- ды б лінбеулері шін халифалы ты М авия а тапсырып, саяси таластарды алдын алу а лкен ауымдарды а - ты ысып, м сылмандарды андарыны т гілуіне кедергі болу а тырыс ан. бу Б кір t Алла Расулыны б л жа дайды м жиза ретінде алдын ала айт анды ын айтып былай дейді: «Расул лла ты r мінберде т р анын к рдім, асында Хазіреті Хасан бар еді. Бірде Хасан а арап, бірде халы а арап: «Алла осы немерем ар ылы екі лкен м сылман скерін бітімге келтіреді» деді» (Б хари, М н киб, 25; Ф д ил л-Асхаб, 22). Шынайы а арманды ты та ы бір лгісі мынадай: Осман азиды айтыс болуына байланысты о амды йымдар мен биліктегі басшылар тарапынан олдау тап ан 338

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ж не салт бойынша та а отыру ына ие бол ан Ала ддин Бей інісі Орхан Бейге жол беріп былай дейді: «Бауырым! Атамызды д асы мен рметіне сен ие болды . Ол к зіні тірісінде олбасшылы ты са ан тапсыр ан еді. Сонды тан билік сенікі». Осындай лкен жан иярлы таныт ан Ала ддин Бей іні- сіне олдау к рсетіп, зі оны у зірлік ызметін ат ар ан51. Осындай неге к рсеткен тарихи т л аларды бірі Шы ыс Анатолияны ылыш олдану а м мкіндік бермей, лкен с йіспеншілікпен Османлы а арат ан Ыдырыс Бит- лиси хазіреті. Явуз С лтан С лім хан о ан ала ан адамына билік беруіне п рмен бергенімен ол б ларды ешбірін олданба ан. Осындай жан ияр т л аларды бірі Барбарос Хайред- дин Паша бол ан. Ол да Алжирден бастап, Солт стік Африка- ны с лтаны бола т ра билігіндегі жерлерді Ислам бірлігі шін Османлы а беріп, Солт стік Африка патшасы болуды орнына Османлы те із олбасшысы болуды та да ан. Басшылы та ы адамдарды назар аударуы тиіс е ма ызды м селелерді бірі шынайы рі салих адамдар- мен ке ес рып, пасы адамдармен ажет болмаса, жа ын болмау а тырысуы ажет. йткені Имам азали хазіретіні айт анындай пасы тарды ойына осыл ан жа дайда уа ыт те келе «пікір жа ынды ы» пайда болады. Б л жа ынды одан рі дамып, Алла са тасын, «ж рек жа ынды ына» 51. Зия Н р Аксун, Османлы Тарихы, Ыстанб л, 1994, І, 36. 339

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ айналады. Б л т л алы ж не рухани мірді к йреуі деген с з. Ш йх д бали хазіреті былай дейді: «Биікте орын ал андар т мендегілердей ауіпсіз емес екендігін естен шы арма». Осы т р ыдан басшылы м ртебесінде отыр андар те м ият болулары керек. Тік рі биік тауды шы ына рме- леген адамдай, ая ын бас ан жеріне, ста ан б та ына те м ият болуы ажет. Т зу жолда шалынып жы ыл ан адам айтадан орнынан т ра алады. Біра биік шы да ате адам басу немесе шіріген б та тан стау адамды шы ырау а - лататындай ауіпті. Сонымен бірге б л ауіп тек адамны з басымен шектелмейді. Жауапкершлігін ар ала ан ауымды да артынан алып кетеді. ателік жаса ан саудагер аражаты- нан айырылып, зі зардап шегеді, біра ателік жаса ан бас- шы, барлы халы а зардабын тигізеді. Сонды тан оларды обалын да ар алайды. орыта айт анда, рбір м мин Алла Та аланы зіне берген рухани-материалды м мкіншілігін жауапты о ам а барынша пайда келтіретіндей м лшерде олдануын ойлауы ажет. Міндетін лайы ты т рде ат ара алмайтын кезде- рінде н псісіне же ілмей, лкен парасаттылы пен орнына зінен де лайы ты адамды алдыруы керек. Ата пен м н- саптан ашып, ажет бол ан жа дайда лессіз, ата сыз мір с ріп, м нс п орлы ты т т ыны болудан са тану ажет. Расул лла ты r айтыс болар алдында м б рак аузынан шы ан «Намаз! Намаз! оласты да ылары ха ында Алла тан ор ы дар!» ( бу Д уіт, деп, 123-124/5156) деген 340 т ліміне барынша м ият ара ан ж н.

М НСАП ОРЛЫ пен БАСШЫЛЫ ТЫ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ Басшылы ызмет ат ар андар рдайым н псілерін жауап а тартып, «Басшылы жауапкершілікті ауыр шарт- тарын т сіне алдым ба, лде м нсап орлы а салынып, ру- хымды уландырып жатырмын ба?!» деп, зін жиі жауап а тартып отыруы керек. Уа, Раббым! Е т менгі д режеден е жо ар ы д режеге дейін міндет ар ала ан барлы м миндерді н псіні байлы , ата , м нсап орлы сия ты жаманшылы тарынан са та ай- сы . Барлы ымыз а олы мен тілін, к ілін М хаммет мметі пайдаланатын ерекше л болуды н сіп еткейсі !.. мин!.. {U} 341



К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ŞŁŀıŕŃőŁIJĹĶłţ Ɉɬɛɚɫɵԧɦɿɪɿɧɞɟɫԝɫɬɵɥɵԕɩɟɧɬԥɤԥɩɩɚɪɥɵԕ ԕɚɪɚɩɚɣɵɦɞɵɥɵԕɩɟɧԕɨɪɥɵԕɲɵɧɚɣɵɥɵԕɩɟɧ ɧɟɦԕԝɪɚɣɥɵɥɵԕɚɪɚɫɵɧɞɚԑɵɧԥɡɿɤɲɟɤɚɪɚԑɚ ɛɚɪɵɧɲɚɦԝԕɢɹɬɛɨɥɭԕɚɠɟɬ Ԧɧɟɝɟɥɿԝɪɩɚԕɬԥɪɛɢɟɥɟɭ±ɚɞɚɦɲɵɥɵԕɬɚɧ ɬɭɵɧɞɚɣɬɵɧԕɚɫɢɟɬɬɿɫɟɡɿɦɋɨɧɞɵԕɬɚɧ ɛɚɥɚɥɚɪɵɦɵɡɞɵԕԝɥɲɵɥɵԕԕԝɲɬɚɪɥɵԑɵɦɟɧ ɬԥɪɛɢɟɥɟɭɿɦɿɡɤɟɪɟɤɈɥɚɪɞɵԙɬԥɪɛɢɟɫɿԛɲɿɧ ɟɲԕɚɧɞɚɣɟԙɛɟɤɩɟɧԕɚɦԕɨɪɥɵԕɬɵɚɹɦɚԑɚɧɠԧɧ Ȼɚɥɚɥɚɪɵɦɵɡɞɵԙɤɟɦɟɥɛɨɥԑɚɧɵɧԕɚɥɚɫɚԕɤԥɦɿɥ ɚɬɚɚɧɚɛɨɥɭԑɚɬɵɪɵɫɚɣɵԕ $



К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ Ԝɪɩɚԕɬԥɪɛɢɟɫɿ Адамнан u бері барлы пай амбарлар рпа ты сау- лы ы шін неке м селесіне те м ият ара ан. йткені р- па жал асты ы отбасылы ж йені беріктігі ар ылы ж зеге асады. Отбасында т рбиеленбеген, некеден тыс алыптас ан рпа мірді йлестігін б зып, о амды ж йеге н сан кел- тіріп, айшылы а себеп болады. Некені ба ыттылы ын, к н ні арамды ына айырбастаудан арты а ыма тан надан- ды болмайды!.. Сондай-а осы а ыма ты пен арамды ты халі ми - ражда Расул лла а r к рсетілген еді: «...Ж бірейіл u мен Пай амбарымыз азап шегіп жат- ан бір ауым а жолы ан болатын. Адамдарды алдында, та- маша піскен д мді та амдармен атар шикі рі иістенген жам- тіктер бар еді. Олар лгі тамаша к у пты тастап, лас, иістенген жемтікті жейтін. Алла Расулы, б лар кім деп Ж бірейілден u с ра анда ол былай деп жауап берді: «Олар мметі ні ішіндегі халал (адал) жарын тастап, харам йелмен кеткен еркектер мен к йеуін тастап арам ер- кектермен кеткен йелдер» (Х йс ми, І, 67-68). Отбасын райтын мірлік ж байларды ба ытты ша та- 345

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ ры, н зік рі демі естеліктер, шынайы к лкілер, ты-ныш-ты пен шатты ж не рпа с йіспеншілігі тек некені ар асында, жа сы т сінілген Ислам а идалары ар ылы алыптас ан кемелдікті ар асында ж зеге асады. Шынайы ба ыт ер мен йелді арасында ы барлы арым- атынас Алла ты б йры тарына сай ж зеге асуыны н тижесінде пайда болады. йткені Алла Та ала оларды рі рух т р ысынан, т н т р ысынан бір-біріне т уелді етіп жарат ан. Ер мен йел, бір-біріні кемішілігін толы тырады. Адамдарды еркек, йел болып бір-бірін толы тыратын екі жыныс т рінде жаратылуы таби атты тепе-те дігін, ба ыттылы ын амтамасыз ететін ма ызды элементтер болып табылады. Б л тепе-те дік со ыс сия ты себептер- мен б зыл ан жа дайда арада ширек асыр тпей, Алла тарапынан айтадан ретке келтіріледі. Ж байларды за ды осылуымен о амны іргетасы болып табылатын отбасы пайда болады. Отбасы о амды ж йені кемелденуі мен жан яны ба ыт ы болуы шін е негізгі рылым болып саналады. Отбасы алыптас ан кезде ер мен йел бір-біріне на ты у де береді. С йіспеншілік, шынды пен сенім негіздеріне с йене отырып бірігеді. Осылайша Алла ты дыретіні ар асында бір-біріне жат екі адам бір-біріне е жа ын адамдар а айналады. С йтіп к терген ша ыра тары олар шін здеріні шы ан ша ыра ынан да ысты болады. Алла Та ала ер мен йелді бір-біріне Алла ты сыйы екен- дігін былай баяндайды: 346

РПА Т РБИЕСІ 1 ÓıƆ ĻŽ ĤƆ Ìƈ ÒijĭƇ ġƇ ùŽ ÝƆ Ĥžƈ Óƃ äÒIJƆ ôŽ ÈƆ ħŽ ġƇ ùƈ ęƇ ĬÈƆ īŽ Ĩžƈ ħġƇ ĤƆ ěƆ ĥƆ ìƆ ĪŽ ÈƆ įƈ Üƈ ÓĺƆ Æ īŽ Ĩƈ IJƆ ĪƆ IJóƇ ġƪ ęƆ ÝƆ ĺƆ Ħƅ ijŽ ĝƆ Ĥžƈ Úƅ ÓĺƆ ŴƆ ğƆ Ĥƈ ðƆ ĹĘƈ Īƪ Ìƈ Ùƃ ĩƆ èŽ òƆ IJƆ Øƃ îƪ ijƆ Ĩƪ ħġƇ ĭƆ ĻŽ ÖƆ ģƆ đƆ äƆ IJƆ «Оны (бар болуы ж не бір болуыны ) д лелі – здеріне мойын б рып, йренерсі дер деп сендерге ж птар жаратуы мен араларында с йіспеншілік пен мейірімділікті орнатуы. рине, м нда ойлан ан адам шін біраз д лелдер бар» (Рум с ресі, 21) Отбасында ж байлар арасында ы екі жа ты т сіністік пен кемелдікті жемісі ретінде ба ыт м ият са талуы тиіс. Екі жа еш ашан нем райдылы а салынбай, шынайы- лы пен мір с руі ажет. Отбасы мірінде салма тылы пен т к ппарлы , арапайымдылы пен орлы , шынайылы пен нем райдылы арасында ы н зік шекара а м мкіндік- терінше м ият болулпры ажет. Сонымен атар осы д ние- де назар аударатын н рсе – «ба ытты болу» екендігін ес- тен шы арма ан ж н. Б л т р ыдан ал анда отбасылы кез- десулерде осы шекара а абай болып, ба ытсыз адамдардан оларды к ілін алдырмай, аула болу а тырысу керек. й тек мір с руге ажет т рт абыр а емес. Ол жерде болып жат ан жа дайларды пияда стау ж не отбасында- ы ж йттарды сырт а шы армау, ба ыт пен шатты ты негіз- гі шарты болып табылады. Ислам д рыс т сініліп, жа сы ыныл ан жа дайда от- басы «ж нн т а» айналады. Сонды тан «Еркекті ж ннаты – з йі» делінеді. Адам міріні ма саты – Жаратушысын танып, білу. 347

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ Тануды санада ы сатылардан тіп, рухани м нге ие болуы шынайы с йіспеншілік, я ни «м хаббат лла ». М хабба- т лла – ж ректі е жо ары де гейдегі рекеті. Сонды тан ран К рімде «...Ж ректер тек Алла ты зікір етумен ана тынышталады» (Ра’д с ресі, 28) деген с з орын ал ан. Біра ж ректі Алла а деген с йіспеншілікке олайлы жа дай а келуі тек белгілі д режелерден ту ар ылы ж зеге асады. Ислам бойынша отбасы мен рпа с йіспеншілігі ж - ректі Алла ты с ійспеншілігіне б ленетіндей алып а ке- луі шін ажетті ал аш ы сатыларыны бірі. М жн нні «Л йл , Л йл , – деп М ул ны (Жаратушыны) таптым» деген с зі осы хикметті бас а т сініктемесі болса керек. М жн нні а арманды ы тек осы д ние ше берінде то талып алмай, «жасанды ашы ты тан» «шынайы ашы - ты а» я ни ф ни адами ашы ты тан Алла а деген махаб- бат а жетуі болатын. Оны басында мірін иятындай с йген Л йл а ыры Алла ты махаббатына ауыс ан баспалда бол- ды. М жн н іздеген а и атын Алла а деген махаббат ле- мінде тауып, міріндегі Л йл ні р лі ая талды. Осы сия ты Л йл лардан бастал ан махаббат хикаясы жаратушы а барып тірелсе, махаббат шынайы ма сатына жет- кені. Біз М жн н сия ты ф ни махаббаттарды Алла а де- ген махаббат а тетін баспалда етіп, не іздеп ж ргенімізді т сінгеннен кейін я ни шынайы Алла а деген махаббатты д мін тат ан к ні ж регімізден мынадай уанышты дауыс ес- тіледі: «Раббым! Сені алыстан іздеп ж ріп, ж регімнен тап- тым!..» 348

РПА Т РБИЕСІ 1 Бай а анымыздай ж ректі Алла а деген махаббат л- гілеріне ие болуда адами махаббат ар ылы д режені к те- руді ма ызы зор. Міне, осы жолда басылатын е лкен адамдарды бірі – неке к ле кесінде кемелденген за ды ма- хаббат. йткені арсы жыныс а деген махаббат – таби и ма- хаббат. Хауа анамыз Хазіреті Адамны абыр а с йегінен жаратылып, сол ар ылы араларында рухани байланыс пайда бол ан. Ж байлар арасында ы жа ынды за ды т рде ж зеге асатын болса ж не оны Раббысы олдаса, осы жа ынды - ты е лкен жемісі – балалы болу. Ж ректі Алла а де- ген махаббат жолында ы екінші адами адам – рпа а деген м хаббат ар ылы. ке-шешені баласына деген мейірімі з ке-шешесіне деген с йіспеншілігімен салыстыру а келмей- тіндей лкен. йткені Хазіреті Адам u мен Хазіреті Хауа анамызды ке-шешесі болма анды тан, махаббатта ы ба ыт жо арыдан т мен, я ни ке-шешеден балалар а ба ыттал ан. Балаларды с йкімді болуыны да себебі осы. Осы керемет с йіспеншілік тек д ниеде, я ни н псі т р ысынан жал асатын болса, ран К рімде мал мен рпа сия ты ны меттер ха ында айт ан «фитн / б лік» сипатына ие болады. Аятта былай делінеді: ħƄ Ļčƈ ĐƆ óƄ äŽ ÈƆ ĮƇ ïƆ ĭĐƈ ųƆ ž Ò Īƪ ÈƆ IJƆ
ÙƄ ĭƆ ÝŽ Ęƈ ħŽ ĠƇ îƇ źƆ IJŽ ÈƆ IJƆ ħŽ ġƇ ĤƇ ÒijƆ ĨŽ ÈƆ ÓĩƆ Ĭƪ ÈƆ ÒŽ ijĩƇ ĥƆ ĐŽ ÒIJƆ «Малдары мен балалары (сына шін екендігін) фитн (б лік) білі дер. лкен сый – ахіретте Алла ты асында» ( нф л с ресі, 28). 349

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ йткені апылды пен т рбиеленген балалар отбасы шін лкен жауапкершілік. рине, ысырапшылы – харам. Ысырапшалы ты е жаманы – адамды ысырап ету. Сон- ды тан балаларымызды рухани сезімдерімен безендіріп, т р- биелеу т р ысында барынша м ият болу – е лкен лды міндеттерімізді бірі. Мал мен бала т р ысында ы станымдарымыз Алла - ты ризашылы ына сай болып, иманны л ззатына д некер болса, онда « мірімізді к ркіне» айналады. ран К рімде былай делінеді: ÚƇ ÓéƆ Ĥƈ Óāƪ ĤÒ ÚƇ ÓĻƆ Ĝƈ Ó×Ɔ ĤŽ ÒIJƆ ÓĻƆ ĬŽ ïƫ ĤÒ Øƈ ÓĻƆ éƆ ĤŽ Ò ÙƇ ĭƆ ĺôƈ ĪƆ ijĭƇ ×Ɔ ĤŽ ÒIJƆ ĢƇ ÓĩƆ ĤŽ Ò Żƃ ĨƆ ÈƆ óƄ ĻŽ ìƆ IJƆ Óƃ ÖÒijƆ àƆ ğƆ Öžƈ òƆ ïƆ ĭĐƈ óƄ ĻŽ ìƆ «Мал-м лік, бала-ша а... Б ларды барлы ы д ние мі- ріні к ркі. М гілік алатын салих амалдар – Раббы ны алдында рі сый ж нінен, рі міт арту т р ысынан лде айда айырлы» (К ф с ресі, 46). Мал мен рпа ты бір аятта «фитн », екінші бір аят- та « мірді к ркі» ретінде айтылуы те ма ызды ж йт. Б - ларды фитн болуы ж рекке тамырымен орны ып, лды Раббысынан апыл алуына себеп болу аупіне байланысты. мір к ркі болуы Алла ты ризашылы ына сай ба ыттал ан жа дайда ж ректегі иманны д режесін к теретін ж не жа- рия сада а ретінде лгеннен кейін де сауапты жал асуына д некер болатын е ма ызды екі себеп бол анды ына бай- ланысты. 350

РПА Т РБИЕСІ 1 Хадис ш рифте былай делінеді: «Алла Та ала ж нн тта ы салих лыны д режесін к тереді де, та дан ан л: «Уа, Раббым, мені д режемді андай себеппен к тер- ді ?» деп с райды. Сонда Алла Та ала: «Бала ны са ан жаса ан исти фар мен д асына байланысты...» дейді» (Ахмет, ІІ, 509; Ибн М ж , деп, 1). Бір хадис ш рифте былай делінеді: «Адам лген со барлы амалдарды сауабы то тайды. Біра мына ш н рсе б ан жатпайды: Жария сада а, пайдалы білім, артынан д а еткен ізгі рпа ...» (М слим, сиет, 14; Термези, Ахкам, 36). ке-шешені е ма ызды міндеті – здеріне Исламны жаратылыс бойынша табыстал ан баланы ізгіліктермен без- ендіру ж не оны айырлы бала етіп т рбиелеу. айырлы бала а ие болу рі д ниеде, рі а ыретте ба ыт пен шатты д некері болады. Осындай т лім-т рбиені беруге болатын е тиімді орта – отбасы. Отбасында ы е ма ызды міндет ана а артыл ан. Ананы ж регі мен ша ы баланы т рбиесі алып- тасатын керемет д рісхана. йткені кішкентай жаста ы ба- ла а айтылатын рбір с з оны т л алы ын алыптастыра- тын керпіш іспетті. Мейірімні к зі болып табылатын ана- лардан тамаша т рбие ал ан балалар мір бойы ателікті аз 351

К ІЛ БА ЫНАН БА ЫТ ТАМШЫЛАРЫ жасайды. иыншылы тар мен кедергілерге арамай, мір шін сенімін а ырына дейін са тайтындар да к біне ізгі ана тарапынан т рбиеленгендер. Сонды тан а ылды рі ізгілікті аналар ар жерде д ниелік мір шатты пен ба ытты болады. Бас аша айтса , ал аш бала а и ат пен ізгілікке бет б руды ажеттілігін е отбасынан йренеді. Содан кейін б ан о амны бас а ы палдары осылады. Біра отбасында ал ан т рбие негізгі іргетас а айналады. Сонды тан ке-шеше балаларын жа сы т рбиелеуі, я ни ізгі асиеттермен безен- діруі олар шін а ыретті жауапкершілігі болып табылма . Б л балаларды ке-шешесіні алдында ы е ма ызды мін- деті. Осы т р ыдан ата-аналар балаларды т рбиесінде те м ият болулары ажет. Бала т рбиелеудегі ке-шешені на- зарда стайтын басты м селелері мыналар: а) Бала а руханиятты білдіретін тамаша ат ою керек. ) Рухани ортада т рбиелену шін жеген тама ыны ха- лал болуына назар аудару ажет. б) Балалары еліктеушіліктері басым бол анды тан олар а лгі болатын іс- рекеттер жасау. йткені лгі болу- дан арты серлі н рсе жо . Жасал ан жа сылы пен жа- маншылы ты р айсысы з н тижесін береді. М селе , ке-шешесі немі рыс-жанжал шы ар ан ортада скен бала- лар т ртіпсіз болып шы ады. в) Балаларды іс- рекеттерін немі ба ылап, к з алды- мызда жасай алмайтын жаман ылы тарды жасырын рі о аша жерлерде жасауына м мкіндік бермеу. йткені б л жа дайда оларды т рбиесі лсіреп, екі ж зді болады. М ны мысалдары – тірік айту мен рияшылды . 352