Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Майтебен/'н жь/лаась/, Х аль/^а болаан тулаась/, Ш апь/раи/ть/ньщ о/епоуез/, /4лть/ннан салаан сь/раась/. /4 л аш т а н суь//( сез келсе, Длбь/нба ж /р ер /(олбась/, /<*ектебен/'^ елкес/, Ш апь/рао/ть/нь/н еркес/, Ж а/(сь/бан /(алзан кез еб/, Дйбь/ны т а у б а й зор еб/. Эз/м б/р безен алао/^а, /4лась/ с/ре жол; еб/. /4йеь/р б/р %уаан /(уль/нбай, /\\бам уль/н жо/^тазан. Эб/лб/кке салаанба, /(ь/рзь/з-^аза^ ма/(тааан. Курама жмь/п, ел /(ь/ль/п /(ось/н т а з а са^тззан . 7/л/ оуайпау тентез/'н, /4/(ь/лменен то /^тагщ ан . Келбей ал;/(у бауь/сть/, /4/(су^/(ар д у стай баурь/зь/п, Ереа/скен буи/панаа, /^йба/1арбай ж абь/сть/. /^спанбааь/ ай, ась/лбай, Кало/айзанмен %арасть/. Ек/бе т/зз/н, б/р айь/л, Б/р ез/м беп санасть/. 7*оп /илибе сейлезен, Е ртез/ еткен азанбай, Ербщ /(амь/н ойлааан, Екейлерб/н о/епшез/'н, Эз уль/нбай билезен, Мунарабан жол алаан, Мл сар базбан л;ол алаан. Д р б а ^ т ь / елб/'н ез/ еб/, Еск/бен /(алаан кез еб/. Кос-/(онь/сь/н сурасан, Узь/нааат, М айтебе. Уш/(о^ь/р мен Кулансаз, Кара/(ь/ста/(, Кектебе, Жес/р /(ать/н, жас бала, 99

Нагашыбек К,апалбекулы Кайь/рь/мь/нан жубанбь/, Дел кь/рь/кка келаенбе, Улкен коска бас болбь/. /^реь/ жааь/н айл/айь/н, Ташкент пенен Шь/мкентлм. Бера/ жааь/н айтайь/н, Пдыпек пенен Токмакть/, Сарь/еке^ барь/п каратть/. Ел бастааан жаксь/аа, /^тл/ань/сь/п сол кезбе, Упь/еь/ салеан санатть/. Кась/нбазь/ жолбась/, Ии/ан оаль/ 7*орсь/к, Суран/ль/ мен С/тт/бай, Сайрамба барь/п елаен/, Сараайзанмен елмекжок, Уайь/мнан кермекжок. 7октап?айь/н сез/'мб/, Жоктаусь/з калбь/ беме^/з. Сарь/байбай бать/рбь/, Б/ртуар бана накь/лбь/, Д ариябай акь/лбь/, - деп Ж амбыл Сарыекецд! талмай жок,таган екен. Патша ук1мет118 67 жылы \"Дала облыстарын басцару туралы уацытша Ереже\" шыгарган. Ондагы мак,сат-к,ол астындагы халык,тарды баск,ару жэне оны юмдерге беруге лайык, деген адам дарга м!нездеме жазган. Сонда Сары бай Айдосулы туралы \"Ак,ылды жэне ю не бер1к\" - деп этап керсеткен. (К^азак,стан Республикасыныц Орталык, м ем лекетлк архив!, К р р -4 4 оп -1,1С-28959, 331 бет). Айтулы би, цолбасшы батыр, ез заманындагы кернект! ел к,айраткер1 С ары бай Айдосулы 1890 жылы кекек айы нда к,айтыс болады . БеЙ!Т! цаз!рг1 Алматы облысы Ж амбыл ауданыныц орталыгы Узынагаш ауылыныц баты с жагында К^айназар ауылына юреберю тусында. Оныц цайтыс болганы жайлы Омбы к,аласында к,азак; т!Л!нде шыгатын \"Дала уэлаяты\" газет! 1890 жылгы тамыздыц алтыншы жулдызында былай деп жазды: \"Сарыбай жас кез!нен-ак, ез халцын к,ок,андардыц шабуы- лынан батыл коргаган. С арбаздарды баск,арган ол к,оцандар басып алган ж е р л е р д 1ц ал ы е тупю рлерш е дей!н б арган болаты н. Т аш кентте, Шымкентте болды. П!шпек пен Тоцпацты алды. Оныц ж олдастары Шапырашты руынан шыкдан Ишанулы Торсык,, Сутлбай, Сураншы едГ. С ары байды ц атацты асы на алты ай бурын шак,ыру Ж1бер1п, сауын айтылды. )(ыргыз манабы Жантайулы Шэбден, Ботпайдан шык,к,ан батыр дэу Сыпатайдыц б аласы Б 1р!мк,ул батыр, Саурыц баты рды ц баласы 100

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Сыпатай батыр жэне басца д а ел аузына Ш1ккен цад1рл! меймандар л е к - леп м ен келд1. Б у к т асты С ары байды ц жан ж олдасы К,осай шешен басцарды. Бул астагы ат б эй геан е 300-ден аса жуйр1к цосылды. Аспанцораныц аргы бел, Кектебеде сере белплендг Цорым тастар жиналган \"Сарыбай серес!\" бул ж айлауда э л 1тур. Бэйге аттары Ж ауырдан, (цаз!рп Цасым- бек) ауылы Ж !б ер т1п, сол Кектебеде кут1п алынган. С ереге б 1р1нш1болып Сарыбайдыц Бозтанауы келе жатцанын кер1п, Шэбден айцай салыпты: - Оу, Сары еке, б ас бэйгеы цашан б е р е с 1ц деген де, \"Мен!ц асы м да аласы ц\" д еген 1ц ц айда? Эруац! Эруац! Эруац! - деп уш рет айцай салганда сереге цырыц цулаштай гана цалган Сарыбайдыц Бозтанау жуйр)Г! сиырдыц жапасы на тайып жыгылып, тура алм ай цалыпты. Б!р- )нш1 болып Ш эбден манаптыц К^арацасца ж уй рт келген. Б ас бэйгеге алды на атан туйе бастатцан терт тул1к малды ц эрцайсысынан тогыздан жэне тайтуяц сэры алтын б ер тл . Елу атца бэйге б е р ш т л , еч соцгы е л у 1нш1болып келген б 1р цунанга тана буйырыпты. Ж алпы бул ец 1рде буган деЙ1н осындай у л ан -асы р ас, бэйге бертм епл. Суй1нбай ацын ацы ретт1к досын жоцтап, уш кун, уш тун бойы цызыл ж елдей сапырып, жан досын сагынган е л е и 1н толгады. Ас алды нда С ары бай бид1ц б е й т н 1ц басы нда айтцан Сушнбайдыц елец! б у к т елге ацыз болып тарап кетл. Дпь/р-ау, мь/на жатцан Сарь/бай ма, Жан бось/ Суй/'нбзйбы тань/май ма? Куб^/яр мен Орманбь/ же^/п кеп е^, бэсь/^бз шулап тураан маль/н /(айба? /4лпь/сть/^ элтэуь/нбз /\\нбэс елб/, Шулэсь/п Сарь/бзйбы жерае кемб/. Катзрлзс тен курбь/мнь/^ бэр/ кетт/, байпасам енб/ наубет мааан келб/, - дейд! Суйекен, жан досын сагынып. Ж амбыл ат услнен туспей, жаршы болып, лк турып цызмет 1стед!. Асыл би Сары бай агасы жен1нде былай деп жар салды: Жет/субь/н кесем/, 7*ойбастаеан шеиуен/. Кол бастаеан бать/рь/, Сез бастаеан на/(ь/ль/. Дль/са кетсе балуань/, Дйтысз кетсе а/(ь/нь/. 101

Нагашыбек К,апалбекулы Ел/мд/ ел зь/п устазан, Сарь/бай бабам акь/ль/. Енд1п б1р келел! эцпм е - Сары байды ц асына Майкет ацынныц келу! жэне оныц Ж елсуды ц жетп!С жет! ип жацсыларына сэлем берген атацты елец!, Сарыбайга кецш айтцан жыры хацында болмацшы. К^азацстанныц халыц ацыны, тоцсанныц терш е келген Эс!мхан )(осбасаров бул ж ен н д е былай деген е д 1: - Атацты Сарыбайдыц асынан б 1р жыл бурын Ж елсудагы Сэт болыс Майкетке асца кел ер -кел м еан , келсе, Ж ет1судыц барш а сацлацтарына елецм ен сэл ем беруге цалай е к е т н сурап хат жазады. Кеп у зам ай -ац Майкеттен бул ыцыласты цабыл алатыны, асца келсе сэлем беруге дайын екенд!п туралы жауап хат та келед). - Бул хатты жазу с е б е б 1м, ек1жацца пайдалы 1С болайын деп тур. Сондыцтан мен уш!н гана ем ес, е з 1ц уш1н д е керек. Аста мынадан б ас­ тап мынадан аяцтайсыцайтатыныцды. Бегзадалыгы, байлыц мырзалыгы мынадай. Ата теп мен цаз1рп ел арасы ндагы бедел! мынадай, - деп Т13!п еюнш! хатты жене Ж1беред!. Майкет цорцор тартатын, ете сыпайы, ки!мд! талгап киелн талгампаз, оцуы ж ет1к, б!Л1мдар ацын болган. Руы Ысты. Сонымен атацты Сарыбайдыц асына жиналган букт ип жацсылар алдында елецмен сэлем берелн оцтайлы сэтл тосцан ацын, атцумар цазац сэйгулюн кутелн бэйге терде Сэт Ниязбекулыныц айтуы бойынша жуптап келген елец1н бастап кеп Ж1берд1. Ойлап ем ауь/л жактан келей/'н бел Салем/н пайзамбарбь/^ берей/'н бел. Жиь/нь/н Сарь/екемнщ ес/'ткен со/^, Оть/рмь/н б/раз елен тезей/'н бел. Шэр/'м/'з Эулиеата, Мерк/бе еб/, Эле^зе молба Майкет ерк/'н еб/. Жиь/нь/н Сарь/екемн/'н ес/ткен со/^, Бул Майкет сони/а жербен жет/'п еб/. Корзась/н ауырь/ябай салма^тарь/, Бабамньщ катере зер, эруа^тарь/. Журм/'с/'^ есен-аман, куйл/'-жайль/, Оть/рзанЖет/'субь/^ са/^лактарь/? Элб/ бел Сарь/бай би хабар барбь/, Гузанбар ол жа/<;тазь/ хабарланбь/. Бурк/тбай ез/ бастап келмек еб/,

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ол к/с/ нау/(астань/п келмей /(албь/. Дта/(ть/ Жет/'субь/н са^ла/(тарь/, Б/рк/'тбай бароуань/зза салем беб/. Ол жа/(тан Майкет а/(ь/н /(абам басть/, С/'збермен с э т т / кун/ сэлембест/. Болаанба /а/ та^баль/ тамзамь/з б/р, Ж/рм/'с/'н, аман-есен Айапь/раиуть/? Шь/мкентте, мен/'н ать/м Майкет безен, Б/р сез/м б/р сез/мнен /(айта етлезен. Мен базы ез ал/'ма/е сейлеуо// еб/'м, М'с/л/'жерб/'^ жен/'н най/(ап кеп ем. Кеп /(усть/^ аспанбазь/ б/р/ шонбас, /(ас кь/лзан жолбась/на ж/'з/'т о^бас. Имань/ Сарь/байбь//^ болсь/н жолбас, %а/(ан /(ус тузь/рь/на /(айта /(онбас. Куть/лмас /(узан ербен /(аю/(ан аман, Пенбе жо/( бул жа/юнба нэпс/'н жазан. Кео/ез/ ет/п кеткен ер Сарь/бай, Ел-журть/н тозь/п кеткен /(ойбай жазан. Ул туь/п Сарь/байбай еле бермес, Сала^бап Майкет а/(ь/н келе бермес. Боларсь/н сенбе сонбай ер /(ась/бай, Го/(ть/нь/ тэн/р ась/разан бер/ жемес. /Сеш/пт/ б/наебен ер Сарь/бай, Ба/( /(онбас ерзе бэулет, /(ь/зь/р шалмай, Мойнь/ озеан Жет/суба ж/'з/'т еб/^, Журм/'с/'^, аман-есен ер Нозайбай? /-/оеайбай аманбасть//( элбе/(айба, У/(сайбь/ /(ожамберб/ жорза тайза. Бесторсь//( аманбь/сь/н, Оразаль/, Кояйь/н сэлембес/'п Солтанайза. Дрзь/ атан Иманбек пен /-/ура/( еб/, О базь/ жеткен жер/'н сурап еб/. /Сеиуез/ ет/п кеткен ась/л Сарь/бай, Ел-журть/н тозь/п кеткен /(урап еб/. /(аа/кен/^ аманбь/сьщ балаларь/, Шь/нась/л, ауь/ль/ арть//( баналарь/, Ж/рм/'с/'н есен-аман, куйл/'-жайль/, Кермезен бул Майкетт/'н азаларь/. Каи/кенщ аманбь/сь/н, Шь/нась/ль/, Гу аль/п, тулпар м/нзен б/р ась/ль/. Шь/нжь/рь/н ж ет/ атаннь/н /з/лмезен, 103

Нагашыбек К[апалбекулы Эр жерзе созь/п журс/^ /<;улашь//-(бь/. /(аю/<ен/н аманбь/сь/^, Каратайь/, Б/р/'нен б/р ет/'пт/ сез/'з сайь/. Орнь/нба кар/ аруа/^ть/^ б/р бала еб/'н, Бать/рбь//^ аманбь/сьщ /<*ененбайь/. Ж/рм/с/'^ аман-есен, /(убабберзен, /(убабза /^ь/лзан /с/ унаб берзен. Мь/рзабек /(ашкеменен б/рзе тузан, Бал;, бэулет нас/'п аббап с/'ззе келзен. Ж/рм/'с/'^ аман-есен, /(аль/зуль/м, /ыл'нбе а^з/'ме^ кеп, буль/^-буль/^. Керузе уббен <ль/зь/п ер/нес/'н, Парен/ жать/п жебт/'н сен б/р жь/ль/м. /4й/^ь/мнь/н Ез/'збаб мен Го/^и/абабь/? Ж/'з/'тт/'н /(ь/рсь//^ о/алса кетер жабь/. Ж/'з/'тт/'н сопь/сь/нзан б/ре//' еб/'^, Кожаннь/н аманбь/сь/^, 7\"ел/'бабь/? /4ман ба 7\"о/<;таболат, Сабек бать/р, Косыль/п бул жаззан ба келе жать/р. Кебебб/'^ /с/нбе м/'нзен шолазь/нбаб, Себлебб/ сипан /(азь/п Майкет пал;ь/р. Ж/рм/'с/'^ есен-аман молба Сэт/'м, Жаралзан сал?т/ к/н/ азамал?ь/м. ез/'не ел/кен жь/ль/ х ат жазь/п ем, Коль/^а тыб/ ме екен жаззан хать/м. <4ман ба, Онбай, /С/нбаб ааась/ ба, Жаксь/ньщ к/'мжетеб/ базась/на. Бр Мацке, аманбь/сь/н, Умбетал/, Дуи/панбь/ келт/руш/ е^ тобась/на. /4лпь/сбаб аманбь/сь/^, Дубсенбабмен, Г/рау/л/'кж/з /<ер/сл?/'/<к/нмен, абмен. Ж/з/'^б/ жа/<;сь/ азалар керзеннен сон, Куань/п мен оть/рмь/н жа/^сь/ жабмен. К/рт/н/'^ аманбь/сь/^ Нур/^ожась/, Жарат/^ан кубаб арть//<; б/р ложась/. /<е^ созь/п ^ушазь/мбь/ жаб тастабь/н, /<елеб/ б/р-б/р/ бастан сезб/н бась/. Гаралзан /(аы/к;ь/нбаббан алть/н бер/, Кубаббь/н шь/н жара/щан кеме/^зер/. Мал мен бас, ба^-беулетли б/рбеб бер/п, Б/р Длла бась/нан-а/^ /^ь/лзан сер/. /\\ссалаумазалеб/<ум, /(ожазулза. Сер/ екен арзь/ атась/ журл!/^а тулза. 104

Атадан - ^асиет, бабадан - есиет Шь/нжь/рь/ ж ет/ ал?аннь/^ уз/'лмезен, Ра^ь/мь/ кулаю созван мен солаа. /^ссалаумааалейкум, Б аттал Л1ере, Апь/ста а т жел?пейт/н жат/^ан таре, /(ь/бырбай, Шэутен, Келцу/'к аманбь/сь/^, Кояйь/н аманбась/п с/зберае бе. Бесбайбь/н аманбь/сь/н, ^рыуабеа/, Бул жал;та Шапь/рао/л?ь/нь/л; /^аракез/. Шь/нжь/рь/ ж ет/ ата^нь//^ /з/лмезен Май/<ел7л1/'набей/ /збеп келаен жер/. Сэ/<ес/ 7*айл?орь/нь/^ аманбь/сь/^, Сен бааь/ /(атарь/^нан озаан жансьщ. Ж/з/'^б/жа/^сь/ аеалар кераеннен со^, Сейлейб/ албарь/нба булбул /(усьщ, Кзраы/Л1ь/^ аманбь/сь/^, /(ао/ааань/. ^та^бы ^убай арть/% жасааань/. Солл;ан^ул, Бектас, 7ула/( аманбь/сь/^, Ер елб/'н устал тураан босааань/. Ь/рзайть/бааь/ аманбь/сьщ, Б/рь/скелб/, у4/(ь/лаа ер Эж/бай м/н/смен-б/. Са^лазь/н Жет/субь/^ керзеннен со^, Саламь/н кержорза аттайж/р/'ске енб/. /(ас^арауба аманбь/сь/^, /^ебекбайь/м, Жань/^а жэрбем берс/н б/р /^убайь/м. Жоль/зь/п сэлем бер/'п /<ел/пе/г еб/'м, Лулат пен Шаль/рао/ть/нь/н к/н мен айь/н. Бэз/лб/'н аманбь/сьщ Сарь/жань/, Ба/( /(онь/л, %ь/зь/р орнап барь/аань/. Ж/з/'нб/ жал;сь/ аеалар керзеннен со^, Бул Майкет с/'ззе сэлем арь/набь/. <4та/<;л?ь/ аманбь/сь/^ /(арь/нбайь/, Бул Майкет /(ь/ззан сайь/н арь/нбайбь/. /^рзь/ ал/а^ /(апсала^нан юалзан л;ь/зь/р, Бась/ннан ез/'н елмей арь/лмайбь/. Ж/а/'т жол; Усембайбай б/р буанба, /(ара^ол, /7/'спекояз, /7/ржуалба, Ж/з/'нб/ жал;сь/ азалар керзеннен сон, Куань/п мен оть/рмь/н иу/к/р алла. Болзанба кекте су^л;ар, жербе тулпар, Олмей/л/'н бул буниебе /^айабам бар? Ж/рм/'с/'^ есен-аман, ер С/й/нбай? /(ел/п ем сэлембесе аза сун^ар. 105

Нагашыбек К^апалбекулы Ел жана елу жь/лба, ж/з жь/л /(азан, Пэлебен ез/'н са/^та ертенз/ азан. Элб/ беп Сарь/екемб/ ест/'зен сон, Кен/л айть/п л;айтсам беп к етт/ мазам. Ст/'пт/ Ут пайаамбар Наби, Дау/'т. Соаь/пть/ кереметпен тем/р сауь/т. Д/ние жуз/'н билезен хан Сулеймен, /(алаан жо%бул б/ниебен опа тауь/п. Жуз/нб/ жа/(сь/ ааалар кераеннен сон, Ша%ь/реан меза/л/'нбе мен б/р тауь//(. Мен келб/'м Эулиеата оязь/нан, Кебейб/н ист/ жь/рть/%, /^обь/ азь/нан, Бай болсам ез/'м бе /ббе жатпас па еб/'м, Д а у л е т т /'н канаь/п ж/рм/'н саязь/нан, - деген уацытта Суй!нбай айгай сап атып турыпты да, Майкетке д урсе к,оя б е р 1пт!: Руь/м - Шапь/рашть/, ер /(арасай, Карь//(/<;анба /(арасайлап ь//(жааь/нбь/ бермейм/'н-ай. Бер/нен /^атарь/мнь/н кеб/'нтастап, Мен сен/н салем/'нб/ урабь/н ба-ай/ Мен барь/п ел/'не елен незе абтпабмь/н, Наша/ль/, тентек, арам кетпебс/'н бе-ай/ Набань/м, тань/масан тань/табь/н, Ж /'бектен с а р а п т а л б ь / мен Суб/'нбай, - д е п басты рмалата, бурк,ырап ашуланып, е з 1не б укт ип жак,сылардан кей1н сэлемдескен!не намыстанган Суй1нбай Майкет ак,ынды одан эр! тук,ырта женелмек екен, ел басы б ед ел д ш ер ток;тау айтып, э зер кенд1р т т 1: - Ойбай, Суйеке, е з 1М1ЭД1Цаста эцпмен! кебейтпей-ак, б1р жолга кеилр- :ц13. Ел-журтк,а кулк! болмайык;, е за р а ренжюп к,айтеаз, - деген соц ел намысы уш!н гана енбпн э зер баск,ан Суй1нбай: - С ендер муны ак,ын деп отырмысыцдар. Муныц тек к,ыз-кел1ншект1к к;ана елеь(! бар, - деп айтып салыпты. Аягы дауга уласып кете ж аздаган бул ок;иганы бастан аяк, асык;пай- саспай саралап отырган Ж аныс С эт болы с келес) м езетте к;аск,а мен жайсачдардыц ортасынан кербездене кетершт: - Осында отырган Жетюудыц сацлак,тары! Мен1жалгыз атты жарлы С эт д е й д 1. К,араша уЙ1м бар. Ж ацбыр жауса, тамшы соргалап турады. Аздаган д эу л ет1м бар. Ол д а осы т<леп тузу агайынныц достыгы арк,а- сында цуралган, сол достык, уш!н жиналган. Алыстан ат арылтып кеп ^апсыч ак,ын. \"Орамал тонга ж арам аса да, жолга жарайды\" деген, мынау с э л е м 1це атаганым. Ауылга журю, ту стен т аттанарсы ц, - дейд! де, салмак,ты сабы рмен гана жуз тецген! ортага тастай салады . Сонда б 1р к,ойдыц багасы отыз тиын турады екен.

Атадан - цасиет, бабадан - есиет С этл ц эуелден цолы ашык,тыгын бшгенмен, мынадай орасан мыр- зальч^ жасайды деп к;апел1мде еш к1м ой лам аса керек. Айцым руыныц дэулетт1С1 Ток;шабай турып: - Мына к;ызыцды урайын С эт б 1р к;ылык;ты к;ылды-ау, - деп куб1р ете туссе, оныц к,асында отырган Т1леугабы л Усенбай болыс: - К^ылыцты к;ылды дегенш е, шу туард; д е м е й а ц бе, - деп орнынан турып келпл. Мырзалык;тан мырзалык, асы рм аса, к;азак; к;азах, болган б а? Айцым Ток,шабай ез Ж1г т н дауы стап шацырып алып, елд!ц кез!нше: - К,ара нардыц уст1не к;ара кшем жауып, М айкетлц алды н а тогыз тарт. Э з 1 уйден шай 1Ш!П, ж ецгелер 1Н1ц мырзалыгын кер1п аттанар, - д ей д 1. Муны еслген байлар мен бектер к,айлп шыдап отырсын. Мырзабек К^удайберген к,ызба М1незд! адам екен: - Элпге айт, сэры айгырдыц уй1р!н айдап экелан. Майкетт1ц сэл ем 1не тартуым, - депл. Содан сон,-ац б 1р1нен б1р) ^алыспауды кездеген ацынныц узак, толгаган б!р жагы кец1л айту, б1р жагы с эл ем д ес у 1нде аттары аталгандарды ц барлыгы ак,шалай да, малдай да экеле б е р т л . Осындай болатынын кун1бурын болжап, ойластырып к е а п -п 1Ш1п к,ойган С эт болы с арнайы оншак,ты Ж1ПТ1Н ерл п барган екен, келген м алдарды солар тугелдеп к;абылдап алып, айдап экелп жатыпты. Соныц б э р 1н б!р жет! !Ш1нде жайгастырып сатып, пул к;ылган С эт Майкетке тугел бер!п, риза ел п к;айтарган десед!. Ак,ынды кун! бурын осыган дайындаган Сэтт<ц тапк;ыр ЭД1С1Майкетт1ц турмыс жагдайын тузеп, Сарыбай асына келген сапардан олжалы аттануына себеп болыпты. Шапырашты, Дулаттыц атак,ты адамдарыныц М1нез1мен мырзалыгын, бедел! мен дэулет^н дел ацгарып, дурыс п айдалана бшген С этт1ц э р е к е л оныц терец саясаткер адам болганын д э л е л д е с е керек. Майкет елгенш е былай деп айтып жур1пт1: \"Сарыбай Т)рл1пнде д е мырза е д 1, асы нда д а маган мол олжа экелд!. К^ызыр к,онган, к,ыдыр шалган ^асиетт! к;ызыл жолбарысты би гой ол\". Бул ас жен1нде б1рнеше дерек, эцпме, ацы здар бар. Б13 е з 1м1зге унаган, шынайы деп таныган тем ендеп ен д 1б^р нуск,асын к;атар жария- лауды жен кердк. \"К,азак, эдебиет!\" газет1нде (№ 8, 1993 жыл) белпл! ак,ын Н еап бек Айтулыныц \"Майкет ак,ын н ем есе ек1ел ец н 1ц б!р тарихы\" атты зерттеу мак;аласында бул жен1нде былай дейдм \"Эткен гасырдагы Царатау мацынан шыкдан 1р 1ак,ындардыц б 1р! - Майкет. Майкетлц ак;ындык; дац^ы, е а р е с е , Сыр бойы мен Ж ет1су е ц 1р- 1не кец тараган. Ж амбы л Майкетт! е з 1не устаз тутк,ан. Оныц К,улыншак;, Майлык;ожа, Бак,тыбай, Тубек, Ж амбыл, К,улмамбет тагы баск,а ак,ын- д арм ен айты стары айты с енер!н!ц озык; улплер!не жатады. Майкет 107

Нагашыбек К,апалбекулы ш ы г а р м а л а р ы н ы ц халык;к,а у з 1п -ж у л ы п ж е т к е т н е м е с е кейб!р айтыстарыныч академияныц к;олжазбалар ^орында сары майдай са^таулы жатк,аны болм аса, толык, жиналып, рухани иплюь/нзге аспай жатыр. Бул тургыда жалгыз Майкет емес, талай ак;ындарды атауга болады. К^уланаян К^улмамбет, тертуыл соцыр Ногайбай, Э з1мбай Бижан- улы, Сабырбай, т}пт1кун! кеше кез жумган Ауган, тагы баск,а толып жатк,ан а^ындардыц ушан-тец!3 эдеби муралары су аягы курдымга гайып боп, бупнге ж ете алм ай к;алды. Майкет к;атарлы ак,ындардыц к,олда бар дун и ел ер 1н ык,тияттап, ел 1Ш1Нел! д е сузе туап, толык;тырып, ютап ет1п шыгаруымыз керек. Майкет- тей эйпл1ацынныц зерттеушшер назарына кеп !Л1кпей, цагыс к;ала беру!н1н, б!р себеб! - тагы д а ж етп 1с жыл бойы ж у р е л е т1П келген солак,ай саясаттыц салдары. Тарихымыздагы ел бас^арган белпл! тулгаларды жырлаган ак,ындардыц б эр1байларды, билерд! мадак,талган д е л 1Н1п, агаш атк,а М1н пз1лген) м э л 1м. Оган кеп д э л е л д 1ц б 1р 1 - Майкет а^ы нны ^ Сары байды ц асы нда е л д 1ц ип жак,сыларына к,аратып тартып айтк,ан елеч1. Сары бай - Улы жуз Шапырашты, оныц !Ш1нде Екейден шыкдан э р 1 батыр, э р 1би, ел лзпжн устаган адам. Сарыбайдыц зираты Алматы облысы Узынагаш селосынан Ж амбыл музеЙ1не баратын улкен жолдыц уст!нде. Эткен жылы басы на ескертюш к;ойылып, к;асындагы колхозга Сарыбай аты бершд!. Сарыбай жен1ндеп к,ыск;аша маглуматты 613 Ж амбылдыц 1982 жылы \"Жазушы\" баспасынан жары^ керген ею томды^ ш ы гармалар жинагына фольклорист-галым, эдебиет зерттеучл, Суй1нбайдыц ш еб ер еа Султан- гали С ады рбаевты ч жазган т у а н 1ктем ес1нен кездест1рем!з. \"XIX гасы рда Ж ет1су ел кес1нде 1р1дауларды шешет!н терт юсщен к,азы сайланган: б 1р1 - С ары бай (Екей), ею нш ю - С майыл (Эж1ке), уш1нш!С1- Балпык, (Ж алайыр), терт!нш1- Тшенш! (Дулат). 1890 жылы \"Дала уалаяты\" газелн д е Алатау аймагыныц атак;ты би1 Сарыбай Айдосулыныч к;айтыс болуына байланысты некролог (к;аралы хабар - Н А.) ж арияланады , келес! 1891 жылы М айтебе ж айлауында у л ан -асы р ас болатындыгы к;оса айтылады. Уагдалы хабарланган уак,ытта М айтебедеп Улкенсаз жайлауы нда Екейд!^ беделд! адам ы С ары байга ас бершед!, буган керш! к,ыргыз е л 1, б1р жагы Шымкент, Э улиеата, б 1р жагы Ж о^гар Алатауындагы Найман, Ж алайыр, тердеп Апбан журты шак,ырылады. Жиынны^ и е а Суй!нбай болады , ал Ж эпек баты рды ц урпагы К,осай А жы баев ш ешен асты бастарды . Осы аск,а Э ули еатадан отыз к1С1мен Майкет ак,ын келед!: Болаанда жербе су^к;ар, к е к т е сун^ар, блмейт/'н бул /(анбай жан бар.

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Екейб/'/^ му^алмааан кь/ль/ш т/'л/, Дрмь/сь/н, ер С/й/'нбай - аза сункар. Ел жана елу жь/лба, ж/з жь/л - казан, /(ать/рар %ула%/(урь//ль/н - ерте/^з/ азан. Эл<3/ <3еп, Сарь/екемб/ ест/'зен сон, барсам беп, к /н б /з-т^н / к е т т / мазам, - деп Майкет Суйш бай бастаган салтан атты топк;а ел ец м ен амандаск;ан\", - деп жазады. бткен гасырдыц аягында Сарыбайдыц, осы гасырдыц басында Ала- кел мацында бершген К,абанбайдыц урпагы Сулейменыц асы к;азак;тыц улы дэстур1Н!ц ец соцгы с те м д ер ! болган сияк,ты. Майкет Суй1нбайды \"Ага суц^ар\" д е у 1нен Суй1нбайды тек Ж амбыл гана ем ес, сол заманныц эйпл! а^ындарыныц кепш1Л1п П1р тутк,ан. С ары ­ бай сияк;ты атак,ты адамныц асына Суй!нбайдыц и ел1к ету1оныц от ауыз- ды, ортак,тш1а^ын болуымен к,атар, к;абыргалы ел «.органы екенд1пн д е дэлелдейд). Ж огарыда айты лгандай осы аск,а Майкет ак;ын Шымкенттен кеп некермен арнайы келед!. Б улж ен!н деп дерект1С а я д т Кер!мбеков 1935 жылы академияныц к,олжазбалар к,орына \"Майкет ак,ынныц Сарыбайдыц асы нда Ж ет1судыц болы стары на ам ан д аса айтк;ан елец\" деген атпен тапсырыпты. Онда былай баяндалады. \"Екей Сарыбайдыц асына Шымкент, Сайрамнан Бурк!тбай дат^а к,ырык, ю амен Майкетт) ак,ын )^ылып алып шык,к;ан екен. К,ырык, Ж1птт1ц аттарын парлап, сеулет асыргалы он боз атк;а М1нген адам дарды ц киген! - ац ки1м, он торы атк;а М1нгендер д е шубар ки!м кинген екен. О лар Царабалта Сок,ылык,к;а келгенде басшысы Бурк1тбай к,атты ауырып, атк;а журе алм ай, сол ж ерден к;айтпак, болады . Сонда Бурк1тбай Майкет ак;ынга: \"Аск,а С13 барыцыз, Ж ет1судагы агайындарга сэлем д е , осылай болып к;алды деп айт\", - д ей д 1. Майкет келгенде Екей ел! Ушк,оцыр ж айлауы нда уй лпп, ереж е сей л еап , аск,а дайындык; кер)п жатады. Бурынгы салт бойынша бэйгеге ж ет1м, ж е с 1р т1Г1лед! екен. С ары байд ы ц асы н ан б астап бул р э а м ток,татылып, м ал, ак,ш алай т 1гет!н болы пты . Ж ай л ау у ст1нде кек ш алгында алк;ак;отан отырган Ж ет!судыц ип жак;сыларына Майкет елец!мен амандасыпты: Шымкенттен Майкет келб/ керей/'н <3еп, Сэлем/н, из/ жаксь/, берей/н беп. Кермезен Жет/'субь/н ал санлаеь/н, <4ралап атка м/'нб/'мкелей/'н беп. Бул жакда Майкет келб/ кабам бась/п, Из/мен елбе жаксь/ аманбась/п. 109

Нагашыбек К^апалбекулы Балась/н Уль/ ж/зб/'н б/рсь/пь/ра, 4ралап кетпек еб/'млеб/'з юашыл ^л;ын боп Майкет жораа аталь/п ек, <4/^ь/ннан Майль/л;ожа бата аль/п ек. /^ман ба, ел жа/(сь/сь/ уль/ ж/зб/'н, Элб/ беп Сарь/екенб/ хат аль/п ек. Ул туь/п Сарь/байбай еле бермес, Саланбап Майкет а%ь/нкеле бермес. Эткен/н Сарь/екемн/'н ест/'зенбе, б/рк/'тбай ел/'нж^ь/п %ь/лбь/ кенес. Шар/ль/ топ шар бась/нан саяз болса, Иь/аь/ к/'мн/'нкелер озан тенбес. Боларсь/н сен бе сонбай /(ось/бай ер, Го/^ть/нь/ тэн/'р/ ась/разан бер/ жемес. Эт/пт/ буныебен ер Сарь/бай, Жарь/мас ерзе /<;ь/зь/р, ба/( барь/май. Бесторсь//^ Оразал/ аманбь/сь/н, Кояйь/н салембес/'п Солтанайза, Шь/мь/рба Эй/'мбет пен Нурак еб/, /(абамь/ жеткен жерб/ сурап еб/. Сарь/екем буниебен /(айть/с бопть/, Ел-журтть/ тозь/п кеткен /^урап еб/. Эр/^а<лан /(ь/лзан /с/ унай берзен, Кабамь/н к/ннен-к/нзе узай берзен. Сь/рть/ннан кермесем бе есту/'м бар, Ереко/е /р/л/'з/'нбар Кубайберзен. Ж/рзен/н Кубайберзен з/л -з/л жайнап, Кеп кезб/н бул жалзанбь/ тамашалап. /4т /лауь/п, уль/ буман боп жат/(ан сон, 4уь/ль/на т /с е /(албь/м \"/(арасайлап.'\". /(ао/кен/н амансь/н ба, Каратайь/, Дй%ь/мнь/н Ез/'збай мен Гоко/абайь/. Ж/'з/тт/'н субелензен б/р/ бейб/, Кожа/(ть/^ амансь/н ба, 7ел/байь/? /4ссалаумазаликум, молба Сат/'м, Гуь/лзан с а т т / к/нбе азамать/м. Оз/не еткен /^ь/ста х а т саль/п ем? /(оль/на тымеб/ ме жаззан хать/м? Оть/рзан Онбай, Кенбай аеась/на, Дсь/лбь/н к/м жетеб/ базась/на. Ер Мэ^ке, Умбетал/ - ел /(орзань/, Лулатть/н т/р е/ боп тур балась/на. Мал/бек амансь/н ба, Аппь/сбаймен

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет Б/бырыс, амансь/н ба, Л/йсенбай сен. Кермезен Жет/'субь/н кеп са/^лазь/, Дтынбы тез/'с атап еткен/м жен. /4ман ба, албан /(осай, Г/лепберзен Самбе молба Шол;а /зет керзен. /(артайзан Еспет пенен бать/р Боран, Бектерб/'н б/р/ бейб/ к/лтелензен. Без/лб/'^ аманбь/сь/н Сарь/жань/. /4рть/ннан л;ь/зь/р ер/'п барь/зань/. Болзанба жаман арзан, жа/^сь/ /<;ь/мбат, /(ь/мбатть/ кь/мбат алса^ не /(ь/лабь/? Г/рзеннен С/збе кепс/'з Б аттал тере, /4т жетпес аль/с жербе жа/щан тере. /(ыбырбай, Шаутен, Шепо/ек аманбысын, /(ояйь/н салембес/'п сенберзе бе. Мь/нау ма Уш/<емп/рб/'л; Саймасайь/, /(ал^аньщ уст/нбез/ /</н мен айы. С^кь/мза бул жа^тазы тут/(а бопсь/н, /4ман ба, Кус^ра/^ть/н Лщанбайь/. Бак /(арап, /(ь/зыр ерзен /(ожамкулза, Байсерке арь/с елзе болаан тулза. Соларбь/н /лз/ керзен баразь/ еб/'н, Рахь/м, молба Маб/ амансь/н ба? Барамь/н бубан былай Сары/йс/нзе. Ж ете алмай мен оть/рмь/н ал/ /йс/'нзе. Сарь/нь/н /<;ь/зь/ркерзен немерес/, Ерсазит, есен-аман сен ж/рс/'н бе? Ест/'н/'н амансь/^ ба, /(асабез/, Базарбай, Жауатар мен /(аракез/, Деулетбак, есен-аман сен ж/рс/'н бе, Б/стыза мура болзан а т а -т ез/. Бай/(Ожа Курт/ ел/'нбе аманбь/сь/^, Курбь/ннан озь/п <лы/<дан булбул /(усь/м. Эр т /п т е кись/к-кь/нь/р тентектерзе, Естим/'н, керсетеб/ беп улкен кь/сь/м. Сарь/екем кубай /с/ болбь/ каза, Мен/ми/е ажал озь/ тиб/ жаза. /(ожбамбет, Сарь/екеме жолбас еб/'н, Сек/лб/ боль/п турсьщ жалзь/з кара. Ботбайба Ди/^анбайбьщ /(урь/мбайь/, Майкетт/'н козаан сайь/н арь/нбайбы. Дрзь/ атан Капсаланнан бер/ карай, Бась/нан бак-бэулет/'н арь/лмайбь/. 111

Нагашыбек К[апалбекулы Бесбайбь//^ /^убать/ста Дршабез/, Шь/ижь/рль/ ж ет/ атабан каракез/. Кермезен Жет/субь/^ он са^лаеь/, Майкетт/н кунбе базар ж/рзен жер/. Бареанба Дршабекке он са^ла^тар, /рзебай мизам /(узан С/зб/жа^тар. Б/л/мб/ Орманбетт/ б/р ж/'з/'т беп, Сь/рть/нан азаматть/ эрк/'м мактар. Улз/ алеан Кебекбайбан Султан азам, /с барар жай/<;алзанба с/ззе таман. Ер л;унь/ б/ре/лерзе т/с/'п келсе, -4лбь/^нан б/р/ б/тпей кетпен емен /-/урбек, аманбь/сь/^ Ь/рь/скелб/, у4/(ь/иза ер Эж/бай м/н/скерл/. Кермезен Жет/суба енкей са^па/^, Сь/рл;ь/рап салар Майкет жур/ске енб/. /4ман ба, Жарь/лзапть/^ /(ашазань/, /4та^нан кубай арть/к жасазань/ Ерлер/м Бектас, Гулал; аманбь/сь/^, у4лть/нбь/ устап турсь/^ босазань/. Ж/з/т жо/( Есембайбь/н б/р буанба, Кара/^ол, Б/спек, Ояз, Пржееалба. Санлазь/н Жет/субь/^ тез/'с керб/'м. Бул Майкет кеп турабь/ анба-санба. Кеп /^албь/ Эулиеата оязь/нан, Кебейб/'^ уй/ жь/рть/к, /<;ойь/ азь/нан. Бай болсам мен ол жакта жатпас па еб/м, Дэулетт/'н ж/рм/н %а^зь/п саязь/нан. Сонда К^удайберген болыс: - Ей журтым, мынаныц с е з 1- тэмсш, бш д1)-(дер м е ? - д е й д 1. Мэцке болыс: - Е, бшд!к, е з 1не цатын эперу керек, уст1не уй лпп, алды на мал салсац, мунан басца б 1зд е не ак,ысы бар? Ацын сонымен разы болмай м а ? - д е й д 1. Кудайберген: - О й , мурныцды урайын пушык;, к,атын ал а ма, к,артага са л а ма, ез! б т е д 1. Б ерел н 1цд1бер, кегтц кез1нше! - д ей д 1. Ж ене е з 1Н1ч 1Н1С1Нуртайга: - кешеп уйд1Ц суйепн артып келген ак;бас атан, к,аражоргамен тогыз ^ылып, ак,ынныц алды нан журпз - дейдк Ногайбай болы с 1Ш1нен куб1р е т1п жак;тырмай х;алады. - Мына, Ш апыраштыныцжынды шалы е л д 1ц шуын ту ар ел н б о л д ы - ау! -д е п Нуртай тогыздыц аягын Ж1бек шапан к;ылып ж урп зт Ж1берд!. Сонда Сэт болыс орнынан турегел!п: 112

Атадан - касиет, бабадан - есиет - Майкет шырагым, аты дардай дегеы цм ен уЙ1ме х;онах; х;онса, цой д а тауып соя алмаймын, сонда д а кудер уз1п х;алтамда цалганы мынау екен, - деп, жуз тецге тастайды да, уЙ1ме тагы б 1р хелерс:ц! - д е й д 1. Сонда Сагит болыс: - Б1реуд!ц ел д ен асх;ан байы - болью, б 1реуд!Ц журттан асх,ан мыр- засы - болью, е л д 1ц тер1-тарам ы сы н алайы н деп турмысыцдар, бэсеке мен сауда жох,, - деп елу тецге тастайды . Сарыжан болью: - К^арап отырып дуц-дуцге туст1х, - д еп оты з тецге тастай ды . Дуйсенбай болью: - Ж 1ПТТ1Цозбагы да, к,алмагы д а топта, - деп жетпю тецге тастайды. Ак,ынныц ел ец 1нде аты аталган адам дар б эр 1д е осы х,атарлы сый беред!. Барлых; а^ш аныц жиыны - тогыз жуз тецге болы пты ... М1не, Саядш Кер1мбеков жазып, тапсырып кеткен бул д ерек \"Ак,ын боп Майкет жорга аталы п ек\" деп Майкетт!ц ез! айтк,андай, оныц акдан судай текпе ак;ындыгынан сыр шерлп х;ана к,оймайды сол хездеп ортаныц тарихи-элеуметт1кжагдайларынан, белпл! тулгаларыныц атак;-абыройы шых;к,ан теп, ел алдындагы атк,арып журген к;огамдык; х,ызмет) хах,ынан мол хабардар к,ылады. У ц т е зерттеген адам га Майкет мецзеп отырган е л е ц ж олдары ны ц астары н д а ел е м 1р1Н1ц х,атпар-к,атпар тарты сты о^игалары жатыр. Мысалы: \"Байк,ожа Курл ел!нде аманбысыц, эр тусте цисык, к,ыцыр тентектерге, естим 1н керсетед! деп улкен цысым\" дейд!. Б1р шумах, елец ы ц езепнде сол кездеп кепке белпл! ел 1Ш1ндеп )р1 оцигалардыц 131 сайрап тур. Майкет, оныц бэр!н таратып жатпайды. Ем еур1нмен гана б т д 1р!п е т е д 1. Ж ене б1зд ер еткен заманны ц болью, билер1н к,аншалых,ты жамандап, халых;^а к;убыжык; х,ып керсеткен!М1збен, оларды ц енерд! ту ан е бш елн, ак;ынды ел ардагы деп танып, б ас иелн парасат и е а екенд1пне кез жетк1зем!з. О ларды ц К1СШ1Хтулгасы осы кунп ал д ы н а барып е л е ц ох;ысац б е л ц е бажы райы п х;арайтын б и л 1хшш бю рократтардан эл д ец ай д а би1к екен1н кер1п, е р 1к а з езу тартасы ц. Осыган х,арап бупнпн1ц Муцагалиынан кешепн!ц Майкет!Н!ц турмысы элдек,айда теу1р б олган-ау деп ойлайсыц. Бурынгы ак,ындарга барган ад ам дарды ц тогыздан сый тартуы оларды ц мус1ркегенд1к ем ес, енерге деген цурмет, х,алыптасх;ан халык;тык, дэстур. К^ажет болса ^огамдых; М1ндет. Эйтпесе, бурынгы еткен а^ы ндарды ц бэр! так,ыр кедей, к,ызыл сирах; х;айыршы болмаган. Ал, д эл х;аз1р а^ынныц х;амын, поэзияныц келеш епн ойлап, бас х,атырган еюмет басш ы лары бар м а? Эрине, жок,. Сол себептен \"Жайдагымнан жаяуым тыныш\" дегендей XX гасырдыц бастыгынан XIX гасырдыц болысы элдех;айда х,айырлы ма деп цаласыц. Осы аста Майкет Ж амбы лмен д е кездесед!. Суй1нбайга царатып айтк,аны ел агалары м ен ам андасуды ц 1Ш1нде деп есептейм!з. Эйтхен!, ип жак;сылардыц ортасы н да Суй1нбайды ц оты рмауы мумх!н ем ес. 113 013-8

Нагашыбек К^апалбекулы С онды цтан М айкет ам ан д асу д ы ел ец н щ ез<нен кер1Н1п тургандай ал д ы м ен а с и е а Суй1нбайдан бастаган. Б 1рак;, С аядш Кер1мбеков ж азбасы нда Суй1нбайга к;атысты жер! тус!п к;алса керек. Майкет келгенде Ж амбыл ас к;амында журед! д е к;арсы алуга к,атыса алм ай к,алады. Майкет Ж амбы лды арнайы шак,ыртып алып, екеу! елецмен дидарласады: Жамбь/л. Улкенсазбь/н бась/нба, /(/и//сазбь/н кась/нба, Сарь/екемн/'н ась/нба, /(амбарбь/н /(ара /(аска ать/нбай, Мен саламь/н жел/ске. Куйрь/еь/мбь/ т/йзен сон, /(анать/мбь/ с/ззен сон, Жел аубарзан /(анба/^тай, Келб/ сейлер кез/мбе, Улкен аза, к/ш/н/, Сейлеп б/р енб/ берей/н, /(ас ж/йр/кт/ айтамь/н, Шап/^ан сайь/н /безен, /(ас сун^арбь/ айтамь/н, Дль/стан т о я т т/лезен, М ай ^ат.* Сапар тарть/п кел/п ем, Сарь/байбь/н ась/на. Оть/з к/с/ ел/мнен, Ер/п еб/ л;ась/ма. Шь/р/^айь/н беп шь/зь/п ем, Майтебен/'н бась/на. Жанеь/рь//(сь/н бауь/сь/м, Длатаубь/н тась/на. Естуш/ еб/'м бабь/сь/н, Жамбь/л бар беп ось/нба. /^/<;ь/нболса келмейб/, /-/езе мен/'н /(ась/ма? /-/езе селем бермейб/, Менбей кар/ бось/на? Жамбь/л.' Селем уаеалейкум Майкет аеа/ Ес/т/п бауь/сь/нбь/ келб/'м жана. Длбь/нан /лкенберб/н етей/н беп,

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Дялбап абеп е т т /м б/раз еана. С/з бе еб/ - а%ь/н аеа М ай к ет безен, Б/р сез/ б/р сез/нен /^айта етп езен . С а/^ь/лбап сарайь/^нан еле/^ юь//(са, Имен/'п е з з е а/(ь/нбар бэйпектезен. /<ел/'пс/'н б/'зб/'н е л зе эбей/ /збеп, Мейманбь/ /(у р м еттей т/'н кэбем/'з еб. С/йренбеп албь/нь/зза кеп сейлемей, Етей/'н бел ойлабь/м эбеп-/'зет. Сейлезен а е а т у р ь /п /н/бен без, Ежелбен елбе сонбай бар еб/ сез. /\\л а л а у аеайь/нбь/ б/р бул емес, Эл/ бе с/'збен т а л а й болармь/з кез. Э д ем 1эдетпен басталган дидарласу ары к,арай Майкетт!ц Жамбылга бата беру:мен жалгасы: /4/(ь/нбарбан сез /(алар. - безен С аубазербен без %алар, атал ь/ сезбен ая/(талабь/. Осындагы \"Алалау агайынды б!р бул емес\" деген жолдагы \"б1р бул емес\" л р к е а к;атар басылган нем есе эу баста хатк,а дурыс туарш меген. Дел осы к,алпында к,абылдаса1(, агайынды алалауды ц бас-аягы бул ем ес деген жансак; угым шыгады. Дурысы - \"ем ес бул б 1р\" болуы керек. Ж алпы к е л е а басы лы м да Ж амбыл текстологиясына сак; болган жен. Ж ам бы лды ц е з к,олжазбасы болмагандык;тан ец ал д ы м ен с е з д 1ц магыналык, цисынына туанген абзал. С ейт1п, сол кезде жетгнсл ал^ы мдаган Майкет ак;ын жетглслц жуан, ортасынан ас)(ан устазы Суй1нбай агасы мен, ак;ынды)( кемел!не келген 45 жастагы шэюрт! Ж амбыл 1н1ам ен ж уздеап, шер тарк;атысады. Мунан кеЙ1н олардыц осындай улы дуб1рде бас к;оск;ан-к,оспаганы б ел п аз. Жет! жылдан соц Суй1нбай дуние салады . М айкетлц жарык; дуниемен )(ашан к,оштаск,аны бейм эл1м. Эйтеу1р бтелн1М13- Майкетт1ц Ж ет1судыц жак;сы- ж айсацдармен сэлемдескен жене Ж амбылмен дидарласк,ан елец! С ары бай асы нда б 1р м езплд е тугандыгы\". С ары бай би гум ы ры нда озы)( ойлы , прогрессивт! кептеген адам дарм ен араласты , б1рге журд1. Олардыц !Ш1н де биолог Г. Абакумов, саяхатш ы-этнограф П. Семенов, суретил Знаменский, галым Г. Потанин, М. Криштопенков, 1(азак, халк;ыныц улы галымы Шоцан Уэлиханов, улы 115

Нагашыбек К^апалбекулы жузхалык,тарыныц мак,алдары мен мэтелдер!н жинаган Ф. Костылецкий, галым-саяхатш ысы Г.Ф. Миллермен жене баск;а д а Ж елсу ел!нен келген атак,ты адам дарм ен б!рге болды, оларды ц жах,сы 1стер 1нен уйренд!. Сарыбай би жен)нде галымдар Мырзатай Ж олдасбеков, Нысанбек Терек,улов, Султангали Садырбаев, жазушылар Сапаргали Бегалин, Мухамеджан Етекбаев, Орысбай Эбдшдаев, журналистер Есберген Естаев, Б азарбек Атшабаров, Кумюжан Байжан, Ж амбылдыц н ем ереа Э л 1мк;ул Ж амбы лов жэне баск,алар м атери алдар ж ариялады . Дегенмен Кецес еюмет! орнасымен Сарыбай би туралы мулде айтцызбай, мурасын жинатпай, ол жен!нде тек керегар, орыстарга к;атысты ж е р л ер 1н гана керсету орын алды, оны бай деп керсетл. Уак,ыт - б э р 1не таразы. Тарихтан ештен,е алып тастауга хацымыз жоц. С ары бай еам ! кернекл шыгыс тарихын зерттеуш!лерд!ц ецбекте- р1нде, ак,ындар жырларында орын алган, \"Айк,ап\" журналы (№ 7-8,1912 жыл), \"Дала уэлаяты\" газет!нде мак,алалар бершген. С ары бай би е з дэу1р1нде беделд!, атагы зор к;урметт! жан болган. Патшадан уш!нш! дэреж ел! алтын шапан (кафтан), Анна лентасындагы юш! алтын м едальм ен марапатталы п, алтын к;ылыш сыйлы^^а алган. С ары бай бид1ц урпагы К,асымбек Халык,ов - Улы отан согысыныц ардагер!, полковник. Ал, ол К1С!Н!Цек! улы генерал ш ен1н алды. Генерал- дар Дамир, Эм1р Халык,овтар К,азак,стан к,арулы куштер!нде к,олбасшылыц к,ызмет атк;арады . Д ам ир Халык;ов к е з 1нде К,азак;стан К,органыс министр1н1ц орынбасары болды, Ауган согысына к,атысты, К,аз1р Алматы к,аласы тетенш е ж агдайлар ж еы ндеп д еп артам ен т бастыгы. Ал, Э м 1р Халык,ов нагыз ез 1С1не бер1лген еч жас ген ералд ард ы ц б 1р 1. К^аз1р \"Шыгыс\" эскери округ! цолбасш ы сы ны ц б!р!НШ! оры нбасары , штаб бастыгы. С ары бай биден тараган урпакуар арасы нда ел аузына !Л1ккен азаматтар кеп-ак,. Соныцб1р!-Ж амбыл ауылындагы МуратбекХалык,ов. Ол туган ауылыныц шаруашылыгын еркендетуде кептеген тындырымды жумыстар ат^аруда. С ары бай бабам ы зды ц тагы б!р талантты урпагы, сепз к,ырлы, б!р сырлы Орысбай Эбд!лдаулы жайлы ерекше айтуга болады. Ор - агац - журналист, жазушы, энш 1, ак,ын, балуан ... Жары - Баян тэте д е ак,ын, Суй1нбай урпагы. Орысбай ага сон,гы жылдары ете жемюл шыгармашылы^ ецбек ет!п, жылда жарк етюзер жацалык,к,а толы жаца ютаптар шыгаруда. С оны цб1р1- о с ы Сарыбай би ауылыныц тупеп, академик, профессор, гылым докторы, Телеген К,ожамцулов жайлы \"Телеген-толгау\" атты жыр жинагы. Осы ютабында О рысбай Эбдш даулы Сары бай би жен!нде \"ылай деп жырлайды:

Атадан - распет, бабадан - есиет Екей ел/н <ль/ркау кекке кетерб/, О тть/ еленнен суь/рь/п сап о т ерб/. Сез/н сейлеп карапайь/м кауь/мнь/н, Устазь/нь/н ал; батась/ етелб/. Ер Сарь/бай би болзань/ бела/л/, Кектей <лолзан ареь/ менен берз/н/. 7озь/п кеткен ел/н /збеп жинааан, Сол к/с/нщ тенбес/ жок ерл/з/. Жет/'субь/н же^/п жатса акь/нь/, Сеп болзань/ Сарь/еке^нщ акь/ль/. Коканбазан Коканбармен созь/сь/п, /4т бел/нбе курзамазан такь/мь/. Мэм/лезер ел арась/н жалзазан. Казан а^бь/п, /йк/ш/'к боп калмазан Сойь/л устап Сурано/ь/за сер/к боп, Сайрам жакда ер/ккеннен бармазан Жауь/н куь/п, екюелезен ер еб/, /-/е болса ба пеи/енебен кереб/. Орь/спенен обактасть/ ел/ /ил'н, Гь/нь/штык ^ой ен албь/мен керез/. Сарь/байбь/ Ресей-базь/ елезен, Ел баскарзан колбаси/ь/за тенезен. /7олкоени/< шен/н бер/п, базалап, /(анбь/ урь/ста кару бер/п, бемезен. Со^ь/на ерт/п зэб/р керзен халь/кть/, Гауль/ктарбь/^ кайсарль/зь/н тань/тть/. Жет/'субь/н т е б е би/ атань/п, Кие туткан парасат пен парь/кть/, Демеуыл боп С/й/нбай мен Жамбь/лза Кулак т /р б / куйкь/лжь/зан ан-жь/рза. Бать/рль/зь/, кемел ойлы /леш/'м/, Улз/ боль/п келе жать/р сан жь/лза. Ел аузь/нба мэ^з/ калзан ес/м/, Б/р-ак сезбен баубь/ <ле<лкен кес/м/. 117

Нагашыбек К,апалбекулы Би, боль/сть/ жаманбазан тустарба, Гиб/ озан ба тер/с пизь/л кес/р/. бм/р бойь/ ^олбап еткен а/(ь/нбь/, Жорь//(тарба сер/к еткен бать/рбь/. Ко/(анбарбь/н /(орль/зь/на шь/бамай, \"Карасайлап.'\"ел ^ореауеа <лал;ь/рбь/. Жарат/^аннь/н керемет/'н карао/ь/, Ек/ зась/р ь//(ь/ль/м уал;ь/т арась/. /4рзь/ атась/ полкоеник атанса, Жалзасть/рбь/ Халь/%/(артть/н балась/. Кась/мбек т е полкоеник и/ен/'нбе, ^7у/(ь/м л;уаб безен рас тез/нбе). Сарбар болзан Сарь/екемн/'н урпааь/, Команбир боп турбь/ Отаннь/^ иуеб/'нбе. /4йбосуль/ Сарь/байбь/н урпазь/, Канмайбанба Жен/с ен/н и/ь/рл;абь/. Ушуль/ ба офицерлер отбась/, Еземенб/ елб/ %ореап тур тазь// Дем/р, Эм/р - зенерал боп ерлеб/, Ша^ь/рал;ть/ жауь/нзер рух кернеб/. Отбась/нба кос зенерал ес/р/'п, Мар/^аябь/ полкоеник тербез/. Сол Сарь/екем тут/(а болван ел/не, Дк;ь/нбарбь/ л;олпаштапть/ кеб/не. Жамбь/л-базь/ азась/нан бата аль/п, Канат какть/ жь/р к/мбез/ кез/не. Жамбь/л бан/(ь/н б/ниезе таратть/, Элем хал%ын ауь/зь/на таратть/. \"Мен/'н п/р/'м- С/й/нбай/\" беп жар саль/п, /\\латаубан /(азь/п ушть/ канатть/. 1992 жылы 2 6 -2 7 к,ыркуйекте Ж ет!судыц атак;ты к;олбасшы батырларыныц б!р1, кесем эр! шешен Сарыбай Айдосулын еске алу рэам! 118

Атадан - цасиет, бабадан - есиет етк!31ЛД1. О нда К^айназар ауы лы ны ц !ргес!нде, Ж ам бы л, Суй!нбай ауылдарына баратын куре жолдыц бойындагы Сарыбай би б е й т ж ц басына орнатылган ескертк!ш-белп салтанатты жагдайда ашылды, ак;ындар айтысы етк!31Л1п, бэйге жэне баск,а д а улттык, ойындар етк131лд1. Осындай ип шараны уйымдастыруда уйымдастыру алк;асын баск;ар- ган, Сарыбай атындагы колхоз баск,армасыныцтерагасы Батырхан Менде- баев, колхоздыц бас бухгалтер! Мухтар К^алиевтер улкен !скерл!к керсетт!. Э а р е с е , С ары бай бабам ы зды ц урпак,тарын б!р1- \"Абылай\" шагын кэс!Порынныч директоры Абылай Ахметов улкен демеушш!к комек кер сетт, Ж амбыл, Суй!нбай ауы лдары , ак,ын урпак,тары арнайы ки!з уйлер Т1пп экелд!. Тойдыц атын шыгаратындар - ацындар. Осы айтыста бас жулден! ж ец1п, астына аргымак, ат М1нген Есенцул Жак,ыпбеков былай деп тект!: Досл1ары лц/аел с/й/'наен, Кае бушлань/ куй/'нзен, Коканнь/^ коль/н калтазан, Б/р отар койбай /й/раен, Касарь/скан буи/ланза, Кас^ь/рбай тиаен б/й/рбен. Са^лааь/м мен/'н Сарь/бай, Сарыбай езер болмаса, Шаиуь/леан ел/'мтарь/бай. Ал, Умбетэл! ак,ынныч н е м е р е а Э уелбек Ыск;а)<,ов: /\\йналайь/н Сарь/бай, Сек/лб/ туаан жарь/к ай, - деп тецесе, жас а^ын Ак,ан Эбдуэлиев: Ел/'н/'н бась/н коскан Сарь/байь/м, Оле/^н/н суь/райь/н сарь/ майь/н, - деп жарк; е т 1п жаркырап кер!нд[. К^азацстанныц халык, ак,ыны Э ам хан К^осбасаров былай деп толгады: Сарь/байбь/ есту/'м, Беле/сше тузан бул абам. Халкь/на /с/ унаеан, 7озь/л кеткен ел-журть/н, Ка/щориуь/ боль/л курааан. Эб/лб/'з/'н айтайь/н, Кара кылбы как жарзан. 7айталаскан замамба. Оза и/ауь/л, олжа алзан. 119

Нагашыбек К,апалбекулы Каб/рл/ болзан ел/не, Сейлеаен сез/ и/еж/ре. <4зуль/ абам болзан сон, Лушпанбарь/ сескен/'п, Келе алмазам иуен/не. Ал, С ары бай ауылыныц цариясы, ак;ын К,ожабек Ахметов дастан жазды атасы жен1нде: Этсебазь/ талай жыпбар, талай к/н Баязь/бай жать/р келбеп бала-айбь/н. Сарь/байбь/н жолба турзан зирать/, /\\нь/зь/на ар/<;ауболаан талайбь/н. Сол зират^а етлен-кетлен сь/йь/нзан, \"Жебей йер\"бепже/<е со^ан /(уйь/ннан. Жолмен ж/рзен сан мь/нбазан абамнь/н, Барль/аь/на \"Эллау акбар\" буйь/рзан. Кемрез/'н жь/р кернеаен о т т ь / абам, С/й/нбай ба бата о/<;уаа то/^тазан. Гез/п-тез/п жь/р несер/'н селбет/п, Б/рзе ж/рзен заманбась/н жо^тазан. /(айран ерлер абамбь/%ть/ т у ет/<ен, Дбалбь//(пен ал; тань/на з/п еккен, дб//7с/зб/кт/н шалбь/^анбар берт/не, Сенен тауь/п ^айта-туаь/н журе/^ке ем. 7/зу т /т /н о/ь/^пай жатса жес/рбен, Жет/мберб/ жел тонбь/рса ес/рзен, Сен соларбь/^ мазбап оть/ жанаанша, ^рпаль/сть/н айь/рь/ларбай ес/'ннен. Бола /(алса алс/з жайль/ анз/ме, Элс/зберб/ талатпабь/н алб/зе. Ел /иу/нен %уь/^бар беп /йретт/н, /(иянатшь/л зорль//(шь/лбь/ мана/зе. Генбей керб/н кь/рзь/з бенен л;азал;ть/, Б/рбей тартть/н азаан елмен азапть/. Тозаан елб/'н бась/н л;урап б/р жерае, Уль/ ел/'не аль/п берб/'н азатть//(. Х алы1( арасы нда \"Улы таулар аласарм айды , улы е а м д е р умытыл- майды\" деген ^анатты сез бар. Сарыбай Айдосулы гумырнамасы, оныц шешенд!п, кесемдю, батырлыгы, оныц тец!реп, баск,а д а сан цырлы д ара тулга екенд!п туралы эл! талай зерттеулер ж азы лар деп б1лем13. Егер Сарыбай жежнде бул ецбекке ^осымша материалдар б тел н азаматтар болса оган алгыстан баск,а айтарымыз болмас е д 1. Ал муны атак,ты баба- 120

Атадан - цасиет, бабадан - есиет мыздыц тугырлы тулгасын м эцплк би!ктете берет1н урпа^тары парызы- ныц б1р бастауы гана деп угарсыздар. ЕЛ1М13 егеменд1пн алган алгаш жылдары демократияны ж елеу еткен кейб!р ж азуш ы-о^ымыстылар Сарыбай би Айдосулын орысшыл деп кустэналаган сеттер болган. Сондык;тан д а мен соган жауап р ет1нде \"Кызыл жолбарысты к;ызырлы би\" деп к!тап жазып, оны 10 мыч дан ам ен шыгарып, таратып ж1берд!м. Содан кей1н гана бул эцпме догарылып, Сарыбай бид!ц тарихтагы орны айк,ындала бастады. Ук1метт!ц арнайы к,аулысымен м1не, Алматы облысы Жамбыл ауданы Карасу ауы лына эр! батыр, ер! к;олбасшы, ел!М1зд!Ь( б!ртуар тулгасы Сарыбай би ес!М1бершд!. Белгш! мемлекет к,айраткер1, кептеген енегел!, ип 1стер1мен ел алгысына беленю журген Алматы облысыныц ЭК1М! Сер1к У мбетовтыц осынау улагатты 1сте бул ерекш е кецш белген!н ерекш е айтк;анымызжен. \"Ж ацсыныцжацсылыгын айт, нуры тасысын\", -д е г е н д е й , ел}н!^ к,а- мын ойлар, еткен!н таразылар, болашагын болжар асыл азаматтар эрк,а- ш анда осындай б ик !стерд1 бастап журед!, кей1нп урпак,)(а жак;сы !стер1н улп е т 1п тастап журед!. Сарыбай бид!ц, Сарыекеин!ц к;ь!зырлы жолбарысы ел!не оралганы гой, ^азагым егеменд!пн алып, м эре-сэре болып тойлап жатыр емесп!з бе?! Сарыбай би ес!М1- Алматы облысы Жамбыл ауданы К,арасу ауылына облыстык; мэслихат сессиясыньч^, Алматы облысыныч эюмшшюыц 2007 жылгы 29 наурызда № 37-276 к,аулысы бойынша бертд!. Осыган орай ел-журты, урпа^тары дур кетер!Л!П, ел!не пана болган, дана болган, дар а тулга, букш гумырын халцыныц к;амы уш!н арнаган батыр эр! би бабасы на арнап арнайы дайындык;тар жасап, улкен салтанатты шаралар уйымдастырды. Елд!ц атын ер! шыгарады, ш еплц атын жер! шыгарады. Гул ескен жерге гул есед!. Сары бай бид!ц XXI гасырдагы бупнп урпа^тары, а л ы с - жак,ындагы журагаттары би ата ес!м!мен аталаты н ауыл жанына отызга жуык, эппак, ки!з уйлер Т!пп, К екбастауда ат бэйгес!н уйымдастырды. С ары бай би ауылындагы клубта халык,аралык; айты с жогары д эр е ж ед е етт!. Оган К^азак,станныц тупк!р-тупк!р!нен, Э збекстан мен К,ыргызстаннан ак;ындар арнайы кел!п, таи азаннан кешке дей!н к,ызыл сезд! к;ыздырып, клубка лык;а симай кеткен халык,тыц айызын цандырды. Сарыбай бид!ц би1к тулгасын елецмен сомдады айтыскерлер. Бас бэйген! ш аш асына шач жук,тырмаган О ралдан келген ак,па ак,ын Бауыржан К^алимолла ж е ц т алып, оган жецш автокел к сыйга тартылды. Б!р1нш! орын О цтуслк К^азак;стан облы сы нан келген Карима О р ало в а мен Ак;марал Леубаевага, еюнш! орын К,ызылорда облысыныц ак,ыны Кетебай 121

Нагаш ыбек К,апалбекулы Жусю, Талдыцоргандыц Балгынбек Имашев, К^арасай ауданынан келген Аяулым Дуйсеноваларга бершд!. Ал, уш!нш1орынды Жамбыл ауданыныц а^ыны Елдос У мбетэлиев алды. Э л ец 1н1ц арасы нан к;ыл етпеген, ушк,ан цусты д 1р т д е т 1п, С ары байды эдем! жырга к,оск,ан Ак,марал Л еубаевага айтысты уйымдастыруш ылар арнайы жецш машина кшт1н тапсырды. Е л-журт айтысты сагынып ^алыпты, айты скерлер кулац к;урышын к,андырып, Алатау бауырын жырга белед!. К,иырдан келген сацлак;тар дауысы, туйдек-туйдек текпелер! елд1Ц аузы нда кетл, тецеу, уйк;ас лркестер! мэтел боп тарады ел арасында. Келес! кун130 шшде кун1ел ацсацалдары, урпак;тары Сарыбай басына к,уран оцытты. Бурынгы К,арасу ауылын С ары бай би ауылы деп атау жен1ндеп салтанатта арнайы би1к панно-так,таны Ж амбыл ауданыныц ЭК1М1 А цсар М усаханов пен эл -Ф а р а б и аты ндагы к,азак;тыц ултты)( м ем лекетт1куниверситет!н1ц ректоры Телеген К^ожамцулов салтанатты жагдайда ашты. Ек1 к,атарлап л п л ген ак;шацк,ан у й л е р д 1ц ортасы ндагы сах н ад а салтанатты жиында Жамбыл ауданы мэслихатыныц хатшысы Багдат Э лиев баян дам а ж асады . Ол былай деп С ары бай бид1ц бупнп урпак;к;а тагылымы мен тарихи мэн; жен!нде айтып бердг - Ак,ынды)( енерд!Ц туын аск,а)(тата кетер!п, элем журтшылыгына танылган к,ызырлы ак,ын Ж амбылдыц жер1нде бупн тагы б 1р тарихи о^ига - К^арасу ауылына Сарыбай би Айдосулыныц ес!М1н беру к,уанышы етуде. \"К^азацстан Республикасыныц эк!мш1Л1к-ау м а 1(тыц к,урылысы туралы\" Зацыныц 11-бабы, 4-тармагына сэйкес2007 жылдыц29 наурызындагы № 37-276-ш ы облыс ЭК1МД1Г! к,аулысы мен облыстык, мэслихаттыц шеш1М1 непз1нде К,арасу ауылыныц атауы Сары бай би ауылы болып езгертшд!. С ары бай Айдосулы - елд!ц б 1рл!п мен ынтымагын жарастырган шешен, урпацтыц к;амын ойлап, хальи^тыц болаш агы мен ерк1нд!п уш1н куресте танылган батыр, б!р сезбен айтк,анда к,азак; тарихында е з 1нд1к орны бар к,огам ^айраткер!. Ж ет!су ж е р 1н д е д у н и е г е келген н э р е с т е т ц д ау сы н е с т 1ген Ж алайырдыц Артыц батыры: - Айдос, к;арагым, мына б ал а туб1нде букш е л 1цн1ц с е з1н, ^арымта кег1Н1ц ез1н сурайтын, айтк,аны айдай келер, к,ызыл дауды к;ыздырмай ш еш елн кемекейл! шешен би болады, - деп батасын берген екен, аузы дуалы батырдыц сез1 баланыц тагдырына тагылган тумары, гумыр тарихыныц бастауы болыпты. Ержелп, ат жалын тартып м!нген Сарыбай Теке Белек батырдан: \"Шаршыц толсын, е л 1ц аман болсын, к,оргайтын сен1к,ызыл шубар жолба- рысты К,арасай бабац болсын!\" деген бата алып, киел! ата сез1Н1ц к,асие- Т1мен ел!не ерте танылып, ел1не сез1 етет1н, эдтд1кт1ц к,ара к;ылын к,ак; жарган, се з1к,арымды, ойы терец Ж елсуды ц ез тусындагы атак,ты терт 6И1Н1Ц б!р! болды. 122

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Бабаны ц ес!М1н к,урметтеп, халык,ты жиып, у л ан -асы р жиын ет ю зу - б 1р жагынан ел!Н1ц б1ртуар улдарыныц рухын аспандату, ек!нш! жагынан жас урпак,к;а рухани-патриоттык; тэрби е беру кез!. Елбасы м ы з Нурсултан Э б 1шулы Н азар б аев К азахстан халк,ына арнаган \"Жаца элемдег! жаца Казахстан\" атты Ж олдауы нда К,азак,стан халык;тарыныц рухани дамуы жен!ндеп жиырма алтыншы багытында \"Мэдени мура\" багдарламасыныц шечбер!нде журпзшген жумыстарды жалгасты ра отырып, зам ан м эден и ел н жан-жак,ты дам ы ту к,ажетт!Г!не арнайы ток,талды. Елбасыныц сез!н зер д ел ей ^арасак,, б!3 С ары бай би тулгасын сол кезецдеп тарих шецбер!нде гана к;арамай, бупнп заман езгерю не бей!мдей танытуымыз жэне елд!ц болашагы - жас урпак,тыц гасырдан-гасырга мак;танышпен алып етер аманаты релнде карауымыз керек. Сураншыныц узецгшес серю болып, сен1М!н арк,алап к;ол бастаган баты р 1Н!С!. Толгауы ток;сан т т енер!н!и к;ад!р-к,асиет!н салмак;тай б!лген С ары бай ак,ындыц енерд!ц д е ^олдауш ысы бола б ш т, к,ызыл сезд!ц жебес! атанган Суй!нбай ак,ынды к,атты сый керсетт, к,ад!ртутк,ан. Бала бурк!ттей к;омданып, ацындыц енерд!ц шацына к,анат к,ак;к;ан орак; тшд!, от ауызды жас Жамбылдыц жалынды журеп мен телегей-теч!з дарынын байк;ап-болжаган кер!пкел би жас кез!нен жанына алып, тэрбиелеген. С/й/'нбайбь/^ сез/'н ж алзар а л т ь /н /<ембе, батам бь/ туб/ сазан берем безем, - деп, Жамбылга бата- сын беру! асылды)-(жарк;ылын таныган керегенд!п. ^рба/^ть/ кауь/м, курметт/ %она/(тар/ Аск,ар Алатау баурайында елп жатк,ан дуб1рл! мерекеге арнайы кел!п, б аб а рухына б ас игендер!Ц!3 жэне м ереке мен жыр думаны на атсалы с- цандарыцыз уш!н барлык;тарыцызга Ж амбыл ауданы журтшылыгыныц журекжарды алгысын жетк!зем!Н. Т эу ел аз мемлекет!м!зд!ц ынтымак;ты б!рл!п жарасып, ырысты л р л 1п арта беран! Ел1М!ЗД!ч жарасымды д а салтанатты кеш!н аруак;ты бабала- рымыздыц рухы эрдайы м ж елеп-ж ебеп журс!н! М ереке думанымен жарассын! Той-тойга улассын! - деп Б. Э лиев той салтанаты н ашты. Осы Сарыбай би ауылыныц тулеп атак;ты галым физик, ел макуанышы болып журген к;айраткер Телеген К,ожамк,улов ез с е з т д е бупнп тэуелс!з ^азак;станымызды^ к;арыштап алга басып келе жатк,андыгы, ондагы ел!М!зд1ц туцгыш Президент! Н.Э. Н азарбаевты ц кереген саясаты жэне дацгыл болаш агы мы з уш!н 1степ уш1н 1степ жатк;ан улангайыр !Стер!Н!ц жем1С1Н!ц жар^ын кер!Н1С) - ел!М1з ж аца би!кке к е т е р т т келе жатк,анын нак,ты д эл ел д ер м е н этап айтты. Сол тэуелс!зд!кт!ц жем!С! - тарихта 123

Нагаш ыбек К,апалбекулы умытылып бара жат^ан асыл азаматтармызды еске алып, зерттеп, тарихи орнын анык,таудамыз. Сарыбай би - б1рл!кл, ынтымак,ты, берекен! ойла- ган би!к тулга. Батырлыгы, к;ай раткер-м эм легерл1п, б и -ш еш ен д 1Г), ЭД1ЛД1П бупнп урпак,к,а енеге, -д е п зерттей берсек э л 1 д е кеп к,ырын ашуга болатынын айтты. К^азацтыц белгш! ак;ыны Шем1шбай С ариев былай деп арнау жыр жазып кел1ПТ1: Гербенткен перзенттер кеп - кек заламбь/, 7*алайж/рекжолбар<Эа то/(тааан-бь/. Дуниебен еткенбе Сарь/бай би, Ун/ ж/зб/'н урпа/(тарь/ жо/^тазан-бь/. 6эйтере/<т/'н ен би/'ктерез/ еб/, Сарь/бай би ереки/е ерек еб/. Ел боль/п жо/<;тауь/на нез/'з бар-бь/, Каза^ть/^ балась/на керек еб/. Уа%ь/т ж/йр/ктерзе сай жось/бь/, Дйтамь/з айтпазанба /(айба ось/нь/. Журть/м бар тулзаларза ар/(а с/йер, /\\л, б/р/ Сарь/бай би Дйбосуль///.' Кулаи/тап айлар, жь/лбар, зась/р жосл;ан Назь/з ер ажь/рамас ась/л бастан. Сарь/бай би - тарихи уль/ тулза, Шаи/ь/разан ел-журтть/^ бась/н л;осл;ан. Курабь/ Гебе бимен Ел/ кенес, Кас-/(азь/м е т е шь/зар ем/р елее. 7узан жер - Сарь/бай би аталуь/, Гарихть/ салма/^тасак; бекер емес/ Л/б/рл/ тулпарлармен бала и/уь/, Гарихть/н ас/(ар таулар сан асуь/. Гарихи тулзам ось/ безенбей/н, Эз ать/н берб/ буз/'н Карасуь/.'/.' Голзауль/ Уль/ тарих тербеткен/, Ел/мн/'н Елзе лайь//( ержеткен/. \"Сарь/бай би ауь/ль/\"%утть/ болзай, Б/з/нз/ уль/ урпа%ть/н перзентер//// 124

Атадан - касиет, бабадан - есиет Кыргыз-цазац еж елден б1р туган, тойымыз да, сэн!М13 д е, эн1М!3 д е ортац. Бул тойга сол к,ыргыз бауырларымыздан б1р топ мейман Алатауды асып, едей! кел1пт1. К,ыргызстанныц улкен ак,ындарыныц б 1р1 Гулсайра Момунова деп арнау элецж о^ыды. Елбасы мы з Н. Э. Н азарбаев жен1нде Гулсайра Момунова поэма жазып, к!тап ет)п шыгарыпты. Сол ютабын С ары бай би урпагы генерал Дамир Халык,овк,а табы с етт!. Сахнага к;ыргыз-к,аза1( ен ерп аздары б1р 1нен соц б 1р1 к е т е р т 1п, э н - жырга белед! бук!л Кекбастау е ц 1р1н. Ат б эй геа етед) деп ай бурын алты алашк;а сауын айтылгандьи^тан к,уйры)(-жалын сузген, м ей1здей к;ат^ан сэйгул1ктер1н баптаган атбегш ер кеп келд!. О ларды р е т -р е т 1мен орналасты ры п, бэй ген 1ц барлыгын уйымдастыруда атацты атбеп Орынтай Э м 1ргалиев бастаган сайдыц тасындай Ж1пттерд1ц ецбепн ерекш е айтуымыз керек. Мундай улан-асыр баба атына лайык, еткен ш араларды етк1зуде ар ­ найы уйымдастыру ал^асы к,урылып, к,ыруар ш аруалар атцарылды. Бул ретте осы уйымдастыру алцасыныц терагасы, ел агасы Небиян Рыскелдиев, сол кездеп аудан эк1М!жц б1р1НШ1 оры нбасары М ахаббат Б и гел д и ев, С ар ы б ай би ауы лы ны ц эк)М1 А мангелд! Д еу р ен б аев , аудандык, м эдениет б е л 1М1Н1ц бастыгы, белпл! ак;ын Ермек Ж уматаев жэне баск,а да кептеген Сарыбай би бабасын ерекше еске алып, эспеттеп, рухы н к е т е р у г е к е п -к е п е ц б е к с ;ц 1рген б а у ы р л а р ы м ы з г а ри заш ы л ы гы м ы зд ы б1лд1рем13. А йты с етк131п, уй л п п , к е л - к е с 1р дастархан жайып, ат б эй геан етк!31п, айты скерлер мен ш абандоздарга б1рнеше автокел1ктер, сый-сияпаттар жасап, к;ад1рл1меймандарга шапан жауып, к;урмет керсеткен ел-журтк,а мыц тагзым! С1здерд1 С ары бай би эруагы цолдап, к,оргап журан! Сарыбай би - теп б!р е л д 1ц, б!р елкен 1ц гана ем ес И!С1 к,азак;тыц мак;тан тутар, ерекш е цастерлеп туратын тарихи 1р 1 тулгаларды ц б 1р 1. Б1р1 гана ем ес б 1регей1. Сондык,тан С ары бай би Айдосулын зерттеу, м эц п л к есте к,алдыру, оныц атцарган зор 1стер 1н буг1нп жэне болаш ац урпак, санасы на С1Ц1ру- айырык,ша м:ндет, б1зд!ц борышымыз. Енд1осы би)к тулгалы бабам ы зды жуйел! турде ел е а н д е к,алдыру м э с е л е с 1не кэцш белу1М13 керек. Бул орайда ойымызда журген кейб1р м эсел ел ер д ! ок;ырмандармен б э л 1с у д 1жен к ерт отырмын. - Сарыбай би б е й т мацына арнайы кешенд! мэдени-тарихи орын ж асау - е м 1р талабы . Бул жайлы урпак;тары мазмунды д а сэнд! э р 1 мэнд! бупнп кунн1ц би1к талабы на сай кешенд! гимарат салу к,ажет-ак;. - Сарыбай би ауылында арнайы Сарыбай би музей-уй! ашылса, к;андай ганибет! Жалпы Ж амбыл ауданын ашык, аспан астындагы музей- 125

Нагашыбек К,апалбекулы цорыцжасап, Ю НЕСКО-га К1рпзсе, туристерагылып, кеп кешенд!, келел; м эсел ел ер ш еш т ер е д 1. -С ары бай би ауылындагы орта мектепке енд1Сарыбай би е а м 1лайы^ ем ес пе! Бул 1СТ1 д е к,уптап, к;олга алу керек-ак;. - Сарыбай би атындагы халыцаральщ айтысты 3 ^ жылда б 1р марте дуркж-дурк!н осы ауы лда етк131п турса жарасып кетер е д 1. Ак,ындар - мадацтаумен, м арапаттаум ен гана ем ес, ол ар журепмен с е з 1нгенд1 жырларымен тегелн алланы цж ердеп к,асиел екшдер!. Олар ел аралап, айтулы, ардак,ты азам аттары м ы зды кие тутып, к;асиеттеп, жырдан кумбез тургызып, ескертк1ш орнатып журед! гой. -Ж огары оку орындарында, гылыми кецестерде Сарыбай би Айдос- улыныц гумыры мен тарихи ютер! жен1нде дипломдык, жумыстар, гылыми диссертациялар моргала бастауы цажет. Кыргызстан, Озбекстан тагы баск,а д а С ары екеце к;атысы бар ж ерлерге гылыми-танымдык; экспеди- циялар уйымдастырсак;, б 1раз ж аца маглуматтарга кез болар е д 1к-ау. - Сарыбай би туралы телеф ильм , документт! фильм туарсе дурыс болар е д 1. Ойды ой «.озгайды, бул б1р кунде ш еш тер м эселелер емес, дегенмен би!ктулгалы, рухы мык,ты, !ШК1жан д у н и еа бай, аргы -берпн! ойлайтын азам аттар кецесер, кецесер д е келел! 1СТ1 бастап кетер деген умтм13 бар. Таудай !СТ1 тау д ай тал ап арк;алаган арк,алы а за м а т т а р гана атк,арады. С з 613Д1Ц ел д е болдыцыз б а? Узынагаштан ары ете бергенде куре жолдыц бойында, тау жак, ш ет1нде С ары бай би б е й т мен ескертюш) тур. С эл -п эл аялдап, сабы р са^тап букш ел-ж урты ны ц басын 1^оск;ан, халк;ына пана болган дана Сарыекец жайында ойланып, дуга оцытыцыз. О здерден эруак;тар дуга дэм етедк Сарыбай жайлы, Сарыбай би туралы айты лар д а ж азы лар жайттар кеп, ете кеп. С оларды ц б 1разын екшеп, ок;ырманга усынуды жен керд!м.

ГУМЫРНАМАЛЫЦ АНЫКТАМА САРЫБАЙ БИ АЙДОСУЛЫ (1821-1891) Сарыбай би Айдосулы 1821 жылы каз<рг] Алматы облысы, Ж амбы л ауданы, Кайшчар озен!нщ бойында туган. Саурык, Сураншы батырлардын сарбазы болган. Эскери колбасшь], шешен, эдыетт) би. Елден шыккан онер иелерше ерекше камкорлык корсетед]. Ел арасында осы кунге дей)н Сарыбай би айты пты дейг<н ш еш ендж кес)м, бил)к, тапкыр создер, макал, чаинлдар аз емес. Сарыбай Айдосулы Суран]иынын у зец [1лес серМ , аса жаксы коретш }н<с), кол бастаган батырларыныц б]р]. Оны бук м ел)не соз!н етк<зер косем деп, дауга салар шешешм деп гумыр бойы касынан тастамаган. Екеу! тис косып атакты Царкараныц жэрмецкес!не келгенде, Алатаудыц кунгей-тер!скей!ндег! кь!ргыз-казак, аргы жактан калмак-кытай, ылдидан дунган, уйгырлар, букш Ж<бек жолы бойындагы саудагер- лер, калын журт тугел ере турегслш, кастерлен, и м е сэлемдесш, иг) жаксы лар как терден орын усынады екен. 1868 жылы 28 акпанда \"Дала облыстарын баскару туралы ережен)ц\" орында- луын тексерген комнссняныц кортынды материалында Сарыбай туралы \"...акы лды , эр) кине бер<к\" деген мш ездеме берм ген . Сарыбай би батырлыгымен де данкы шьщкан, кокандарды сонау Сайрамга, деш н куып барыскан батырлардын б]р), Сураншы батырдын жолдас жансерМ , он колы, сарбазы болган. Осындай батырлыгы мен алгырлыгы ушш полковник шен)н алды. Жет!судын бас бш бола журш, Екей елшщ басын курап, шоб) ш уйпн, орк) кен Жет<судын как терше коныстандырады. Ел[не Каракчя. Майтобе, Коктебе, Аспан- кора ССК1.ЧД1 жайлауларды, Актайлак, Т!кенд1, Ш!р)кбай, Шотай снякты кыстаулары, Царасаз, ^утырган, ^айназар, Ш ортанбай, Карасу, Итбай, Тэуке деген куздеу- кектеулерд) кес<п бередь Караи.[сгак, Ш отай, Тэуке, Ьугырган озендершщ бойына ег1ч салдыртып, отырыкшь]лдыкка уйрете бастайды. Диканшылык кэсшт] уйретуге озбектен арнайы адам алдыртып, Кайназир бойына сока салдырзып, кок-сок, тары сккпд!, жем]с агаштарын отыргызды. А р гы -берп ге ангарлы , оз< хат таниты н, озьщ ойлы Сары бай би Екей елш де алгаш меш)т салды рган. К екбастаудагы бул менптке алды нда Атабай, кей[н Тэл<пбай кажы имам болган. Ж аз жайлауга кеннп журет[ч меш)т-уй жасатып. жас балаларды окыткан. Сарыбайдын т[келей ыкпалымен У янчаичч пен Каскелснде казак балалары уш<н арнайы мектеп салынды, онда алгаш араб эл[ппес[мен окыса, кейшнен орысша ом.иагы н болган. Сарыбай бидщ ерекш е б]р керегенд)^ Ж амбылды жас кез<нен таны п, бм ш канаттыга кактырмай, тумсыктыга шоктырмай тэрбиелеп, бшкке кырандай самга- тып, ушыруы. Сарыбай би кайтыс боларда Жамбылды шакырып алып, ак батасын берген. Сушнбай, Жамбыл акындардын олен-жырларында Сарыбайдыц ер и) ] Саурык, Суранш.] батырлармен катар жырланды. Сарыбай би оз дэу<р]нде беделд], атагы зор курметт) жан болган. Патшадан уш)нш] дэреж ел) алтын шапан (кафтан), Анна лентасындагы К1чн алтын медальмен марапатталып, алтын мн и.нч сыйлыкка алган. Бей]Т] Узьчччаччан Ж амбыл ауылына барар куре жол бойында Кийназар ауылыныц жанында. Ж амбыл ауданы Карасу ауылы каз<р Сарыбай би сс1м1мсн аталады, онда Сарыбай биге тугырлы ескертк[ш орнатылды. 2008 жылы жазушы Нагашыбек ^апалбекулы ны ц \"Кызыл жолбарысты и.чы рлы би\" атты к)табы жарык корд). 127

АНДАС ДАТЦА (1825-1888) Б1рде жазушы цурдасым тел е­ фон шалып: - Андас би жайлы Нысанбек Т ер ек ,у л о в а г а м ы з К1т а б ы н д а жазыпты. Керд!Ц б е? - деп сурады. Андас ез заманында к,атарластары нан мойны озьч^ ел баск,арган, болы с, би болтан ацындыгы мен ш еш ен д 1пмен аты шык,к;ан айтулы тулга - дед1М. Екеум!з Андас жайлы б1раз П!к1рлеслк. 1ле-ш ала Нысанбек агамныц \"Даланыц дара дшмарлары\" атты кгабындагы Андас жайлы жазганды к,айта суз!п ок,ып шык,тым. Онда былай жазылыпты: \"1лгерще Бэйд1бек бабаныц б1р баласы жылк;ылы бай атаныпты. Оныц мыцгырган жылк,ылары тус-тус!мен, уй1р-уй1р болып сонау Т алас езеж ы ц басынан аягына д е й 1н созылып жатады екен. Сол жылк,ылы байды ц б)р урпагы атасы нан енш! алып Таластын, тем енп сагасы на к,оныс аударыпты. Ол е з 1 Андас бимен зам андас, туыстас, к;урдас болса керек. Б!рер жылдан кей1н к;асына 40 кю ерлп Андас арты нан 1здеп б арады . Оншак,ты кун к;она)( болып, агайын- туыстарды аралап, мал-жан, к,онысжайыментанысады. К,ыс-1(ыстауын, жаз-жайлауын керед!. Дулат, Ысты, Ошак,ты ауылдарыныц а)(сак;ал, ип жацсы лары м ен танысып эц г1ме-дукен к,урады. Откен-кеткен тал ай ш еж 1р е л е р д е н сы р ш ер т1лед!. Е л 1не к,айтар к е зд е А ндас би э л г 1 зам андасы на к;арап: - Келген ж ер11-( уак, малга сая, жыл^ыга ж ал-ж ая екен. Б 1рак,, к;ара жолдыц жагасы, езен судыц сагасы екен. е р !а ц баянды бола к,оймас, к,ой, елге Ж елсуга кеш1ц д е р ,-д е п т 1. Сонда жылцылы бай айтыпты: - Муныц дурыс к;ой, Андеке, - д еп л , Жылцым Ж елсуды ц тау-1рге тепт1. Ал, бул жац болса кец д а л а , жыл^ым ерк1н жатады. Ауылым кэп1рлерд ен аула)( болады . Е нд1 жылы орнымды суытып кер! кеше алмаймын. Сонда Андас би айтыпты: - \"Судыц басы нда отырган ел су 1шед:, аягында отырган ел у [шедГ деген, су аягы к;урдымга тозган ел отырады. Уыз 1шкен руыцмен у 1шсец д е ел м е й а ц . Ж ет1суга кеш1цдер мен!ц соцымнан е р 1цдер. Туыс^аны кенбей к,асарысып отырып алыпты. - Ендеш е кенбесец с е з1м тосы лар, а^ы ретте басы мы з к;осылар, - д еп л д е Андас би атына к,онып, сер!ктер)н ерт!п Апатауды бетке алып женеп келпл дейд! ел. 128

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Апатаудагы атацты Андас бид1ц Э ули еата ж ер1не келген1н е с т 1п М эмбет би (Байзак, дат^аны ц э к е а ) \"маган ссщпай кетпес, туб1М13 б 1р Б эй д 1бект1ц б аласы е д 1к к,ой\" деп дайындыгын ж асай б е р 1пт]. Аз уй Шапыраштыныи туракуаган мекен! Талас езен! бойындагы жаз жайлау екен. К^ызылжардан шык,к;ан Андас б1р кунде К,аратау бауырындагы Б ил1келд1ц сабатты, сазды шалгынына 1^аз-к;атар лгшген ак, шачк,ан уйлерд1ц , уй1р-уй!р жыл^ылардыц услнен шыгады. \"Бул юмыц ауылы?\" дегенде,\"М эмбет датк;аныч ауылы\" депл жолшыбай кездескендер. Андастыц келе жатк;анын ш абарм андары нан кун1 бурын е с т 1ген М эмбет алды нан ез! шык,пай, не баск,а юсшерд! Ж1бермей уй1нде жата берген кер!нед1. -А н д а с кеп к,алды, кеп к,алды, - деп ш абарман к;ызметкерлер мен сак,адай сайланган ж1Г1ттер саск,анынан ак, ордага б1р1 к!р:п, б1р1 шыгады. Ат туягыныц дуб1р1цулагына жеткен Мэмбет тай шаптырым жердеп мама к;азык;к,а ток;тамай, Андастыц ат басын а^ ордага бура берген1не кез! жеткен соц, тагат тауып орнында отыра алмай, ушып турып кереге басындагы тул1 алм ас к,анжармен жабыгын тш1п Ж1бер!п, сыгалай к;араса керек. Е ак ал д ы н а 30-40 адам ы м ен кел1п тоцтай к,алган Андас (дауысы ете зор К1С! екен) ат уст1нде турган бойда: \"Оу, к!м бар\", - деп дауы с- таганда Мэмбет атып шыгыпты. Сонда Андас \"Мэмбетпюц, Мэмбетп!ац, Мэмбетпюц\" деп уш рет к;айталап, аттан ту ст 1^ушак;таса кер1скен екен. Кей!н Мэмбетт!^ к,асындагы дос-ж арандары : - Жарыкуык; датк;а неге сонша дегб1р1Ц13 кетл? К,ок;анныц бепне д е буйтпеуш1ед!Ц!3,-депт}. Сонда: - Мен1ц жолбарысым уйд!ц 1р геа н е тыгыла берген соц, жабык,ты т)Л1п Ж1б е р 1п к;арасам А ндасты ц е к 1 ж агында е к 1 к,ызыл ж олбары с ж алачдап келе жатыр екен. Будан кей!н м енде к;айдан дегб)р болсын? - д еп т 1. Халык; к;астерлеген, иманды, аруак,ты к,асиетт1 ад ам дарды ц ки еа б1р - б 1р!не кер1нет!н шыгар К1м бш ан?!\" Унем! 1з д е н 1п, д э л е л - д э й е к т е р 1н, б астау -к езд ер ш к;ай ж ерден алганын нак,ты жазып ж урелн галым Нысанбек Т ере^улов агамыздыц бул ютабында жазганын ок;ып шыцк,аннан кеЙ1н е з 1м 1зд е бар баягыдан сацтап журген дэптерлерд! ак,тарып, Андас жайлы деректер 1зд ест1рд1м. Ел )Ш! - алтын бес!к, таусы лм ас к;азына, эчпм е-ш еж 1р ен 1^ алтын кен. Б13Д1Це л д 1ц кеюреп дана, шеж!реш1к,арияларынан жазып алган ж азбала- рымызды ж ариялауды ц р ет1, кезеп келд!-ау деп ойладым. 129 013-9

Нагаш ыбек К^апалбекулы Андас жасынан етюр, алы м ды -ш алы м ды ел баск,арган, айтк;анын етк1зет)н, д егеы н е жетк1зе т 1н жан екен. Ташкенге букш ип-жак;сыларды ша^ырып, дуй1м е л д 1ч кез!нше хан к,асынан орын б ер 1п Андасты ерекш е кут1пт1. К,айтар кез!не арнайы жарлыгымен датк;а деген атак, б е р т , уст1не алтынныц буына усталган булгын тон, б е л 1не алтын к;ылыш сыйлапты. Ауылына келгеннен кей1н Андас боз бие сойып, ел1Н1ц ак,сак,алдары мен сут б ел н е шыгарларын шак;ырыпты. Ет жел!Н1п, к,уран ок,ылып, бата берш геннен кей1Н Андас суырылып ортага шыгып: -У а , мен жак,сы болсам патш адай т е б е а н е кетер1п, егер мен е л 1ме жаманды^ 1стесем терщей суйрейт1н цасиетл ел-журтым! Кок;анныц ханы датк;а деген атагын б ер д1, алтын тонын арк;ама жапты. Осы жерде, мына жайды айтайын деп отырмын журтым. Эруагыцнан айналайын, Кешке ханныч тогыз к,ырсаулы, ток,сан баулы туы Сураншы агамы здш нде тур. Сураншы агам жау жагадан алса, не еак тен сы галаса атандай ак,ырып ел-журтын бастап, сол к;асиетт1туды кетер1п жур. Ити1п ел!М!зге, ж ерь М1зге кез салгандар Сураншы агамызды ц айбары нан именед!. Бать/р ел/ уил'н туабь/ Баелан жер/ /ш/н туабь/. /4та турь/п ул сейлемес болар Дна турып %ыз сейлемес болар. Деа турь/п - /н/ жолын алмас болар Эйт/п уят^а кэлмас болар. Даа безен аспанбааы - /ль/рак жайлау, алть/н орба - турак. Бул алть/н тонбы Сураниуь/ аеама жабамь/н. С елт/'п сол к7с/н/н ак б а т а с ь /н алам ь/н/ - деп сары ал а алтын тонды Сураншы батырдыц арк;асына жауыпты. Тонды Т1П-Т1Кк,ойса алтынга суарылгандык;тан нуры к,ызыл жалк,ын сан кулпырып куламай сол ^алпы турады екен. Сураншы батыр еле-елгенш е Андас датцаныц се з1н сейлеп, к;асында жур1пл, бул 1Н1С1Н ел д ен ерекш е к,атты к;ад!рлепт!. Ботпай Сыпатай батырдыц уш жузге сауын айтк,ан атакты асы нда Андас датк,а мен Кедейбай Сураншыныц Ак,туяк, атын бэйгеге алып барады . Аск;а сик;ым Батырбекдатк;а келед!, к,асында Майлык,ожа ак;ын бар. Батырбекдатк;а: - Суй1нбай шырагым, жупардай ию ц шыгады, тулпардай дуб1р 1ц шыгады, к,ане б ес-ал т ы ауыз сез!цд! еслрт! - д еп л. 130

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Сонда Суй1нбай: /4т /(убрь/аь/н булааан /(ол жеткен жер/'н сурааан Езескен жауь/ жь/лааан /(ь/зь/л т/л/'н безезен, Набзась/н тас/^а езезен Гулпар м/'н/'п, т у алаан Мен /(арасаб уль/мь/н, - деп К^арасай батыр жайлы узац дастан айтыпты. Ас сепз кунге созылыпты. Баты рбек Андасты букш ип жак;сылардыц алдында сынамак, болып: -А н д а с шырагым, етк1рл)пц семсердей, сыншылдыгыц Курецкейдей, айбары цнан ел ыгып, цорцакуар бугып журед! д ей д 1. Хан к;олынан ата)( алган сен д е датца, мен д е датк,а. Суй1нбай ацынныц кемекеЙ1нен булбул сайрайды екен. Оган разымын. Ал, енд! Андасжан мына бэйгеге айдалып бара жатк;ан жуйр!ктерд1сынап керш!, - д еп л бар жак;сылардьи-( кез1нше. Апдынан шубыртып еткен бэйге аттарын шолып шык;к;ан Андас датк;а: Сь/патайбь/н куре^/' белб/ екен Суь/та б/лмезен ы/елб/ екен. /(ь/раь/збь/н с/л/з/ аиуан екен /(урсааь/ /(урь//(таб босан екен. Шь/мкентт/н Суркайь/ жалбь/ екен бексезе /(ара е т жинаеан санбь/ екен. бас/(аларь/ <лобь/р екен Ша/^ /(аб аты н т о б ь /р екен, - деп тоцтап к;алыпты. - Ал, мен!ц Кекмойын жуйр1пм не болады ? - деп айк,ай салыпты Батырбек датк,а. - батеке, с/б/н/л/^/'зб/ бабь/нбаб бер/^/з Сез/'мб/ боска сатпайь/н беп еб/м Кепт/'н кез/ни/е абтпабь/н беп еб/м, 5/ре/б/^ суаь/, б/ре/б/'^ кез/ болабь/. Кекмобь/ннь/н пь/рааь/ бар 5арма/(таб еана /(улааь/ бар Гоксан ек/ шь/рааь/ бар бааь/ аи/ь/лабь/н беп тур бауь/ры жазь/лабь/н беп тур. Деып етер жулбь/з берс/'^ Ма^баббааь/ /(унбь/з берс/н бас бэбзе Кекмобынба болабь/. Д/(туя/( аль/стан и/арюап келб/ Жайлаубь/ сал/(ь/н а^сап келб/ /(екмобь/нмен /зенз/ кааь/сь/п, т/'стес/'п /^йтуяк келер/ - 131

Нагаш ыбек К^апалбекулы д е г т Андас датк;а сын айтып. Андас датк;аныц айтк;аны дал к е л т Батырбек датк;аныц Кекмойын аргымагы бас бэйген! алады. Бас бэйгеге б 1реу1Н1ц еркеш! ^исык; ем е с 100 атан туйе, барлык; мул!к- жи11азы м ен 6 к;анат ак; уй, 9 кундыз, 9 б е а к жамбы б е р т т т !. Ал, Сураншыныц Ацтуяк; тулпары екнин кел1П, 100 жыл^ы алады . Ацтуяцты апарган Андас датк;а мен Сураншыныц баласы Кедейбай е д 1. Бул аск,а келген журт Суй1нбайдыц сацлак; ацындыгын, Андас датк,а- ныч ат сыншылдыгын ауыздан - ауызга алып, абыройларын жер-жерге аспандатып экетт!. Бекер адам ел баск;армайды. Аумалы-текпел! зам ан да букш б!р рулы е л 1н ж елд 1ц етн ен , жаудыц б ет 1нен ам ан сак;тап к,алу оцай шаруа ем ес. Андас дат^а цоцанмен, кыргызбен де, кей1н орыспен д е т е р е зе а н тец устап сейлескен, е л 1Н1ц ары мен барын ойлаган, болашагын болжаган парасат - пайымы мол кереген жан. В а р е с е , сол д эу 1рде к;ыргыз-к;азак арасы удайы барымта, карымта, урыс-кер1с, к;ырги-к,абак, кеп болган. Осындай жаугершш!кте Сураншы, Саурык, баты рларды ц ерл!п ел ш е у аз. Шоцан Уэлиханов былай деп жазады: \"Орман Ниязбеков цазац-цыргыз халык;тарына Т1зес 1батман урыншак,, бары мташ ыл адам болган. Ол Щастек, К,арак,ыста)<; асулары арк,ылы Алатаудыц тер!скей1ндеп к,азак,тарды зар жылатк;ан. Цолына тускен тут^ындарды Шыгыс Турюстан мен Орта Азия базарл ары н а куц-к,ул ес еб 1нде сатк;ан. Э з1не к,арсы шык;к;ан адам дарды ж азалау уш1н К,аскелец езе н 1И1ц жагасына д ар агашын орнатк;ан\". 1864 жылы 23 цацтарда к,ыргыздыц Солты руыныц бас манаптары К^ок,ым мен Шайбек бастаган барымташ ылар Сураншы ауылына кутпеген жерден шабуыл жасап, б ес жуз жылк,ыны алды га сап айдап, Сураншы батыр мен Андас датк,аны тутк,ындап экетедг Ауылына жыл^ыларды айдап экелген соц, тутк,ындардыч к!м екен1н бшмек болып Шайбек манап Андас датцаны алдына алдырыпты. - Атацныч кер1нде е ф г е н к;у Шайбек! Сен елексе ацдыган 1(узгын болсач ене ана уйде цызыл шубар жолбарыс Сураншы батыр жатыр. Элемд! тугел уысында устамак, болган Э м 1р Т е м 1р д е, Ескенд1р Зулк;ар- най д а бул жалган дуниеден е т 1п кетл. А латауды ц кунгей-тер1скей1н к,атар жайлап жатк;ан тату-тэтт1, к,уда-к;удандал ел е д 1к. Ортт! сен д 1ру уш1н ертке к;арсы от к,ояды. Аш )^аск,ыр арланы н талайды . Муныц не? Арыстан туган Сураншыдай е р 1М!зд! тутк;ында устап отырсыц. А п д а- жалда батыр намыстан жарылып е л 1п кетсе к,алыц к,азак; ат б ел 1не конбай ма, ата кепн к,умай ма? Басындагы багыц кетер, иыгындагы басы ч кетер, к;орадагы к;ойыц, к,ойньи-щагы ^атыныц кетер. Туйен1Цек! еркеш! сек!лд! 132

Атадан - касиет, бабадан - есиет тэту ел е д 1к, б 1р еркеил кесш се туйе Т1р1 цалмас. Осыны ойлады ц ба? Ат-шапан айыбыцмен, алдырган малымызды алдыга салып к,айтармасац к,ара ж ерден сен кеткенше кер1М13де д е тыныш жатпаспыз! - депт! ею кез1к,анталап, оттай жар^ылдап. Шайбек манап мели!п, сум1р ей 1п сулк; отырып цалыпты да: - Эй, Кок,ымныц тт!н алган мен оцбаспын. Озен тауга к;арай а^пас болар. Ацдасжан, Сураншыныц тш1н е з 1Ц тап, ат-ш ап ан б!зден! - деп кеш1р 1м сурап Сураншы мен Андасты алдындагы б ес жуз жылцыга жуз жылк,ы к,остырып б е р 1п цайтарыпты. Шайбек кеЙ1н айтады екен: - Андас датк,а сейлегенде аузынан от-шашып лапы лдап, уйд!^ )Ш1 ып-ыстык; болып, шумектеп к,ара терге туап, берекем кетт!. К,асиет к;онган ежет семсер екен! - депл Андас датца жайлы. Тулпарды тулпар таниды, суццарды су щ ар таниды. 1р1 адам дарды ц араласаты н ад ам дары д а !р1 болады . Осы орайда Андас датк;а мен Суй1нбай арасындагы сыйластык;, б 1р - б 1р!н к;урметтеу!, екеу1Н1ц ылги ас, той, турл! сапарга б]рге шыгуы - кеп жайды ачгартса керек. Кыргыздыц Орман ханына ас бергенде Суй1нбайды алып барган Андас дат^а. Суй1нбай мунда Орманныц балалары Умбетэл!, Шаргынга жырмен жок;тау, к е ц т айтады. Жыры к,ыргыздарга ас а унап С уйнбай а^ынга б 1р к,ыз, алты ^анат уй, уш туйеге сыйлыц артк;ызып, астына СЭЙГУЛ1К М1НГ131ПТ!. Кектем шыгып, ел жайлауга кеш1п б ар а жатк;ан кез екен. Саурык, батыр, Андас датк,а, К,уртк;а тэу1п ушеу! Сужнбайдыц сексен ширатылып, ток,сан тарк;атылып айтаты н гажайып ж ы рлары н эиг!ме е т 1п келе жатк;анда ана жак,тан алдары нан С уйнбай кер1н ед1. - Суй1нбайды ц тапк;ыр ак,ындыгын тагы б 1р сынап керей 1н, осы ушеум13Д1 б1р ауыз ел ец ге сыйдырып керс1нш1, - деп кел1С1пт!. Келе амандасып, хал-ж агдай сурап улгермей жатып Андас датк,а: - Суйекец, ушеум!зд1суйе ме екен, Буйщей э л д е б 1зге тие ме екен Б1р-ак, ауыз елецм ен жауап берш!. Намыск;а )^арап журю куйед! екен? - дегенде Суй!нбай табан астында: - Д нбасть/н аб/лб/а/ ж урт^а болар Уш ж/зб/'н б а с тэу/'б/ К уртка болар Ш табам арть/л; т у а а н Саурь/л; б а т ь /р Казал; пенен л;ыраызйа тутл ;а болар, - деп б!р-ак, ауыз ел ец ­ мен ушеу!не бага бер!пт1. Мундагы КУР^а тэу!п - уш гасырды керген, ете 133

Нагашыбек ^алалбекулы узак, - 1 3 6 жыл жасаган атак;ты тэу1п, керюкел эулие, б1Л1мдар емш 1, аск,ан оташы. Кез1нде Шыбыл е л 1не би болган, к,ад1рменд1а^ылман ак;сак;ал. К,аз1р б е й т Жамбыл ауданындагы Шил1бастау деген жерде, ол жерге ип 1стерд1ц басында журелн К^айрат Сатыпалды 1Н1М13би1к кесене тургызды. Суй1нбай ак;ын к,айтыс б олган д а эйел! Е ц л 1к жок;таганда асы л жарыны ц к;асында болган д о с-ж ар ан д ар ы н , е с 1нде цалган елеул! ок,игаларды жо^тауына к,осады: Апзаш а^ь/н болзань/^, ^кь/нбект/'н ась/нба, Жиь/рма бес жась/нба. Кантарбай келб/жиь/нза, Суйекем салбь/ киь/нза. Кан^арбай безен акь/нбь/, Длбь/на саль/п айбабь/. Суйекем о т т а й жайнабь/, Карт бурабай шайнабь/. Елубен ет/п келзен со^, Байбось/ннь/н ась/нба, Эл/ тере, Ди^анбай, Ботпайбан шы/рцан Сь/патай, Д^и/абан а/ь/ккан Казь/бек, Кь/зь/лбержтен шь/ккан Дтакул. Кас^араубан /<ер/м бар, Ораз безен без/м бар, Дэу/'тал/, Манке бар, Сарь/уйс/'нбе Сарь/ бар, Уль/ жузб/^ бэр/ бар. Жантай безен а^ь/нмен, Дйть/спак^а келзенбе, Днбас кел/п то ^ т а тт ь /, Ерте^з/ кун/ бес/нбе. Сураншь/ келб/ кь/рь'К ^с/ - Д^туяк а т асть/нба, Канжарь/ бар жань/нба. Жантай безен а^ь/нбь/ Сезбен о т т а й жайнабь/. Эл/тере, Дйеожа Лекала а т т ь / бас кь/ль/п, С/йекемн/'н албь/на - Уи/ тозь/з экеп байлабь/. 134

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Ел аузындагы деректерге Караганда Жантай ак,ынды Суй!нбай бурын д а б1р -е к 1марте оцбай сур1НД1р1ПТ1. Тагы д а айтысамын деп кеу-кеумен ортага шыгарганда Андас би айк,ай салыпты. - Кушт1Н1мойындамасач - куп1ршш1к. Пышак, ез сабын кесе алмайды. Ж антай сен ешк,ашан суцк;ар С уй1нбайды ж ец е ал м ай сы ц . К,ане, С у й екец н 1ц б э й г е с 1н э к е л !ц д е р ,- д е г е н д е Ж антай д о м б ы р а сы н к;ушак,таган куй1 к;алыц неп!р е л д 1)-( арасы на ю рт к е т т л . Суй1нбай, С ары бай би, Андас датк,а зам ан дас, туы стас 1р 1 тарихи тулгалар. Суй1нбай С ары бай бид1ц б е й т ж ц басы нда айт^ан е л е ц 1нде ез!Н1ц тел-к,озыдай к,атар ескен, сыйласып, к;урмет тутцан, ^атарынан асып туган асы л бауы рларын сагынганы кер1Н1п тур: /4лпь/сть/^ алтауь/нба /\\нбас елб/ Сарь/байбь/ Екей шулал жерзе /семб/ /(атарлас тен-/(урбь/нь/н бер/ кет/'п Байпасам енб/ неубет мазан келб/. Жатть/н ба жа^сь/ жайаа Сарь/байь/м Сен ел/л мазан т /с т / сарь/ уайь/м Сен ел/'л ел; - а т шауь/п ась/н берб/ Мен елеем незь/лабь/ Маль/байь/м? 7ел-к;озь/бай т ел ескен ер, Сарь/екем Жалеь/з та ст а л кеткен/'-ай б/р /^убайь/м.'.. Сары бай Айдосулы - 1821 жылы туып, 1890 жылы 13 сэу 1рде 69 жасы нда к,айтыс болган. Ж ет1судыц теб е би!, батыр. Ал, Андас би С тамбекулы С уй1нбай ж ы рлагандай алп ы е алты жасы нда ^айтыс болган, Суй1нбайдан, Суранш ыдан К1Ш1. 1825 жылы туып, 1888 жылы к,айтыс болган, Суык;тебе бауырыныц етеп н д е е з 1Н1Ц атажурты - к,аз1рп А^цайнар ауылы турган жерге жерленген. Андас Стамбекулы б 1рнеш е м арте букш Ш апыраштыга децгелек болы с сайланган, кей1н жер!, е л 1улгайганда Еск;ожага болыс сайланган. Жет!су е л к е а оры старга к,араганнан кей!н ел д е санах; ж у р п зт 1п, ел басш ы лары на сайлау етк131п, ол хатталып, архивте сак,таган. Енд1 сол деректерге кезек береЙ1н: 135

Нагашыбек К,апалбекулы 1865 жылы болы старды ц цурамы жайлы «.ужатта бы лай деп жазылган: Ш апь/рао/ть/-Еск,ожа Болысынай Андас Стамбекулы Е с^ож а-Т ай торы Старшыны Шымырбай Койшин Г /ле/-Ж ар ы л гап С тар ш ы н ы Ботбай Б ер д 1беков Б а й т е л /-Ж эп е к С т а р ш ы н ы Сак,а Тайсарин Д э у л е т - Кошмар Старшыны К,ожамк,ул Кэтеков Э т е п - Кешек Старшыны Бесторсыц Итенов Гере тукы м - Болай - Бессары Старшыны Албан Старыкулов Екей - Бэйб!ше Старшыны Саржан Айдосов Екей - Бидалы Старшыны Кали Досанов Жиыны - 998 тутш. ЕК1НШ1 д еректе Есцожа-Ш апырашты: Т ере тук,ым-200, Э теп -6 0 , Кеш ек-140, Т ацатар-55, Б ессары -50, СуЙ1нбаи-25, К°шк.ар-35, Тайторы-150, Екей: Элти, Косай, Бэйб1ше-300, Бидалы, Ж арымбет-?, Ошак,ты-ЮО, К ацлы-150тулн. Ал, 1866 жылгы д е р е к т е б ы л ай д е л !н е д 1: Б о л ы ст ар , а т а л а р Болысынай, ауыл старшындары Шапырашты Есцожа Андас Стамбеков Е с^ож а-Т айторы Шымырбай Койшин 7\"/ле/-Жарылгап Ботбай Берд1беков б а й т е л / - Ж эпек Сак;и Тайсарин Д э у л е т - К,ошк;ар Жуманк,ул Кабеков Э т е п - Кешек Бесторсык; Итенов 7 ер ету кы м - Болай - Бессары Албан Саурык,ов Екей - Бэйбн ие Саржан Айдосов Екей - Элти - Косай Суй!нбай Кусепов Екей - Бидалы Кали Деулетов Оиуа^ть/ Кипзбай Алатау аймагыныц елагалары жэне ел саны жайлы 1868 жылгы мэл!метте былай деп жазылып к;алдырылган: ЕОСОЖА /Санбидат 5оль/сь/най Шынасыл Ак;ымбеков Андас Стамбеков 136

Атадан - цасиет, бабадан - есиет С тарш ь/н бар. Капсалам Шок,анов, К^арашолак, Кирсанов, Ботбай Б ер д 1беков, Саке Б ер д 1беков, Алпысбай Мураталин, Ш ымырбай К,ойшин, А лдаберген Тастанбеков.Бейсенб! К^апсалемов. Билер. Нарбота Сасы^баев, Бесторсык, Итенов, Сыпатай Саурык,ов, Менл'бай Щисыцов, Нарен Жиенк;арин, Жанк,ожа Тайсарин. Со^аь/ /иуе//'н/^ орнь/на ж а^абан сайланаанбар. Шы^к;ан М анабаев, Жунд!бай Буршак,ов, Э леке Мырзабеков. Барль/аь/ - 1650 тулн. Еск,ожа: Э теп-200, Кешек-202, Ж ары лгап-230, Ж епек-220, Б о л ай - 50, Кош ^ар-40, М алгара-10, Б ессары -58, Айк;ым-7 (17), Э уез-40, Кудайберд1-40, Тайторы-201, Д аулет-149, Теретук,ым-50; Таз-72, Ы сты -К уланш ы -81. Барль/аы.' 1650 тулн (бурын 1025 тут1н болса, тагы д а 625 тулн Еск;ожа, сондай-ак; 103 тулн Ысты к,осылды). 1зденпш ак;ын Тортай Садуак,асов \"Н азарбай би\" атты (Астана 2000 жыл) тарихи танымдык, жинагында кептеген цунды маглуматтар жариялаган, тыц м ал 1меттер келт1рген, архив к;ойнауын ак,тарып ел мен жер жайлы кеп м эл 1м еттерд1 усынган жене оны ойлы тужырымдап шык,к,ан. Б1з жогарыдагы ел санагы жен1ндеп деректерд! осы ютаптан алып, Андас Стамбекулыны ел журт алдындагы абы рой-бедел!, ел баск,арушы тарихи тулга екен1н тагы д а нак,ты д ал ел д ер м ен келл'р1п отырмыз. Ататег!, ары дан жел! болып тартылган алтын арк,ау - урпак, жалгас- тыгына кез салсак, - Андас Ш апыраштыныц Ы н д е п - Ем1л - одан Есцожа, одан Ток;тар, одан Алтынай, одан К^арасай батыр. Карасайдыц терт баласы болган: Эуез, Этеп, Тур!кпен, Кешек. Туркпеннен - Тукт1к,урт, Тукт1к;урттан - Д эулет, Д ау л еттен - М ы рзабек, Кашке, Нурабай. Кашкеден - Станбек, Станбектен - Андас. Андас датк,а уш эй ел алган: б1р!НШ1 б эй б 1ш еан ен - Ж антай, Ыбырайым, Жун!С, Оспан, ек 1нш 1 а й е л 1нен - Э лж ан, Рахы м , учинил а й е л 1нен - Эб!Л)(асым, Э б д 1жапар, Э б д 1халык,. Жамбыл жене оныц туып ескен ортасы жен1нде кеп зерттеп \"Жамбыл\" атты роман жазган Сапаргали Бегалин: \"Андас - Саурык;тыц 1Н1С1, ез! дат^а, а р 1ак;ын, ар! ел лреп\" деп жазган. Ш ынындада А ндас-С уранш ы , Саурык, батырлардыц жак,ын !Н1а . Сураншы - Ак,ынбект1ч баласы, Саурык; - Стамбеклц ец улкен улы. Ак;ынбек пен С т а м б е к - К,ашкен1ц балалары . Ж огарыда этап еткен1М13дей А ндас - К,ок;ан ханынан жас кез!нде датк,а атагын алган. Ал, орыстар келгеннен кей!н д е ел билю нде болып 137

Нагашыбек Щапалбекулы ез е л 1 мен ж ер1 уш1н т а л а й -т а л ай басын баске тюп, желд!ц ел н д е, ^ылыштыц жуз1нде гумырын етк1зген жан. Орыс ульи^тары, генерал, ояздар Андаспен унем! санасып, терге шыгарып, сы й-сияпат усынган. М эселен, А ндас уилнш! дэреж ел! каф тан (ш апан), С танислав лентасындагы К1Ш1 кум1С м едальм ен марапатталган. Зам ан агымына сай е л 1н, ж ер 1н сак;тау уш)н б е л 1н шешпей, би д е болды. Батыр болып майданга д а тусл, болыс, ел агасы болып к,абыр- галы улкен мэселелерд! шешл. Андас Стамбекулы жайлы бар д ер ек л тутас жазуга б 1р мацаланыц аук;ымы кетермейд!. Сары бай би1 мен Нарбота арасы ндагы дау, оган Андастыц т е р е л 1к айтып ток,татуы; ^ыргыздыц Орман ханын тут^ынга алганда Сураншы батыр цатуланып к,атты кеткенде Андастыц араш а тусу1; орыс ж андаралы , улык;тар Алатау аймагынан алым-салык;ты молайту жайлы жинаганда бар цыргыз к;азак;тыц ип жак,сылары тосылып к;алганда Андастыц суырылып шыгып сез сейлеп, тыгыры^тан шыгаруы ж эне д е баск;а м э л 1м еттер келес! келел! эц п м ем 1зге арк;ау болмак,. А н д а с -д е н е с ! ете 1р 1, айбарлы , сезд! кесек-кесепм ен туйдектете сейлегенде ешк1м к,арсы беттей алмайтын, ез дэу!р1Н!ц би1к тулгала- рыныц б!р1 болды. Кецес ек1м ет1 кез1нде Андас датк;а туралы мулде айтцызбай, жазгызбай, тук,ымдарын цудалауга ушыратты. Эруак; \"жуз жыл жерде боламын, жуз жылдан соц елде боламын\"-дейд1екен. Ел1М13тэуелс13Д1п'н алгалы арк,ардай айбарлы арыстарымызды еске алып, 1з д е с л р е бастадык,. М1не соныц б!р1, б1р 1 гана ем е с б 1регей!, елге пана, ага бола бшген Андас датк,а. Тепне тартып туган Андас атамыздыц урпак,тары арасында танымал ел ардак,тылары кеп-ак,. С оциалист^ Ецбек Ер;, атак,ты устаз Кудыс Эпсеметов, генерал, зац гылымдарыныц докторы Слэм Эпсеметов, галым Мэлс Э псеметов, ауданы ак!М!Н!ц б1р1нш1 оры нбасары Мэркен Эпсеметов, Президенлм!з Н.Э.Назарбаевтыц туцгыш устазы Тэкура Алгадай^ызы, гылым докторы Ж умабай Ж анбаев, полковник, 1ШК! !стер министрл!пн1ц б е л 1м бастыгы фурман А хметтаев, Ж амбы л облысы ЭК1МШШ1ПН1Цб е л 1м мецгеруш1С1Алмас Ахметтаев, К^аскелец автопарк!Н1ц бастыгы, Н аурызбай баты р к;орыныц терагасы Ж арас А хметтаев, К,апшагай к,алалык, м эслихаты ны ц хатш ысы К,айрат А хм еттаев, шаруашылык, ардагер! Амангелд! Дымбаев, гылым кандидаты Телеген Э бд1халы 1(ов, улттык, к;ау!пазд1к комителн1ц к,ызметкелер1К^анат Хамзин, Бекет Байгазиев, Мак;сат Э бд 1халык;ов, Цоргас кеден1И1ц бастыгы Сырым Амангелд1улы жэне баск,аларыныц е а м 1н ерекш е атауга болады . Атага тартып туган ул-к,ыздары Аццайнар ауылында Андас датк;а бей!лне кумбез тургызды. 138

ГУМЫРНАМАЛЫЦ АНЬЩТАМА АНДАС ДАТКА СТАМБЕКУЛЫ (1825 )888) Андас Стамбекулы би, батыр болган. Саурык батырдыц туган агасы. Х \\Ш Х[Х гасырда Жонгар, Цокай хандарынын шапкыншылыктарына ушпрап. олармен узак шайкаскан шапырашты тайпасы б)раз к уйзел т, кейб]реу) ата конысынан кеннп кетуге мэжбур болган. Балалары кол бастап, ел баскарган Андас ата жолын куып, ат жалын тартып м)нгеннен озшщ куш - кайратын шашыраган елд) уйы мдасты руга жумсады . Агайы ндарын ата конысына кайтару максатымен теменг< Талас бойына дей)н барын кайткан. ез)Н]н бауырлары Сураншы, Саурьщ батырлармен б)рге ел[ц сырт жаулардан коргап, халкы ны н кау!псЬд)Г[н кам там асы з етт]. А ндас ел [ш ш де \"кара кылды как жарган\" ад)лд[Г)мен танымал, жасынан алгырлыгымен ел баскарады. Букм Ш апыраш ты ел]не болыс сайланады . Оныц бул касиетш Суйш бай акын \"Андастын эд)лд[Г[ ж уртка болар, уш ж уздщ бас тэу)б) Куртка болар \" деп жырлайды. Бекер адам ел баскармайды. Аумалы-токпел) заманда букш б)р рулы елш желдщ етшен, жаудын бетшен аман сактап калу онай шаруа емес. Андас датка коканмен, кыргызбен де, кейш орыспен де терезесш тен устап сойлескен, елннн ары мен барын ойлаган, болашагын болжаган парасат - пайымы мол кереген жан. Суйшбай, Сарыбай би, Андас датка замандас, туысгас ]р! тарихи тулгалар. Андас датка Стамбекулы Суйшбай жырлагандай алпыс алты жасында кайтыс болган, С уйш байдан, Сураншыдан ю ни. 1825 жылы туы п, <888 жылы кайты с болган, С уьщ тобе бауы ры ны н етегш де оз!н<н атаж урты - каз]рг] Аккайнар ауылы турган жерге жерленген. Андас Стамбекулы б)рнеше марте бук[л Ш апыраштыга болыс сайланган, кейш ж ср1, ел! улгайганда Ескожага болыс сайланган. Жет<су елкес< оры старга караганнан кейж елде санак жург!з)л!п, ел басшыларына сайлау еткиш , ол хатталып, архнвте сакталган. Жамбыл жэне оныц туып ескен ортасы жоншде кеп зерттеп \"Жамбыл\" аггы роман жазган жазушь! Сапаргали Бегалин: \"Андас - Саурыктын шмд, ез) датка, ар) аи .ш . эр) ел п р и Г ' деп жазган. Ш ынында да Андас — Сураншы, Саурык баты рларды н ж акц н <н[С!. Сураншы - Акынбектш баласы, Саурык - Стамбектщ ен улкен улы. Акьшбек пен Стамбек - !^ашкенщ балалары. Андас - К«кан ханынан жас кезшде датка атагын алган. Ал, орыстар келгеннен кейн< де ел билмтнде болып оз е.п мен жер) ушш талай-талай басын баске 1 1 Г1П. ж е.гп ц от[нде, кылыш тын ж уз}нде гумы ры н откЬ ген жан. Орыс улыктары, генерал, ояздар Андаспен унем) санасып, торге шыгарып, сый-сияпат усы нган. М эселен, Андас унпнпп дэреж ел) кафтан (ш апан), Станислав лентасы ндагы К1Ш1 кум)с медальмен марапатталган. Урпактары Аккайнар ауылында Андас датка бештше кумбез тургызды. 139

НАЗАРБАЙ БИ Н азарбай ата б е й т ж ц цай ж ерде екен! жайлы осы дан б 1раз жыл бурын Ак;абай мен Куэ агалар айтк,ан болатын. А^ыры б 1рде сэт!н тус1р 1п э д е й т е п барып, Алматы - Б 1ш кек ж о л ы н ы ц У зы н а га ш ^ а бурылар жер!ндег1 тебе жанындагы к,алыц жусан кемкерген улкен к;оры м-беЙ 1т те р ге 1(уран о^ытып к;айтк,ан е д 1к. Тэуелс13Д1пм13Д1Ц туын Т1ккен туцгыш Елбасымы з атын алып журген атасы Назарбай юм болган, атак;онысы цайда екен деген сауалм ен жак;ында арнайы тагы бардык,. Биылгы жылдыц кектем! кеш шык,ты, тун э л 1салк,ын, кунде аспаннан жауын себелеп, жер к;ызбай, кек кетер1лмей к,алды. Ж ылда бул мезг1лде керпекекжайк,алып, улпшдек к;ызгалдак, к,аптап кетелн к,ыр^аларда кек жусан жаца гана бурлей бастаган. Куныц ашылганына шаттангандай д ал а мамырлап, саф -сау м ал леп, кектем леб; кеюрепцд! шэйдай аш ады. Бэр1М13Д1ц уысымызда кек жусан, бурк,ыраган И1ане е л т п , к;ушырлана И!скейм13. К,айран к,аза)(тыц к;асиетт1 д ал асы -ай !.. Бул жолы ж анымызда осы е ц 1рд!ц эр туп жусаны, эр сай жырасы жайлы телегей тец13 эцпм е айтатын, шеж1ре к е ц т сексендеп к;ариялар Терехан ага, Кешек жэне оныцурпак,тары жайлы жазып журген А хабай М олдахм етулы к,ария, к,ырык, жыл м ектепте устаз болган Батырхан ацсацал секшд! ел агаларын э д е й т е п к,олцалап, ерт!п алып шык,к,анбыз. Б эр 1д е Кеш еклцурпацтары. Назарбай беЙ1Т1 к,оршалган, теи1репндеп агайындарына д а белп цойы- лып, аты -ж ен дер1жазылыпты. Ак;сак;алдар к,уран ок;ыды. Б е й г л ц к;арсы б ет1ндег1ж отада Айдар атага бел п тас тургызылган. Айдар ата ескерт- юш1нде Кешеклц б эй б1ш е а К,арашаштан Айдар, ал ешнш! эйел! Тайлак;- к,аннан Дулат, Шэуен, Майлы, Жаулы, Ерназар деп жазылып к,ойылган. Айдардыц к;азак, эйел! Ж улдыздан - Байкуш1к, Найманбай, Байтелек, М ырзатай, Б айсал, ал езб ек э й е л 1нен Байбура, Тец!збай тарайды . М ы рзатайдан - К енбаба, одан - Едш, Е д1л ден - С апацбай, о д а н - Назарбай. Мына Н азарбай б е й т турган сай К^арабулак, деп аталады , ал мына шыгыстагы ек)нш1 сай Т еч1рекк,уршын езен!. Бул ж ерлер - Мырзатай э у л е л ж ц а т а -б а б а к,онысы, - деп Т ерехан ага Н азарбай атаны ц к,ыстауыныц орнына апарды . Б е й т ж ц батысжак; шет!ндеп к,ырк,адагы 140

Атадан - касиет, бабадан - есиет теп сецд е Н азарбайды ^ б ерен е агаш тан к,иып салган к;ыстайтын уй1 болыпты. Кейн кецес ек1м ет1 орнаганнан соч бул уйд! кеш!р1п алып, Куйбышев колхозыныц орталыгына, к,аз1рп К арасай ауылына апарган екен. Б 13 эдейш еп барып ол уйд! д е кер1п, суретке т у а р т алдык;. Осы уйде болашак; Елбасыныц экес! Э б1ш дуниеге кел1п, он б1р жаск,а д ей 1н тэрбиеленген. Н азарбайды цж айлауы К,арак,ияда, куздеу1-Ж иренайгы р, к;ыстауы осы К,арабулак,та болган екен. К,ыстаужанында Н азарбайды цбастауы болыпты, кей1н мал аягымен кез1б1т е л 1п калган. Бастаудан э р 1Тогайбайдыц тасты езен! басталады . Осы т е ц 1рект1 Н азарб ай м ен б 1рге, Епнбай, Б ай сал, Ж иренбай, К,урмансопы к;ыстайды екен. Осы б ей 1тте Н азарбай би, Кэлен, Телеген Кенбаба, Тогайбай, Изенбай, Ж иренбай, Епнбай эу л еттер 1мен осында жерленген. Н азарбай букш Мырзатай эулет! болып осы Карабулак, ец 1р1не тары еккен, ол уш1Незенге тоспа жасатып, цияны кеуделете арык, к,азып, суды услрттеп жазык;к,а алып шыццан. Осы ж ерд1ц ак,талган тарысын кеЙ1Н к,ыск,а ^арай аргы берп журпншшер к,ап-)(абымен турл! затк,а, малга ай ы рбас жасаган. Бул арадан атак;ты Ж!бек жолы е т е д 1, кунд13-тун жолаушылар, керуеншшер арылмайды. Осы езенн1ч бойында Мырзатай эу л ет 1Н1ц су ди!рмен! болган, к,аз!р ол жер би1к ак; жар. Н азарбайды ц жак,ын аралас^ан агайыны эр! керш1а , фурман сопы Оразулы (1832-1902). Эулие, к е р т к е л д т ю м е н аты ерте шык,к;ан бул К1С1туралы, ацызга б е р п а з эц п м ел ер к,алган.. Кешектен шык,к,ан Курман сопы атамы з к;аз!р сол е з 1 мекендеген к,ырк;ада жатыр, соцгы жылдары басына урпагы М ейрамбекТаймерденов кесене тургызды. Курман сопы бей тн !^ жанындагы эулиебастаудан барып, к,ос-уыстап рахаттана су 1ШТ!К. Тау к,ойнауын жарып шыгып жатк,ан он шак;ты бастау кез!нен м елд1реп 1шсец тоймайтын, сап-салк;ын мелд]р су кулдырацдап б 1р була)(к,а айналып, сайдагы езенге к,уяды. Эулиебулак, теи!реп кекпецбек турлен!п тур, ауасы да гажап, булац басы жалбыз, к,ойбулд1рген, ал езен бойы кек ерм ен И1С! бурк,ырап еац д ! алады. Бул арага Назарбай ата талай кел!п, бал суын 1Ш!П, дем алган болар, б ал а Э б 1ш асыр сап анау былк,ылдаган кекорай са зд а ары б ер 1жупр1п ойнаган болар. Эулиебулак;та би1к-би 1к эппак бэйтеректер есед! екен, соны б 1реу уй салам ы н деп ел-ж уртты ц ескертп ес1н ты цдам ай кес1п алады . Аяк;асты уй1 ертен!п, кест!рген агашын су алып кет1п, к;ырсык; шалып, б е р е к е а к,ашыпты. К,урман сопы атамы зды ц эулиелш ю жайлы б!р ек1эцпмен! ортага салайык;. Бул К1С1 эппак, КИ1М ки1п алып, ау ы л-ауы лд ы ар алап болаш акуы болжап айтып журед! екен. Кешектер б 1р жылы тауда к,ыстап к,алады. Б 1р тун! К,урман сопы елд! тугел дурл<кт1р1п, оятып: \"Бупннен к,алмай 141

Нагаш ыбек К^апалбекулы д ал ага кеилцдер, бул ж ерден к,ан а г а д ы \"-д е й д 1. К,ыстыц кун1 к;ырауда жолга шеп, кул тесеп, уй-жайды артып, ылдимен кеш1п, осы цыстауларга кел1п жетед!. Уш куннен кей!н жер к,атты сшк!Н1п, тау к,арс-^арс айырылып, к,ар-муз кешюн! болып, галам ат апатк,а ушырайды. Сопы атага сенбей, кешпей цалган К^осмойнац, Жаманк;ара, М усаныцтежрепнде к;ар кешюн! жауып, жер айырылып, сонда отырган ел тып - типыл боп жогалып, к;аз!рге дей!н ак;сор болып шеп еспей к,алыпты. А ман-сау калган ел б1ткен сопыныц еу л и ел 1пне разы боп, \"Садагац кетеЙ1н, сен болм асац боск,а чурбан болатын е д 1к\"-деп ак;сарбас атапты. Тагы б)рде тацертец елге ай^айлайды: - Б э р 1Ц к;ырга шыгып отырыцдар. К,арабулак;тыц жанына аулакда кеш1)-щер, улкен таск;ын болады, тез кечнп ал ы ц д ар ,-д еп хабар салады . Мына к1шкентай гана момак;ан К,арабулак; к,алай тасиды деп ойласа да, Курман сопыныц эу л и ел 1пне сенген журт тутас к,ырга кеш1п к;онады. Ею куннен кеЙ1н керем ет несер жауады да, таудан улкен таск;ын сел аргы жар мен берп жарды тугел топан суга толтырып, кезд! аш ы п- жумганша жолындагыны тугел е з 1мен б!рге алып ете шыгады. Сонда сонау етекте Ц арасазда мал жайып журген уш адамды б]р отар к;ойымен агызып, ушты-куйл! жок;, алып келпт!. \"фурман сопы атамныц эулиел!пне к,атты сенем!н. Согыс кез1нде мал жайып журсем ацсак,ал кел1п: - Б ал ам цамшыцды ею буктеп лак;ты рш ы ,-дед1. Лак,тырып кеп Ж1берсем, к,амшымды к;уйын ушырып алды д а кетт}. К,айта кез!мд1 ашсам, ак;сак;алды шал жок,. Аян берген сол юа - Щурман сопы атам екен. Мына цамшым тускен жерге, М1не, Н азарбай атама, Айдар бабага, Курман сопыга кум без-кесене тургызылып жатыр. Бул ата - бабаларга ескертк}ш -кесене тургызган Цайрат Сатыпалды, М ейрамбек Т айм ерденов деген б ал ал ар ы м а мыц д а б 1р рахмет, нур жаусын! О з1м е а п - е н 1п, 71 адам га ж етлм , - дейд! сексендеп ^ ар а сай ауылыныц к,ариясы Терехан ак;са)(ал фурман сопы атага к,атты сиынатынын, сол К1С1 тогыз п ер зен т берген!н, эр ж ум ада басы на к ел 1п, к;уран ок;ып туратынын теб!рене эцпмелейд!. - А л осы жерден М ырзатайлар неге кешт!?-деген!М13де: - Осы жазыцта сок,а салып, тары сеу:п журген жюттерге казак-оры с эскерлер! кел1п, бесеуш атып тастап, аттарын алып келпт!. Апалац - топалац тецкер1Скез1, ел шошып, Мырзатайлар Шубаратк,а кеш1пт1,-д е й д 1ак,сак,алдар. Ал, к,айтыс болары нда Н азарбайды ез есиет! бойынша е з 1Н!ц а т а - бабалары жатк;ан б ей гке эк ел 1п к,ойыпты. Ел 1Ш1- алтын б е с 1к. Кэр1С1 бар е л д 1Ц- ырысы бар, - деген) рас та. Кенекез цариялардан ел мен жер жайлы жазып алган эцпм елер эл! талай - талай ш ы гармаларга арк,ау болары хак,. 142

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Н азарбай сезге уста, еск1 цисса - эцпм елерд! жак;сы бш елн, а р а - тура е з 1 д е ш еш енд1к сезбен айтк,анын т т 1п тусел н , ауызек! ел е ц д е шыгарып Ж1берет1н елге к,ад1рл1, сыйлы жан болган екен. Алпысбай деген жасынан бил1кке араласы п, атк;а М1нген, болыс сайланган зам андасы на айтк;ан мына б а т а - тшеп ел аузы нда калган: Длпь/сбайь/м, сез/'м бак, Дсты^а алть/н так. Зорль/кпенен /с кылса^, Жарата ма жаппар хак? Мм халалаа алла жак. Ел арась/н еаер кь/п, Ер /с/'ненжазар ма? Боль/с болса^, бут/н бод Елб/^ куть/ эзалба, Гепс/'нет/'н женщ жок. Меж/л/стес/^ Назараа, Жась/^ улкен бемесе^, бе ата-жоль/м бар. Бектер бареан базараа Б/нть/мазь/ жарасса, Берекел/ ел азар ма? Берзен тере^ болсь/н, Еар/'п-касер, жалпь/за Шапазать/^ мол болсь/н Билер еси ет айть/пть/ беп, /<ей/нз/зе жол болсь/н/ Алпысбай Тасболатов деген аргы - берпн! танитын, алымды да ша- лымды тарихи тулга, айтулы бай. Назарбайдан улкен, сонысына к,арамай осы лай наз - тшек айтуы екеу1Н1ц д е салмак,ты, сез угар к,атарлас - замандас екеын ацгартады. Аппысбайдыц бауыры М эл1бек, б аласы Мусахан д а ел баск,арган, патшага жак;к;ан, ульи^пен т т табыск;ан ж ет1 атасы нан байлык, узшмей келе жатк,ан кеудел! жандар. Н азарбайдыц тшек - батасы елге жайылып кеткен!н шам кер1п, Алпысбай б 1рде )Н1С1М эл1бект!ц уй!ндеп б1р жиында сез бастап: - Н а з а р б а й , с е н щ у й 1и нен ак;ын - ж ы р ш ы л а р у з 1л м е й д 1, шацырагы^нан домбыраныц тыццылы кетпейд!. К,исса-дастаншыл дейд! сен 1. Мына журтк;а айтшы, К,ырымныц к,ыры)( батыры деген юмдер осы? Мына журт б ш п а келед! с е н е н ,-д е п сезден сур1нд1рмек болыпты. - ^ырымныц к;ырык; батырын бшмеген к,азак; к,азак, ем ес шыгар, бала 143

Нагашыбек К^апалбекулы кез1М!зден жаттап ест!к ем ес пе? Ею ауыз сез угатын ер адам айта алады . Ал, бш мейлн болсацы з айтып берей!н: Б/р/'нш/ б а т ы р - ал а райлы Ацшынбай батыр Ек/'нш/ б а т ы р - оныц улы Баба тукт) шашты Э зи з. Уш/яш/ б а т ы р - Парапария батыр. Герт/нш / б а т ы р - оныц улы Цуттыция батыр. Бес/но//' б а т ы р - оныц улы Ед)ге батыр. Алть/на/ы б ат ы р - оныц улы Нуралы батыр. Ж ет/'яш / б а т ь /р - оныц улы Муса батыр. Сез/з/'яш/ б а т ь /р - оныц улы Мамай батыр Гоеь/зь/ншь/ б а т ь /р - оныц улы Орац батыр Оныно/ь/ б а т ь /р - ^арасай батыр, - д еген д е Алпысбай )^олын кетер1п: - Болды, Назеке, - б е р и бшед! ек ен ац тоцта, суцгыла ек ен ац гой, лпл, - дептк - Жок;, Алыпеке а з сурады цыз мэюр)К. Мен жауап б ере алм асам болармын эцгуд1к. Ж олауш ы орта жолдан к,айтпас болар, ер Ж1пт б 1р сез!н ею айтпас болар, - деп к,алган К^ырымныц )(ырык; батырын муд1рмей айтып бер!пт!. С ез1Н!цсоцында: Ем' т е н т е к кезбессе, Гебелеспен тарайбь/. Ек7 мь/лжь/^ кезбессе, Ерез/спен тарай б ы Ек/' шолжач к;ось/лса, Жаубай болар Ек/ ал;ылбы л;ось/лса, Гаубай болар. Алыпеке, ауыздан б1рде ерт, б1рде су шыгар, б1р! жандырса б 1р1сендь рер. С13 Апатаудыц кунгей-тер1скей1н тугел билеп отырган ацылмансыз, б)зге жак,ын жансыз. Мундайды бук1л ел-журтк;а эцпм елем ей-ак;, жеке д ар а сурап алсацы з, к;айтед1? - д е п т 1. -Болды м , Назеке, болдым. Суцгыла ек ен аз,-д е п Алпысбай шапан жаптырып, Назарбайды к,ошаметтеп аттандырган екен. Сэт, Мэцке деген ею болыс Н азарбаймен кершшесотырыпты. С э т - жомарт, цолы ашык;, алды берекел! екен де, М ецке-б1р к;улыгы 1Ш!нде, уй1не ад ам жолатпайтын, сар ац байдыц б 1р1 кернед!. \"Сэтке барсац - етке тоясыц, Мэцкеге барсац - кепке тоясыц\" - деген мэтел тарап кеткен б!зд1ц елде. Мэцке жылда керш ш ер1Н!ц сы багалары н жеп алады да, е з 1 шацыр- майды. К,атарластары Н азарбайга кел!п, осыны б!р жыгып беру!н сурап 144

Атадан - касиет, бабадан - есиет цоймапты. Мэцкемен Назекец эр1цурдас кер1нед1. К^асына Сэт, Алпысбай, Тургенбай, Бердалы , М аралбай сияк,ты сол ец!рд!ц ип жак;сыларын жинап алып, кутпеген жерден М ечкен1ц уЙ1не сау ете тусед!. Эйел! к,азанга ездер1не гана шацтап ет асып жатыр екен, соны п1а р 1п, к,онак,тардыц алды на тартыпты. - Буйырган аск,а тап келд!Ц13дер, тамак; алы цы здар. Буйымтайла- рыцызды д а айта отырыцыздар. К,ыргызжак,к,а жол жургел! жатыр е м ,- деп, Мэцке к;улык,к,а салады . Б эр 1Н1ц уй1не барып цойын сойдырып, бас муж!п, ауыздыга сез бермей ес!п сейлеп, екьуш кун жата к,онып атта- натын Мэикен1ч е л 1етпен б!р к,ора сыйлы к;онак,тарды к;айта аттандырайын д е г е н н угып, б э р 1 Н азекеце к;арайды. Ол кю тамак; алм ай, а р е с 1п, ундемей отырады. - Ал, ас цайырайыц, мен д е жур1п кетей1н, - деп Мэцке бипаздай бастаганда, Н азарбай би сез бастапты: - Эр э^з/менщ с/'з-б/'з/ болабь/, Эр кел/'ст/'/^ б/р юь/ж-бь/жь/ болабь/, Куль/ньщжел/'зе толь/пть/, Маль/н ер/'ске толь//7л?ь/. - И м лалла, кубайбьщ берзен/ ба/ - деп к;алыпты Мэцке. Н азарбай се з1н мак,амдап ары к;арай жалгастырыпты: - Жаксь/ны^ сез/ а/^ь/л /ла^ь/рабь/, Жаманнь/л; сез/ ао/у /лакь/рабь/ кепжанбареа ет/'пт/, Суь/к хабар жанбаралза жет/'п/л/. Мэке куль/зь/^бь/ эббен ась/рь/псь//^, Маль/^бь/ сп/'скебен жась/рь/псь//^. Жанбаралбьщ кабазь/ жамаа /4сап кояр тамазь/ жаман. Сенет/'н/'м/'з мь/на с/'з беб/ Ме^кен/'/^ бар маль/н т/'з беб/, /<эм/'ссе /ль/еарь/п б/'зб/ ж/берб/ Мэ^кен/ мурнь/нан т/л/'п, с/з беб/. Соган мына ж тттер м ен келген жайымыз бар. Б1рер жума жатып, санак, етк1зем !з б е д еген ойы м ы з бар. С 13 ж олдан цалм ац ы з. С 13 к,айтк,анша 613 д е т!31мд! толтырып, хаттап к,оярмыз, - депт! даусын к,ат)(ылдап. М анадан б е р 1 сызданып отырган Мэцке жел айдаган кебелектей ушып кете сак,тайды. - Ой, кунде мундай к;утты к,онак,тарым келе берм ес. Эй, эпкел бер< анау к,ысыр емген буырыл тайды. Бата сураймын! Мундай к,ад1рл! мей- 145 013-10

Нагашыбек Капалбекулы мандары мды кут1п алмай, Ж1бермейм1н! - деп б!р тай, ею к,ой сойып уш кун сыйлапты. Мэцке сейт!п ак; туйен!ц к,арнын е м 1р1нде туцгыш рет жарып, кел-кеар дастар^ан жайыпты. Назарбайдыц осындай тауып с ей л ей л н д 1п, ш еш енд1п Ед1л атасы нан жук,са керек. Ел арасы нда Ед1л айтк;ан деген эц п м елер кеп-а)(. Енд1тарихи дерек, кужаттар не д ей д 1? П рофессор П.Румянцев ез!Н1ц 1913 жылы шыгарган жинагында Айдар Кешектер (Шамалган Кешектер!) ауылы Бургантоган мен Шубараттыц арасында деп керсетшген. Бул ауыл епншш1кке ертеден беЙ1м болган. Дегенмен патша эк1мш1Л1п к;азак; ш аруаларын к;унарлы ж ерден ыгыстыра берген. Ресейден к;оныс аударгандар Самсоновка атты поселке салмак, болып, елд 1ыгыстырады. Н азарбай бид1ц д е жер! есепке алы нады . Бул юа шаруага ыгы бар, 1скер болган, ттт! су д и 1рм ен 1 болган. К,ужатта былай дел!нген: \"... Зимовка, телятник.., мельница... и арык проведенный к ней 100 сажен длиной\" (19-к,ор, 1238-1С, 131-бет). Назарбай атамыз би сайлауында уш мэрте тускен. Бул жежнде ак,ын, зерттеуш! Тортай Сэдуак,асов \"Назарбай би жэне туган елке тарихы\" (Аста- на-2000ж.) жинагында терец зерттеп жазганын атап айтуга ти1СП13. Архив к,азынасын ак,тарып, нак,ты д эл ел , бултартпас цужат арк,ылы Тортай Н азарбайдыц к;алай би болганы жайлы к,унды м эл 1меттер келт1р ед 1. М1не, 1909 жылгы сайлауда болыстык,ца Турлыбек Шурепов сайла- нып, Алпысбай кандидат болып лркеледь Ал, Н азарбай С апа^баев осы №4 ауылдыц би1 болып сайланады. Кандидаты, ез агайыны Маралбай Бабаев. Ушк,оцыр жайлауында 1909 жылы 11 шш деде еткен Шамалган болы- сындагы болыс пен билер сайлау парагында керсетшгендей Назарбай Сапак;баевтыц жасы - 52-де, к,олдап шар дауы с берген! 27-1, к;арсы б1р дауыспен №4 ауылга би сайланган. Ал бид1ц кандидаты М аралбайга 5 адам к,арсы дауы с бер1ПТ1. Н азарбай би к,ашан к,айтыс болганы жайлы д а архивте лркелген. М1не, Верный у ез1басшылыгыныц жазып ^алдырган к,ужаты: \"Г.Военному Губернатору Семиреченской О бласти РАПОРТ: Чамалганский волостной управитель рапортом от 26 октября с. г. за №836 донес мне, что народный суде №4 аула Чамалганской волости вверенного мне у езд а Н азарбай С ап аковум ер (1 2 -?) октября с.г. Донося обь изложеного, прошу распоряжения Вашего превосходите- льсвто обь исключении из списков должностных лиц уезда Сапакова и о поручении должности народного судьии №4 аула Чамалганской волос­ ти кандидата по нем киргизу М аралбаю Бадину\" (44-цор, 3089-ю, 103- бет). Казак, сахарасы нда би атауына ерекш е кец'т белген. Эз Т еле би, К^аз дауысты Казыбек би, Апшын Эйтеке билерд!ц букш к,азак;ты б!ртутас 146

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет б1р1кт1рудеп, ел ынтымагы уш!н атцарган к;ыруар !стер!, шешенд1Г! мен кесемд!п, керегенд1п мен тапк,ырлык,тары жайлы урпак;тан урпак,к,а ацыз е т е д 1. Оныц бастауы нда -Ж и р е н ш е шешен, Аяз би сектд ! ацы зга ай- налган алып тулгалар тур. XX гасырдыц басы нда би сайланган Н азарбай би сол ата жолын, б аб ал ар дэстур1н алга апарушы к;огам к,айраткер!, дэу1р курескер!. Би д еген 1М!з К1Мдеген сауалга гулама Шок,ан У элиханов былай деп аныц- тама бер 1пл: \"Би атану уш!н, к;азак; халык, алдында эл д е неше рет шешен- Д1Ксайыск,а туап, ез!Н!ц зац - жораны бшет!нд!пн, шешенд!пн танытатын болган. Мундай ад ам дарды ц еам ! ж елдей еа п , элеЙ1м журтк,а таралып, б 1р1не ем ес, бэр1не д е танылган. С ейлп, би атагы сот пен адвокаттык, 1степ патентке айналды да, бид1ц балалары зацнан тэл!М1 болгандык;тан, эке орнына мурагер болып к,ала берд1\". Ж уырда Алматыдагы орталык, мемлекетлк музейде Верный уез) билер! мойнына тагатын мерд! арнайы барып керд!м. \"Кешбасшысы жок, б олса - ел оцбайды. К,уралай бастаган ки1к оцбайды\" - дейд! халык; даналыгы. \"Ел к,ауымдасса - ер болады. Ер к,ауымдасса - ел болады\". Назарбай бид1ц н е м е р е а ел1м1зд!ц туцгыш Президент! К,азак, ел!н б у к т элем ге танытты, XXI гасырга нык, бастырып, б!рл)к пен береке жолына тура бастап барады. 147

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА НАЗАРБАЙ БИ Н азарбай би аскар А латау аясы н да аталарды ц асы л м ураты н суй<п еск ен , ауыл-аймагына беделд] болып, ел-журтына жен сштеген адам. Ол ел ]шшде абырой- бедел) бар, жон-жосыкты жет<к бмет]н, кара кылды как жарып терел]к айткан ж;; 1 1 Н4 тересше тан курмет. Назарбай би сайлауында уш марте гускен. Бул жеш нде акын, зерттеуш) Тортай Садуакасов \"Назарбай би жэне туган елке тарнхы\" (Астана-2000ж.) жннагында терен зерттеп жазган. Назарбайдын би болу тарихы, сол кездщ ерекшел!ктер!, биин агайын тугандары мен ел-журты туралы алгаш рет толык ж инакталган материалдар дерект) дэлелдермен жан-жакты баяндалады. Элбетте, артында боз; калмай, енегел) гумыры мен сез) калган, барша халыкка шамшырак болып кез! калган жаксы адамнын аты жангыра берер< аиык. Ел жады ешкашан ескфмек емес. \"А р уам ы жердей ат уркед<' 1СЙД1 кеменгер халкымыз. Э рине, б<з бэр)м!з де каш анда кай адамды болсын атка мш ген ез атамыз деп дэрш тем ей, елге мщ рген ецбегш е карай халкымыздыц б)р кайраткер! деп кастерлейтш!м)з анык, 1909 жылгы сайлауда Назарбай Сапакбаев № 4 ауылдын би; болып сайланды. Бул кезде жасы 52 деп корсет)лген. Назарбай би кашан кайтыс болганы жайлы да архивте пркс и еи . М<не, Верный уез: басшылыгынып жазып калдырган кужаты: \"Г. Военному Губернатору Семиреченской Области РАПОРТ: Чамолганский волостной управитель рапортом от 26 октября с. г. за № 836 донес мне, что народный суде №4 аула Чамалганской волости вверенного мне уезда Назарбай Сапаков умер (12 ?) октября с.г. Донося обь изложеного, прошу распоряжения Вашего превосхо- дительсвто обь исключении из списков должностных лиц уезда Сапакова и о поручении должности народного судьии №4 аула Чамалганской волости кандидата но нем киргизу М аралбаю Бадину\" (44-кор, 3089-)С, 103-бет). XX гасырдыц басында би сайланган Назарбай би сол ата жолын, бабалар дэстурш алга апарушы когам кайраткер), дэучр курссье[М. Би д с г с т м Ь к;м деген сауалга гулама Шокан Уэлнханов былай деп аныктама бершт): \"Би атану ушш, казак халь[к алдында элде неше рет шешенд)к сайыска тус)п, езш щ зац - жораиы б1л е н н д 1] 1И. шешенд)г[н танытатын болган. М ундай адамдардыц емм) желдей ес<п, элей)м журтка таралы п, бф ш е емес, бэр[не де таны лган. Сойтш , би атагы сот пен адвокапы к ктеп патентке айналды да, бидщ балалары зацнан зэ.пм! болгандыкган, эке орнына мурагер болып кала берд)\". Шаруасын ширагкан ел баккан малыныц толш, терьтерсек, жун-журкасын, жер танабы нан жиган артык ен]М]н ж эрменкеге жонелтш , айырбаска салы п, сауда- саггыкка бсйЬцеле берген. Би, болыстардыц когамдык б]р кызмез! кайда, кандай жэрменке, жиын болатынын ел-журтка бурын кулакгандырып мер<н басып, сол жауап- кершьпкпен адамдарын сапарга жонелттп, жон млтеп, жолга см ы п отырган. [^алыц елдщ камы дегенде Назарбай бидщ аткарган кызметзнщ б[р м,[ры осындай. Назарбай Теле, Каз дауысты Казыбек, Эйтеке билерден бастаи, ез елшдег) Андас, Нарбота, Сарыбай, Суйшбай, Бесгорсык, Эли, Косай, Ц аратолак сынды елагаларыныц 1311 дэстур)нен тэл[м алып, ез замандастары Мэцке, Сэт, Алпысбай, агайындас Тургенбай, Бердалы, Маралбайлармен узецгшес бола журш, кепзеген ш! <стер азкарган. Назарбай сезге уста, еск) кисса - эцпмелерд] жаксы б)лепн, ара гура ез; де шешенд<к сезбен айтканын п.пч тусет<н, ауызек) елец де шыгарын ж<берет]н елге кадфлц сыйлы жан болган екен. Назарбай бн Каргалыдагы Сэт мешМн салуга кемею ескен. 148