Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

Атадан - цасиет, бабадан - есиет б!р орындаушы жырауга тапсырыс берт, оны эфирге жаздыру, фильмге туару 613Д1Ц мумк!нд1пм!зге келмейлн !С. Ду?ян .мам./<?АСЯ!я:/А я!у/?^ыбяя цярЯся дс/)сд-я:л Сум/нбям яць:мям^ к//яябм н оц/<;/).мяяг)я/?, м -л с у р /я кен су/?ямбы. Ау/?ыям/;яц/яя м/ыццяя жмнял;я!я/?м /я^з я:яряя лс/яя;/. Ь яб/ ц я т я н /яолыд; лсмяя^ы шы^ябм бея суря^иммя/7, ояня/м/ ямя:_ум/ьмя/? доя. Бул курдел! сурац. Суй!нбайдыц шеберес! профессор Султангали С адырбаев агамыз Ж амбылдыч 2-томдыгын, Суйнбайдыц б1р томдыгын толыцтырып цайта шыгарамын деп журген!н бшем!н. УЛЫЛЫЦ/ЯЫ улмд;я!яу /);7СЛМ, СЛ лсур^/ябс, ХЯ7МЦ .Ж'яг)мя()я ЙОЛ}'6/ Сум/ябяЙ ^С^ерАЯД/м^/ ЯС^Л^ИЯЯ!Ы, нсу4ся:яня, б ф б с -б ф цялябя .ж оц Дул г)я ойляяя/ямя мосслс амес яс? Жыл басындагы \"Цазац эд еб и ел \" г а з е т к и б1р саны нда Улы д а л а цозгалысыныц бастамасымен Суй!нбай ацынга ескертк!ш ашу жайы сез болды гой. Оны облыстыц \"Жет1су\" газет! цолдап, б!раз депутаттарымыз боп, белг!л! ацын агамыз Туманбай М олдагалиев, тагы басцалары цол цойган т!лек б!лд!р1'лд! ем е с пе? Межмше, азам аттар бул !ске цолдау керсетер. <9/?ЫМе, ГЯ/б ЫЦО/^'ЯЯбЯ Суй/яйям ЯЯ!ЫЯ^Я^Ы ОблЫСЯЖЬ^Ц </<МЛО/7.МЙЯМЯ, ^л.мяяа</бя Сумя<бям меджеб/, Сум/ябям бя^ ы лы бя/?. .^'зсмг)я( осы яя:ял^я// тмсдс^мслс/?/^мсн бям л яяь;см бяр ^ия? Ж м л б м ^ б /р обс^и/ д^езс/(/н /)<?гяублмдя.ммзг)я Сум/ябям куя/ яя:яя, оябя яцмя лсямлм я;у/м/ .я)ебм - иобс//м я/я/)яля/; оя;д/зс<? цялям боля/? сб/? Оте орынды ллек, мен буган цуанбасам ренж!месп!н, оны цолдаушы, демеуш! Ж1пттер табылып жатса гой ш1рк!н! Суй!нбай куын белгшеуд! ацылдасцан абзал. Талдыцоргандагы Суй!нбай атындагы облыстыц фи- лормония мен Суй1нбай музей! ужымы тыгыз байланыста деп есептейм!н. Суй!нбай атындагы облыстыц филормония ужымымен, олар Талды- цорганга кешпей турганда Алматыныц ез!нде-ац байланые басталган, филормонияныч бурынгы директоры, халыц е р л а, композитор Алтынбек Ц оразбаев ужым мушелер1мен б!рге Суй!нбай музей!Н!^ аш ылуына б!р жыл толган мерекел! - салтанатына цатысцан. Сый-сияпатын керсеткен. Содан бер! творчестволыц байланысымыз узшген жоц. Музейге фи- лормонияныц У.Айнацулова, О.Айниязова, Е.Рза сынды енер жул- дыздары жи! кел!п турады. Сол сияцты Алматыдагы Суй!нбай атындагы мектеп тулектер! де экскурсиялыц сапармен кел!п-кет!п жатады. 307

Нагашыбек Цапалбекулы Суйж бай ем1р1 мен шыгармашылыгына арнап ол мектепте эдеби кештердн еткен! де ес1М!зде. Суй/нбай Ар^мз-А^зяА^я ор/аяА йм<///. А^мр^мз а^айынбар Суйскс/(б/ АО/мср.мс.усйб;', олс/(-.жмрлярыа а/^мз ай/мми о/имрабм. А^ыр^ыз- с/ман^а бары/;, (7уасАС;( жу/мем жерлсрб/ ара^за/!, зср/н/ису журлзу жа<?м А;йлйй? Мына А латауды ц М айтебе, Суыцтебе сш ем д ер 1н ассац ы з цыргыз агайындарга барасы з. Бурындар К!Ш1 Кем1нде болганымыз бар. Р ас цыргыздар д а Суй1нбай е а м 1н ерекш е к,урметтейд1. Суй!нбай аттас б 1р Ж1птпен танысцаным д а е а м д е . Одейш еп зерттеу жумысын жург1зуге бек1Н!п, цыргыз ел1н аралады м дей алмаймын. Улттыц академ иясы нда болган емен. Себеб!, к,улк,ымыздыцжоцтыгында ем ес, м эселе царажат жогына т!релет1нд1пн жасыргым жок,. ^ 0Л ЯМ (Й А ;Я!Й < ?Ы УМуЗСЙ Ж ОСМ Й/7ЛЯ/76ЛМ СМ /Н Я /(М С /М Ы р М /! АС/МСС///3? Жыл басында цабылданган жумыс жоспарларымыз ез мумк1нд1пм1зге орай царастырылган. Соныц ец н еп зп а уст1М13деп 2009 жылы Суй1нбай музей!не кеп царжы бел1Н1П, жендеу жумыстары журпзелн'1. Эс1ресе, !шк1б езен д 1ру жумысын цайта жасамацшымыз. Ж ендеу жумысын толыц аяцталган соц, Суй1нбайды цем1р1мен шыгармашылыгына арнап, гылыми конференция етк1зсекдейм!з. Суй/мбай адр!н /я_у^ан, осАся <?ажаи /^ай/иаламбас олса-жмрлярмя берген А;асмс/н/я/ бул о/у/р /мйлйй а;а.уа/<//<о;яру)ыбсс/^/а /мсрбса, /мубмр^а// кмел/ ИСАС/АМосслса, осы Ааря/^</са;яА; яумлымбя ^Й//ЯДГЙЛМА;ЯА^/нбарМдбб/<?алм Сяриес, 6)мфзяА; Аяр^ябя^^, яА/^а-.жяз^муылыр Ссйбядг,мс/я Ас/^щулоя, Оснянхям ^'боАфок, ^/<;ярбсА ^/уйсс//бнсб;, А/уд:яумс/ижян Ежскбасс, Ж.а</бсА А*ор/бозой, а/мял;/мм о/ям/ Др.жа/; Аосбар.мя^ой ж онс /яа<?ь/ бясА;я ба /малаа/ня:ар бунмс<*с ксл^см. А;, бу^/н^/ сол аумлбя^ь/ Суй/нбяй бос/мур/// жа,^'асм<А;/^'мЯ)/ляр бар ма/* Эбсбм-.мобсна ахуал А;а.;ай оз/? С уй1нбай аты ндагы м ек теб 1м 1з д е г 1 оцуш ы лар а р а сы н д а не б 1р дарынды, э а р е с е елец ге цумар жастар баршылыц. \"Гул ескен жерге, гул еседГ дейлн дана халцымыз цашанда к,алт айтпаган гой. \"Энер жолы - ауыр жол\" д ей л н д е осы халыц. Суй1нбай атындагы орта мектепте, аудандык, \"Онер\" мектеб1Н1ц филиалы \"Эн терме\" сыныбы жумыс 1стеуде. Оныц мугал!м!, термеш! Ж анат С агы м баев деген 1Н1М13. Сыныптагы Рахымбай Данияр, Назерке Д айы рбаева (Суй1нбайдыц лкелей урпагы), Ерюн Фариза, Асанцул Нурбол, Исахан Меди, Цабыл Арнат, Бэри Ринат деген талапкерд 1ц аяк, алы сы цуантады. Аудандыц \"Онер\" мектеб!Н1ц директоры Ермекбаева Ж анар Э м 1рбек- 308

Атадан - цасиет, бабадан - есиет цызы да ерекше ыцылас танытып, ацын ата дэстур^н жалгастырушылар- дыц цатары есу!н цадагалап келед!. Оцушылар Суй1нбайдыц ел еи д ер 1нен эдеби композициялыц багдар- м алар етк13)п журген1н!ц куэам13. О ларды ц 1Ш!нде ацын елецдер!н жатца айтаты ндары д а баршылыц. Б1р) - С уйнбай, ек1нш1а - К,атаган болып айтысцаны, жэй гана айтып цоймай ек тн д ел п , арцаланып, образга К1р1п, цызыга, цумарлана айтцандарын кер!п, бш 1п жургенд1ктен, Суй1нбай атасы на ез елецдер!н арнап талпыныс жасап жургендер де кеп. Олар аудандыц газет б еттер 1нде д е керш т жур. Мектеп ужымы мен музей цызметкерлер!, езара байланыста жумыс 1степ, жас таланттарды цалыптастыруга унем! ден цойып келед!. Бола- шацта д а бул 1Сжалгасын табады. Музей жанындагы эдеби ет уй!рмес1Н1и, мушес! болган Суйжбай ацын урпацтары Нурым Айтжанов, Бекзат О м арбаев, Дана Б уб еевалар цаз1р жогаргы оцу оры ндары нда оцып жур. Б13 бурыннан цалыптасцандай 1-ц ы ркуй ек- Б<Л1Мкун1, Суй!нбай музей ужымы оц уш ы ларга теп н ц ы зм ет кер сетед !. Ацынныц е м 1р 1 мен творчествосы жайында айтып, сынып сабацтарын етюзуге цатысады. Оцушылар ез тарапынан Суй!нбай жырларын жатца айтады. Жыл ба- сы нда аудандыц ЭК1МШ1Л1КТ1Ч бастам асы м ен Суй1нбай атындагы орта мектеп ужымы мен музей цызметкерлер) ауданда туратын ацы н- жазушылармен, сазгерлермен кездесуге цатысты. Кездесу соцынан оцушылар дайындаган' Суй1нбай мен Цатаганныц\" айтысын тамашаладыц. Жилбясдгян /(уряммсо^ - сс^/з ^ р л м , сырлы /мя./я/</н б<зр^м/з 0МС7М73. С?3 к сзж бс ЯМАЯЫСА^! А<Я/ИМСЫИ, ЯубЯЙ, О0ЛМСУИЯ ММ'/(/.М/<ЯЗ ЯАИЯММЯ, яй/мыскйрл/л/(/з0см ?няммл<)м71мз. ^язси:/мс узял; ж м л б я р /с;яея, б<м:/мщ/з. С/з ф яш я/я^^, каммйзм/мор, я/^;/;, яр озям к... ом србщ б/р я з сялясьн^бя /<;я/яяр с/м/н кслсс/з. Е н б/ о^р,мя//бярм/^мз оз//(/з лсямлм й л л с; кслсб/. Мен ж/рм/'н балась/ боп С/й/нбайбь//^ Д т а н ь щ музей /с/н мойнь/ма алдым. Газбь/рбьщ е р зе т а р т /^ а н сь/йь/ ма екен, Д/^ынны^ а м а н а т т ь / уль/нбаймь/н. Ел т е к т /, ерлер мь/^ть/ е^ бермезен, Келбене^ ал а куйь/н се ззе ермезен. Д/( пей/л, аб ал жур/'с, албь/мба асу 9з/м бе би/ктерм/н ерлерменен. Мен1ц шыццан \"тебелер!мн!ц\" б эр 1нде е з 1ч айтып тургандайсыц, кеп енерд)ц басын шалганым ез!мшшд!к ем ес, ем^рд!, енерд! цулай суйген- 309

Нагашыбек Цапалбекулы д тю м н ен немесе ез мумюндюмд! б!лд!рпм келгенд!пнен болар деп ойлаймын. Адам, жас кез!нде албырт болады. Б ерн е улгергю келед!. Болмаса бала кезде атын да, затын да еслп бшмеген, дуниедеп жан-жацты дарын и еа Леонар-до-Винчи сияцты болайын деген мен жок,. Алатаудыц шыцы- на царап, Суыцтебеге суцтана жур1п ерж еткеым б1р ез!ме аян. Оцып диплом алган, жогаргы б т!м д 1журналист, драм а арти а - деген ею мамандыц иес!М!н. /<;яряя ул осег)/'\" с/з^)ф о/ябясм/(мз ане^л/ и/я/^;/;я/у ^4/ия^ы ел-ж ур/иьж я /ИЯНЫЛЫН бяляляры;фн бяр. О/ИЯН - ОИ!0ЯСЬ!НЯН бясАиялж)ы. ^лпы с/яы // яс/^ярынян яс^ян ел я^ясм реям'н<)е о м бя сы ^ З()м /иянмс/имрыи, 03//(/3()ф К0КеЙ//(Й()е ой-усынысм/^ыз болея //ЯАИеЙ яй/имн болям/я^мя^ы м/м^я^ям/ылмА; л/ял;ся/яы^мз к;янг)яй? Цырыц жыл бурын цосылган цосагым Ацжолтай жогары б!Л!мд!, эконо­ мист. Ол екеум13 уш ул, ек! цыз тэрбиелед!к, бер! д е жогары бт!мд) мамандар. Жет! немерем бар. Балаларымды жан-жацты жетшген, ез!не- ез! сен!мд! болаты ндай ет!п тэрбиелеуд! мацеат санагандыцтан да оларды енерге, спортца берд!к, оцыттыц. Улкен балам Данияр кеаби музыкант. Осы улымныц арцасында ендер!М ец д ел 1п, кепшш1кт!Ц ипл!пне айналуда. Эз! д е кеп ен дер шыгарды. Еюнш! улым Мадияр ерюн курес маманы. Ол Цазацстанныц 20-дурк1н, сондай-ац Азияныц чемпионы. Турасын айтцанда Цазацстанныц ен уранын айтцызып, туын кетерген улкен спортшылардыц б!р1. Цаз!р шеюрт тербиелеп жур. Цазацта \"таудай талап бергенш е, бармацтай бац бер\" деген сез бар. Бул ерине ен ер мен спорт жолында жургендер уш!н ай- ты лса керек. Бац деген!М!з, байлыц деген!М13, алган Т э у е л а зд 1пм!з ерюн ел атанганымыз. Тагы б!р айтатын жайт, мен сияцты цолына цалам мен домбыраны цатар устаган азам аттар аз ба. Эрине баршылыц. Б1рац Суй!нбай атаныц музей!н ашып, оган ие болып, лзпжн устау бацытына ез!рге мен гана цол жетюзген шыгармын. Ендеше, Суй!нбай атамныц музей!н устап отырганым уш!н, Тэуелс13 Цазацстан деген ел д е ем1р сурге- н!м уш!Н, сол елд!ц азам аты екенд!пм мацтанышымды тудырады, будан артыц мен уш н абырой, атац-дацц та жоц. Кез1нде б!р агамыз \"Сен, Суыцтебе, Майтебе, Цастек, Узынагаш дей бермей, ендернд! Алатауга, Алматыга да арнап, ерюцд! кецейтсецш!\" деген! бар. Сондай улкендердн ац ы л-кецеа мен! улкен тацырыптарга эа р е с е , патриоттыц рухтагы жер, Отан, батырлар туралы жаца ойларга итер- мелед!. Буган д а тэубе! Ел!М!з егеменд<к алган соцгы ж ерде ж!гер!М!3 310

Атадан - цасиет, бабадан - есиет тасыды. Мен е з 1м д1, ез е л 1мжц, ж ер1мн1ц патриотымын деп есеп тей м 1н. Сол уш!н е м 1р суру д е керек. А дамдар б 1р - б 1р1не тшеуцор, ад ал болса екен д ей м 1н. Соцгы кезде Ж амбыл мен Бурым апамыз жайлы \"Арман гашыц\", оган цоса \"Аццужузген\", \"К,алцам-ау саган...\" деген тэр1зд 16 -7 эн жаздым. Маган Суй1нбайдай д а р а тулганы^ е а м 1зор жауапкерш!Л1к жуктей- Т1Н1Нд е умытпауым цажет. Сол себепт! д е 1зд ен 1спен ецбек етуге умтыла берем. У лы лар улыцтана беред!. 2015 жылы Суй1нбай Аронулыныч 2 0 0 - жылдыгы тойланар кезде мен мундалап тургандай. Оган ез тарапы- мыздан цомацты улес к,осу б э р 1М!зд1ц ортак, м!ндет1м13. Бэрекелб/7 Э^з/ме^/ззе р а х м е т / Е^без/^/з жем/'ст/ бола берс/н/

ЭЛЕМ КЕЛ1П БАС ИН Н Ж амбы л мураж айы ны н директоры Мэулен Кожашевпен сухбат с/зб/ Ж.7АС/; урия^ы екен/м жя/<см 0/лс^/з. С/з Жяжймл мцсй;/; йяс^яр^ялм цянн/я лсыл болбы? ^4л^ям б;лмп?(;з не? Мен 1974 жылы Эл - Фараби атындагы Цазац Улттыц университет1н1ц тарих факультет!н б тр ген н е н кей!н, атамныц муражайына ага гылыми цызметкер болып цызметке келд1м. 1977 жылдыц цараш а айынан б е р 1 отыз ею жыл осы муражайдагы шагын ужымды басцарып журген1мн1Ц 631 мен уш1н улкен бацыт. Жял^ыл ям:ятнызбяи жяря^яи ур/!як;/яярм жяйлм елб;'?( келеб/. Жятм^мл яи:я^/ызбмц &<лялярь;, урпял;я:ярм леяйлы яй/яыя берсс/(/з? Ж амбыл атамыз жуз жыл гумырында уш рет уйленген. Улкен апамыз Момыннан: Цожаш, Цожамберд!, Цожац, Кунтэй атты уш ул, б!р цызы болган. Мен Цожаш атамныц н е м е р е а м 1н. Еюнил анамызТалцайраттан: Тоццулы, Аццулы, Ацбала атты ею ул, б 1р цыз болган. Ушжил анам ы з Цанымжаннан: Алгадай, Шыныбай, 1зт!леу, Тезекбай атты тертул болган. Цаз1рп кезде осы атал ар мен ап алардан тараган урпацтардыц саны жузден асып жыгылады. Ж амбылдыц ез отбасынан ацындыц ен ер жолын цуган урпацтарына келер болсац, ец алдымен меыи атам Цожашты айтцан жен. Цожаш атам, Ж амбыл атаныц алгашцы эйел! Момын Орынбет цызынан туган (1889 жылы)ортаншы баласы. Ертеректе, 1932 жылы ашаршылыц жылдары цайтыс болган. Еюнш! б1р ацын урпагы Тоццулыулы Э л 1мцул Ж амбы лов Цазацстан- ныц халыц ацыны, Цазацстанныц ецбек С ергеи мэдениет цызметкер!, \"Цурмет белпа\" ордеы ы ц иегер). Э л 1м ц ул-Ж ам бы лд ы ч н ем е р еа. Ол 1927 жылы Цоман деген !Н1С!Н1Ц баласы Тоццулыдан туган. 1930 жылы экеа, артынан ш еш еа Айшагул цайтыс болган. Бес жасынан тэтес!Н!ц (Жамбыл атамызды балалары , туган-туыстары, ауылдастары осылай атаган) л зеа н е отырып, домбыра уйренген. Мектепте оцып журген кундер1нен бастап, ол Ж амбыл ата жырларын жаттап, дом бы рам ен айтады . А расында ез! де елец цурастырып, мектеп сахнасында тацпацтай айтып, к!Ш1-пр!м шшдехана, той-ж иы ндарда ауыл ацындарымен айтысып журед!. Ол буг!нде жыршылыц кем ел1не келген айтыскер ацын. Оныц Э ам хан Цосбасаров, Манап Кекенов, Надежда Лушникова, Кепбай Омаров тагы да б!рцатар ез! тустас ацындармен айтыстары ел жадында. Отыз жылдан астам 312

Атадан - касиет, бабадан - есиет аудан ды ц автоклуб м ец гер у и л а болы п 1стеген Э л 1мцул ага ц аз1р зейнеткер. улм ям:я-йябясм ж яй л ы я?яряя;ым ям/нын Жамбыл атамыздыц ата-бабалары жайлы сез еткенде, ацын атамыз- дыц кез1л р 1кез1нде е з 1мен узак; ец п м е л е с 1п, сухбаттас болган жазушы С апаргали Бегалинн1ц - \"Ж амбылдыц е м 1рбаяндыц хикаяттары\" деген ец беп не суйенген дурыс. Романды оцып отырганда, д еректерд 1ц кепшь Л1пн Ж амбы л атамны ч е з 1бергендю аныц байцалады . Осы дерект! ро- манга суйенсек, Ж амбылдыц аргы теп улы жуз 1Ш1нде Шапырашты болып аталады . Ш апыраштыдан уш б ал а туады: Малдыстыц, Ж ел д 1ыстыц, Цалдыстыц. Малдыстыцтан - Екей, Е м т, Есцожа. Ж елдыстыцтан - Айцым. К,алдыстыцтан - А сыл, Ш ыбыл. Е кейден - Ж э р 1м бет, БеЙ1мбет. Ж эр 1м беттен - Ацтебет, Б ер д 1С, Элти, К,осай, Баянай. Б е р д 1стен - Отегул, Этеп, Солагай, К,ад1ршек, Текешек. Э т е п т е н -Т а ц а т а р , Сопац. Сопацтан-Сед!бек. Сед1бектен-Алтыбай,Жет1бай, Ырысбай, Толыбай, Ыстыбай, Цартабай. Ыстыбайдан - Цазыбай, Жапа, Ж адыра, Мейке. Ж а п а д а н -Т э й т 1, Ж амбыл, К,оман. М1не, цысцаша цайырганда он б!р1нш1 атасы на деЙ1нп д ерек осы лай дейд!. Жятмбьм .жербс? Ж амбы л атам ы зды ц е к е -ш е ш е л е р 1Н1ч б е й т ез! е м 1р сурген, цаз1р муражайы турган Жамбыл атындагы (1938 жылдан бер1) ауыл мацындагы цорымда. Жалпы осы жерде ез атасы Ыстыбай бабамыздан берп ат а - баба, ан а-ап ал ар ы м ы з жерленген. Одан ертеректе ем1р сурген а т а - баб алары м ы з ез е л 1Шапырашты тайпасыныц оныч 1Ш1не берп атасы Екей руыныц зам ан агымына царай кеш1п-цонып журген. 0^туст1кте Ш ы м кент, ш ы гы сы н д а А л т ы н е м е л г е д е й 1нг) у л а н г а й ы р ц азац даласындагы есю цорымдарда болуы керек. Атамыздыц 150 мерейтойы царсацында Ыстыбай бабадан тарайтын урпацтардыц жатцан ж ер1не ескертк1ш орнатылды, цорым цоршалды. Бул 1ске Серж Эбженулы Умбетов мы рза уйтцы болды. с м ^ясм/?()м )'^як )/сяся^я/; ф еном ен ^ярмн. Ол .жяммм)я зср/я/ису ж яй л ы ямя:ын Алгаш рет Жекецн1ц е л е ^ е р ! баспа белнде 1925 жылы жарыц керген. Таш кент ц ал асы н да шыгатын \"Терме\" ж урналы нда (а р аб э р п 1мен басылган) фольклорист галым Шамгали Сарыбаевтыц атамыз жайлы цысцаша маглуматы мен терт елец! басылган. 313

Нагашыбек Цапалбекулы Сэкен Сейфуллин 1931 жылы Апматыда \"Казац эд еб и ел н 1ц нусцасы\" атты жинац цурастырып шыгарды. Мунда да Жэкец туралы цысца маглу- мат бар. Ол келеа жылы \"Казац эдебиелнде\" Жамбылдыц Цулмамбетпен айтысын жариялады. Ш ыгармалары жеке ютап болып туцгыш рет 1937 жылы Мухаметжан Каратаевтыц алгы се з1мен \"Элецжырлары\" деген атпен басылды. Келес! жылы \"Стихи и песни\", \"Путешествие на Кавказ\" деген атпен Мэскеуден орыс т 1Л1нде шыцты. Алдыцгысы Алматыда жарыц керген шыгармалары- ныц аудармасы болса, соцгысы Кавказ сапарынан туган тыц елецдер!. Алгашцы тацдамалы жинагы 1938 жылы Жацан Сыздыцовтыц цурастыруымен \"Жамбыл\" деген атпен жарык, кередк Осыдан бастап Жэкецыц елец жинацтары сол кездеп барлыц одацтас республикалар- дагы улт тш д ер н д е жарыц керд!. Будан тыс шет е л д е р д 1ц 55 м ем ле- кет1нде жарыц керген. Атап айтсац агылшын, француз, испан, немю, унд!, цытай сияцты дуние жуз1 халыцтарыныц басым кепш)Л1п сейлейлн тшдерге аударылган. Оз Республикамызда жыл сайынгы шыгып жатцан 1р т 1-усацты ютаптарын былай цойганда, тац дам алы толыцжинацтары 1940, 1946, 1955, 1959, 1982 жэне 1996 жылдары мыцдаган данамен басылып шыцты. 1996 жылы тойланган 150жылдыц мерейтойы кез1нде шыццан ютаптардыц саны он жет! болды. Жалпы атамыз жайлы жазылган ецбектерд]ц библиографиялыц керсетк1Ш1Н1Ц ез1 жеке б1р том болып, 1986 жылы \"Цазацстан\" баспасынан басылып шыццан болатын. Жй.моы.7 лсырляры .жяйлм /ия^ылы^интмол бяй^муря. осы ^мурянмц зержжслу/ лсяйлы ян/ямл бсрсс^й? Бул ретте алдымен Мухтар Эуезов, Сэбит Муцанов, Эбдш да Тэж!баев, Есмагамбет Ы смайылов, Сапаргали Б егалиндерд1ц е а м д е р 1 аталуы орынды. Жазушы галымдар царт ацынмен 30-жылдардыц орта тусынан жацын ар а л а с а бастады да, 40-ж ы лдары оныц е м 1р1мен твор- чествосы туралы гылыми зерттеулер журпз!п, нацты-нацты гылыми байламдар айтады. Мухтар Эуезов 1938 жылы \"Жамбыл жэне халыц ацындары\" деген кец тынысты, ойлы да терец мацаласын жариялаган. М. Эуезов осы жэне кейы рек жазган \"Халыцтыц гасырлыц жыры\" (1945), \"Жамбылдыцайтыстагы енер)\" (1948) жэне жалпы ауыз эдебиет!, оныц 1Ш1нде ацындыц суырып салм алы ц енер, айты с туралы жазган ецбек- тер 1нде Ж амбы лдыц е з 1нд1к б!Т1М1н, ерекш ел 1пн ашуга куш салды . 1946 жылы Ж амбы лдыц академиялы ц б1р томдыц ш ыгармалары жинагына алгы сез жазган Сэбит Муцанов ацынмен б]рге журген кезде- р1нде байцаган, туйген жайларын б1р жацты естел!к р ел н де айтып, оныц творчествосы туралы гылыми непзделген тужырымдар жасайды. 314

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ж амбыл шыгармаларыныц цашан, цалай хатца тускен!, жинацтарыныц цалай цурастырылып, е м 1рбаяндыц м атери ал д ары цалай жинасты- рылганынан бастап ацындыц жолыныц басталуы, ацындыц ортасы (устазы, замандастары) шыгармаларыныц жанры, тацырыбы, керкемдю елеуметлкортасымен байланыстырыла царалган багалы ецбек. Цазац зерттеушшер! арасында Жамбыл творчествосын танытуга бел- сене атсалысцандарды ц б!р1- Цазац гылым академиясыныц корреспон- дент-мушес! Есмагамбет Ысмайылов болды. Есмагамбет Ысмайылов едебиет тарихымен цатар, фольклорды зерттеуге елеул! улес цосцан галым болган. Кеп жылдыц зерттеулер! н е п зн д е \"Ацындар\" (1956) монографиясы жазылды. Монографияныцтем!рцазыгы болып Жамбыл алынган. Онда ацынныц е м 1рбаяны на цатысты м ел 1меттер, ацындыц жолыныц цалыптасып, дамуы, фольклорлыц дестурды сацтап, жаца деу!рде жаца сатыга кетерю, дамытушы болганы тутастыцта царалган. Ж огарыда жеке б ел 1п керсеткен агаларымыздан басца Ж амбылтану гылымына ерекше ецбек с}ц1рген галым-жазуш ылардыц цатарына Еабит М ус1р еп о в , М ухам етж ан Ц а р а т а е в , Э б д т д а Т э ж 1б а е в , М ус1Л1м Б азар б аев, Султангали С ады рбаев, Сер!к Ц ирабаев, М ырзатай Ж олдасбеков, Нысанбек Терецулов сияцты галым агаларымыздыц Ж амбылтану гылымына цосцан улестер! ерекше. Осы агаларымыздыц цатарынан мен ец алдымен Эл Фараби атындагы Цазац Улттыц университет!н!ц профессоры, филология гылымыныц докторы - Султангали С адырбаевты ерекш е айтар ед!м. Эйткен; С ултекецн1ц Ж амбыл атам ы зды ц е з 1П1р тутцан Суй1нбай мен Ж амбыл аталары м ы зды ц ем!р1мен творчествосын зерттеуде, жинауда жене ютап ел п бастырып, елге танытудагы ец беп ел ш еу аз. Ж амбыл атам ы зды ц соцгы 1982, 1996 жылдыры жарыц керген ею томдыцтацдамалы шыгармаларжинагыныцжалпы редакциясын С. С ад ы рб аев агамызды ц басцарганын айтсац та жетк1Л)кт1. ЖуЗСЙ ЖЯМММЯ МЯ^УИЫ КОМССК. МуЧСМ СЙЛМН()Ы осы? 1938 жылы Ж екецн!ц ш ы гарм аш ы лы ц е ц б е г 1Н1ц 75 жы лды гы тойланды. Осы мерейтойга байланысты атамызга он ею белмел! тургын уй пайдалануга б е р 1лд!. Ацын е м 1рден еткен соц е з 1 турган осы уй, Цазацстан уюмелыц шеш1м1мен 1946 жылдыц 8 ш ш деанде Ж амбылдыц эдеби-ескертюш муражайы болып ашылды. Сол куннен бастап, муражай ацынныц ем!р1мен творчествосын насихаттайтын улкен гылыми орталыц болып халыцца цызмет керсет!п келед!. 315

Нагашыбек Цапалбекулы Емб; осм музсмг)//; л;ямм/я зялы бяр, э^сяоня7н/мяр<?я нслср л;йммл^ян? О с м )К О /<///бс АС/(//<С/< ЦЯ^М/НМН ЯМ/МММ М уражайда он ею б ел м е бар. Бул б ел м ел е р д 1ч эрцайсысы ацын ем!р!Н1Цкезен-кезец!нен маглумат беред!. Ондагы жэд!герлер Ж экецн1н, е м 1рге келген1нен бастап, е м 1рден еткенге дей!нп жуз жылдыц е м 1р тарихын баяндайты н шеж1ре деуге болады . Муражай экспозициясы соцгы жиырма жылда 1р1-!р 1ею рет ж ацартудан етт1. (1983,1996 ж.ж.) Бул жацарту кез!нде муражай цызметкерлер!Н1ц куш1мен соцгы жылдары ацынныц ем!р!не цатысты табылган ж эд1герлер цойылды. Ж эд 1герлер туратын серел ер цаз1рп талапца сай жацартылды. Ацынныц 150 жылдыц м ерей тойы ц арсац ы н да К,азацстан ук1мет!Н1И ш еш!м1мен бурынгы муражай уй!не цосымш а улкен мэж!Л1С залы салы нды . Бул за л д а ацынныч кез! л р 1кез1нде туарш ген дерект! ф и льм д ер керсетт!п, даусы жазылган ун тасп алар ойнатылады. Жэкец цазац даласыныц жыршысы, ацызга айналган жыр алыбы болды. О н ы ц д ан ал ы ц сезт естууш 1н мунда ацындар, жазушылар, цогам жэне мемлекет цайраткерлер!, жумысшылыр мен колхозшылар, студент- тер мен мектеп оцушылары, ел1М13ге аты шыццан эртурл! мамандыц ие- л е р 1келелн. Улы ацын осында отырып халац поэзиясыныц 1нжу-маржа- нын жырлайтын. Ж амбыл туындыларыныц классикалыц улплер! болып саналаты н еч узд!К ш ы гармалары цазац э д е б и е л ж ц алтын цорына цосылды. Ацын уЙ1не саяхатымыз Ж экецн1ч кез! л р 1кез1ндепдей куйде жабдыц- талган (барлыц уй жи)1аздары атам ы зды ц Т1р1кез1нде алынган) б елм е- лерд! керуден б асталады . Бул б ел м ел е р юре берютен бастап, уйд1ц сол цанатын алып жатцан алты белмеж цамтиды. Дуь/з /й ае /ф е берзенбе-а/(.* Сия сауь/т, л;аламсь/з ой козаааан бомбь/ра, Д эп тер , м'тап. %аеазсь/з сез ^озааеая бомбь/ра,- деген Ж экецн1ц эл ей жолдары кезге оттай басы лады . УЙД!Ц ортасы нда ас 1ш елн белм е. Ацынныц т!р! кез1нде осы дастархан басы нда М. Э уезов, С. Муцанов, г. М уарепов, Б. Момышулы, М. Габдуллин, К. Байсеш това, Д. Нурпейюова сияцты е л!М 13ге таны мал м эдениет, эдеби ет, цогам цай- раткерлер1мен б)рге сол кезде Цазацстанды басцарып отырган мемлекет басш ы лары ж эне ацын таланты на б ас июил езге д е юсшер болып, улы ацынмен тш деап, эцпмелескен. К,абыргада \"Жамбыл колхозшылар арасы нда\" (авт. Риттих) картинасы. Ж алпы муражайдагы суреттерд1Ц басым кепш1Л1п атамы зды ц кез1 Т!р1 кез!нде, ез1не авторлары сыйга б ер­ ген цылцалам шеберлер!Н1ц туындылары. Б 1разы алгаш муражай ашы- ларда, муражай дирекциясыныц усыныс-тшепне байланысты арнайы жазылган. 316

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Уйдн сол жац цанатында, бурыштагы белм еде ацынныц жумыс бел- м еа. Бул жупыны гана белме, стол, кресло, радиоцабылдагыш, орыс, цазац э д е б и ел классиктер!Н!цАбай, Лермонтов, Пушкин, Шевченконыц портреттер!, сол кездеп шыццан К1таптар жиналган шагын ютапхана, телефон, царсы цабыргада Цазацстан уюмел сыйга берген Амангелд! Иманов пен сарбаздары бейнеленген улкен юлем. Жумыс кабинелне жапсарлас терезелер! тер!скейге цараган белме ацынныц уйыцтайтын б елм еа. Бул белм е Ж экец дуниеден цайтцан сэт- тен еш б 1р езгермеген. Царсы бетте ацын жататын ац болыскей тесек, тесек услнде ем!р сер!п - домбыра. Бурышта эртурл! цымбат агаштан циып жасалган ш ифонер. Ею те р е зе аралы гы нда алды н да кундел)кл турмысца керект! заттар цойылган айна тур. К1ре бер!степ диван жанында таягы, м э а а , галошы сияцты пайдаланган заттары. Одан кей!нп белм е, ацынга эдей! келген цонацтары демалатын жатын белм еа. Бул белмеде тесек, ашпалы айна, к!таптар жиналган шкаф сияцты цажетл заттардан бетен артыц зат жоц. Ескертюш белмен!ц б 1р1- дэр!гер!Н!ц б е л м е а . Атамыз царт адам болгандыцтан Цазацстан уюмелн!ц арнайы шеш!м!мен денсаулыгын цадагалап отыру уш1Н дэр!гер тагайы ндалганы белпл!. Бул б ел м ед е дэр!гер пайдаланатын жабдыцтар, цабыргада алгаш дэр!гер1 болган Рахы мбай Досымбеков агамы збен тускен ата сурел шул! тур. Цалган б ел м ел е р д е жуз жасаган ацынныц ем1р! мен творчествосын баяндайтын экпозиция - улы ацынныц ем!р шеж!реа. \"Балалыц ж эне жастыц шац\" деген экспозиция атамы зды ц а т а - бабаларыныц (он атасына деЙ1нп) лз!М!Н керсетет!н тацтадан басталады. Осы белм еде сонымен б!рге атамыз ем!рге келген кезд! бейнелеген тари- хи ф отолар жэне алгаш домбыра устап жанынан ел ец шыгара бастаган шагын керсетет!н картина Ш1нген. Цазац суретш ш ер1Н1Ц классип Э. Цастеевт1ц жасаган Суйшбай бабамыздыц портрет! д е осы залда. (Цаз!рп кезде ел!М!зде кец таралы п кеткен Суй1нбай ацынныц б е й н е а осы тупнусцадан алынган). \"Ацындардыц алтын д!цгеп\" аталган Суй1нбай ацыннан Ж экецыц бата алуын бейнелеген картина да осы белмеде. Агытылган эн-ж ы р. Д ала п ер н ел ер н е Т1Л бпкен. Ацындардыц ел ец сезбен ернек салган айтысы! Бул айтыстыц ец улкен тереш!С! халыцтыц е з 1. Халыц эпосын, цазац даласы ндагы букш ем1р оцигаларын юм жацсы бшсе, бупнп ем!р оцигаларына юм цолма-цол ацындыц шеберл!кпен теп­ л е ун цоса бшсе, сол жец!мпаз аталмац. Ж экец шыгыстыц фольклорлыц бай м эдениелн ез бойына тацгажайып таланттылыцпен дары та бшд!. Оныц эу ел де айтыспенен атагы шыццан. Цазац даласыныц цас билеуш ш ерне царсы айтцан уытты, отты елецдер! ацынды халыцтыц ой-арманын айтушы жаршыга айналды. 317

Нагашыбек Цапалбекулы \"Жамбыл - айтыскер ацын\" деген экспозицияда Цулмамбетпен, Досмагамбетпен айтыстарын б ейнелейт1н картиналарж эне 1913 жылы ацы ндар арасы нда тускен дерект! ф отосы !Л!нген. Цазац халцы элем деп ец ацынжанды халыцтардыц б1р1, цазац жер!нде е л е ц -е н е р кун сайын туындап, кектемп далан ы ц гулндей шешек атып жайнап турады деген П !ф д 1дуниежуз! халыцтары багзы зам ан дардан бер! ацы з гып айтып келед!. К ез-келген уйден л п л кедей деген уйд!ц е з 1нен кешпенд! журттыц аж ы рам ас сер!п - дом бы раны кез1кт1руге болады. Цос !шеклц эуезд! эуен!мен аш у-ы засы , цайгысы мен цуанышы эн болып айтылатын, жыр болып таралатын. Атамыздыц ез! узац ж ы лдар бойы пайдаланган (1936 жылга д е й 1н) домбыра да осы белмеде. \"Цазан тецкерю жэне Жамбыл творчествосы\" деген бел!мде Ж елсуда Кецесук!мет!н орнату жолында курескендерд1ц портреттер!, 1919 жылы мамыр-маусым айларында Алматыда алгаш етюзшген ацындар айтысы туралы материалдардыц фотокеш !рмелер!, сол айтыс етк!31лген уйд!ц сурет1; Жэкецн!ц алгаш баспа б ел н д е шыццан елецдер! мен осыган себепкер болган фольклорист галым Шамгали Сарыбаевтыц сурет! бар. Цазац енер! мен эдеби ел кемелдене тусл. 1934 жылы маусымда цазацтыц улттыц енер шеберлер!Н!ц туцгыш республикалыц слелнде, одан соц 1936 жылдыц сеу!р!нде ацы ндарды ц еюнш! с л е л н д е Ж амбыл зор табысца желп, алдыцгы орынга ие болды. Цазац енер!н!ц Мэскеудеп туцгыш онкунд!пне цатысу уш!н ацындыц енерд!ц ерен жуйр!ктер!Н!ц ез!нд1к !р!ктеу айтысына айналган еюнш! слетте ол сыршыл лиризмге толы \"Туган ел!м\" толгауын шыгарды. Б)рнеше куннен кей!н бул толгау \"Социалист^ Цазацстан\" газелнде басылды. Ал 1936 жылы мамырдыц ж е л а кун! П авел Кузнецовтыц аударм асы м ен ол \"Правда\" газелн д е жарыц керд!. Мескеу онкунд!кке цатысушылармен б!рге цазац даласыныц ацсацалын зор цошаметпен царсы алды. Осы 1936 жылгы еткен онкунд!кте царт ацын цолынан домбырасын тастаган жоц. Цолма -цол тепп шыгарган толгауларын жырлаумен болды. Онкунд!клц цорытындыларын жаза кел!п, \"Правда\" газет! 1936 жылгы 27 мамырда \"жецген халыцтыц енер!\" деген б ас м ац аласы н д а:\"... цазац халцы енер! шугыла боп жарцырап, мыц сан бояу шашцан от-ушцынга айналды\" деп жазды. Бул от-уш цы нны ц )Ш!нде Ж ам бы лды ц с а ф ал ты н дай таланты айырыцша цырымен жарц елп кер!нд1. Ацын халыц даналыгыныц елш еуаз цазынасы туралы жырлады. 26 м ам ы рда онкунд!к цорытындысында Ж амбыл Ецбек Цызыл Ту орден!мен наградталды. 1937 жылы ж елтоцсанда Мескеуге еюнш! баруы жене сол жацтан Тбилисиге, Шота Руставелид!цдуниеж уз!не белпл! \"Ж олбарыс тер!С!н жамылган батыр\" поэмасыныц 750 жылдыгын тойлауга цатысуы, 318

Атадан - цасиет, бабадан - есиет \"Кавказга саяхат\" деген ютабына юрген топ-топ елецдер!Н1ц жазылуына себеп болды. Ацынныц 1938 жылы К,азацССРЖогаргы Кецеан!цдепутаты болып сайлануы оныц халыц алды н да а ц 1рген ецбепн багалагандыц болып табылады. Мемлекет тарихында туцгыш рет парламент мэжш1С1 елецмен ашылып ед!. Онда ацын: Ж ер жуз/'н/71 абам ь/ - Н емерем бе, балам ба, Дцуабь/ то й б ь/ менбей боп, Оеап ба жо/{ куман/м, - деп цуанышты урпац туралы жырлады. Бул кундер! цазац халыц поэиясыныц ацсацалы е з1Н1ц творчестволыц ец беп ы ц 75 жылдыц мерейтойы царсацы нда турган е д 1. Ж экецн1ц творчестволыц цызмет)Н!ц 75 жылдыц м ер ек еан тойлау жен!ндеп экспозицияда е л д 1ц тупк1р-тупк1р1нен ж эне кептеген ш етел- дерден \"Халыц поэзиясыныц ацсацалды алыбына\" Ж1бершген телеграм- малар мен хаттардыц фоторепродукциялары, сондай-ац КСРОЖогаргы Кецес! Президумыныц ацынды Ленин орден!мен наградтаганы туралы 1938 жылгы 19 мамырдагы жарлыгы цойылган. \"Кецес керкем эдебиелн дамытудагы аса кернекл табыстары мен ж ет1ст1ктер! уш<н\" марапатталган 52 ацын-жазуш ыныц 1Ш1н де Ж ам бы л­ дыц \"Цурмет Белпс!\" орд ен 1мен наградталганы туралы 1939 жылгы 31 цацтардагы жарлыгыныц ф отокеш !рмес1де, 1941 жылдыц наурызында бершген Мемлекетлк сыйлыц лауреатыныц дипломы да осы экспози- цияда. Улы Отан согысы жылдарындагы Жамбыл творчествосына арналган экспозицияда цоршаудагы Ленинградта басылган \"Ленинградтыц ерен1м!\" деген плакаттыц ф отокенф м ес! басты оры ндарды ц б}р1н алады . Отан цоргаужолындагы урысдалаларынан ацынныц атына келген жауынгер- л е р д 1ц хаттары д а осы б е л 1мде. Ленинградтыцтардыц ацынга деген сый-цурмелн)ц белпс! релнде, цаланыц 250 жылдыц тойы кез!нде шыгарылган медальмен наградтал­ ганы белплк Бул м едаль да осында цойылган. Ацынныц улы Алгадай майданда жауга царсы шайцасты. Алгадай 1943 жылы ацпан айында Синелниково цаласыныц туб1нде болган цанды шайцаста ерлкпен цаза тапцан. Ж амбыл бул цазага цатты цайгырды. \"Алгадай туралы ой\" деген жоцтау жырын толгады. Алгадай аганыц сурел мен атамыздыц жоцтау жырыныц мэлнщ е осында цойылган. 1945 жылдыц 22 маусымында сагат тацгы 7 -д ен 55 минут еткенде халыц поэзиясы алыбыныц журеп тоцтады. Арнаулы экспозиция халыц- тыц Жамбылмен цоштасу сэлн эцпмелейд!. Ол гажайып елец-жырлары- мен, дастан-толгаулары м ен ез!не там аш а ескертюш орнатцан ед!. 319

Нагаш ыбек К,апалбекулы Ж амбыл атаныц бук1Л ел1М!з болып жуз жылдыц м ерекеан тойлауга Э3!рл1кжур1п жатцан кезде к,айтыс болды. Ол той 1946 жылдыц маусы- мында кец1нен аталып етл. Одан кей1нп жылдары: 1972 жылы ж эн е 1996 жылы етк131лген 125, 150 жылдыц мерейтойлары д а ел1М13Д1ц м едени-едеби ем 1р1ндеп елеул! ок,игаларды^ б1р1 болып тарихымызда цалды. Осы мерейтойлары кез!нде шыгарылган К1таптарды, т а р ту -тар ал гы уш!н ш ыгарылган кептеген затта р осы б е л 1мде, муражай экспозициясынан ез орындарын тапцан. /1.7 Улы ялр?ннм?( ^ (яезолсм / м/сУ Дул г)я ярдгмн:скя!уряяыу( Кесенес! туралы мына б 1р жайды айтпай кетуге болмайды. Ж экец ем 1рден етер д е е з 1есиет елп, суйепн а т а -б а б а л а р жатк,ан цаб1рстанга ем ес, ез; турган уйд1ц !ргеандеп ал м а багына жерлеуд! ам ан ат е т е д 1. Ак,ынныц осы ЭТ1Н1Ш! орындалып, суйеп жалпы цорымнан белек, ез! есиет еткен алм а багыныц ортасына жерленд!. М урдеан1ц басына, 1946 жылы ацынныц 100 жылдыц мерейтойыныц к,арсацында, улкен, биктю 18 метрл!к, ерекш е шыгыстык, архитектура у л п ам ен (кесенен1ц жобасын жасаган ^азацстанныцхалык, еуретш!С1Э Д астеев, архитекторы сол кез- деп Алматы цаласыныц бас архитекторы болып 1стеген Белоцерковский болган) кесене (мавзолей) салынады. Кесенеге аракщ!к курдел! жендеу жумыстары журпз!Л1п турады. 1971 жылы ак, м эрмэрмен к,апталса, 1983 жылы кумбез! тагы д а 4 метрге би1ктетш1П, сэн -сал тан аты арта тусл. Ак,ынныц 150 жылдык, мерейтойы царсацы нда Иран е л 1нен арнайы алдырылган ою -ернекл плиткалармен кемкерш1п, кесене алдына, ем1рде е з 1не ж елеп-ж ебеуш ! болган к,ызыл ж олбарыстыц муан! орнатылды. АЪу/я Ж<?ке/{нм( яйя:омям^ияясын кер/я, <?л/ бсм/н жур/я-я:уряя:ы /(ы яя я!я/(-я:я^мяУмя ^нля^ы яе? Атамыз М1нген ж е ц т маш ине (М -1 . 1938 жылы Казахстан уюмел сыйга берген) муражай жэд!герлер1Н1ц б1р1 болып эл1 кунге деЙ1н жарк,ы- рап тур. Майы мен суын к,уйса жур1п кетуге болады . <9усзое \"Жяшбыл я:у^сл - <?н .жыр сялыя я:ур\" дамским ЯЛ^ЯМУА^^Я ОСЫ <%<ИЛМЯЛМбоЛЫЯ курмл^ян, .ЖСАС 03 ЯЛ()Ы/(Я уллс/< ор()я болып о/яыр^ям улы (Гум/ябяя, КмбсЯ!.м/ А*ор/бясб .музсмлср/ ж оя/ябс соз сябя^яясял;? Ж амбы л ауданы ацы ндар мен баты рлар е л 1деп бекер аталмаган. Академик, жазушы М.Эуезов \"Жамбыл тец!реп тугел эн мен жыр салып 320

Атадан - цасиет, бабадан - есиет тур\" деп айтцандай, Ж экецн1ц тец1репнде ацындар мен энш ш ер кеп бол­ ган. Бупнде е з 1 П1р тутк,ан устазы С уй1нбай мен шэюрт) У мбетэл! К э р 1баевты)-( м у р а ж а й л а р ы ак,ын а т а л а р ы м ы з д ы ц ем!р! м ен творчествосы н н аси хаттауда улкен ец б ек с 1Ц1р 1п келед!. У мбетэл! Кэр1баев муражайы 1985 жылы, Суй1нбай муражайы 1996 жылы ашылды. Жамбь/л э т а маезолей/ ж ань/на а т а к т ь / /-/урзиса Г/'ленбиае азамь/з кеп//7 ма^а'л/кке орь/н т е п т /. Бул ж ен/нбе не а й т а р еб/ц/'з? Нургиса Ттендиевт!ц Ж экеце туыстык, жак,ындыгы бар. Маркум ем1р- ден етер д е Елбасы на \"Маган Ж амбы л атамны ц жанынан ею метр жер берсец)з\" деп елн!ш еткен екен. Осы е л н 1ш к,анагаттандырылып, Жэкец- ыц кесен еан 1ц жанынан мецпл!корын тепл. 1998 жылы улы композитор ем!рден озган соч, келер жылы к,аб!р1Н!ц басы на е з 1Н1н атацты \"Ак,к;у\" куЙ1н еске ту а р е л н к,ос ак;к,у б ей н еам ен , ез!Н!ц турегел!п турган, би!клг: 5 метрл!к ескертк!ш тургызылды. К,аз!р бул кер1Н1с Ж экец к е сен еам ен б 1рге тутас б 1р ан сам б ль болып, кел1п керушшерд!ц та)-щанысын туды- руда. (Авторы К1М?) Жамбь/л музей/не кепуш/л^эб/ ось/ т е н /р е к т е э ата /^ ть/ абамбар ем/р/ бе кь/зь^ть/рабь/. Жэкец муражайына келушшер ешцашен толастаган емес. Апыс- жак,ын шет ел д ерд 1ч ез!нен, жылына мындаган адам дар кел1п муражайды там аш алауда. Эс!ресе ок,ушылар мен жасурпак,тыц к,ызыгушылыгы ар- тып келед!. ЕЛ1М13 егем ен д 1к алгалы бер! мусылмандыцтыц дэн! гул ж ара бастады. Осыныц нэтижес1нде Улы бабага зиярат ел п келет1ндер саны к,аншама. К^аз!рп кезде ауданы м ы зда орантылган К^арасай баба ескертк!Ш1не, Суй1нбай, Сарыбай, Туклбай, Цайназар сияцты а т а -б а б а басы на тэу ел п келет1ндерд!ч саны кун сайын кебею де. Жамбь/л атамь/збь/ц ж ь/лбыч; м^рейтойь/ /лкен салл!анат/1ен, уйь/мшь/лбьцпен е т т / . Жамбь/л ауь/ль/ж асарь/п, сэуп еттен /п к е т т /. Жэкецжц эр жылдардагы мерейл! мерекелерне сай ауыл жацарып, ж аца уйлер салынып, жол ж ендел 1п, ауылымыз керкейе тусуде. Тек к,ана соцгы жы лдардыц е з 1нде Ж амбыл ауылыныц орталык; кеш еандеп уйлерге тугелдей курдел! жендеу жасалып, 800 орындык, ж а^а мектеп уй!, жаца меш 1т уй) сияцты кез тартарлык, гимараттар салы нды . (Музей албь/ кер/'ктенб/р/лб/, аеаи/ оть/рзь/зь/лбь/. С. У м б е то е енбез/'.) Маупен С/'з Жамбь/лбь/ц уль/ Кож ао/ть/ц нем^оес/'с/'з. Кож ао/ /лкен 321

Нагаш ыбек К[апалбекулы бауь/лпаз, кен т ь /н ь /сть / а/^ь/н болзан (Эесеб/. Ось/ /</'с/' ж ен/нбе ай ть/п б^эсщ/'з?(/-/ь/санбе^ Терекуяси т.б.^) К,ожаш атамныц ак,ындыгы туралы айтар болсак,, жазушы Сапаргали Бегалины ц 1996 жылы жарык; керген: \"Жамбыл: е м 1рбаяндык; хикаят\" атты ютабына, Ж амбы лды ц ем1р1 мен шыгакрмашылыгын кеп зерттеп, жамбылтану саласы на елшеус13 улес цосцан галым, филология гылымынынч докторы Нысанбек Терек,улдыч 1996 жылы маусымныц 21 Ч н д е \"Казак; ел)\" газелн д е жарияланган \"К^ожаш - Ж амбылдыц ацын баласы\" атты мацаласына, профессор ТурсынбекКэюшевлц 1996 жылы шшдеыц 3-кун1 \"Егемен К,азак,стан\" газелнде жарияланган \"Жамбылдыц алгашк,ы хатшысы юм\"? атты м ацаласы на жупнген дурыс болар е д 1. Осы керселлген ецбектерге жупнсек кез!нде К,ожаш атамнын, болаша- гынан зор ум1т кутт1рер талантты ак,ын болгандыгына куэ болар ед!к. Жамбь/л а т а м ы з бес меза'л намазь/н, о ть /з к/н оразась/н каза кь/л- мазань/н кеп ж у р т б/'ле б^омейб/. Д та-б аб а, ааайь/нбарь/ б/'нбар болзан ба? ( С а т м е т /т /, Гейт/ т.б.). Мескеу, Сталинн/'цапбь/нба намаз окуь/. Жамбыл атамыз ете д!ндар адам болган. Бес уацыт намазын еш уак,ытта к,аза к,ылмаган. Э бден цартайып, бойынан эл-к,уаты кеткенге деЙ1н отыз кун ораза устаган. М уражайда сацталган куман мен жез шылапшын ол кюге нам аз ок,у уш1н к,ызмет керсеткенн айгацтайды. 1936 жылы М эскеуде еткен цазац э д е б и е л мен ен ер 1н1ц он кунд!пне барган сапарында д а намаз уацытын босж 1бермеген. Уст1ндеп шекпен1н1ц жагасын к,убыла жак,к;а к,аратып тесеп намазын ок,иды екен. Ж экец кецест1к кезецде, атеизм н1Цд эу 1рлеп турган шагында мусылмандыцтыц ак; жолынан айным аган. К^азан тец керю н ен кей1н жабылып цалган Каргалыдагы С эт болыстын, меш 1Т1н 1944 жылы Ж экецы ц к,олдауымен цайтадан аштырып, Э б д 1К,адыр молданы имамдык;к,а беютед]. Ж амбыл ауданындагы б 1рден б 1р Д1ни орда мундагыга дей!н халык;к,а к,ызмет керсеткен1н б!лем13. Ж амбылдыц улкен баласы К,ожаштыц эйел! - Бэтима апамыздыц агасы Нургожа д а улкен молда болган кю. К,астек ауылында турган. Атамыз басы ауырып, балты ры сы зд аса д ер еу кю Ж1б е р 1п, Нургожа молданы шацыртып алады екен. \"Маган дем салып, цасымда отырсын\" дейд! екен жарыцтык;. Б 13Д14 аталары м ы зд ы ц ас а д 1ндар болганын Сатыш атам ны ц экес! Тейт! к,ажыныч е м 1р1нен-ак; бшуге болады. Тэйт1Меккеге ею рет барып цажылык; парызын етеген адам . Соцгы сапары нда сол жацтан к,айтпай к,алган. К,ажылыцк,а журер алды нда он б 1р ж асар баласы Сатышты к,олынан ж етелеп экел 1п, Ж амбылга ам анат етед!. 322

Лтадан - цасиет, бабадан - есиет - Мен осы сапардан аман келсем, мына баламды цолыцнан аламын. Егер о л ай -б у л ай боп кетсем ак,ыретте цолыцнан алам ы н. Б алам ею дуниеде б 1р е з 1це аманат! - деп табыстайды. С ез1нде туратын, антына бер!к Ж амбы л атам Т эйт1 цажыныц сол аманатын булжытпай орындаган. О л е-ел ген ш е Сатышты к,асынан тас- тамаган. Мэскеу, Тбилисиге барган сапарларында Сатышты ерт!п журген. Оз цолымен уйленд1р!п, б аласы Тезекбай екеу!н тел к,озыдай асырап бак,к,ан. Жамбь/лбь//^ эн-эуенб^о/ бе з^ э ттеп м ей кепеб/. бул ж ен/нбене ай тась/з? (^/суба^манбь^ое, Л/йсебай /1/ аш тай у л ы т.б .) Ж амбыл жэне музыка деген тацырыпта сез к,озгаганда, Ж амбыл атам ы зды осы к,ырынан зерттеген галым, филология гылымыныч док- торы Ж амбылдыц кел1Н!ч Алма К,ыраубайк,ызыныц \"Жамбыл салган эн ед!\" (Алматы \"Жет1жаргы\" баспасы, 1996 ж.) деген ютабына суйенген1М13 дурыс болар. М1не, осы ец б еп н д е галым былай д е й д 1: \"Халык, поэзия- сыныц алы бы Ж амбы л Ж аб аев ацындыгымен цоса энш 1, куйш1, сазгер болгандыгы да табиги дуние. Узац тацга к,исса-дастандарды толгаган жампоз жырау сан кубылган мацамга салып дауыс кенеген!, домбыра безеген! ел е а н д е дей кел1п, осы ец беп нде кез!нде атамы зды кез1мен кер!п, к,улагымен еслген б1рнеше адам дарды ц естел 1ксездер!н келлред!. Грузин ацыны Шота Руставелид]^ тойында Ж амыл атаныч е л е ^ н ез цулагымен еслген орысжазушысы Николай Тихонов сол сэтт! былай суреттей д!.\"... ец алды м ен б о л а р -б о л м ас б 1р ызыл естшд! де, б 1р т е - б 1рте кетер1л е б ер д 1.Уйд1ц цабыргалары д а кер1серп1Л1п, кез алдымызга басца б1р дуниен1ц келбет!н алып келгендей... Сол сэтте цою к,арачгы тунн1ц цойнауынан суырылып шыгып, сэйгул1к М1нген салт атты жацгырта сацк; етт1де, б!рте-б1рте к,алык,тай барып, б1р кезде цоцыраудай сыцгыр- лай к,оя берд! д е, ол ундерд! тагы д а шацк, еткен к,ыран санцылы б е л т Ж1б е р д 1. Кез1н сэл жумып алып шырцап отыр, д ал ан ы ^ мурын жарган там аш а июн рахаттана а м 1ргендей, ею танауы ж елп-ж елп етед!...\". Ол юс! тагы б 1рде: \"Жэкецн1ч елецдер! терец кураы ске уцсайды\", -д еге н . Ж экечн1ц е л е ц айтпай отырган с э т 1н М ухаметжан К,аратаев бы лай бейнелейд!: \"Э уел1тамагын кенеп, к,анатын цомдаган цырандай аз-кем к,унжыцдап, ею иыгын булюлделп, домбырасы н цагып алды. Сонан соц УН1Н созып б 1р цайырып алды да, несер жацбыр сеюлд! сез буршагын теге женелд!. К^арасам, Ж экецн1ц буйрек б е л н е куре^!Т1п цан жупр1п, м а1-щайынан шып-шып тер шыгып тур\". Ж огары дагы суреттеулерд^ц е з 1нен Ж экецдег! Ж ет!суд1ц айту м эн ер1н ацгаруга болады . \"Жамбыл айтты\" д ей л н эуендерд!^ 1Ш1ндеп басца ацы ндарда кездеспейлн, е з 1не гана тэн эндер!: \"Угай-ай\" мен ' Айхай жиырма бес\". \"Угай-ай\" кейде ' Ай, угай\" деп те аталады . Оны 323

Нагашыбек ^апалбекулы Тайыр Ж ароков уйрен!п алып, жацсы айтцан екен. Ж амбыл ата Нурбек бид1ц цызы Сарамен айтысцанда осы энге салган екен. Кей!н энш 1Ж амал Омарова \"Алатаудыц эйпл! Жамбылымын\" деген жырын сол эуенмен орындаган. Жэкецн!^ сан цырлы таланттарыныц б1р1- куйшш1к ен ер1. \"К^ыргыздыц куйш1ам ен жарысцанда, б 1р-ак, куй1м жетпей цалды\" деп отырады екен. Ол кю ыц Сатина цызбен тартысцан куйлер! ж эне \"Этт1-а у дэурен\" куй! сацталган. Бул куйлерд! е з 1Н!ц агайындас 1Н1лер! Шаштай мен К,ыдырцожа аталардан жазып алдым. Ж экецн1цжацын 1Н1С1Шаштай атамы зды кез1М1з керд1. Э ц м еан тыц- дап, Ж экецнен уйренген сол куйлерд! магнитофон таспасы на тус!р1п алган е д 1м. К,аз!р \"Ат туягын тай басар\" дегендей, э к е а ы ц Ж экецнен алып цалган енер1н композитор Дуйсебай Шаштайулы уйрен1п, орындап жур. О з1м \"Жэкеч цандай эуенм ен айтцан\" деген суракда жауап 1здеп, ацынныч жырын аузынан еслген агайын-туыстары жэне басца кюлерден б!раз эуен!н еслп уйрен1П, унтаспага жазып алган ед1м. Ол юсшер тугелге жуыц цаз1р е м 1рде жок,. М1не зерттеуш! галым Алма К^ыраубайцызы ж огарыда айтылган зерттеу К1табы нда Ж амбыл атамы зды ц энш!Л1к, куйшш1к, сазгерл1к енер] жайлы осылай ой туйе келе осы ютабында атамыздыц ел еан д е цалган жиырма терт эн-куй1н!ц нотасын композитор Дуйсебай Шаштайулыныц тус1ру1нде берген. Днэ/ф/з - Д/лбахан апамь/з б/а'нбер/ сексенн/н се^ар/'не иуь/еь/пть/. Ж амбь/л а т а м бул немерес/'н ай ь/рь/к^а ж аксь/ кер/п ж ань/нан тастамайбь/акен. Сэламбфебарсанмейманбь//(уана/(арсь/апь/п,ж уанен ербайь/м мей/р/м иууааь/люал/'п, бастархан ж айь/п, айран, л;ал)ьц кож ес/н ала ж /а'реб/. Д/лбахан апамбь/ кеп ж урл? б/ле б^омейб/, сон бь^тан апам ж айль/ ай ть/п б^риу/. Ж амбыл атамныц б 1р1нш! эйел) - Момыннан уш ул, б 1р цыз тарайды. Улдары - К^ожаш, К,ожамберд1, Кунтай. Цожаштыц тогыз улы, ек! цызы болган. 1931 жылгы аш аршылыцта тогыз улы мен К,ожаш атам аштыцтыц цурбаны болган. Бул оцига Э л 1мцул аганыч К1табында жан-жацты баяндалган. Эл1м сарцытындай болып сол нэубеттен ам ан цалган ею ц ы з-Д ш д а х а н мен Зейнехан. Сондагы тар заманны ц цыспагынан А лланыц рахымымен Т!р1цалган нем ере цызы - Д1лдаханды Ж амбы л атам ете жацсы керген. - Цара цызым меыц, - деп кек1Л!нен сипап еркелетет1н болган. Ж амбыл атамен б 1рге тускен суреттерд!ц кепш!Л1пнде Дшдахан апамыз кер1Н1с беред!. К,аз1р жасы сексеннен асып цалган анамыз эл! тыц, к,уатты. Улдарын уйленд!р!п, н ем ере суйю отырган бацытты ан аларды ч б<р1. 324

Атадан - касиет, бабадан - есиет Элемн/'н тапай музей, мураж айларь/н арапап кер/п ж /рм/'з. Б/ракта тец/реа сан турл/ эсем з/лмея кемк^р/'лазн, ж ась/л ж епеа' тау самаль/на тообет/'лаен, сан т/рл/ азаштар /йлесе оть/рзь/зь/лзан заж ап баеь/ бар тен/'рек табызать/ тузеп тамь/лж ь/зан, ж упарь/ а^кь/зан - Жамбь/л ата музей/ айналась/ жумакка бера'с/'з-ау. Ось/мбай бакть/ капай баптап к/тес/'збер? Муражай ауласындагы гулзарлык, жайлы айтар болсац, мен 1977 жылы осы муражайга директор болып орналастым, К^ылшылдаган жастык, шагым. Барлык, жумысты жацадан бастаганды жен санадым. Жамбыл атамныц кез1т1'р!С1нде ез цолымен отыргызган жем1с агаштары эбден цартайып, цурай бастаган екен. Сол агаштарды туп-тамырымен цопарып жацадан жас жем1с агаштарын, турл! сенд1к агаштар: шырша, арша, царагай, к,айыц кешеттер1н отыргыза бастадык,. Сол кездеп колхоздыц орталык, к,амбасыныц бастыгы Бекбатыр Шыныбаев деген агамыз кеп кемек жасады. Орталык; цоймадан жоцышцаныц туцымын, эркез кел1п жатк,ан сэндк агаштардыц кешелн бер1п жэрдемдес1п отырды. ^аргалыдагы ЛПУ мекемеане елн1ш хаттар жазып, к,арагай, к,айыь( агаштары алып берген кездер! де болды. 1977 жылдан бастап отыргызган агаштар к;аз!р М1не мэуелеп еап, жайцалып тур. Муражайга келушшерд!ц аузыныц суы к,урып: \"Па, Ш1рк1н! Не деген тамаша агаштар. Бейне Швейцарияныц ток,ымдай жерн кеш1р1п экел1п к,ондыра салгандай гой мына бак,!\"-деп тацырк;айтындары бар. Айтса, айтк,андай бул бак,к;а ерекше кулм керек. Ж елане ек!-уш мэрте сугарып, гулдерд!ц туб1н цопсытып турамыз. Сирень гулдер1жц басын отап керкемдейм13. Табигаттыц ез1не тэн гажайып сулулыгыныц ез1н жаныцмен сез1Н1п, туане бшу де енер деп ойлаймын. Кун шыгып келе жатк,андагы алтын нурга малынып турган жасыл шыршаны^ шайыр июн И1скеп, бак; 1Ш1нде серуендеуд1ц ез1б1р ганибет. - Мэке, эцпмец^зге рахмет! 325

ЭЛЕЦ-Ж Ы Р ТАНДАИЫНА УЯ САЛРАН Халь/к а%ь/ны У м бетэл / Кэр/баее музей/нщ биректорь/, а%ь/н Набежба Лушникоеамеи с у х б а т - сь/р. Надеж ба апай, С/з Умбетел/ акь/нбь/ туцаь/о/ рет капай керб/'ц/'з? Алыстап кетт! гой ол жылдар. \"Прогресс\" совхозыныц \"Киров\" атты орталыгында \"Турлыбек орыс цызын алыпты, беташарына шацырып жатыр\" деген хабар лезде, самал желдей сусылдап уйд1-уйге тарады. Уш жуз тут1нд1ауылдыц журты жиналды. Эз атам Нурбек кез1нде Ацсец- прден 20-30 уйд! осынау \"Ащысу\" дейт1н ею езенн!^ ацгарыныц кегалды жазыгына, кеш1р1Пэкелген, алгашцы \"Киров\" колхозын уйымдастырган басшысы ед), цан майданнан оралмады. Отбасында уш улы мен \"Ац апа\" атанган (шын ес!М1 - Ибалы) шешес!, жап-жас жары Аптынбала цалды. Экелер; арбага М1Н1П, цош-цош айтысцанда б1р мушелге жаца толган улкен баласы Касен арбамен цатарласа жарысып, жылап айтцаны: \"Ага, аягымда ет!пм де жок,, цайтып журем, цайда кет!п барасыц?!\". Уш Ж1Г1ТТ! жетюзу кел1н!не ауыр болар деген шеш1мге келген ауылдыц эйпл! устасы, эр! сырга, бшез1к согудыч шебер! Алмабай, согысца аттанган жюыц улкен улын бауырына басады. Ер азаматы сиреген ауылдагы бар бейнет эйелдерд1ц мойнына жуктелд!. Жулдызбен жумысца кет!п, кешю аспанга жулдыз цаптаганда белдер<н шешет1н-д1. К,ос жанарындай цос улын жес1рл1кпен жетк1зген Алтекецдей шешейд1ц шацырагына еюнш! кел!н тусед!, онысы орыстыц цызы екен, аты Надежда десед!, ез1цазацшага судай, лпл \"Ел1м мен1ц\" деген елец ютабы шыццан ацын. Беташар кунде етк1зш!п жатса б!рсэр1. Согыстыц аз-кем тел}м13, ертенген жерге гул боп жарыцца умтылган. Ел-журттыц цызыцца жиналганы жи! бола бермейлн! де хац.. Отца май тастатты, шымылдыц цурылды. Кабыргада шуберек-цурац- тардан т!плген туе кшемдер. Неке циылды. Мусылман деген сезд! алгаш естщ1м, пионер, комсомолдыц шинел1нен шыцтыц емес пе, босага аттаган цыздыц бэр1 мусылман болуы шарт шыгар деп багаладым. \"Беташар\" салтанаты ерекше би1к рух-шаттыц уялатты кеудеме, мен гана емес, букш жиылган елге. 1964 жылы мен цатысатын Оцтуслк елкес1нде еткен алгашцы !р1 айтысца осы ец!рден Есдэулет Кандекулы терден орын алганда, \"Умбетэл! ацын науцаетанып келе алмады, айтысжиынын цуттыцтаган сез)н цагазга тепп Ж!берд1\" деп тес цалтасынан терт буктелген парацты алып, жиын агасы ацын, галым Э б д тд а Тэж1байулына усынды. Куттыцтауы ете керемет, керермендер цол согып, узац цошеметтеп ед! 326

Атадан - касиет, бабадан - есиет сонда. Сез!н ез!н кермей к,ызык,таган маган улкен ага ацынныц бупн бет!мд1ашатыны к,атты эсер етл. Журепме уя салган жыр к,усым, нагыз цонацтар багына жеткендей, ерекше еркелегендей ме, шын жанашыр сырлас туысын тапцандай болды. Уш-ак, тармак, елецмен К1С1Н1Цкеск!н- келбет, М1нез!, бершген шумак,тармен к,анаттасып, ел кулкю де тегшген \"Беташар\" ете-мете жиынныц сэн1н келт1рд!. Б1р к,ойдыц елмен той жасап, тоцашы мен сэры майы, жент! мен к;урт-1р!мш!п дастарцанга шашылган тагамдар, самауыр-шай. Шай к,уйып майыск,ан, орамал тартк,ан жас келюдер ез!нше к е л 1СТ1- а ц . К,атарына отырып Умбекецдерге кесе эперд1м. Уста атамызбен цалжыцдасып, жырын тепп-тепп цурап та айтты, узак, дастаннан да уз1ндшер келт!р!п сезбен арасын жалгап та айтты. Жасы жетп!Сбесл ецсерген, к,аршыгадай гана кюыц бойы жецш, сацал-мурты сирек, ец!р!не цазак,ша ернек тускен кек пул!Ш шапанды, цалацтай домбырасы тоцтамай, малдас цурган ацынмен к,оса цозгалады екен. К^алацтай гана басыма салган ац орамал да, шай кесен! усынган сайын басыма турмай булгацтайды. Тойшы журт уш-терт сагат отырып, жырга кец!Л! к,анып, риза-цошпен, би1к-би!к бата сез!н айтып тарасты. Ек1белм апалар суйген ер!ндерден цып-цызыл боп алаулады. Умбеке)-(Д1 осылайша туцгыш рет керд!м. Умбетэл/ а^ь/н музей/н салуза ерекше кеп /аер, кафат, б/'п/'м/'- Н/'зб/ж умсабь/ф/з. Музей кашан саль/нбь/, %олуиуь/н б^о<3/? Умбетел! ак,ынныц юш1 цызыныц куйеу! Сей1лбай Мусабеков деген азамат атамыздыц жыр жинагын шыгарыск,ан, отырган уЙ1н муражай жасауга б1рер басшылардыц ес1пн цагып, жагдай айтцан. Дэмегул эпкем!з екеу! де кеп жылдар КазПИ-д!ц устаздары-тугын. Ак;кец1л, ак; адал жандар, журектер!Н1ц нуры кулктер!нен кертелн юсшер. Эттец, асыл жездем!з ем!рден ертерек бак,илык;к;а аттанды, ек! ул мен к,ызгалдак;тай цыздарын уяда баулып, ушырган. Тулпарда бут!н туяц болган ба, Сэкец жездем1зд!ч алтын асык,тай улы Мурат ата-анасыныц устаздык; жолын жалгап, жогаргы ок,у орнында оцытушылык; цызметте ед!. Нагашы атасыныц муражайы ашылган соч, кеп узамай, цазалы к,азага душар болды. К^азасыныц ез! де аспандагы жулдыздыц аццанын елестетелн жарк,ылдай болатын. Суга батып бара жатк,ан ек! студент)н жагага жетк!31П, ез жанын цос жастыц жанына цурбан етл, жарыгым. Ац алмастай жютлц соцында улы цалды. Жездем!з Сэкец улынын, цазасына цайгырумен етюзд! бар кундер!н. Пендем десе, Аллам ешюмыц басына, баласына топырак, салуды буйырмасын, ауыр жагдай. Кенен Эз!рбаевтыц 100 жылдык, тойыныц тусында, 1984 жылы. Алматы облысы атцару комителыц орынбасары орындыгына, буюл алашца аты белгш!, эдебиет, енер, гылымга кеп ецбеп с!цген, ел баск,арган 1р1тулга Эзбекэл! Жэн1беков агамыз жайгасцан болатын. 327

Нагашыбек К^апалбекулы Щазацтыц кец ма)-щайына бере салган юа гой, б1Л1м-б1Л1пне жан шес- пейт1н ер азаматы. 1961 жылы К^ызылордадагы цазац цыздары оцитын бастауыш мектепт!ц мугал!мдер!н даярлайтын педучилищем б1Т1р1п, атым ол кездерде ацын-цыз атанып цалган кез, Сырдария аудандыц комсомол комитет1нде хатшылыцца сайланганымда, Эздекец комсомолдыц Орталык, Комитет1ндеп басшымыз болатын. КеЙ1н, 1971 жылдыц басында К^азацстан Ленин Комсомолы сыйлыгын да цолынан алдым. Бул уацытта ею жеке елецдер жинагыныц авторы атанган кез1М. Лауреаттыц алардан б)рер ай бурын Эздекецн!ц кецсес1не шацы- рылдым. Талшыбыцтай кез1М1Э, ею балалы болсац та. Жасыл таза жун матадан тюлген кейлект1ц сол жагынан етепне дей1н ак,, цара шэй1 Ж1ппен ац цайыц агашы кестелен1п, бас жагына жасыл жапырацтарын тегшлп цойган. Эздекец аппац цайыцга б1р, маган б1р тацырцай царады да, ештеце айтпастан, шацырылганымныц себеб1н жетк1зд1. Баягы комсомолда цол астында цызметтес болган достыц, цайта айналып жалгасын тапты. Кенекецыц жуз жылдыц тойына дайындыцты, ягни цатысатын барша ацындардыц ки1М-кешепн1ц тур-туане дей!н тацдап Т1КК13Д1, он кун бойы айтатын елец-жырымызды сараптады. Эзге ауданнан айтысатын ешюм шыцпады ма, цайдам, Терткен Кененцызынан езгем!з Э31М13Д1ЦЖамбыл ауданынан болдыц. Умбетэл! Кэр1баев туралы айтып, музей ашылсыншы дегенд! тшек етлм. Тойдан соц кеп узамай ол юс! хабарласты да: \"Ашайыц, б1рац ез1Цбасцарасыц!\" - дед!. К,ыркуйект1ц 1 1 -кун1музейд! цолга алдым. Умбетэл! атамныц уЙ1нде пэтершшер бар екен, юре бер1С белмеан!ц тебеанен су агып, кейб1р жер!Н1ц сылагы тускен екен. Ацынныц улкен цызы Зейнеп эпкем1збен жумысца юр1ст!к. Сыладыц, ацтадыц, ею белмел! уЙ1 пияздай болды да цалды. Ойладым эжептеу!р тулж бар \"Прогресс\" совхозына осы б!р жатагандау гана ацынныц уй! жараспас, Эздекеце жолыгып, ел кел1п- келп жататын, жумыстан соц бала-шагасымен кегалын-гул!н цызыцтап демалатын улкен муражайды неге салмасца дегенд! айтуга оцталдым. Айттым да, ацылдастым да. ^иынныц циыны уй салу екен, эаресе, жоба- да жоц, дуниен! орнату оцай емес екен. Есеп-цисабын сызу-архитек- турасын ютапша елп туптеуге ацша табылды. Музейд! салуга царжы 1здеуге сабылуга тура келд1. Министрл1пм1зде К^амалов деген Ж1пт цуры- лысжагын басцаратын. Эбден таусылганымда сол юсщен жен сурадым: \"Б!р кемектессе, \"Госстрой\" гана царасады, берп жацтыц бэр1 содан бел1нет!н царжыга тэуелд!. Сманцулов деген жютке жолыгып, жагдайды айтып керпн\" - дед). Бардым. \"Дуйсенб! кун1 ауданымыздыц атцару комитет!ндеп цурылыс-енд!р!сжагын басцаратын КенжебекОмарбаев жэне совхоз директорын алып сагат 11.00-де келелн болыцыз\"-деген!. Кенжекец мен \"Прогресс\" совхозыныц директоры Епанчинд! ерт!п Сманцуловца бардым. Жацсылап елец шыгардым. Эздекецыц жай гана жуца нэрсеге, мацызы темен мэселеге Т!лек-елн1ш1н айтпайтынын угатын 328

Атадан - касиет, бабадан - есиет ж!пт, жайрацдап царсы алды. Маган царады да: \"жуз мыц жете ме\"?- дед1. Басымды изед1м, журепм цуанганнан дурсш к;ак,ты-ау. Епачинге де сауал цойды: \"Ауылыца тагы да цандай мэдени мацсатца жумсалуга тшс к,аржы цажет\"?. Директорым \"Жок,,жок;\" - деп безектед!: \"Колхоз кез1нде асыгыс, ебедейс1здеу салынган клубты к,айта салмаймыз ба\"? деп ем, жак,тырмай цалды мен). Муражай к,урылысы 1986 жылдыц к,азан айында басталып, 31 желтоцсанда аяцталды. 1987 жылымызэдеби ;зден1сжылы болды. 1ш<н жасацтаумен, цазацша-орысша текстерд! дайындаумен етт1. 1988 жылдыц 8 иллдеанде ашылды. Муражайдыц ашылуы ленинградтык; ак,ын-жазушы, енер к,айраткерлер!н1ц ^азацстанда ет[п жатцан кундер1нде кез кел!п, ез1М1зд1ц Эздекец, оларды сол кездеп ел басы Колбин бастап келд1. Лентасы к,иылып, мыц-сан ел тамашалады. Басшылар ю рт дэм татады деген ац уйд! ацынныц ауласына к,ондырганда, былтыр епл1п жацадан тамыр жайган жас алма агашты жулгызбадым, ки13 уйд!ц к,ак, ортасында к;аск,айып еап турганы уилн де б1рер басшыдан сез еслд1м сонда. Мэдениет министрл1п Ахметова, Эздекец, муражайдыц !Ш1-сыртын оюлатцан суретш1-сэулетш!лерд1ц бастыгы ШДожацановтарды ерт!п апарып, сусындатцаным уимн де сег1с алдым-ау. К^онацтарды жолга салган соц, Айцым -Эйтек-К^ара молда атанган бабамыздыц ею гасырлык; цудыгын к,азып суын шыгарган К,ырым, Володя, Зуфар, Алтай т.б. цаладан келген он саусагынан енер тамган сэулетин-суретшшер болып, бас к,оск,ан тойымыз тац ата тарк,ады. Бупн де архитектор Сер1к Суртайулы жэне \"Ак,ындар\" ескертк1Ш1Н1ц авторы Болат К^асымбек т.б.муражайда етюзген кундерд: сагына еске алады. Бэр1не де енерге ац жол тшеп жолга салган, тагдырларына улкен агалыц цамцорлыцпен к,араган Эзбекэл! Жэн1бекулы болатын. Э р музейб/'н кун<Эь/ль/еь/ - онь/ц экспонаттарь/нь/ц сапаль/ль/зь/нба. Музей запбарь/н тань/сть/рь/п елусе^/з? Музей орналаск,ан аула келем! 53 шаршы жер. Музей Алматы облыс- тыц халык, депутаттары Кецеа атцару комитет1Н1ц 1988 жылгы 8 шшдедеп №15-405 шеш1м1мен ашылды. Ацынныц ем!р жолы мен шыгарма- шылыгына арналган керме залы, к,орцоймасы 1988жылы ашылган ецсел! гимаратта. Эз уй! 1948-45 согыс жылдарынан кеЙ1н салынган. Кецес ук1мет!Н!ц алгашк,ы жылдарында К^ытайга босып кеткен цандастарын цайыруга кеп септю тиген Умбетэл1Н1Цжырлары ел цулагында, кеуде- С1нде к,алды. 1946-1947 жылдары К,ытайдыц СУАР-ынан б!р топ енер иелер! цыдыра келгенде, уюмет адамдарынан Умбетэл! ак,ынды сурайды, уй!не барып арк,алы жыр жоргасына сэлем беруге ниет бтд 1ред1. Сонда б1р-ак, айда, бупнп келуш1лер!не цушак, жайган бурынгы мемориал уй1 салынды. 329

Нагашыбек Капалбекулы Осы жылдары \"Казак, ел1\" аталатын араб эр1П1мен басылатын, Москва- дан шыгып, К,ытайга тарайтын газетте Умбетэл! мен Жамбылдыц елец- дастандары басылып, артынша, Москвадагы баспаханадан арабша жазу- мен Умбетел!н1цжыржинагы шык,ты. Редакторы Исабеков, музейге ацын- ныц кеп жылдар бойы сак,тап келген цад1рл1жэд1гер! -жыр жинагы мен к^апты Москвада шыгару жайындагы кел1С1м шартын, \"Казак, ел!\" газет- журналдыц б1рданасын, естелюн арнайы сыйга тартты. Не деген ук,ыпты азамат десецш!, кез!Н!ц царашыгындай к,ырык; жыл бойына б1р парагы буктелмей сацталган. Халык, ак;ыны Умбетэл! муражайыныц экспозициясы бупнп кун талабына сай безенд!рт1п, ак,ынныц ем1р1 мен шыгармашылыгына байланысты к,ужаттар мен суреттер, сол материал, заманды сипаттайтын тарихи цуралдармен жабдык,талган. Жацадан салынган экспозицияльщгимараттагы кермелер 14 витри- нага орналаск,ан. БуЙ1рдеп к,ос к,абыргага гипстен салынган кернютер ацынныц айтысы мен поэмасын кеск1ндейд!. К1ре бер!С1нде, сол жагын- дагы к,абыргада к,аздай Т1зтген, к,олдан майлы бояумен салынган портреттерден Умбетэл! - ак,ынныц замандастары, шэюрттер! к,арап к,арсы алады. Оц к,абыргада тугелдей О.Тацсык,баев салган Жамбыл атамыздыц 100 жылдыц тойы бейнеленген аса кернекл суретте Кенен, Умбетэл!, Иса, Шашубай, галымдар, кепшт!ктойшы журт. Келуштер баспалдак,пен кетерт!п керме залына юред!. К^ак, ортада ем1р1нде цалпак, пен китель киген Умбетэл1Н1Ц бюст1. Оншак,ты Ж1пт кетерет1н бабадан жеткен мура - к,ара шацырац тебеге к,адалып, баскур, шашак, усталган. Сол арадагы эйнекл №1 кермеде к;ыргыз куйш1С1 Муратэл1Н1ц к,омузы, Тацжарыц сыйлаган буй1рлер1ойык, болып келген, тутас ер]к агашынан шапцан домбыра, Жамбыл атамыздыц куйлерн б!зге жетк1зген, ез! де куй шыгаратын жерлес1М13 атак,ты куйш! Шортанбаев Кыдырцожаныц к,алак,тай гана домбырасы езгедей ауданымыздыц ак;ын-жазушыларыныц сыйга тартк,ан к}таптары к,ойылган. \"Шэк1ртс!3 устаз - тул\" десе, дэстур1н жалгастырган енер цонгандардыц естел1кке деп берген шыгармалары, Умбетэл! ацынды - улы устаз тутып, енер^н к,уган, дэстур1н жалгастырган, таглым алган тэл1м иес1деп багалайтыны хак;.. Музей зь/ль/ми орь/н, онба кунбь/ ж эб/з^р, куж аттар ж инала б^реб/. Корларь/^/зба канбай кь/мбат б/ниеп^о бар? Тагы да б1р керме Умбетэл1Н1ч тусында ем1р сурген ауылдас заман- дастарына багышталган. Олар осы ец1рде алгашцы мектептерд! уйымдастырган Ленин орденд! (1936ж.) ауылдасымыз - Сыдык; Э л 1пбаев, ак,ынныц курдасы зергер-уста Алмабай Децгелбаев, согысжылдарында Сталинград цаласыныц к,урылысжумысына к;атыск;ан Оралтай Тойбаева, Краснодар елкеане ез тракторымен барып, терт жыл епн еккен Нэписа 330

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Мамедовалар жайлы кунды деректер мен заттар орналастырылган. Жалпы музейл!к мацызы бар м атер и ал д ар саны 2288, оныц 1Ш1нде 944 непзп к,орды курайды. Умбетэл/ музей/'н/'н б/р орекшеп/'а - тен/'рез'н бакка белел, аббат- Л7анбь/ру3а, зулбенб/рубеС/'зооа<иуее^бек с/'н/'рб/'н/'з. Умбетел/ а/^ь/нтурзан /й, кубь/аь/ж айль/ еца'мепеп б^сщ/'з? Ак,ынныц соцгы тынысы б1ткенше турган мемориал уй) 1947 жылы Казахстан басшысы Жумабай Шаяхметовтыц лкелей нусцауымен салын- ды. Керегес! сабан К1рп1ш, шатырыныц балак,тары турл)ше агаш ернекпен оюланган. Ак,ын Т1ршш1пнде тутынган заттар жак,сы сак,талган к,алпында. Ак,ынныц ею цызы Зейнеп пен Дэмегул туган к,оржынк;ап тоцалтамныц орнында агаш сэю мен муражай кецсеа цыш юрп1штен цайта кетершд!. Муражайдыц мацызды М1ндел -Ж елсу ацындарыныц алтын Д1цгеп саналатын ауданымыздыц аргы-берп еамдер! жыршылыгымен ел аузында журген енер иелер)Н1ц мура-к;ундылык,тарын жинау, сацтау, халк,ымызга, эаресе, жасесп1р)мдерге насихаттау. Осы мацсатта, мура­ жай ашылысымен, танымал ацын-жазушыларымыздыц басын к,осып, бес багытта елд1 мекендерд) аралап алгашк,ы зерттеу жумыстары, ак,ындык, термеш1Л1кке беЙ1м енерл! шэк1рттер есепке алынды. А.Эбдуэлиев, Ж.Тоцтасынов жэне т.б. муражайда ашылган ацындык, мектепт1ц алгашцы шэюрттер!, олар аталардыц мыцдаган жол елец, дастан, айтыстарын, мацам-саздарын бойына ац1р1п, бупнде Суй1нбай, Жамбыл, Умбетэлщей атак,ты бабаларыныц жолын жалгап келед!. Бул 1р1 жыраулардыц енер жолы. Муражай ак,ынныц ез1 турган уй1 жэне экспозиция \"керме\" гимараттарынан турады. Айналага би1кескен шырша, алма, ер1к агаштары сэн беред!. Музей апбь/нба Умбел/эл/ мен Нурила а^ь/нбарбь/неск^зтк/ш/ тур. Бул айтуль/ ек/ а/ф/ннь/ц айть/сь/ - заж ап айть/с, кайталанбас айть/с. Ось/ айть/с капай еткен ез/? 1921 жылдыцжазында революциядан кей!н еанжаца жиган халыцтыц бул алгаш \"Эу\" деген улкен айтысы ед1. Облыс басшылары да ак,ындар юрген уйге жайгасты. Эцкей тайсалмас жоргалар бас цосцан осы мерекеде Жамбыл той бастап, к,ыск;аша елец айтып еткен соц: - Бэрекелд! Жэке! Ал, енд1 кепшш1кт)ц айтысына жол ашык,, - дед1 той бастаушы. Домбыра Нурилага бершт, сез асылын теге женелд!. Мен болсам Жантубааь/ Нурила а^ь/н, Шь/аанбап /ль/рказанба иуь/^сь/н банкь/м. 331

Нагашыбек К^апалбекулы Кубь/лть/п ь/раазь/мен баусь/м энб/, Гь/цбась/я ь/ятась/мея с/й/'п халкь'м... Умбетэл! ыцтан гер1жел елн, ылдидан гер! ерд! суйет!н нагыз дауыл- ды дарын иеа ед1. Этюр сез алмасымен кезд! ашып-жумганша торгай тген к,ыргидай талай ак,ындарды ш!п тастап, жулдеге ат, туйе алып жургенн бул ец1ртугел бшсе де, Нурила бул жолы ешюмнен цаймыгайын демеген екен, к,иядан ац сузген суццардай шабытты. \"Эрине айтыспаймыз Жамбылменен, баск,асыныц байк,асам нарк,ы темен\" деп туйреп кеткен! жанына тиген Умбетэл! б!рден к,атты ТИ1СТ1. С/йеа/мяея Бармакть/ц сез/ ет/п, Габаныма зыркь/рап барбь; жет/п. Жамбь/лбая баска акь/нбь; кеззе /лмей, Делебемб/ козбь/рбь/ екп/ябет/п... /4ла сейлеп арк/Мб/ омь/рауеа, Ушь/рабь/ц Н/р/к-ау /лкен бауеа. /\\ттая байтал апть/еь/п озеая емес, Сурамаспь/я соябь/ктая сенен сауеа - деп айтыс жалгаса беред!. Осы айтыста Жамбыл \"Нурила жецд!\" деген терел1пн айтып, ризалыгын к,оса бшд!р1п \"тербеткен журепмд! жас баладай, к,улагымда турады осы даусыц\" - деп жатты. Кепшш1к Нуриланы цурметтеп аттандырып жатцанда Мусакул к;ас- тандыцца туЙ1нд!, осы жолы Нуриланы соццыга жыгып, жылга жетпей ажал Нуриланы арадан алып кетт!. Умбетэл! муражайында цабыргага салынган ею ак,ынныц айтысын кеск1ндейт!н ескертюш бар. Мне, бул ак,ын к,ыздыц соцгы айтысыныц куэс! десек те болады. Музей ауласында \"Умбетэл! мен Нуриланыц\" эйпл! айтысын бейне- лейт!н сырты мыспен к,апталган би1кт1п терт кездей ескертюш тур. Умбетэл/ мурась/ калай зерттепубе? С/з зерттеп Иса Дэукебаее безенн/ц \"Бекболат\" поэмась/ Умбетэл/ /Сэр/бзбить/н шь/еармась/ екен/'н бэлепбеп, баспасазбеб'рнешемертеж ариялабь/ф/з. Ось/ларж айль/айть/п б^осщ/з? Умбетэл! Кэр1байулы 1916 жылгы Бекболат Эшекеев бастаган \"Ушцоцыр\" кетер!Л!С!не белсене к,атысып, жыршы-жаршысы уг!тш1С1 болды. \"Бекболат\" дастанын шыгарды, оныцжамылгы (псевдоним), Иса Дэукебаев болып кеткен атымен тараган бул дастан мектеп оцулык,- тарында оцытылады. Бул дастан И!С! цазак,тыц асыл цазынасына айнал- ган. Б1рде \"Бекболат\" дастанын к,алай жазганын, осы ауылдан юмдер тобында болгандыгы жайында б1р кеш! мен тацын арнады. Жамбыл атамныц нагыз шэюрл гой. Осынау айтулы ок,игага арнап жасалган кэрме- 332

Атадан - касиет, бабадан - есиет де кетерюштер цолданган айбалта, бштел! мылтыц, шоцпар сияцты заттар сацтаулы. Бул музейде гылыми-зерттеу жумыстарыныцдурыс жолга цойылуы нэтижес1нде Умбетэл! жэне оныц замандастары жайлы б1раз цунды дуниелер жиналып, зерттел!п, жарияланды гой? Умбетэл1Н! Жамбыл ак,ын он б1р жасынан жанына ертт!. Умбетэл! устазыныц жыр-дастандарын жаттап есл. \"Жэкец де шэк!рт!Н1ц ацын- дыгын, ТШ1Н1Цшеберл1пн, халцыныч жогын жоцтап, муцын муцдап, аци- цатты, шындыцты жырлайтындыгын жогары багалайтын ед!\" - дейд! жазушы С.Бегалин. Студенттер мен мектеп окушылары дипломдык,, шыгармашылыц тацырыптарына Умбетэл! ак,ынныч ем!р!н, шыгармашылыгын талдап - зерттеп кептеп жазады. К1табы шык,к;ан сез иелер! суй!нш! дана шыгармаларын муражайы- мызга тарту етуд! парыз санайды. Муражайымызга эр жылдарда шыцк,ан ютабын сыйлайтын, кептеген гылыми-кэпш!л1кке цажет цужаттарды жетк13)п, жэн-жосыгын айтатын, ак,ыл-кецес!не к,улак; турпзет!н б!регей ауылдас азаматымыз Нагашыбек ез!ц!зс!з. Шынайы жанашыр рет!нде муражайдыц гылыми-зерттеу жумыстарына к,оск,ан улес1^!з к;омак,ты. Т 1пт!, бер1ге деЙ1н ел атын атауга бата алмаган К,ырбай-салдай Жандосов Ораздыц узецплеа жайлы материалдарды 1здест<ру)м!зде, К^аргалылык, Улы Отан согысыныц батыр к,ызы Зияда Досбергенцызы жайындагы алгашцы деректерд! жинастырып, кинога туар!п, К1тап шыга- руга септ1п^13 тид1. К^ырбай Бозымбекулыныц еам! Умбетэл1мен тыгыз байланысты, эр!досы, эр! 1916жылгы Бекболатулт-азаттыцкетерт!- С!ндеп царуласы. Зияда - батыл да, батыр туган царындасы. К,ырбайдыц Умбетэл!ге сыйлаган шапаны, кум!С бойтумары - муражайдыц айтулы жэд!гер!не айналды. Музейб/н болашааь/ ж айль/ айты п берсен/з? Бь/лть/р Умбетэл/ Кэр/бааеть/н туеань/на У2Сж ь/лтолбь/. Ось/ м^оейтой капай етт/ ? Иэ, б!рнеше шаралар дайындалып жатыр. Умбетэл1Н!цбаласы Мухит Кэр!баев бастап, ацынныц ею томдыгын шыгарды. Узынагашта Мэдениет уЙ1нде улкен мерекел!к эдем! танымдык, кеш етюзшд!. Умбетэл/ ауь/пь/нба С/'з кеп/н боль/п т/ст/ц/'з. Ось/ ауь/лба казакть/н улкен акь/нь/ маркум /(анипа Бузь/баееа турбь/. 7*оксань/н<За (За ж ь/р толеааан хальц акыны Эс/мхан /(осбасарое бар аумь/рь/н ось/нба етк/'зб/. Эс/мхан Майль/баа;, Эуелбек Б/скаксю ж эне баска ба талан ттар турабь/. Ось/ Умбекенн/'н шэк/ртт^о/, ауь/лбасакь/нбарж ен/нбеайть/п берсен''з? 333

Нагашыбек К^апалбекулы \"Заманы ауысцан, жупц ауган мешел хал1М!збен цайлп цана Егемен- Д1КТ1Ц еапн ашамыз\"? - деген ой мен1 де цатты мазалаган. Рухы зор, арманы би1к, сез1салмацты, жыры жан самалындай шыгармаларымыз алынбас цамалдарга цол жетк1зет1н1н ел лзпн!н устаган ардацтыларымыз ацгарды. Алматы облысыныц ацын-жазушыларыныч жаца ютаптарын шыгаруга царжы тауып шыгарган облыс эк1М1Сер1кЭб1кенулы Умбетовке ел-журт алгысы шеказ. Басцасын былай цойганда Умбетэл! ауылында ем1р кешкен Жэкецдерд1ц лкелей шэк1рт1 Эамхан Косбасарулыныц, Цанипа Бугыбаевадай лирик ацынныц, мен1ц, цурылыс маманы бола жур1п елец-жырдыц ез)нше арналы езепн салган Эамхан Майлыбаев кей!нп жылдары кептеп елец жазып, жыр жаттауга кецш бел1п елд1ц думаны болып журген Эуелбек Ысцац, туган жер<н ацсаумен ес!п, есей- генде Казацстанныц табалдырыгын аттап, сагынышын жырына ер1п мауцын басцан Зуцай ацын. Осы К1сшерд1ц цос-цостан К1таптары шыгып, ел ипл1пне айналды. С/зж ь/лт еткен ж ацаль^а кумар, эбебиет, ж айль/кептеаен иа /ст^э ат^арь/п кепес/'з? Жамбь/л аубань/н аралал ж /р/'п, ж ас барь/нбь/ окуюь/ларбь/ /р/'ктел, ^й/'н/зае ж ат/ф/зь/л, кез/нбе Умбетэл/ музей/'нбе а%ь/нбь/% мектеп уйь/мбасть/рбь/ф/з. Э.Косбасарое пен Э.Жамбь/лоя- тарбь/цж ань/намузейбен абам бэп/'п, ж ь/рк/таптарь/н шь/ааруаауйь/т/ф/ болбь/ф/з. О/ф/рманбарь/ф/ззаось/нбай иа /ст^р/'н/зж айль/айть/п б^эсщ/з? Ата сез1Н, ацын сез)н урпагымыз цастерлеуде. \"Сез - мыцты огыц, оны босца жумсама\" - деген гой Жамбыл баба. Ер К^арасай бабамыз да туган ТШ1Н, туган жерндей цоргай бшд1. К,азацтыц мацдайындагы цос жулдыз да-осынау цасиетл, киел! топырацтан жаралды. Ацындыц пен батырлыц соцпагыныц табаны эл1 кунге шацдагы шыццан асыл жол- багдар. К,ашанда бойындагы енерн бал-шекердей усынатын ацын, жыршы, жазушылардыц жагдай-хал1 орташа турмысты к)С1лерден элдецайда темен болып келед!. Шындап жазумен, ел аралап материал 1здеумен айналысуына, ылги, нан табарлыц цызмет! тусау. Тун уйцысын бел1п жазган \"перзенлн\" иэ шалажансар цалпында ысырап тастап, келеаан бастайды. Энерл1ге жагдай жоц. Абай атамызга болыстыц тигенде, шаруа жайы мушктден1пл; сонда 1Н1С1 Оспан: \"Ага сен сез)цд1 айда, мен ма- лы)-(ды айдайын\" - деген екен. Сондай-ац, ем1р1нше автоклуб мецгеруш1С1 болып цызмет 1степ, кино цойып, жыр-дастан тепп, жыр цурап еткен цос дулдул ацын Эамхан К^осбасаров пен Эл^мцул Жамбыловтардыц да жырларын жинастырып, баспадан ютап болып шыгуларына да музейдн цосцан улеа цомацты. гылыми цызметкерлерд1ц мардымсыз гана б!р айлыгын тецдей бел!п, анаужылы ацындар Есенцул мен Ратбекл (Сэду- 334

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Уацас) жумысца арнайы алып, терт-бес ай бойы цос жыраудыц сандыц пен журепндеп елецдер!н жинауга ниет етлк. Нэтижес!нде Эам ацынныч \"Жамбылдан алып батаны\" жэне Элекецн!!-( \"Сырлы цызыл домбыра\" атты К1таптары жарыц керд!. Колжазбалар муражай к,орында. Терт цыз-ул ЭС1РД1К. К^уралай, К,арлыгаш, Лэйл!м деген жэне де Гулжан, Жылбек, Ак,зиядай уш-терт к,ыз-ул туганымыздай бауыр басты, ез баларымызбен б!рге к,улын-тайдай ерб!Д1. Бэр! де уйл!-баранды. Шеберел! де болып жатырмыз. Ж эн1бектей жалгыз улдан Арнур, Нурберд1Н1суйд1к. Кел1Н1м Кешек бабамыздыч шацырагынан, аты Назира. К,удайдыц ез1 бере салган эдепт! де, бшкл, к!С!Л!кт! кел!н, шуюр. Умбетэл/ ауь/ль/нба ба^ть/ аарь/шкер, халь/к ка/?армань/ Талеат Мусабаее туь/л, ест/. Умбетэл/'н/'ц жа/^ь/н бауь/рь/, жерлес бать/р еарь/ижермен музей байлань/сь/ канбай? Муражай сэн1де, мэн! де болып саналатын б!р керме - ол Умбетэ- Л1Н1^ немерес) есептел!нет1'н, ауылдыц цурметл, сыйлы азаматы, ушцыш-космонавт гарышкер!М13 Талгат Мусабаев жерлес!М!зге арналган. Умбетэл! гарышкерТитовца арналган (1961ж.)елец1нде \"Сенен де би1к ушады, немерем мен шеберем\" деп келетн жолдары бар. Кер!пкел ацын гой. Кермедеп тецдеа жок; материалдар гарышкерд!ц ушу сапарына кишген ки1М1, к,ол сагаты, ютаптары, к,олдан кестеленген эмблемалары бэр! ез цолынан табыс еткен буйымдар. Енб/, /-/эке, ез/'ц/'зжайль/ айтып берсец/з? С/з таланть/ць/збен ерте тань/лбь/ць/з. /(азакстаннь/ц ецбек с/'н/раен мэбениет кызмепжер/, Ленин комсомоль/ сь/йль/^тарь/нь/ц лауреать/ атазь/н аль/л, б/рнеи/е /с/'талтар и/ь/еарбь/ць/з. /<елел/ мэселелер жайль/ ез ой-усь/нь/сь/ бар коеам кайраткер/с/з. Дйть/скер, а/^ь/н/-/абежба Луи/никоеань/ц б/з/нз/ иуь/еармашь/ль/зь/ жайль/ б/лз/'м/'з келеб/. Шамалган ауылында туып, Шубарат, Ушк,очырда ест!к к;ой. \"Шубарат\" тауга кетертет!н ирек жолдыц шыга берюндеп бекет сияк,ты к!Ш!пр!м ауыл, омартасы бар, устаханасы бар, малшылардыц ел1. Ауцаттары да шамалас. Жаралы эскерлер тау жайлауы \"Ушк,очырдагы\" биокомбинатта жумыс !степ, жарасы цотырайганда ез ел-мекендер!не цайтып жататын. Сондай жандарга аса жанашырлыцпен царайтын, дастарханынан нан- туз уз!лмейт!Н, \"Шубараттагы\" ортак; улкен уй !спегп шацырац Рацым аталард!К! ед1. Ол уйдеп Шэл! апам цыргыздыц цызы десет!н, ете мей!р!мд! бэйб!ше-тугын. Шэл! апамныц ак,теан уш жасыма дей!н ем!п ест!м-ау. Ол кюыц Зура деген ацл!С1сол ауылдагы балалардыч басын цурап ойнатып, уйыцтатып, шешелер жумыстан оралганша багып 335

Нагашыбек Цапалбекулы отыратын. е м 1р1мн!)-( алау тацы осы юсшер, имандары жолдас болып, жандары жэннатта шалцысын. Мектепке 1949 жылы бардым. Экемыц эке-шешеа \"1 Май\" ауылында туратын. Эжем Агафия гулд! матадан дорба лпп берд1, оган салатугын К1тап-даптер цайда? Анда-санда ауылга келген кер-жер, суйек-саяц, тер!, журеп жинап, орнына дэптер, пне берю кетелн етшден елт-талып алатынбыз. Неше турл!, ала дорбалы оцушылар алма, жугер! унынан тандырга жапцан цып-цызыл загира кулшелер1н салып алып, ек1кластыц бастауыш мектебне шапцылайтын. К,алыч, царлы цыста шешелердн бурки1н, дэу пималарын суйрет1п киелнб13. Бастан бэр1 етл. Шоколад орнына талцан сепкен цызылша жед!к, жайылган цоймен б1рге тауга кунде барып раугаш, цымыздыц, жуа, цой булд1ргендерге тоятынбыз. Тертуйд1Ц жалгызымын. Тш1Морысша шыццан, цазац мектеб! алгашцыда ауыр-ац тид1. Бастауышты б1лр1п, К,аскелечн1ц интернатына орналасам дегенде \"орыстарым\" бас цосып шуласып цалды да, мен1 шацырып, нагашым Иван, \"Наденька, сен осы уацытца дей!н цазац мектеб1нде оцыпсыц гой, енд1 б!р класс темен оцысач да орыс мектеб!не цолайлап отырмыз\", - дед!. Мен жылап Ж!берд1м. Ондагы ойым егер б!р класс темен оцитын мектеп болса, ол цазац мектебнен де циын болганы гой, цой мен осы цазац мектебнде-ац оци берей1ндеп шеш1П, )^аскелецн!ц Абай атындагы мектеп-интернатында оцуымды жалгастырдым. Орталау мектеп деп есептелелн 7 кластан кей1н Алматыга кел1п студент цабылдайтын Саратов ушцыштар училищеане туслм. К,уанышым цойныма сыймай уйге келсем, нагашым Иван шешеме маган да кейю, \"цыз баланыц оцуы ма сол\" деп цужаттарымды цайта алгызды. Интернатца цыркуйек кун! барсам да, ешб)р комиссияга царамай-ац директорымыз Эбд1рахман Байжанов мектептег! оцуымды жалгастырды. Келеа жылы 1957 жылы б!рер цыз болып ^ызылорданыц уш мезпл тамац берелн педучилищеане аттандыц. Эбекец устазымыздыц жол болсынга айтцаны: \"К,ус екеш цус та балапанын би1кке самгауга баптай- ды, Желсудыц би!п - Алатаудыч баласысыцдар, асцарына бой тузеп есе бер!цдер!\" - дедм Экедей болган Эбекец агайымыздыч сез)н де ту ет1п келем!н. Педучилище бш1М1барлар туселн оцу орындарыныц б!р1нен екен, ез! Мэншук атында, тэрбиел!, тэрт1пт1, жуйел! !р! оцу орны, б1зд] сур1нбестей, мугал1мд1к 61Л1МД1 шырацтай жагуга уйретт!. Институтты оп-оцай сырттай оцып б!Т1рд!м, цазац тш эдебиел бел!М1н тэмамдадым. К,ызылорда меыц цыз болып айнага цараган жер1м, елецн1ч бастауын алган алгаш цайнарым. К,азацтыц 1р! ацын-жазушысы Асцар Тоцмагам- бетов еле)-щеп екш экемдей цамцор болды. Апгаш айтысца цатыстыр- ганда айтцаны еамде: \"Топырагына тартпай турмайды екен-ау, юс)\". Кез1нде туанбегенмен Желсудай жыр елкес1нде, Жамбылдыц той- думан кундер! еткен мекенде дуниеге келгеымд! мезгеген! екен. 1961 жылы КазГУ-дыч еск! гимаратында Жазушылар одагыныц 336

Атадан - касиет, бабадан - есиет пленум-жиынына цатысып, туцгыш елецдер1мд] Мухтар Эуезовлц алдында ок,ыдым. Ризалыгын бшд1рген Муцацтердеп отырган орынына шацырып алды. \"Мшкентай гана орыс журепц, кдпайша гана муншама цазацтыцтэтт! сез!н уялатты екен!\"-деп тацк,алгандай сыцай танытты. Момышулы Бауыржан батыр атамыз Шымкентте еткен айтысымды ест1п-кер1п, Эбд!лде Тэж1баев усынган бэйген! цомсынып, \"Лира\" алтын сагатын алып берген! де мерей!мд1 аск,ак,татты. Осы туралы Баукец сейлеген сезшде: \"Айтыс - к,азак,тыц ем1р мектеб!, ол ешуак,ытта мацызын жоймайды. Надежда\" айтыск,анда кез1ме жас уй1ршген1найтцым келед!. Жолы болсын, Надежда домбыраны устап айтысады, елец к,урап ютабын да шыгарады\" - дед!. Куйеуге шыгып, ер1м СХИ-га туст!. Мен \"Жазушы\" баспасыныц проза бел1М1нде бес жыл жумыс 1стед!м. Ак,ын-жазушылар ез ецбепыц оцай- лыцпен жем1С1н узе алмайтынын ацгардым. Инемен цудык; к,азгандай, шыгармасына неше жыл жазган ютабына мардымсыз ацы теленелн1н цайтерац, ал аттары айдай элемге аян. Кеп жацсыны, дарындыны кер1п, эл1ютап болып басылмаган шыгармаларына к,андым, к,ад1р!н б!лд1м. Облыстык;, ауылдык,Советтер1не депутат та болдык;.. Ширекгасыр- дан астам к,азак, т!л эдебиелнен сабак, берд1к, енер тер1нде, елец ел1нде журм!з. Бет1МД1ашцан, халыц ак,ыны Умбетэл! Кэр1баевца музей салдым. Умбекец ерекше туган ацын ед1. Эле)-Щ1 б1р бастаса б1р ай тоцтамай толгайтын ак,ынды кер1п таццалдым. Бупнп Умбетэл! атамыз аттас ауыл ол кезде \"Киров\" аталып, совхоз болып жацадан уйысцан-ды. Алгашцы бастыгы Муцашев Энуарбек зейнеткерл!к демалыск,а ерте шыцк,ан эскери адам-тугын. Умбетэл! атамды жанындай жацсы керет1н. Жума сайын ауылга баргыштайтын студент куйеу1м екеу1М13 к,ол устасып, судай тасып журем!з, цала мен ею арада. Энуарбек директор агайуй!неерлп апарып, барымен сыйлап, домбыра, гармондатып эн саламыз. Айына б1р ретУмбекеце цой сойып бер1п Ж1беред] де, ацын Сагымхан, К,анипа, куйш! Уели, б1здер болып улкен к1С1ге селем бере барып, \"Мыц б)р тун\", \"Керугылы султан\" ертеп- лер1Н1ц елецмен ез! шыгарган нуск,аларын тун ауганша тыцдап-цан- байтынбыз. К^аншама мыцдаган жол елец-дастандар цалай гана орта бойлы, царшыга тектес ацын атаныц кеюрепне сыйды екен деп отыра- тынмын. Музей1н ашк,анда ец алдымен сол кюлердей, отырган жер1н той-думанга айналдыратын, кеп жырларын домбырамен талмай айтатын шэюрт тербиелеуге арнадым. Халык; сахна мен кино шебер! жерлес1М13 Кененбай К,ожабековтыц 60-жылдыгын Узынагаш мэдениет уй1нде, журтшылык,пен кездесу кеш1 релнде атады. Узак; елец арнадым: Длатауль/к була^сь/з, Жалаась/п жат^ан тец/'збен. 337 013-22

Нагашыбек К^апалбекулы Энерзе еткен кь/змет/'н, Дсудан асуженз/'заен. Кен'лд/н кошь/н келт/р/'п, Кененбайжан дез/ззен. Сь/рь/мдь/ айтсам, азатай, Тэубе дезен тауь/м ец, Дйдарь/ца заюь/к боп, Дйдарь/мдь/ тауь/п ем. Суй/нбай, Жамбь/л жь/рь/на, Ж/рез/мд/ маль/п ем. дйтеу/р, аза, би/'кп/'н, Энер/нн/'н, барынмен/-деген уз!нд1мен айтайын деген!М, отагасы Турлыбек Нурбекулымен 45 жыл отастык,. Белме жел болып тимед!, еркелет1п, ерекше сыйласып етт!к. Турлыбектен де ажырап цалга- ныма цатты муцаямын. Ол меьмц мецпл1кжыр-журепмде сагыныш болып цалды. Шуюр, цазацтыч к,ай уЙ1не бармайын - туган к,удасындай, цурац ушып сыйлап кутед!. Ол да болса, цазацтыц б1р ауыз жырыныц улагаты, ел1М13Д!Цсез сыйлайтын таптырмас цасиел. ...болсын деп жь/р кез/нде зор кулашь/ц, Берд/ ез/Жамбь/л а там домбь/рась/н. О, дала, жомарт дала, зул базь/на, Сен эл/ сан булбулдь/ кондь/рась/н, - дейтугын Жамбыл атама арнау жырмен ем1рбаяндыц цысцаша гана дерепмд! аяцтайын. - Нэке, азге эрдайым ем1р де, енерде де би!ктен кер1не бер!Ц!з де- мекп!з. 338

МАЦЫШ БАЛУАН поеесть Iтарау АЛБАСТЫМЕН АЛЫСЦАНДА Ма/<ь/м/Ра^ь/мбек балась/ - ар/балуан, ер/а/^ь/н, Жзмбь/лды/1 еч жа/^ь/н /герзен абамь/. Сапареали Беаалин Бай ауылы царалы. Уй 1Ш1нде Шагатай бук тус1п терю царап жатыр, анда-санда \"УИ-аИ\" дегенде аузынан букш екпе-цолцасы б1рге шыгатын- дай куц1ренед1-ай. Кайгырмаганда цайтс1н, кун) кеше ез цолымен сут кенжеа Талбикен! жерлеп келд! емес пе?! Арыстай алты улдан кей)н керген Талбикеан улп1лделп еар1п, бойжетюз)п, суйекл-майлы жерден цуда болып, болдым-толдым деп отырганда бул тагдырга шара бар ма? Аяц астынан 1Ш1Н басып, децгелектед! де цалды. Жаратцан нем буныц жалгыз тал цызын керт цалды ма? Осымен уш1нш1 марте мыц буратылып, еан алды. Ы н е пешке ысытып цойган майлы орамалга да, ушюрген бацсы-балгерге де царамай жулдыз туа жалгыз тал уюлеп еарген цызы о элемге журд! де кетт1. Кез1нен жас емес цара цан ацты, журеп ез!Л1п, бауыры 1р!п, шашын жулып ею кун ойбайлады. Бэйб1шес1 белн тырналап, цызыл жоса цан цылып, талып цала берд!. Ел-журты жиылып, кеше сэскеде ата-бабасыныц суйеп жатцан де- цесуслндеп цорымныц б1р пушпагына жерлеп цайтты. Кара жерге тап- сырып турып, томпайган моланы цушацтап, еюрю жылаганда, сацалынан алты тарам жас саулады, алты ул б1рдей боздады. Жаца туган ботадай ез аягымен журе алмай, буыны кеткен Шагатайды царулы Ж1пттер ею цолтыгынан кетерт, уйге эзер жетюзд!. К,ара шацырагы ортасына тускендей орнынан кетер1лмей терю царап жатты да цалды. Ка^арынан Ш1лдеде цар жаудырардай байдыч айбыны- нан лт1ренген агайын-тугандары аягыныц ушынан басып, шэй-су усынса да царамай цойды. Бук туап кеюрепн жара курангенде кез алдына талшыбыцтай еркелелп ес1рген Талбикеа кел1п, мужшд1-ай дерац?! Кун багана кетер1Л1п, ашыц шацырацтан сэулеа шацырая тус1п тур. Б1реулер тасырлата атпен шауып кеп, тура ес1к кез1не Д1К елп сеюрт туст1. Кецш айтуга келген б!реулер шыгар деп, уш кунде сацал-шашы 339

Нагашыбек Капалбекулы к,удай агарып, иыгы туст, шал боп к,алган Шагатай белн бер! бурып, аунап тусл. - Ата, ойбуй, к,урыдык;! - Масцара болдык,! - деп уйге юрт келген туцгыш улы бас салды, соцынан тагы ею-уш жамагайыны юрт керюп жатыр. - Ойбай, не дейт, мына антургандар! Шагатай орнынан к,алай к,аргып турганын ез1де сезбед!. -Тагы нежаманат?! Балаларыныцб!реу1мерт болып к,алды ма деп кез1Н1Ццырымен тугендей бастаганда: -Талбикен1ч бейт ашылып к,алыпты, -дед1б1реу1. - Астафралла! - деп Шагатай жуп ауган туйедей цисая берт, дуцк ете к,улап туст1. Ес1н жиганда ауыл молдасы: \"Ия алла, б!СМ1ллэ, бюмшлэ\"-деп белне су бурюп жатыр екен. \"Бюмшлэ, б1СМ!ллэ...\". Дурю- реп буюл ауыл азаматтары атк,а к,онып, бейпке карай суыт жур1п кетт<. Кеше гана тай цазандай темпеш!к бей1т елем-тапырык, шашылган, ацымынан Талбикен! суырып ап, ке б тт шеш1п, мола услне келденец тастап келпт!. К,ап-к,ара шашы жайылып кул)мареген куй! эппак, боп Талбикеа жатыр!... Бай ойбай салып жыламады, к,араталак;танып жарылардай тунер1п: - Муны ютеген мен)ч ею дуниедеп к,ас жауым, ак,ыретлк душпаным! Балаларым, агайындарым! Соны тауып экеп бер1)^дер алдыма! - дед! куц1рен!п... Ун1тым зэрл! шык,ты. К,ызын цайта жерлеп келгеннен кейт, алты улын тугел шацырып алып, жеке кечесл. Суйепне тацба, белне к,аргыс болардай юм мунша еилгелн?! - Талай барымтага барып ед1к, солардан болды ма?.. - Мумюн ауыл арасындагы 1штен шыццан зулым б1реу болмасын!.. - Неткен тасжурек, сумырай ед; антурган!.. Кецест отыргандар сыбырга кешл. К^ос салт аттыныц суыт жур1п келе жатцанына терт кундей болды. Ауыл ауылды айналып ет!п, тек тунделет!п жолсызбен гана жортады. Шубар тоцпак; жалды атты - Мак,ыш, цасындагы курец уст1ндег1 сучк,иган узын - Тшепберген. Ун-тун жоц екеу! узак, журд!, ат екеш аттары да иелер^ц сырын бш1п алгандай су белндеп к,айыцтай дыбыссыз цозгалады. Тастебеден ай сыгалайды, сэулеа болымсыз гана сынап тустенед!. Бегде тысыр еткен дыбыс жок,. Кенет элдек,айдан сац-сак, кулген дауыс есттд!. Аттары да цулак,- тарын люрейлп, жур1стер]нен жацылып, бастарын к,ак,шац ете кетер1п, пысцырынып, цулацтарын т1юрейтл. Элп кулю кенет к,арауытк,ан жота уст!ндег*цорымнан шык,ты. К,улак,ца жагымсыз жабайы, зэрл! кулю. Аттары алга журмей урюп к,алды. 340

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Албасты жын-шайтандар гой дейм!н? Ана жотада цалыцбей!ттер баред!? Ттепбергенн1цденес!н цорцыныштан тер басып, аты да Д1р-Д1рурк1п ала цашцалы тур. Сацылдай кулген эйелд:ц ащы ун1б1рде аспан аударылып тускендей сайцал кулюге уласып, б1рде мысыцша мияулап, цасцырша улып сумдыц, урейл! зерен! ушырар дауысца уласады. Аттар осцырынып, жалт бурылып, цанша тебнсе де алга баспай урке берд!. Мацыш цулагын тоса, тыц тыцдай цалды. Талай-талай кун-тун жор- туылдап жур1п мынадай жан шошырлыц сумдыц унд1ест1птурганы жача. Бул юм болды екен? Моланы паналап жатцан 1бш1С пе, жоц, першер ме? К,ыз секшд! сацылдай кулген дауыс неге мыц цубылады? Кейде диюдыи гурш1ндей барып улитыны неа? - Мацыш, 613Д1жын иектеп кетер, аулацтап темен айналып етей1кш1, - деп Тшепберген атын кер1бура бастады. -Тоцта, цане! - Мацыштыцдауысы тым ызгарлы шыцты. -Тоцта, туе аттан! - деп Тшепбергенд! жерге туарт, ею атты б1р- б1р1Н1ц цуйысцанына тас цып байлады да, ез1н<цжарты цулаш ай- балтасын алды: - Эй, цорцац неме! Не болды сонша! Жер тубне цашеац та цутыл- маспыз. Сен жацсылап тыцдап ал! Талай жортцанда жанымдагы жолдасым ед1ц, сен мына 1ргеде тыцдап тур. Мен ацырганда сен де жет. Егер цашып кетсеч ез;м 1здеп тауып алып, ез цолыммен еллрем. Ал, егер олай-булай болып кетсем суйепмд! елге жетюзерац. Ал, дайын тур, цане! Айцайласам, тезделп жет! Мацыш айбалтасын алдына кесе келденен устап жота жацца царай ецкейт жупре женелд!. Элп сумдыц зэрл! кулк! тагы есттдк !ш!н тартцан баладай шар-шар елп, кейде айда)1ардыц ысылындай ысылдап, б1рде бацаныц бацылдаганындай созылып барып б1ткенде зэре-цутыц цалмайды. Мацыш цалыц бейглц )Ш1не кел1п баспалап, жан-жагына сацтана кез жупртл. Анадай жердег! беЙ1т )Ш1нде улкен цап-цара албасты цорбаццайды. Айбалтаны цыса устап жермен-жексен боп дем1н !Ш1не алып жер бауырлап жацындай туст1. Ж ас топырац жан-жацца шашылган мола ернеу1нен сыгалап Караганда ез кез<не ез<сенбед!. Мола туб!нде цорбиган деу албасты ею аягымен лк турегеп тур. К,арсысында аппац кеб1нге оранган цыздыцуст1-басы ашып тасталган. К^ыздыц цап цара шашы бук1л арцасын жауып келпл, элп албасты кеЙ1н шепншектеп барып, сац-сац кулед!-ай кеп. Апдыцгы ею аягын б!р-б!р1не 341

Нагашыбек ^апалбекулы согып, шапалак,тай бастады. Кулкюыц ез1зэрецд' алады. Басын шайцап, аспандагы айга шалцалай к,арап, сак,-сац еткен албасты к,ызга сук,танып, к,олындагы тырнагымен шашын тарайды. Мак,ыш \"АЬ, азгын!\" деп ак;ыра умтылып, мола 1Ш!не атыла сеюрд!. Дэу албасты бурылып улгермед!, к,ак, мацдайына айбалта юрш ете к,адалып, ез салмагын устай алмай к;арсы алдындагы адамды к;апсыра к,ушак,тай гурс жыгылды. Сай табанында Д1прлеп турган Тшепберген де жаны мурныныц ушына лрел!п, дауысты ести сала жуг1рд!. Мола шелне келгенде децкиген дэу к,ап-к,ара албастыны, оны^ астында к,ан-к,ан болып жатк,ан Мак,ыштыц сыриган сирагын кер)п: - Ойбай, бауырым! - деп кер! бурылып тура к;ашты. Жаны цысылган Мацыш: - Эй, мынаны аудар! К,ашпа, кел бер1!- дегенде барып, к;орк,а-к;орк,а жацындай туст!. Шын ба, ет!р!к пе? Мынаныц дауысы к,айжерден шык,ты? Мола шелне кел1п: - Эй, Мацыш! - дед! д1ршдеген унмен. - Тшепберген, мынаны аудар! Бул аю гой! Аю! - А-а-а! Тшепберген де сеф ш темен туст!. К,орк,ырап жащан аюды ары к;арай итер!п жыкданда астынан устнбасы тугел кан мен топыракда малшынган Мак;ыш эзер турегелдк - Ойбай, Ма^ыш-ау, не болды? - К,аз!р, ес жиып алайын, - деп ма^дайынан шумектеген терд) сыпырып тастап, мола шелндеп жастопырацца б1раз отырды да: -Ал, енд1жак;ын мацда ел болса еслрте ай^айла, - дед!. - Аттан! Аттан! - деп Тшепберген айцай салды. Уннде эл! урей бар. - Эй, бар болгыр, \"Еркек дауысты эйелде уят болмайды, эйел дауысты еркекте к,уат болмайды\" деуш! ед!, былай демейс)ц бе? А-а- а-а-ау, агайын! Атт-а-а-ан! Атта-ан! Мак,ыштыц кун курфеген дауысынан теменде к;алган жылк;ылар да урюп, тау жачгырык;ты. Алыстан элдеб1р жерден иттер ур1п сала берд!, жагылган оттар, абыр-сабыр естшгендей болып, айк,айлар шыга бастады. - Ур-а! Ур! - - Аттан! - Аттан! !ле к,алыц аттылы топырлаган туях, дауысы бер! к,арай таск,ындаган судай жак,ындап келд!. -Уа, агайын, бер! к,арай, бер! кел!)-щер! - деп сай табанында и!рш!п к,алгандарды шак,ырды. - Бул юм, адамбысыц, жынбысыц? Албастымысыц? - Адамбыз. Бер! кел!цдер, бэр!н айтамыз. 342

Атадан - цасиет, бабадан - есиет -Жаумысыц, доспысыц? - деп басшысы болса керек б1раз эюреьщеп сурап жатыр. - Доспыз. - Эгэрэки, беле ойласацдар, туп туяцтарыцмен цуртамыз, бшд1ц бе? - Кел!Ц1здер, келсец1здерш1. Дос ниетлм)з. Сацтана жацындаган аттылар цолдарындагы найза, цылыштарын он,тайга устап екеу1н цоршап алысты. -Ж о л болсын? Мына моланы ашып тастаган еендерм1С1цдер? А-а? А ,бэлем! -Жо-оц агайын! деп узын бойлы арык, Тшепберген журелей отыра кетт1. -Жо-жоц, агайын. Мына Мацыш балуан моланы ашцан аюды еллрдк - Аю! Не цылган аю?! - Аю дейд1? Бэр1жапатармагай мола Ы н е уцшд1,дэу цара аю тецкит ел)п жатыр. Мацыш болган жайды ез1 айтып берд!. Тунде сацылдаган не дауыс деп жацындап келсе мола 1Ш1нде дэу аю ек! аягымен лк турып, алдын­ дагы айдай сулу цызга царап сацылдап кулед!. Бул айбалтасымен цац шекеден б1р-ац урган. - Ойбай, жан царындасым-ай!..-деп манадан бер1ектемси сейлеп турган бай баласы эдем! ки!нген Ж1пт аттан царгып, с е ф т туст!. Мацышты цушацтай алды... Ауыл цулацтанып, у-шу боп ел цара нетр жиналып цалды. Кызды цайта кеб1ндеп, бэр! жабылып цайта жерлегенше кун де арцан бойы кетершдк Барымташылар арцансыз журмейд! гой. Арцанмен аюды буып, екеу! ею жацтан тацымга салып, бул бэлекетт! елге керсетпекке бай ауылына жур1п кетл. Узындыгы уш-терт цулаш аюдыцжун! жылтырап, жоны жерге тиер-тимес боп бара жатты. Мола ашцан бул аюдыц туа цара да емес, цоцыр да емес, курец цызыл. Тек бауыры мен тес тусы гана цылшыцтанган сур екен. Екнуш цырдыц астынан уйлер! ыгы-жыгы Т1г1лген ауыл кер1нед1. Иттер! абалай ур1п шыццанмен, аюга жолай алмай, цыцсылай, цуйрыгын бутыныц 11и1не цыса цаша беред!. Улкен-юш!, бала-шага демей бэр1мына кереметл кер!п, тац-тамаша цалысты. Буларды сепз цабат ац уйд1^ алдына экеп, аттан суйемелдеумен туарт, уйге фпздк К,ац терде кум1стей сацалы алдын жапцан эппац цагаздай ац сацал царсы алды. Турегеп екеу!мен кер1С!п, кез1н суртюштеп шал босап цалды. Босага жацтан бэйб!ше суццылдап жоцтау айтты. -Ал, уй-жай осы, демалычдар! Сыбагаларьи-(ды же1-щер! Балалар цызмет жасайды, - дегенше болган жоц еак алдына ею-уш Ж1пт б1р асау тайды дедектет!п экеп, бата сурады. 343

Нагашыбек К^апалбекулы Мак;ыштарды бэр1 жапатармагай уш кун кезек-кезек бэйек болып цонац етл. Ысталган шанаштай ж1Ц1шке Тшепберген ет жей алмай купл боп цалды. Мак;ыш та жолга дайындалып, елецдей бастаганын угып, бай ез1Н1ц к;ара шацырагына шак,ырып алып, сез бастады. - К^ай елд!ц балаларысыцдар, айналайын? -Алатау бауырындагы Шапырашты Ма^ыш балуан мен бо­ лам, ал мынау сершм Тшепберген. -Жен-жен, \"К,ой бастайтын ^ош^ардыц ма)-щай тусы дец болар, к;ол бастайтын Ж1ПТТ1Цжан-жагы тугел кеч болар\" демекшк Екеу1чн1ц юце кец1Л1м толды. Мен1 еслп, бшш жатк;ан боларсыцдар, Шагатай деген агаларыц болам. Ерл!ктер1це ел суйанд!, ез1м ею дуниеде ризамын. Енд1к,алаулары1-щы айтьи-щар! Басыма келген к;айгы-к,ас1реттен, белме басылган к,ара тацбадан арашалап алып к;алдыцдар. Ак;ыретт<кжегжат болайын. Жен-жосык,тары)-(ды к;арап байк;ап турмын, жэй жолаушы емес керюеацдер? - Солай ак;сак,ал. Мына ердеп Албандагы сер1ктер1М!з селем айтыпты. \"Торгауыттарга есем13 кетт!. Жылк,ы туягын к;ояр емес, кел!ндер\" -депл. Талай туста б1рге барган сер1ктестер ед!к, солай тартып барамын. - Е, е, к,арагым. Аттыц жалы, туйежц к,омында, кер1нгенн!^ к;олында болатын бул дуние юмге опа болган? Жалганды жалпагынан басамыз деген к;у лрлкпен М1не 613 де кер аузына кел1п к,алдыц. Тшепм - айналайын, сол жорык;тан к,анша мал олжаламак, ойларыц бар, соны менен алыцдар. Екеу1це осы елден ею к;ыз алып берей!н, суйек жегжат болайык;. Ац батамды алып, еап-ен1чдер! Мак,ыш пен Тшепберген б1р- б1р1не парады. - Ата пейш1Ц)зге к;улдык,! Б!рак,, \"Уэде к,удай сез1\" деген бар, б!зд1 кут1п жатк,ан сер1ктестер1М1зге не дейм1з? Ер Ж1птлц жарты жолдан к;айтк,аны серттен тайганы. Жолдан ^алармыз, аттанайык;, барымташы екен1М13 рас. Ауыл арасыныц жаман сасык; урысы емесп13. Алыстан, ел арк,асы к,ияннан асыл тук;ымды жылк,ы айдап экелем13, - дед1 Мак;ыш шалга лке к,арап. Шагатай кез1н жумып, сел ундемей цалды. - \"Жол ак,ысы журсе б1тед1, юа ак,ысы елее б!тед1\" деген. Хал!м нашар, сендер оралганша олай-булай болып кетсем м!не балаларымныц терт кез! тугел отыр ею уЙ1р жылк,ы, туйе бастайтын тогыз, б1р-б1р уй жасауымен аласыцдар. Эттеген-ай, осы жерден бар к,алагандарыцды алып цайтсацдар жен болар ед1-а, э? - Жок,, атажан рук;сат б е р 1Ц!3, 613 аттанайык;? - деп екеу! асыгыс жинала бастады. 344

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Апдарындагы юл тецбш кек ею уЙ1р жылцыны дурюрете айдап келе жатцан Мацыш пен Тшепберген тым кецшд!. Кецшдер! б1рлеп, аттан ат ауыстырып М1Н1П, жылцыларды сатырлата цуып келед!. Бул сапар улкен олжалы болды. Тас туЙ1н кут1п отырган сер1ктестер1мен аргы беттеп торгауыттарга жаз бойы буйщей ти1п цалыц жылцысын дурюн-дурюн цуып экеп бер! етюз!п турды. Бэленбай жылгы кеткен есеан цайтарып, сер1ктестер1нен алган царызынан цутылып, енд! таза асыл туцымды ею уй!р жылцыны алдарына сап экеле жатцан беттерк Мына белд!ц астында Шагатай байдыц ауылы. Торайгыр тауыныц бектер1нен ете бергенде царсы алдынан боз жорганы жайцалтып келе жатцан б1реу царсы жолыцты. Жалгыз ез1 цуйцылжытып эн сап келед! жапан далада. Жацындап келе жатцанда байцады - боз жорганыц услнде б!р цырындай эдем! отырган - белнен нуры тамган мелд1реген алацандай кез1 бар сулу муртты Ж1пт. К,ундыз берюыц тебеанде ую желб1рейд1, цолында кум1с сап цамшы. Эрнектел1п, жиектер! шашацталган ею тоц цоржын аттыц бектер1нде. Муны, кер1п Илепберген !н аузындагы суырдай кез1Ж!пси1п, элпн}ц лзпыне жармаса кетл де: - Эй, цайда келп барасыц? деп оны сырт айналып лнте царап шыцты. -Ага, мына Курюреук деген жерде цалыцдыгым бар ед!, соган бара жатырмын. КУДай цаласа б1р жумадан кеЙ1н тойымыз болмацшы. Э з 1м Сарыатаныц баласымын. Уйге жур1п сыбагаларыцызды жеп цайтыцыз- дар! Тойга цатысыцыздар. - Анау цоржыныцда не бар? Атыц да эдем! екен! Жоргасын-ай! - деп Тшепберген шепр кез1тес1рей1п ецмеынен елп барады. - Цалыцдыгымныц жецгелерне сэлем-сауцат цой. Каласацыздар бэр1н алыцыздар! -деп ж!пт алацандай кез!н жэусфелп жалына бастады. Мацыш та сол сэтте жылцыныц алдын цайыра бер! бурып, кеЙ1ндеп цалган буларга жацындай берд!. Сол сэтте Тшепберген аттыц цапталында жасырып устап турган айбалтасын жарц етюз1п, шолтан, ете кетер!п алып, кез 1леспесжылдамдыцпен жолаушы жютлц цац мандайына пер!п кеп Ж1берген1. Тебеандеп улб1реген ук1узш1птусл де, цан-цан болган цундыз берю жол услне жаман царгадай цалбац ете цалды. Ж 1пт \"АЬ\" - деуге гана шамасы кел1П аттыц жалын цуша цулады. Боз жорганыц омырауы цызыл жоса цанга боялганы-ай!.. Жаца гана жайнаган алацандай аялы кезд! бозбаланы аттан аударып тастай берген Тшепбергенжц жанына желп келген Мацыш: -Эй, имансыз ит! Ит-ай, царашы-ай! ^урттыцгой, цурттыц! Бу бай- густыц не жазыгы бар ед1? - дед131рюлдеп, кез1шапыраштанып, т!рщей жеп ж!берердей тут!кт1. 345

Нагашыбек К,апалбекулы - Жоргасы эдем! екен! - дед1 Тшепберген сэры курек лан ак,сита ыржиып. - Теказ ит-ай! - деп к,алш-к;алш ет}п ашуга булыццан айбалтасын Тшепбергенн1ц басына уй!рш апара бер1п ток;тады да: - Эй, иманыз ит-ай! К1С1к;анын жуктеген к;аныпезер-ай?! Дуние тала^, мына айдап келе жатцан малдыц бер1н ал, Шагатай байдыц берген1нде айдап кет! Енд1гер1 маган жолама, мен сен! кермейлн болайын. Егер кездеап к,алсац мына к;олыммен буындырып еллрем1н! Буындырып еллрем1НК8п;р ит! Кет! Жогалт! ^арацды! Мак;ыш жалт бурылып шаба женелдь Жалгыз ез1атын сабалап узак; шапты. Аты ебден болдырып ток,таганда барып к,ара жерд! к,ушак;тап, 1Ш1-бауыры солк,ылдап, узак; жатты. Я, алла тагала, кеше гер, бул пендежц кунэа'н. Эй, Тшепберген- ай, енд1екеу1М13Д1Цде жолымыз болмас! Жазык,сыз жанныц к,анын жуктеп кетлч-ау... Кеюрек тусы к,ыжылдап, ащы запыран ек1Н!ш 1Ш!Н жалап, бауырын жерге тесеп узак, жатты. Жамбыл тэтем еслсе не дейд!? \"Барымташы емес, к,арак,шы болдыц ба к,арагым\"? десе елгеы гой. Адамныц кез! дуние-пулга елгенде гана тояды. Шагатай байдыц малын, оч батасын алганнан кеЙ1н к,айтып-ак, кеткенде жен болар ед) гой. Осы сапардан соц б1ржола ак;ындык, жолга туссем бе деп ойлап ед1, енд1 тацдайына сез б!тер ме? Тшепберген муныц жыр шекпежн шеш1нд!р1п кеткендей болды гой. Асыл текл Жамбыл тэтем \"Ыза к;уган пэлеге жолыгады, Мак,ыш-ау, осы кэаб1цд1 к;ойсацшы\" деп ед1-ау...Пап?... К,ап!.. Парауытып кер1нген тау 1Ш!нен бер! улиды. Жусан басын елбецделп цуйын уЙ1ршед1. Жападан жалгыз ол жапан далада куц1реып у^шед!- ай кеп. Кугфенген ун мен бер1Н1цулыганы тун тыныштыгын бузып, сэры тацга дей!н кезек-кезек к;айталанды. - Енд1барымташылык;тан аулак, боламын. ^ойдым! Тойдым! Жамбыл тэтемн1цжанынан к,алмаймын, сез!нуйренем1н, сайыск,атусем1н! Оныц дауысын Ацырак;айдыц ец1стен согатын жел! !Л1П алып, Алатаудыцтупк1р-тупк1р1не, к,ойнау-к;ойнауын аралатып, к;ырга асырып экет!п жатыр!.. 346

Атадан - цасиет, бабадан - есиет II тарау БАЛУАН ШОЛАЦПЕН КЕЗДЕСУ К^ыз екгмн! Т1ПТ1цатты, беттетер тур1жоц. Эз! шеже торгайдай болып ап, даусыныц зорын-ай, елецд! эгугай-эгугайлатып, эндет1п созып ба­ рып, тепп-тепп Ж1бергенде, Мацышты жацбырдан ыццан беденедей цылады. Э з1не де обал жоц, кездейсоц кездесе кеткен сундет тойда цыдырма цонац болып отыра беру1не де болар ед1. Ел цойсын ба, цаумалап ортага шыгарганда буныц атынан цорыцты ма, мысы басты ма белдесерге ешюм табылмай, жулдеы куреспей алып атанды жетепне байлады. Той тамашалап жургенде осы жастардыц жел1пне, думанына тап болды. Бэр1 \"батыр ага, балуан ага\" деп терден цац жарылып, орын усынды. Жастар кезекпен-кезек эн айтты, куй тартысты. Енд1 б1р сэт муны цолцалап цоймады. - Балуан ага, дауысыцды сагындыц. Б1рдеце айтыцызшы, -деп цыз- кел1ншектер сыцгырлап цоймады. К,ыз дегенде сарымайдай ери женелелн ежелп эдел. Алдымен елге тарап кеткен этн айтып берд1. Мен Ма^ь/ю, экем ать/ - Райь/мбек, /<ел/пем Майтебезе турайь/н бел. Длбь/нба жа^сь/ларбь/н кеп сейлеб/'м, Базь/мбь/ дубай берзен сь/найь/н беп. Сурасан мен/'н ать/м - Ма^ь/ш балуан, Балуаннан енер шь/еар алуан-алуан. Элмесе ата-бабан кайба кетт/, Юмае опа болабь/ буние жалеан. Райь/мбек балась/ - Ма^ь/ш ать/м, Балуанбь/кпен шь/ккан еб мен/'н ать/м. Он жась/мба бепбес/'п енер кубь/м, Элен айтть/м, б/лем/'н сезб/'н паркь/н. Ж т 1КТ1ц майындай бал татыган бапты цымызга беккен жастар цойсын ба тебеане кетер1п экетл. - Ой, балуан ага даусыцыз не деген зор ед1! - Пэл!, сездер! цандай, арасынан цыл етпейт1н цыргыз ер1м цамшыдай-ау! Мацыш енд! басца энге салды, цол созымда булыц-булыц цагыта 347

Нагашыбек Капалбекулы бара жатк,ан ойхай жастыц шагын, кулд1р-кулд!р юс1неткен неб1р асауды т!зеге алып уйреткен балгын балалыгын сагынган )цкэр эн. Туган ел1, ескен жер! жен1ндеп сазды сагынышы. Майтебе - бась/ц би/к, ойын жазь/к, /(ойнауь/н ел-журтть/ца нес/п азь/%. Жайлауба, езен-бастау, ой мен кь/рба, Ойнауиуь/ ек тай-куль/нбай бауь/р жазып. Екейбе ер Сарь/бай /пкен ма^тан, Майтебе улкен таубь/ аль/п жаткан. Сарь/бай, Жь/лкь/байбай мь/рзаларбь/, /<*ей/нз/урпактары етер бастан... Осы эннен кеЙ1Н жылы жауып к;оюына болар ед!, ез1н тулен, туртт!. \"Осы елден к;ыз алып ед!м, ^удаша, балдыз бар ма айтысатын\" - деп к;ыз-кел!ншектерге к,арай мол денеамен бурылып, к;асын цагып, Суй1нбай бабасынша к;улагын бурап, айк;ай салды. Етек жак;та отырган осы жудырыкуай к,ыз \"Мен айтысамын, жездеке\" деп ^арсысына отыра сап, терю буралган домбырасын без1лдеткенде куйш! ме деп к;алды. Кенет ай-шай жоц, келе ти!ст1, сездер! 1р1, М1рд1ц огындай. Элен б/збен и/ь/еабь/ %уи/а%-куи/а%, Ж/берем/н, жезбеке, тусап, ^ь/и/ап. Мурнынызаа но^тань/ б/з таеайь/к, Шезер/лзен мойыны узь/н т/йе кусап, - деп к,ыз 1реп барады. Ду кулю кернеп экегп, сырттан улкен адамдар да кел1п, т!зе бупап, балуан не уэж айтар екен деп анталап жур. Тацдайымды буады елец кептеп, Жют к,ызга жак;ындар ептеп-септеп, Сэлем1ц жоц, балдызжан, иманыц жок,, Шыбыштайын барасыц баса-кектеп, - деп тура алмастай егпм гой десе, жок; бой берер емес. Жезде-балдыз боп 1л:к шалые айтып б1раз жерге барып к,алды, Ма^ыш Т1ПТ1болмаган соц: Эпкеце кояйь/н ба к/нбес %ылып, Гой жа^та енб/зэр/ ж/рмес %ылып, Балбь/зжан, т/л/'нб/ т а р т а сейле, Окетем/н артыма м/нзест/р/п -дегенде ел к,ыргын кулюге кем1Л1п к;алды. К^ызда домбыраны ала сап без1лдей женелгенде жатайк;ай шык;ты: -Ойбай, ел!п к,алыпты! - Ойбай, бауырым-ай! 348

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Не дейт, не болды? Бэр1дурл1ге кетершт, дауыс шыццан жацца жупр1сл. Алтыбацанныц жанында усл-басы жулма-жулма, сацал-шашы цудай агарган узын 61реу сулап жатыр. Кез1 ацшиып, аузынан аццан цара цан жерге барып тырс-тырс тамады. - Бул юм, не болган? - Мына диуана келюл де, алтыбацан тебем!н деп ушып келпт!. Мацыштыц журеп ттркенд!. 6 л1пжатцан баягы узынтура Ттепберген ед!!.. Иэ, элп кестген бозжорганы м!нген сулу бозбаланы жазыцсыз айбалтамен басын жарып тастаган безбуйрек Ттепберген!.. Содан цайтып кермеген-д1, кей1ннен устамалы цояншыц ауруына ушырапты, диуана болып келпл дегенд! гана еслген-дк Лзерлеп сол ма, сол емес пе деп парады да, аузынан жылымшы болып агып жатцан цара цанды керуге дэт1шыдамай терю айналып кетт1. \"Ит-адамга, и т-ел1м\" деген осы. Журеп айнып, ауыл сыртындагы булацца барып жуынды. Денеане жацагыныц алапеа жуццандай суыц суды басына, бтепне, мойнына узац цуйды. Бул жасаган ешюмге есеан Ж!бермейд1,жацсылыцца - жацсылыц, жамандыцца -жамандыц... - Мацыш ага, Меке! - деп б1реу кер атынан домалай туап жупр1п келед!. Не болды тагы? Жайшылыц па?! Жэй ага, С13Д1 Майтебеде Жамбыл ата тез келан деп шацырып жатыр. Мен Турюстан жацца келп бара жатыр ем... - Бтед! екен ол юа, ез!Ц1з айтыпсыз гой. Бул сапарга бармай-ац цойсын, тез келан деп жатыр. Б те а з бе, Арцадан Балуан Шолац келтл. - К,ашан, юм айтты? -Жамбыл атам соган барамыз деп С13Д1эдей! шацырып жатыр емес пе? - Ой, туцымыц к ебей п р -ай , м анадан бер1 солай демейм1С!Ц. Эйпл1 Балуан Шолац ше? - Иэ, Кекшетаудан келтл, эннп Балуан Шолац! - Кетлк, онда!... К^алыц жауын кектем басталгалы кунара жауып, ел кекиыц боп келп ед!, аспан элем1Н1ц ашылганына бупн уш<нш1кун. Майтебе кекжасылга оранып, ем1Н1п тур. Уп еткен самал жоц, узатылган цыздай турлеып, жайлау шырайына юрген шац. Мал да тойынып, цозы-лацтар ауыл !ргес!нен узай алмай тез отыгып, буй!рлер! шыгып, бастау-бастаудыц басында шашылган цумалацтай пышырлап жатыр. Жамбыл Жылцыбайдыц уЙ1нде цонацта отыр екен, Жылцыбай — Екейдеп Орысбаласы деген атадан. Мацыштыц жацын агайыны. 349

Нагашыбек ^апалбекулы Щатарынан мойыны озган, байлыгы аск;ан, мырзалыгы басым. Жылк,ыбай шацырагынан а^ын жыршылар узшмейд!. Жылк;ыбайдыц тер! шекпен киген баласы - Шежегул жупр!п кеп, Ма^ыш балуанды суйеп туарт, атын мама агаш^а апарып байлады. Ж ам бы л балуанм ен т е с кер)СТ!р!п ам андасы п, к,асынан орын берд!. Кез1не кулю уй!рше б1р к;ырындай к,арай отырып: - Бэл1, сен! бу журт айтыскер боп кетт! деп жур гой? - Ой, тэте-ау, - Жамбылды Мак,ыш \"тэте\" деп атайтын. Б1зд!К! ет пен тер1Н1ц арасындагы жел)к к,ой! С!3 турганда б!зге не жорык,! - \"Ер Ж1птке сепз енер де аз\" деген. М1не Манак,ты шак;ырып экелд!м. К,ордайга Паск;арау ел!не Балуан Шолак, кел1пт1. Еркебай маган дугай сэлем айтып, К!С! Ж1бер!пт1. \"Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстагы шал келт сэлем берер\" деген. Бурынгы-соцгыныц салты, жен1солай. Ал, жиналайык,. - Мен дайын, тэте. Ш1рк1н-ай б!р керсем-ау деп журуш! ем сол кюн!. - К,ымыз алы^ыздар! - деп Шежегул к,ымыз толы тостаганды усынды. К,ордай асуынан асып, Сулутерге жак,ындаганда сонадайдан он шак,ты шагаладай эппак,уйлер кезге басылады. Сулутер жайлауы - кекшалгынга бепп, мал б!ткен журе алмай к;алыпты... Хан жайлаудыц к,ак; тер!нде дечгелете Т1ккен шак,ты кшец эппак;жумыртк;адай уйлерд1)-(к;а^ортасында бул елде сирек кездесет!Н — он алты к,анат ки!з уйд1ц ецсеа т!пт! аск,ак;, сэн-салтанаты жарасып тур. Сол жерден б!р топ адам бер] к;арай журд), алдында келе жатцан денел! К1С1Н1Ц- Балуан Шола^ екен1н бэр! б!рдей жорамалдады. Жамбыл да домбырасын Мак,ыш^а усына бер!п: - Бармысыц, балуан бауырым! - деп к,анатын жазган к;ырандай балуанды к;ушак;тай алып, мацдайынан суйд!. - Армысыц, эруа^ты ак,ыным! - деп Балуан Шолак; Жамбылга к,ап- сыра кер!скен к;алпы арк,асынан к,агып турып к;алды. Жэкец алпыстыц 1Ш!не мол К!р1п кетсе де, ецсеа Т1П-Т1К, сак;ал-шашында б!р ак, жок,, жур!с-турысы бозбаладай, мыгым. К,ыранды к,ыран таниды, суцк,арды суцк;ар таниды демекш! Алатау мен Кекшетаудыц ею к;ыраны Сулутерде кездескен!н к,арашы. К,удай узагынан беран! - деп к;ара тшге шешен Еркебай кел!п екеу!не ерекше разы кесюнмен жуз! шымырлай толк;и к,арады. - Жак,сыда жаттык, жок, деген, басычыздан бак,-дэулет арылмасын, Ереке. Ки!зтуырлык,ты, агашы керегел! )^азак,тыц ип жа^сыларын к;утты шацырагыца шак,ырып отырсыц. Пазак;та айтыскер дацгыл Жамбыл б!реу. Мачдайымызга кепт)к кермеан\" - деп Балуан Шолак, Жамбылды кетермелеп экетт!. 350

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Кош кел1пс13, бауырым! Дауысыцыз жер жарган Нурмуханбет келд! деп, М1не, Алатау оц цабагын танытып, нурын жаудырып, кут1Н1П тур, - деп Жэкец ыцылас-пей!л1н бшд1р1п жатты. Екеу! де Еркебайга алгыс- тарын жаудырып, ац уйге аяцдай фдк Еркебай - Цасцарау )Ш1ндеп тасы ерге домалаган, букт улы Ж 1бекжолы бойына эрл1-берл1 етелн ип жацсылардыц бэр1мен жегжат, цатарынан иыгы озган суцгыла шешен, берекеа асцан атацты бай. Арда емген тай сойылып, жайлау уел думанга белен1п сала берд!. Елд1ц бар назары - тердеп Балуан Шолац пен Жамбылда. Алдымен Жамбыл тег1п-тепп Балуан Шолацца арнауын айтты. \"Хош кел1пац Ала- тауга, басыцнан багыц кетпеан, жагаца жаттыц цолы жетпеан, ел !Ш) алтын беак! Арала, тамашалап, аунап-цуна\" деп жиналгандарды б;раз сшк!нд1р1п тастады. Жиналган журт Балуан Шолацца царап кеу-кеулеп ед! Жэкец: - Алдымен ауылдыц алты ауызын айтайыц, ез1М!зд1ц енер1м!зд1 керсетей!к шелнен. Енд1 Нуреке, Мацыш деген 1Н1Ц!ЗД1таныстырайын. Бул да ацын. Ал Мацыш цолыца ал домбырацды, - деп иепн цацты. Мацыш балуан Шолацтыц эн1не салып, сол 1збен тартты: Сурасан мен/'н ать/м - Ма%ь/ы/ балуан, Балуаннан сез юь/аабь/-ау алуан-алуан. К/рк/рел найзааайбай жар^ь/лбасам, Ке/бемнен сел-сел боль/п елец жауаан, -деп ел-журтын аспай-саспай эдеппен таныстырып етл. Элец-жырдыц алтын уясы Суй1нбайдай цызыл желден бата алган - Жамбыл ацынныц 613 ат- устарымыз деп б1р кетл. Шапыраштыныц белд! адамдарын атай кел!п: елецб/ а й ту беаен б/збен /(алаан, Л/ние е т е шь/аар о//рк/нжалаан. дн/'мен Сарь/ар/^ань/ еа/лтт/раен, Балуан ааа, С/збе бе бар ма арман? -деп тоцтаганда Балуан Шолац орнына отыра алмай, эр!-бер1ыргалып: - Коймадыцдар гой теп? \"И1Н1келген жерге туйе де шегедГ демекш! б!р эн айтып береЙ1н. Мына бауырымныц елец] буыныма туап кетл, - деп алдында жатцан цызыл домбыраны алды. Алдымен узшд1р1п, узд1пп \"Еалиясын\" шырцады. Эн айтылып б1ткен соц б1рцауым бук1л жайлау тына цалгандай, жацагы эуенге елти тербет1Л1п турып цалгандай тыныштыц орнады. Мацыш дед1 ме сеыц атыцды? - деп Балуан Шолацтыц ез! бузды бул тыныштыцты. - Нуреке, - бул Мацыш эр! балуан, эр! ацын. Эз1ц1зге уцеаган бауы- рыцыз. 351

Нагашыбек К,апалбекулы - Е, онда цолыцды жай, саган бет-п1Ш1Н!це к;арап кец!Л1м толды. Саган берер батам: К,ашанда жолыц ашылып, жауырыны^жерге тимеан! Аумин! Балуан Шолак,тан бата алдыц, енд1 нагыз балуан атандыц! - деп Жэкец эзтдеп шынтагымен туртю, к,ос балуанга арнап терт-бес ауыз елег(!н айтты. - Кеше тунде осы ауыл сыртында б!р бала тун! бойы эн айтып шык,ты, юм ол? - дед! тойдыц ет1 табак;пен тартылган туста Балуан Шолак; Еркебайга бурылып. - Кенен деген к,ойшы бала гой! - Алдыртшы оны осында. Эп-сэтте еак алдына именшектеген арык, бала кер1нд1.Жун!н сыртына айналдырган к,ойтер1С1нен лккен к;аудырлак, шалбарыны^ еюТ1зес1жып- жылтыр, ез! уяц. Узын бойын И1Псэлем берд!. - Балам, мэ, мына бастыц та1-щайын саган берей1н, атыц юм? -Кенен. - К1МН1Цбаласысыц? - Э з 1рбайдыц. - Тунде эн айтк;ан еенб1С!ц? -Иэ. - Еркебай мына баланыц дауысы тунык,, кез1нде оты бар екен. Касыцнан тастамай ерлп жур. Кел, ^асымызга отыр. - Нуреке, азд1ц назарыцыз тускен бала екен, к;арсы сез бар ма? &з к,айтк;анша жаныцызда болады. - Дурыс, бауырларым. Алыстан эдейшеп аздерд! 1здеп жеткен1мде ак^карк,ын пей1лдер1Ц!зге рахмет. С1здерд! сагындым. Осы отырган ак;ын, эншшер тугел жанымда болыь(ыздар. -Эрине, Нуреке, - деп бэр1уш)н Жамбыл жауап к,айырды. Биылгы жаз бойы С1зге той-думанымызды, ел1М13Д1 асык,пай керсет1п танысты- рамыз. Б13Д1ЦШапыраштыларды^ бас кетерерлер! де С13Д1к;ашан келед! деп кутуде. Аргы к,алыц Жаныс, ердеп Албандар шак,ырып жатыр. К,ар^араныцжэрмецкес!н тамашалайсыз, Дидарыцызды кер1п, ун!Ч13Д! ест1секдеп ел сусап отыр б!р керуге. Солай емес пе, Мак,ыш? - Элбетте, тэте, элбетте... Сол тун! жалгаск,ан думан Балуан Шолак; ^айтк;анша б1р тынган жок,. Сол жылы алты ай бойы Алатаудыц кунгей- тер!скей1н эн мен жыр кернеп турып алды-ау... 352

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ш тарау ШЭБДЕН МАНАПТЫЦ АСЫНДА Ацындарга уш1нш1кун! гана кезектидг К^атарынан асып туган Еркебай мырза бул жерде де сацлацтыгын танытып, топ жарып кетт!: - К,ад1р!М13гежетелн, б!р-б1р1М!зге сез1М1зетет!н, айналайын, цыргыз агайындар! Алдына адам туспеген, аузымен цус т1стеген ша)1 ибоз Шебден манаптыц асыныц атагын ацындар аспандатады. Жарыцтыц Шэкецыц эруагы мен дэулет1не сай бул алцалы жиынды цазац-цыргыз арасында Жэкец, б<зд1ц Жамбыл бастасын. Ол атацты цызыл жел Суй!нбайдан бата алган 1ню, ацындары шалцыган дария-келдей асып- теплген цызырлы цызыл екей ел1нен. Бупнде оган пара-пар ацын жоц. Кун) кеше цулан аян Кулманбетл, Сарбасты жецген, кемей!не елец- жыр уя салган Жэкец бул! - деп суырыла женелгенде бэр! мацул дес!П, той иелер! де осыган тоцтам жасады. Жамбыл ушатын цырандай ею иыгын цомдап, дур стк!Н!п цырланып, ецсеан т!ктеп кетер1п алып, сацц ете цалды. Карт Алатаудыц кунгей- тер1скей1не аты ацыз болган Жантай хан, оныц улы Шэбден манаптыц ел алдындагы юсшюн терецнен цайырып, меймандар атынан ас иелер!не ниет цабыл болсын, Шэкецн<ц эруагы жэннатта шалцысын дей кел1п, артындагы урпацтарына лайым береке-цут ллед1.Жацсыдан жацсы туады, суццардан суццар шыгады, олар бул елден шыццан талай бектер мен мырзалардай, жайсац бабаларындай берекел} де мэртебел! бола- тыны хац. Алатаудыц кунгей1ндеп цыргызбен тойымыз да, ойымыз да ортац. Манас атамыздыц урпацтары кундей кулс1н, жаздай жадырасын... Ацын-жыршылар ортасында отырган Мацыш Жэкецн1ц елецд] айтцан сайын шабыттана, табаны цызып, бауырын жазган тулпардай цайраттана ту се л ж н е , тацды тацга урып айтцан ж ы р-дастан дары н б 1р мэж1Л1сте еш уац цайталам айты ны на, т у п а з мухиттай б1тпейт1н цазына-кен1не цайран ц ал ады . У с т !-у с т !н е тасц ы н дап а с ы п -т е п л г е н К1лец ш ж у- м арж андай гажайып кел1С1м тауы п, жагымды аныц унм ен, дом бы р а эуен1мен цабысып, бет-эл п ел ажарланып, шырайлана, б укт цимыл- болм ы сы м ен айтар ойы ж арасы п, ж урепцд! ш ы мы рлатады , ш ы м ы лдатады , улб!рек сез1М1цд1 элдилейд!, аццустай цанат б!лр1п, кеудецд! парлатып би1кке, туу би1кке к етер ед !-ауд ер с1ц ! А н ау-м ы науга тоцтам ай айтцан сайы н к еу д е сар ай ы , ун! аш ы лы п, цы здар Т1ккен к е ст е д е й тур л еж п , д а уы л ш а со гад ы , аргы м ацш а кес!Л1п, бурю тш е шуйл1гед!, 1ле са м а л боп ж е л т т п , ж ул ды здар дай ж ы мы цдайды , сулулардай сыццылдайды. Таудыц мелд1р сулы езен1ндей тасы п - теплген дар и я-ж ы р ынтыцтырып, терец<не с у ц г т п , туныгын !ШК!3)п, жупарын жутцызып, басца эл ем - пей1ш е а п н е к!рпз)п ж !беред!-ай! 353 013-23

Нагашыбек К^апалбекулы Тоцтаганнан кей!н де манагы эдем! сез!м, эсерл! жырдан арыла ал- маган журт Жамбылга теб!рене, ынтыга к;арап тым-тырыс эудем уак,ыт отырып к;алады. Домбырасын керегеге суйеп, мацдайын Ж1бек орамалмен сурт!нген Жамбыл алдындагы шара толы к,ымызды урттай 1Ш1П, кей!н шепншектей жастык;к,а жантайганда барып, еан жиган журт кеу-кеулеп кетедк - Элецд! айтса Жамбыл айтсын! -Жамбылды туган анасынан айналдыц! - Жагыца жыр, тачдайы^а елец уя салган екен! Енд! эншнжыршылар кезекпен кезек тамаша гып отырыцдар. Жэкец к,аз1р \"Манасты\" б!р бастаса ас бт<енше ешк;айсыча кезек тимес. Асыл цазына, алтын кембе гой бул кю... - деп Еркебай ез к,олымен Жамбылга к,ымыз усынды. Жэкеижц дидары нурланып, шырайы ашылып, лпл жасарып кеткендей те^репне сынай к,арайды. Бурынгы атак;-дак;пырты бар, оган манагы селдей таск;ындатк;ан к;ыргыздардыц мэртебес!н кетере айтк;ан жырына бас урган журтшылык, алдында Т1пл!ртен1п, шалк,ак; отыр. Жамбыл тэтеа \"Бала кез1цде сен1талай кетер!П ед1м, сонда бшуил ем сен1цест1тентек боларыццы\" дейд! кейде эз1л-шыны аралас. К^асына ерткел! бер! талай - талай к;асиеттер!н курандай угып жур, кеб!не - кеп бу КЮН1Цшеж1ре-кец1л терецд!пне таццалады. Бшмейлн к,исса-дастаны, ацыз-эцпмелер! жок;, б!р эцпмен!ц шелн шыгарсац ары к,арай ез! саба^- тап, жш1ктеп, тугендеп беред!. К1Ш!лерд!Ц бэр! де \"тэте\" деп атаса, заман- дастары да, улкендер де \"Б13Д!ЦЖэкем\" деп еркелелп, мак,тан тутады. М1не, осы айтулы улкен аск,а да муны сол тэтеа ерлп экелген бел. Мак,ыш мынадай улан-гайыр жиынды гумыры керген жок;-тын. Шу езен!н!ц берп к,апталындагы Шоц Кем1Нжазыгында жагалатып б!рнеше ^атарлап кшец ак, жумыртк;адай уйлерд! т!пп тастаган, санасач узын санынан жацыласыч, аргы шет! мен берп шел кернбейд!. Тус-тустан агылып кел!п жатк;ан халы^та есеп жок,, к;умырск,адай к;ужынап жур. Жел атасынан бер! дэулел узшмеген атак;ты Жантай ханныц улы Шэбден манап та букш ГНшпек уез! гана емес и!а к;ыргызда сейлесе сез!, айтса ю жур!п турган, тасы ерге домалаган, атагы жер жарган асылзада ак,суйек. Жантай хан к,артайып, к,айтыс болар алдында бар баласы, ур!м-бутак,тарын ша^ырып алып былай деп есиет айтыпты: - Ей, боталарым. К,улаштарыцды к;атты ашсацдар Ыстык,кел бауырыца ен!П, мына таулар к;олтыгыца юрелн, к;а!1арлансац бар к,ыргыз уысында туратын эруацты атаныц урпагысыцдар. \"УЙД1Цжак,сы болуы - агашынан, баланыц жак,сы болуы - нагашыдан\". Келешекте ул ержетсе мына Алатаудыи тер!скей!ндеп шет!нен батыр да батыл, сезге суцгыла ак;ын Шапырашты ел!нен кел!н тус!р1цдер. Осыны ^атты естер!цде устацдар... 354

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Кел/нд/ /(ь/зь/л Екейден ал - есер/не жа/(сь/, Жоль/н болмай ж/рсе - Дй/^ь/мнан ад Кь/рсь/аь/ндь/ кесерае жа/^сь/. Урлааь/м бать/р болсь/н десе^ - Ес/^ожадан ал Бэр/мен тем, ыы% т/ресерае жа/^сь/, - деп ацыретлк ама­ нат тапсырыпты. 1шек-царыны араласып, жайлауда малы, ец1сте цонысы цатар цыргыз-цазац арасы б1р-б1р1мен ежелден нагашы-жиен болып келед)... Шапыраштыныц би: Сарыбай Шэбден манапца цырыц некер1мен кел1п, дау даулапты. - Экец Жантай хан цатарынан артыц туган асыл ед!, алдына кел1П агынан сейлесец так, туратын. Шэбден манап атагы дуршдеп алысца кетт1. И1Н1 келген жерде туйе де шегед!, садацтай и тет1н ата салтынан аспаган мусылман баласымыз. Ей, Шэбден шашацты найза устап, ерд1ц басына тоцпац т т , жаца ел болып келе жатцанымызда барымталап, лгерге туях, цалдырмай барасыц. Муныц цалай, неге лзе батырасыц? - депл. Сонда Шэбден манап шалцайып жатып айтыпты дейд1: - Сарыеке, цазацца 613 самурыцца м!нгендей барып, барын алып цайтамыз. Б 13 жиен емесп13 бе? Сонда Сарыбай би цолында цысып отырган цамшысын Шэбден манап­ тыц алдына тастай салып: Шэке, жиендерге мынаны цадап еане салып цояйын: \"Ерд1ц атын ие аты шыгарады, иэ цатыны шыгарады\". К,ыргыздыц атын б!зд1ц цыздарымыз шыгарып турганы - жацсылыц. Б 13 тесекте басы, тескейде малы араласцан б1р елм13 деп журм13. \"Атадан жацсы ул туса - ел1Н1ц цамын жейд!. Атадан жаман ул туса - ел1ыц малын жейдГ. Агайын- бауыр, жиен-нагашы болып журю, барымта жасап, талан-таражга тусет1ндей не болды? Жацсы атаныц баласы - жацсы сез айта ма деп алдыца эдей! келеек, цайцайып цай-цайдагыны айтасыц. Ереа/сл1е ер елер, Ем бал1ь/р еаессе, Екеу/н/н б/р/елер. Ем ауь/л еаессе, /-/емаль/ кетеб/7 /-/ежань/ кетеб/. Екеу/'м/'з не б/'т/серм/'з Не еббен кел1/'серм/з. Кь/здан Л1уаан балань/ — жиен дейд/ Жиенн/'н жер/'к ась/ — б/йен дейд/. Малымды барь/мталап неае алась/н Жиенжан таппасань/з к/йем енд/. Гол жыл^ыдан тайаана/<;тар тааась/зь/, 355

Нагашыбек Капалбекулы Ж/з/ттщ уркь/ болар — наеашь/сь/. Днань/ц тес/н емзен абам болса Дк с/тке карсь/ келмес санась/зь/.. Б/ззе т а р т с а акберен саба% болар, С/ззе т а р т с а урь/-карь/, салак болар. Б/ззе т а р т с а туб/нбе манап болар, С/ззе т а р т с а барь/мташь/, жайбак болар - дегенде Шэбден таре орнынан царгып турегеп: -Тоцта, ботам, жецд1ц! Сез1цсуйепмнен ет1п барады, ар жагын цазып, санамай-ак, цой, бет!М1зге тацба болар. Эй, жюттер барымтадан келген бар малды, услне ат-шапанын айыбымен алдына экеп салыцдар. Сарыеке, мейман болып, к,ад1р1м1зд! керю аттаныцыз. Ай, Ж1пттерге айтып ем, таудыц кунгей1И1ц шеб1тез курайды, абайла)-щар деп ем, енд) обал- дарыц ездер!це. Б1реу1н екеу гып цайтарамыз. Ежелден бауыр болган ел барымта-сыдырымта дегенд! ток,татайык;. Буйен жесекте !Ш1не май тыццан субел} малдыюн к;адыр-цасиет1м1зд) асырып жей1к. Осыны есте тутыцдар, - депл бтмге кел1п Сарыбай бид: к,ушак,тап, тес цагыстырып, услне шапан жауып, астына аргымац ат М!нпз1пл. Иэ, осындай эчпмелерд! Мак,ыш талай еслген, Шэбденн!ц цара цылды цац жарган ед!лд1пне тэнт! ед1. Айбыны асып, ак, патшадан полковник шен!н алган Шэбден манаптыц асына мына шел соноу Петербордагы сарыала шенд) улыцтар, батыстан так,ияларын б1ршекелей киген езбектер мен - к,ок,андар, Алатаудыц тер1скей1нен децгелек бер1кт1цазацтар, аргы шыгыстагы цалмац, к,ытай, ду^ген, уйгырлардыц да ип жацсылары мен сут белне шыгар цаймак,тары-ау дегендер! тугел жиналыпты. Осынш ама толцыган судай усл-уст1н е кел)п жатцан неп<р конацтарды р е т -р е л м е н , ж ен-ж оралгы сы м ен к,арсы алып, орналасты ры п журген эппак; айыр цалпак,, эппак, беш пен т кшнген кутуш! к,ыргыз ж1пттер1Н!^ т т и п а т пей)Л!не разы боласы ц. Ак,ын, энш1, жыршыларды эспеттеп Шудыц жогары бойына, Шоц Кем1н сайына юре бер1с тустагы к,алыц к,арагайлы беткейд1ц етепне цоралана лплген оншацты уйге алып келдк. Кептен кер]спеген аузымен к,ус лстеген неб!р дулдулдер б!р-б)р1н сагынысып керюп, берт1п цымыз 1Ш1С1П, боза шайк,асып эцг1ме-думанды к,ыздырды-ай дерац. Буюл к,азак;ты бул аск,а бастап экелген Еркебай мырза. Ол жасынан сер!Л!кпен елге ацыз болган уй1нен баптаулы к,ыран, жуйр1к тазы, ушк,ыр ат узшмейлн алды кец жомарт жан. Кекпар, бэйге десе де жанып кетед!, ат услнде ойнап, кергенн1ц айызын цандырады. Сезд1ц парцын бшелн ацгарлы, ауылынан энш1-енерпаздар арылмайды, ел билюне де ерте араласк;андык,тан к,ыргыз-к,азацк,а аса сыйлы. Сол Еркебай да ацындардыц елец1н тыидаймын, тамашалаймын деп ортада, терде отыр. Кере к,арыс кец мандайын цалтасынан юрш1каз эппак, орамал алып баппен суртюштеп цояды. Оз) ете талгаммен, сырбаз 356