Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

Атадан - цасиет, бабадан - есиет улы емес\". Эй зэнталац, цонтайшы лр! болсам бул цорлыгы)-щы алдыца келт1рерм!н - ау... (Жарь/к елс/рел сене берд/. П истолет жарь/аь/ /(арасай мен Аеь/н- т а й жась/рь/нь/п турзан жерзе т/себ/. Екеу/ буклантайлал шь/аабь/ ба ес/'к к/зеткен калмакть/ и/ауь/л жь/аабь/). ЖЭ)^Г№: Юмдер бул? К!мацдер? КАРАСАЙ: Ханзада! Бул 613613. ЖЭЦГ1Р: Сен1ц б1р 1здеп келелн1цд1 сезт ем. Анау Агынтай ма? ЦАРАСАЙ: Иэ, соныц дел ез1.(Жэнз/'рб/'н аяеь/н ы/еыл'п, колын босать/л, ж етектел ортааа аль/л шь/забы). ЦАРАСАЙ: (Женз/рб/ куша/^тап) Айналайын, ханзада. Армысыз, бармысыз! Ханием ею кез1 терт болып кулп отыр. Оз1 азд1 уайымдап, дертл болып цалды. ЖЭЧГ№: Ер сагынып ел1н ойлайды, Сарыала цаз кел!н ойлайды. Туган жердей жер болмас. Сагындым атажуртымды, жусаны аццыган сар даламды, оныц цад1р-цасиет1н тек сыртта жургенде гана угады екен- С1Ц. Царасай саган ризамын. Жанай батыр саган туды бш т тапсырыпты. \"Цошцар болар цозыныц - ма1-щай жагы дец келер. Адам болар баланыц -етекжец! кец келер\"-деп экем де ез!Н1ц цара шацырагын саган бекер сыйламаган екен. КАРАСАЙ: С!з жау цолында жатцанда тамагымыздан цайлп ас етед1, 1шкен1М13 тас болды, кез1М1ЭД1ц алды жас болды. Ханием сыр б!лд1рмегенсид1, б1рац 1штеп уайым цойсын ба, куннен кунге жудеп, науцасца шалдыцты ацыры. К,онтайшы жер1Н1ц жартысын берсе гана босатамын деп сандалыпты. К,ой, оныц айтцаны келмес деп аттандыц бер1 царай. Анау цырцаныц астында сайдыц тасындай цырыц Ж1пт тур. Ананы царацыз Агынтай келе жатыр. ЖЭЧПР: Б1реуд1 кетер1п келе жатыр гой! (Азь/нтай мен б/р сарбаз бась/на кал жал/^ан б/ре/б/ кетер/п екелеб/'). АРЫНТАЙ: Бул цалмац ханы - цонтайшы. Шалцасынан тус1п цорыл- дап уйыцтап жатыр. Бас салып, еанен тандырып, езер алып шыцтыц. ЖЭЦГ1Р: К,ане басын шеш1цдерш1 (/(арасай мен Аеь/нтай кон- тайшь/нь/н бась/нбазь/ калть/ шеш/'л, коль/н арть/на байлайбь/'). ЖЭИПР: А, цонтайшы, дуние алма-кезек деген. Оц жеткен жерге цылыш суырмас болар. Цацтардагы жынданган бурадай жаца гана аузыцнан ац ит юрт, цара ит шыгып ед1. Жун1н жулган уйректей сурыц цашып келпл гой? БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: Оц1м бе, туам бе бул? Цалай, булай болады? Жэцпр! К,арасай!.. Булар цайдан жур? (цазац сарбаздарына царайды). ЦАРАСАЙ: Ылдисыз ер болмайды, цапысын таппас ер болмайды. Мынау сен1 елген бузаудай тутцындап экелген Агынтай батыр болады. АРЫНТАЙ: Бэр1М13д1бастап экелген цазацтыц бас батыры Щарасай 257 013-17

Нагашыбек К,апалбекулы батырдыц тапсырмасы бул. Эз1 - ханзаданы босатты, ал меж цонтайшыны алып келуге жумсады. КДРАСАЙ: К^ане, Ес1мханныц улы мурагер! - Жэцпр ханза-даныц алдына Т1зерле. БАТЫР КОНТАЙШЫ: Одан да басымды кеап алыцдар! Е^РАСАЙ: (желкелепконтайшь/нь/т/зерлетеб/). Контайшы, цанша рет ескерт1п айтамыз. Б13Д1Ц елге кез алартцан душпанымыз осылай т1зерлейт<н болады. Б13 т1зерлетем1Э. К,ара жерге цазыцша цагып Ж1берем13. Халцымыз ца^арланса цара жерге цар жауады, ханныц цаЬарына ушырасац - ацдагы басыц цара жерде цацбацша домалайды. БАТЫР к;0 НТАЙШЬ1: Апырым-ай, десецш!. Жаца Жэцпр терю батасын бер1п ед1. Ханныц басын хан алады. Хан алмаса царгысы алады деген осы-ау. КДРАСАЙ: Ханзада, мына цонтайшыны цац белю шауып тас-тайын ба? Жок, элде ею бутын ею аттыц цуйрыгына байлап ею жакца шаптырып ж!берсем бе екен? БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: Шыбын жанымды ция кер1цдер! Жецпр, сен хан улы ед1ц гой. ЖЭЦГТР: Сен кеп тайшыныц б1р1 ед1ц. Б1рте-б1рте цоцданып, алты жуз мыц цол жинадыц. Оныц он мыцдайы сен!ц туган-туысцаныц болды, соларга басцарттыц бэр1н. Буюл цалмацтыц басын б1р1клр1п, Батыр цонтайшы деген атац алдыц. К,азацца ти1спейм1н деп, ац !Ш1Панттасцан ед1к. Сейте тура ту сыртымыздан елд1 тонап, мен1 цолга туард1ц. Сен1 ант атты. \"Ерепсте ер елер, ею батыр егессе - екеу1Н1ц б[р1 елер\". К,анга - цан, жанга - жан. Таудай болып, тэубацды умытып, цанша цазацтыц цанын 1шлц. К,апыда алдап мен цолга туард!ц, ит-цорлыцта устадыц. Батыр мацтанса-жау цалай шапцанын айтар. Ку мацтанса-цалай елд1 алдап, каццанын айтар. Сендей арамды елге апарып еллрсек, арам цаныцды 613Д1Ц жер цабылдамас. Осы цаз1р ез ордацныц жанында бауыздап кетеЙ1н сен!. БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: Бук1л ел1м цонтайшы атагын бергенде шын атымды езгерлп, Батыр деп цойып ед!. Асыл тект; атаныцтуцымысыц, жанымды ция гер, Жэке! ЦАРАСАЙ: Ес1мхан мен Эрл1к тайшы дос болып ед!. Сен экецд! саттыц. Антурган, кие соццансыц сен! Ж ЭЦПР: Сен1 Еамханныц алдына апарып осылай т!зерлет1п тапсырамыз. Ханием шеш1М!н ез1 айтады. Ананы царацдар жаца ай туыпты. Жаца айда жарылца, есю айда еарке! (беттер1Н сипасады). К^он- тайшы, мен жаца ай туган сэтте басымды аламын деп уеде бер1п ед). БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: Асылыц айтыппын. ЖЭЦПР: Кане, тац атып цалды аттанайыц. Ал, мына цонтайшыны масцаралап, цол-аягын байлап, аузына шуберектыгып тас-тап келцдер. Ел-журтына келеке болсын, ханы цандай екенн керс!н. (Карасай мен 258

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Д аы нтай жене сарбазбары контайш ыны байлал, аузын буып, бомалать/л тастайбь/). АГЫНТАЙ: Цап, бауыздап тастаганда болар ед!. ЦАРАСАЙ: Ел1не цад1р1 цашцан хан - босцан ац секшд! берекеа келп, 1ШТен 1РИД1, ТУЦЛ1Г1 Тур1Л!П, !ргеС1 Ш!рИД1. ЖЭИПР: Иэ, жолымызды бере гер! Кетлк батырларым! Цазац сарбаздары, Жэцпр, батырларымен шыгып кетед!. Сахнада аузы буулы домалап цонтайшы цалады. шымылдыц 7 - /сер/н/с Б1р топ сер1ктер! бар Царасай б1р шеттен шыгып келед!. Сахна ортасында асыц ойнап отырган бала орнынан атып турып элплерге иш!п, айгайлап селем беред!. ТОЛЕ: Ассалаумагалайкем, ата! ЦАРАСАЙ: Эл1юсалам, балам! ТОЛЕ: Жацсы агалар уйге жур^здер, цонац болыцыздар. ЦАРАСАЙ: Тур1ц жылы бала екенац. Б;з асыгыс ед1к, жорыцца барамыз. Цазац жер1 цашан тыныш болган, мына шыгыста жау ентелеп кеп цапты. Соган аттанып барамыз. ТОЛЕ: Астан улкен не бар, бастан улкен не бар? Адам куыне б1р аяц ас !шед1, б1р басты цисайтып уйыцтамай ма? ЦАРАСАЙ: Дурыс-ац, (залза карал) Энекун! туамде Алтынай абыз экем К1р1пт1 жарыцтыц. Сол маган зеюп, урысып жур. \"Эй Царасай, дейд! жарыцтыц, сеыц жолыцды цуар, цазац сез1Н устар юмге бата берд]ц\" - деп ЭПШ1МД1 цуырып барады. Сасцанымнан ундей алсамшы. Сонда жарыцтыц абыз экем \"Сеыц цурдасыц Эл1бек деген бар, соныц Теле деген баласын жолыцтырасыц, соган ац батаны берпн\",-деп табыстады кеп. Ац тер, кек терге туап оянып кет!п ед!м. Мынау дэу де болса сол Теле шыгар. Цане, сынап керей1нш1. Балам, цане жацында. Эне анау келп бара жатцан эйел цалай келп бара жатыр? (Сахнаньщ Л1уп/р/'нбе ек/'кабат эйел б/р балась/нжетектеп кет/л баражатабы). Цанша адам кет1п барады? ТОЛЕ: Б1реу1 - жерге ею аягымен басып, бэр1н кер1п бара жатыр, еюнш1а - кер1п бара жатыр, б1рац жерд! басып бара жатцан жоц, уилншю - кер1п те, басып та бара жатцан жоц б1рац булармен б1рге кет1п бара жатыр. Ол эйелмен б1рге уш бала келп бара жатыр ата! АГЫНТАЙ: Эп бэрекелдк Рас-ау, теп. Пынында да царацыз-даршы анау эйел ез1 кер1п барады, жерд; аягымен басып барады, арцасындагы бала кер1п барады, б1рацжерд! басып бара жатцан жоц, ал 1штеп нэресте керт те, жерд! басып та бара жатцан жоц, б1рац олармен б1рге кет1П барады емеспе! 259

Нагашыбек К,апалбекулы КДРАСАЙ: К,арагым сез1че разымын. Енд! б1здер демалып, сел- пэл аялдайыц. Анау цызыл бас саулыцты сойып, саган бата берей1н. ТОЛЕ: Цап, эттегене, оны бекер бауыздаган екенс1здер. Уш цой б1рдей бауыздалды гой. 1ш1нде епз цозы бар ед1. КДРАСАЙ: (сь/ртка ащайлап) Эй, бауыздап цойдындар ма? СЫРТТАНДАУЫС: Иэ, иэ ЦАРАСАЙ: 1ш1нен цозы шыцты ма? СЫРТТАНДАУЫС: Иэ, буаз саулыц екен, !ш1нен епз цозы шыцты, жетт!п цалыпты. ЦАРАСАЙ: Кез!^н1ц оты, журепчн1ц туп, аузыцныц дуасы бар бала екенац. Экец - Эл1бек пе? ТОЛЕ: Иэ, Эл1бект!н, улы Теле деген баламын. 1<АРАСАЙ: Теле айналайын, 613 алысца жол тартып барамыз. Экеце айт, тагы б1рде келерм13, буйырган сыбаганы жерм13. Ал, балам, не цалайсыц? Мына цалцан, сауытымды ма, цылыш-найзаныц б1реу!н аласыц ба, жоц аргымац, тулпар гып М1нер жылцыдан тацдаганыцды ал? К,ане айтшы? ТОЛЕ: К^алаганымды берес13гой? КДРАСАЙ: Айта гой, Тележан? ТОЛЕ: Онда маган цолыцыздагы цамшыцызды тастап кетсеф екен.. КДРАСАЙ: Таптым, таптым! Алтынай абыз айтцан туб1нде бар цазацтыц сез1н устайтын тебе би болатын бала - мына Теле! Айналайын царагым, кел бауырыма, кушацтайын. Нур дарыган мацдайыцнан И!скей1н! Мэ, цамшым! Дауылдай батыл бол, жарцылдап батыр бол! Саган жерден беран, кектен берс1н! Жагыц тускенше таудай дауды шешет1н эд т би бол, бар жацсы мен жайсац, хан мен цара туселн ац орда уй бол! Эумин! (бала кос коль/н жая б/р т/зерлей оть/ра каль/п). ТОЛЕ: Айтцаныцыз айдай келан, эумин асыл ата. & з цазацтыц ма^айына басар мацтанышы - К,арасай батыр емесс13бе? КДРАСАЙ: Дэл айттыц, оны цайдан бшд1ц? ТОЛЕ: Туамде аян берд1. Мен1 кун< бурын не боларын кейде ест1п аян беру арцылы кер1п, бш1п цоямын. КДРАСАЙ: Царагым, оны жан баласына сезд1рме, бшд1рме. Б1реу дос, б1реу цас дегендей, сез бен кез бар дегендей. Тек оны ипл!пце пайдалан, 1ШК1 ацылыца сен, ез1'це сен! Бар бол балам! ТОЛЕ: Урыста жецт, аман барып, сау цайтыцыздар асыл агалар! Бар болыцыздар! (/(арасайлар шь/еь/п кетеб/. Теле со^ь/нан с/йс/не карапкалабь/). Теле бид11-( нацылы орындалады. шымылдык; 260

Атадан - цасиет, бабадан - есиет 8-К0Р//-//С Дабыл цагылып, керемет урыс ет1п жатцан цан майдан алацы. Жарыц алас урады. К,алыц жау анталап, цалмацтар Царасай мен Агынтайды цаумалап алган. ЦАРАСАЙ: Агынтай-ау, Агынтай досым! Б1р-б1р1М13ге арцамызды бер1п, цалца болмасац мыналар жайпап цояр емес! АГЫНТАЙ: Цалай байцамаганбыз, ет кызуымен екеу1М13Д1 1шке, ортасына енпз1п Ж1бер1п цамалап алганын царашы. Ал, кел кане! Ауп, эне б1реу1 тоццалац асты! ЦАРАСАЙ: Агынтай сен!мен акыретлк дос болдым, жегжат атандым. Белне жел тимеген цад1рл1 сер!пм, жауга шапса алмас цылыш берген1м, ардацты асылым. Б1р гана жас к)Ш) болсац агалап турасыц. М1не, цалыц жаудыц 1Ш)нде екеум13 гана цалыппыз. АГЫНТАЙ: Батыр ага! Батырлардыц 1Ш!нде де, жацындардыц 1ш!нде де, С13Д1Ц орныцыз ерекше. Урысца ек1 жуз марте юрген екеназ, сан мыц цолды бастаган цолбасшы болдыцыз. С13Д1Цатыцызды еслгенде жаудыц бес1ктеп жылаган баласы жылауын цояды, сексендеп кепт! керген шалыныц журег! жарылып елед1. Атыцызды урандаса цара ормандай ел1ц кетерш1п, атца цонады. ЦАРАСАЙ: Ал кеп цалды, цане, келсец кел! Эп бэлем ез1це де сол керек! К,аша бастадыцдар ма? АГЫНТАЙ: Батыр ага, абайлацыз, М1не б1реу1 тагы топалац тигендей болды. Анау арты цара булттай туйшт келед!. КДРАСАЙ: Бупнп жаудыц екп1Н1 белек. Тан, атцалы бел шешпей урыс­ ца юру оцай болган жоц. Агынтай, шыцсац тауымыз б1р, урысца барсац жауымыз б1р сен1 цоргай алсам, сен! аман цалдырсам бупнп майдан елнен, арманым сол. АГЫНТАЙ: Ага, батыр ага, дауылды кунп дариядай толцыдыцыз- ау. Елж1рет1п Ж1берд1ц. Тоц болып цатып цалды ма десем, журепме май тамызгандай шымырлатты-ай. ЦАРАСАЙ: Агынтай, жазатайым мен олай-булай болып кетсем суйепмд! сол арага цойыцдар. Ес болып жатайын ел1ме, жауыма бершмес бел, сес болып жатайын. АГЫНТАЙ: Батыр ага, ел1мд! айтатын болгансыз ба? Керер цызы- гымыз алда емес пе? Эне терт улыцыз: Эуез, Тур1кпен, Этеп, Кешек бэр1 де батыр болып, цан майданда цара нардай айцасып жур. ЦАРАСАЙ: Урпагыма аманат: уыз б1рл1п 1р!мес!н! АГЫНТАЙ: Батыр ага, мен ез1мыц балаларыма егер тупт1ц туб1не б1р кетер болсам, бул дуниеден озганда азд1цжаныцызга жерлеуд! ама- наттадым. Бацилыц о дуниеде де цушацтасып цатар жатайыц Батыр ага! ЦАРАСАЙ: Ай, аццылдаган адал досым-ай! Ацыретт1к разымын саган! Кане, келш! бер! эюрецдеген неме! Цызылкез бэле цаштыц ба? (Аргы 261

Нагашыбек К^апалбекулы жацтан ацырып Жэцпр ф ед! де цаумалаган калмацтарды лацтырып- лакуырып тастайды. Артынан ек1-уш сарбазы кел1п оларды цуа женелед!). ЖЭЦГТР: Ау, батырларым амансы^дар ма? КДРАСАЙ: Эл-дэрмен1м13б тп бара жатыр ед!, тац цара^гы-сынан арца туЙ1ст1р!п лп-т!к турып, жауга бер1спей согысып туру оцайга тускен жок;. АЕЫНТАЙ: Рахмет саган ханием! Б13 ацыретлк бацулдаса бастап ед!к. ЖЭЦПР: Урыс алацында б1рден сендерд! 1здед!м. Сендер бая-гыда мен! жандарыцды жалдап тутцыннан босатып ед1цдер. Егер мен цапы- лыста сендерден айырылып калсам ел-журтым кулмей ме, душпанга таба болмаймын ба? к;АРАСАЙ: Хан халцын ойлайды деген осы-ау теп! Бекер Сал-цам Жэцг1р атанган жоцсыз, ел141зд1 алацаныцызга салгандай еркелелп, бар жагдайын жасаганнан кей1н гана осылай атады емес пе? (Б1р шеттен есктеу КИ1МД1 Жиембет жырау юред!): ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Асыл текл ханием бас иемн, алдияр тацсыр! КДРАСАЙ: Бар екеназ гой. Кел1Ц13Ш1цушацтайын жырау ага! АЕЫНТАЙ: Тацдайыцызга елец-жыр уя салган асыл ага армысыз? ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Батырдыц цолга тускет - ай жарыцта елген!. Ацынныц торга тускен! - кун аманда кемтгеы. Тепкшеген1мен суга салган терщей созылып М1не шыбын жанымыз кеудем1зде лр1цалдыц. Барса келместе бугауда етл бар ем1р1м. Не дей1н? Жэцпр хан берд! бостандыцты, М1не жаным шамныцжанып бгер бштеандей гана цалды. Баягыда тебедей боп турегеп мен уш1н кеуделер1цд1 тесеп, царсы турып, араша сураган цос арысым амансыздар ма? Ел тшеп - ерд! еаред!. ЖЭЦГ[Р: Жиембет ага, еткен юке цайыр жоц, алдагы куннен мол ум1т сура, бел1Ц13Д1буыцыз, кел1Ц13 цатарга турыцыз. Жауды 1Ш1М!зден 1здемей1к, сырттагы берщей лан цышырлатцан жауларымыз да жетед!. ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Рас, рас. бел/'нзенс)/ бер/жейб/, Ь/рь/с ь/нть/макка кана барабь/. Бась/ саубыц тузел-б/р. Толеан тозай маль/-б/р Гоктамай соккан толазай Толастар мезз/л жет/<ен-б/р. Кереаезе /л/'нзен. Шабь/лмаеан семсер тур. Жаубан алмай кез/'мб/ Ес/л бе ем/р етяен кур. Дзап шект/'м аралба, 262

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Хамза карсь/ турам беп, Гун уи^ь/мбь/ белзем/'н Журть/мбь/ жензе салам бел... (Сырттан сарбазбар ж/з/р/пж/реб/). САРБАЗ: Жау! -А н а батысжацтан царацуртша цаптап келед!. Ц\\РАСАЙ: Цайда? Цане! Атца цонайыц цане, туды цолга алайыцжур- тым! (Бэр/ бать/ска сарбаз нуск;азанжа%%а жуз/'реб/. Албь/нба /(арасай). ЦАРАСАЙ: Царасай! Царасай! Соцынан ерген батырлар мен сарбаздар. Царасай! Царасай! (Жауды цугандар \"Царасайлап\" урандап барады. Куй. \"Царасай ураны\"). шымылдыц Со^ы 263

ЦАРАСАЙ, ЦАРАСАЙ! 2 актылы, 8 кержюл, эпилогты пьеса ЦАТЫСУШЫЛАР: Алтынай - абыз, Царасайдыц экеа К]арасай - батыр, эр1 цолбасшы Жанай - 79 жастагы царт батыр Ес)м - хан Агынтай - батыр, Царасайдыцдосы Жэнпр - Еамханныц улы Жиембет жырау - ацын эр1 жырау Батыр контайшы - цалмацтыц эскербасы эр1 ханы К,арасайдыц балалары: Эуез, Тур<кпен, Этеп,Кешек Аксакал - бупнп кунп цария, Царасайдыц урпагы Тарихшы - Царасайдыц ем1р1н зерттеуш!, шеж!реш160 жастагы Журналист-Агынтайдыц урпагы, газет редакторы, 50-лерде Сарбазбар, некерлер, /(алма^тар I- Акт ! - кер/н/с ХУ11 гасырдыц басындагы цазац ауылы. Кешю бара жатцан бос- цындар. К,ыс. Алай-дулей боран. Жут кер1Н1С1. Жартас цалцасында соларга царап Алтынай мен баласы Щарасай екеу! тур. Царасай он алтылардагы бозбала. АЛТЫНАЙ: Царасай, балам, мына темендеп елд1ц хал-жагдайын кер1п отырсыц гой. Ала жаздай аспан илрюннен б!р туЙ1р тамшы тамбай шеп б1ткен цурап кетл. М!не, эп деп цара куз келюмен цалыц цыс басып цалып, кун кез1 содан ашылмай, цыс тым ерте туст1. Бул не екеын угамысыц? КАРАСАЙ: Абыз ата, бул - цыс жацсы болмайын деп турган-ау... АЛТЫНАЙ: Сен кубштелемей ашыц айт, балам! Эрцашан ойыцды ашыц айтып жур. КАРАСАЙ: Мал, тым жудеу, ел куйзел!цк1... АЛТЫНАЙ: Сен дурыс байцагансыц, балам. Биыл кун сыцайы ете жаман, элемет жут болатын тур! бар. Мен жулдыз санап, туар айды багып, алты ай ала жаздай айтпадым ба цысца цатты дайындалыцдар деп. Уй!нде асы жоцтыц тузде досы болмайды. Он ек! жыл бойы жер1М13 ем!Н1п цут болып ед!, енд! м!не жут келе жатыр. УЙД1Ц жылы, суыгын 264

Атадан - цасиет, бабадан - есиет цыс тускенде бтерс!^, К1МН1Цалыс-жацыннын 1Стускенде бшерац. Сен бел1цд1 бекем бу, балам! Ана цалыц жылцыны алдыца сал да соцынан кез салып бац та отыр. Жылцы деген - киел! жануар. Эрюн ез1 табады, тек соцынан цалма. Уры-цары, ит-цустан абай бол! Улкен езен кетраз болмайды, тек амалын табу керек. Жылцы тебтген жерге терт тул1кт! сал! Щазацтыц малы - жаны екен1н уц, балам! Ц4 РАСАЙ: Жылцыныц белн цалай бурайын? АЛТЫНАЙ: Айттым гой, алдын цайырма. Текжаныца царулы Ж1пт- терд! тацдап ал! Ал, жолыц болсын! К^РАСАЙ: Абыз ата, айтцаныцыз келсш! Айтцаныцыздыц бэр! орындалады! Шам жарыгы сене бастайды, алагай да булагай боран. Кюнеген жылцы, мал цайыргандар дауысы. Жазгытурым кез. Баягы жартас услнде. Алтынай алысца кез лпп отыр. Кюнеп, шурцыраган цалыц жылцыныцдуб1р1 естшед!. Мал цайыр- ган цуанышты дауыстар. К^арасай жупр1п шыгады да Алтынайдыц алдына б!р Т1зерлей отыра кетедн ^АРАСАЙ: Абыз ата, ассалаумагалайкем! АЛТЫНАЙ: Балам, цалай мал-жан аман ба? КДРАСАЙ: Мал д!н аман: Жылцы деген шынында да цасиетл мал екен. Осыдан жур1п отырып Сырдыц берп цапталындагы цалыц цамысца барып байырцаланды. Малдартелдеп, кебей1п цайтты. АЛТЫНАЙ: Кел балам мацдайыцнан И1скей!н (К,арасайдыц маьщайынан й1скейд1). КДРАСАЙ: Жол-женекей жутап цалган, ацсуйек болган ел керд1м. Ел 1Ш1 циын, абыз ата. АЛТЫНАЙ: К,улдай циналып жумыс 1стесец - бектей рахаттанып жатып жейац деген осы. Еацде болсын, журтыцныц береке цуты - малынан ажырамауы керек. Ацсуйек жут болар, цантепс урыс болар - б1рак, телбасы - мал-жаныцды аман сацтауды да кеюрепцыц б1р тукп1р1не туй)п ала жур. Дэулелцд! цад!рле. Кедей болар жютке - елет1н ат кез1ргер, цу бас болар Ж1птке бедеу цатын кез1ргер. Сез терк1н1н угып ал. К^ойды серке бастар, тойды ерке бастар, ал енд1 елд1 -ханием-туп желке бастар деген. Ел-ерге царайды. Жазга жетсец цыс кун1ид! умытпа, байып кетсец сыйсыз кун1цд1 умытпа. Жацсылыц еткен озар, жамандыц еткен тозар. Жацсыга мал б1тсе-агайынныцжогына царасады, жаманга мал б1тсе - кершгенмен итше таласады. ЦАРАСАЙ: Ханием13Д1ц малы мына жуттан лгерге туягы цалмай цырылып цалыпты деген цауесет ест!Д1м. АЛТЫНАЙ: Ханныц цатты сасцаны - елд1 албасты басцаны. Хан елден цырыц цулаш жогары, цудайдан б!р царыс темен турады. 265

Нагашыбек Цапалбекулы Мацдайына бак, цонган, шацырагына цыдыр тунеген жан гана ел басцара алады. Ханныц еш уац кеудес! буплмеу! керек. Жет! атасынан бер! ел басцарган асыл текл жан ол. Теказ уй!ндеп цатынына да ие бола алмайды, ез баласына сез!н етюзе алмайды. Сен балам, сез терк!Н!и уццан боларсыц. Мына малдыц цац жартысын алдыца сал да ханга апарып сыйла. Сахна куцпрттене беред!. Экел!-балалы екеу! элденеы ацылдасып жатады. // - кер/л/'с Ханныч ац ордасы. Еамхан тагында уэз!рлер!мен эцпмелеап отыр. ЕС1МХАН: \"Журт жет! агайынды\" демекш!, жел басты айдаИар цусап б!р цыста бар малымызды жутып цойды. Цалыц ел енд! цынаша цырылып кетпесе ип ед1?.. [ - У Э 31Р: Ел бгкен жосып, 1шке ет!п !б1р-С1б1рге бет алыпты. П - УЭЗ!Р: Туслктегшер Буцарага ауатын тур! бар. Шыцпа жаным шыцпа деп эзер отыр. ЕС!МХАН: Ж!п цанша узын болса да ушы табылады. Ип жацсыларды шацырып ацылдасуымыз керек. Айтпацшы, Желсудагылар цалай екен? ) -УЭЗ№ : Ж1берген шапцыншымызэл! оралган жоц. Н-УЭЗП*: Ацылдасып П1шкен тон келте болмас. Жылда бу уацытта керуен-керуен кеш жайлауга ыцыранып кеш!п бара жатушы ед!, биыл лпл тып-тыныш. Ци сасып бэр! царажуртта отырып цалды (С ь/ртта тарсь/л-б/рс/л ест/'леб/. б/б/р /бей п?/себ/. Бэр/ ть/лбай /<;аль/сабь/). <- УЭЗ!Р: (Урлие орль/лал кетер/л/'п) Бул не? Ч- УЭЗ!Р: Жау болмаса ед!? Жасанганда жау келмес демекш! осындайды пайдаланып тарпа бас салмац болганы ма? ЕСМХАН: Мыналар жуттан ыцыршагы шыццан елд! тарпа бас салайыц, ес!н жидырмайыц деп келе жатцан душпанымыз болмасын. Царацдаршы. Цап! Цап! Царсы туратын цауцар да, м!нет!н атта жоц! ! - У Э 31Р: Ханием, мынау шацдатып келе жатцан цалыц жылцы! Ч- УЭ31Р: Мынау неткен кеп жылцы, цайдан ауып келед!? ! - УЭЗ!Р: К1МН1Цжылцысы болды екен? Ч- УЭ31Р: Цыстан куйл! шыгыпты ездер!. ! - УЭЗ!Р: Шелнен жун! жылтыраган цалыц жалды турцы белек екен жануарлар. Цолында цамшысы бар Царасай юред! де ишю сэлем беред!. КАРАСАЙ: Армысыздар агалар! Ассаламагалайкем ханием!з! ЕСШХАН: (тазь/ла барь/п оть/рь/л) Жол болсын, балам! К1мн!ц ба- ласысыц? Цане, цонацца сусын экел!)-(дер, алыстан келе жатцан тур! бар. КАРАСАЙ: Мен Алтынайдыц улы Царасаймын. Экем мына терттул!к малды эдей! С!зге сыбагацыз деп бер!п Ж!берд1. (/-/екерпер /(арасайеа сусь/л экеп береб/). 266

Атадан - цасиет, бабадан - есиет ЕСВМХАН: Алтынай абыз Ж1берген екен гой. Айтпацшы, цыстан цалай аман шыцтыцдар, жуттан елдер!ц аман ба? КДРАСАЙ: Экемн1ц ацылы бойынша жылцыны алдыга салып цойып бацтым да отырдым. Алдын цайырмадым, ол ер1ан ез1 тауып жед1.)з!не 1р! цара мал, соцынан уацжан жайып шыцтым. ЕС!МХАН: Алтынай ейтпесе абыз атана ма? Абыз деген сез - эулие, керткел, айтцаны айнымай келелн цасиетт! жан деген сез. Халыц айтса цалып айтпайды. Алтынай нагыз абыз екен1н тагы да танытты. КАРАСАЙ: Ханием, мынау келе жатцан цалыц жылцы -СНзге деген тартуымыздыц басы. Оныц соцында жук артар келе-келе туйе, сауынга арнаган табын-табын сиырлар бар. Олардыц екпес1н цацпасын деп жайып айдап экеле жатцан отар-отар уацжандар кеЙ1Н1рек кел1п жатар. Бэр1 С13Д1К1. Ауылы булнд! аман де, ел1 бупнд! есен де. Ацпейш болсац ас жерс1ц, тэкаппар болсац тас жерац. Жутца ушыраган елдерге деген белек сый-сыбага бар. Оны да руцсат етсец!з таратып берем! Е С 1МХАН: Эп берекелд1-ай! Мына ез1цд1 кер1п кец:л1м толды, царагым! Жацсыны жел кун жетелесец адам болады, ал жаманды жел жыл жетелесец де надан болады. Ырыс-сен!ц мацдайыца, сез дуасы -тацдайыца цонайын деп турган бала екенац. Тулгацды кер1п, турпатыца царап нагыз ер болар, б1зге сер!к болар Алтынайдыц улы бар екеын байцадым. Неан жасырайыц, ашаршылыцтан азып, жуттан жудеп цалган жайымыз бар ед1. Мейманымыз асып, шаршымыз толды. ер1С1М!зге цайта мал бил, даладан телд1ц дауысы есллед!. Малсыз цазац - элаз, не жансыз жан сияцты. Не узап журе алмайды, не тойып куле алмайды, не кел1к М1не алмай цор болады. !-УЭЗ№ : Падиша ханныц ы рысы -не цуйцалы жерден болады, не цудай цалаган елден болады деген осы! Н -У Э 31Р: К,ыран алысты шолады, текцыр басына цонады. Алтынай абыз керегендт1пн танытты. Ел сыйлаган еакте отырмас, ханын сый- лаган цара болмас. ЕС!МХАН: Арцан узшед!, ал борыш узтмейдк Не ллепц бар балам? Укщей гып ес1р1п отырган бойжеткен уш цызым бар. Тацдаганыцды айт, ез!це цосайын. Куйеу балам бол! Куйеу балам демей1н улым деЙ1н! Ь^РАСАЙ: (и/л/'п) Ацпейш1ц1зге мыц да б!р рахметханием! Мен басца нэрсен! цолцалайын деп турмын, егер б1р улым деп цисацыз? ЕС1МХАН: Ол не сонда? Жер керек пе, мал керек пе? Мал да, жер де бар сендерге. Сура, берем1н. Не ллек ол? К^АРАСАЙ: Егер айып етпесец13, ханием, маган мына ез!Ц!з отырган цара шацырагыцызды, цара босагацызды цисацыз. Ац ллек, ац батамен берсец!3? Мен С13Д1Ц еркелетсец13 - улыц болам, жумсар болсацыз - цулыц болам. Е С 1МХАН: (орнь/нан ать/п турып, санын о/арт урабь/ ба, сыл% ет/'п^айта отырабь/) Алтынай абыздыгын 1стед1, абыздыгын керсетт!! 267

Нагашыбек Цапалбекулы Айтылган сез - атылган оц! Кекбет долы цатын гана айтцанын цайтып алады. Айтцаным — айтцан, айтцанымнан хан басыммен ешуац цайтпан! Мына цара шацырац сенк!! Ал, ац батамды берей1н, цолыцды жай: Дллааа ^ь/ль/аь/^ жа/(сь/н Га^ба маш^ар к/н/'нбе Длбь/^нан булак а^сь/н. /1ер/штелер ма^байь/ннан и/скеп Жауь/рь/^нан %ак;сь/н/ /Сек/рез/^ ал; болсь/н/ Уст/^е сен/'н бак консь/н.' Длть/ннан болсь/н турманы^ Дйнала^нь//^ урь/сь/ - аар/л сен/н /^урбань/^. /(ара босаааннан /^ь/бь/р кетпес/н, /(ара юа^ь/рааь/^нан ь/рь/с кетпес/'н. Дть/^ алть/ алашка л?ань/лсь/н Душлань/^ табань/нба /^арь/лсь/н.' Дть/н - уран болсь/н Дйгщань/н - куран болсь/н/ Жолбарь/стын журез/н берс/н/ Бар эулие, эмби, эруа^тар кораал-^оршап, Бар - жаксь/ль//( л1/лез/'^б/ берс/н/ Эумин/.. Бэр1 эумин деп беттерш сипасады. Ес1мхан орнынан турып, сахна шет1не уэз1р - некертермен барады да, артына бурылып царайды. Царасай цара босаганы сипап тур. ЕС1МХАН: Царацдаршы, царашы, Эне-эне царашы. Соцымнан цалмай ер1п журген цызыл шубар жолбарысым мен1мен б1рге ермей цара шацырагымда Царасайдыц цасында цалып бара жатыр. )-У Э З !Р : Цайсы, цайда? Ч- УЭ31Р: Кер!нбейд1 гой тук. ЕСДМХАН: Ол не б!р асцан киел! жанга, не сасцанда пеане гана кер!нед1. Цызыл шубар жолбарысым менен цалган екен, Царасайга барган екен. Царацдаршы, ол цара босаганы жалап тур, эне, эне Царасайга царай еркелейд!. Куй ойнайды. шымылдыц 268

Атадан - цасиет, бабадан - есиет /// - кер/н/'с Сахнада жупрген, арлы- берл! сабылган, сасцан адамдар. Жарыц жанып-еш1п алас урады. ДАУЫСТАР: -Жау! Жау келе жатыр! -Аттан! Аттан! (7асыр-тусь/р. ай/(ай). Сахнага цартайган Жанай батыр шыгады. ЖАНАЙ: Аттан, журтым! \"Жасаганда жау келмес, кулнгенде цонац келмес\" деген осы! Хан цацсатцан цара эбжыландай ысцырган жау б!рде оцымыздан, б!рде соцымыздан бушдей ти1п, тыцсырып барады. Б!рде жец!п шыцсац, цырыц басты айда)1ар цусап келеа жагы т1р1Л1п, ес жиып, обадай жайлайды. Булармен согыса-согыса елде еркек К1НД1Кцалмай барады. (Жанай сауь/ть/нки/неб/'). Жупр!п сарбаздар шыгады. Сахнага эдем! ки1нген, цолында устаган домбырасы бар Жиембет жырау шыгады. ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Жанай ага, азде урысца бара жатырсыз ба? ЖАНАЙ: К^арагым, Жиембет. Сен жасыц К1Ш1жасесгнр1м болганыцмен жолыц улкен. Ел1цде субел! салмагыц бар, киел! атаныц бутагысыц. К^улан - цырда болады, цундыз - суда болады, ал батыр жауда болады. Ж еттс тогыз жасымда да жауга ез1м бастап шыцпасам болмас. Жанайдыц ез1 келд! дегенжц ез! цасымызды састыратыны аныц. Мына байрацты юмгетапсырамын, цол бастай бшмеген сарбазын цырып алады. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Бул замам не аар/'п? /{алаль/ боз аар/'п, Жал;сь/лараа айтпааан Дсь/л и/ь/рь/н сез аар/'п. Заманбась/ болмаса /(ариялар болар т е з аар/п. Каб/р/'нжецае б/лмесе Бойаа жеткен /^ь/з аар/'п. Ел жааалай л;онбаса Бетеаел/ бел аар/'п /(аз-/йреа/ болмаса Лйбын и/ал/^ар кел аар/п М/рит/'н тауь/п алмаса Дзаь/н болса п/р аар/п Дта журть/ будара Оз /^оль/нба болмаса Кани/а жа/^сь/ болсаба Кайратть/ туаан ер аар/'п.'-деп Асанцайгы атамыз цалай 269

Нагашыбек Капалбекулы тауып айтцан десецш!. Жанай ага, ойпырым-ай, анац царацыз, шаццатцан цалыц жау цара булттай цаптап келед!. Сахнаныц еюнш! жагынан самсап цалмацтар шыгады. Ек;нш! жац бет!нде Жанай батыр бастаган цазац сарбаздары. Цалмацтар айгайлайды. -Жекпе-жек! -Жекпе-жек! ЖАНАЙ: Батырлыцтыц белг!С1 - цанша жасца келседе жекпе-жекке шыццаны, цатындыцтыц белпа - ер Ж!птт1ц цан майданнан буццаны. Ие, аруац цолдай гер! Тарттым жауга! Цанды басыц бер1 тарт Алаш! Апаш! Казац сарбаздары (уранбайбы)\\ Алаш-Апаш! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: /(азтуаан жь/рау айтпакшы; Драь/макть/// балась/ Дрь/аан сайь/н ть/н жортар. Дрка мен косым калар бел. Дзамат ербщ балась/ Жабыкданын б/'л<3/рмес Жаманбар мазак кь/лар бел/ Цайран, Жанай батыр-ай, сексенге келю цалса да цацортага, жекпе- жекке тайсалмай шыгып бара жатцанын царашы! САРБАЗДАР: Алаш! Алаш! (Т(алма/<;ты/1 бать/рь/ ортааа шь/аабь/). ЦАЛМАК; БАТЫРЫ: Жекпе-жек! Сен1ц цартайган цузгын басыцды кес1п алайын. Эй, Жанай батыр, талай жацсы менен жайсац ноянда- рымныц цанын суша шашып ед1ц. Енд1 елер жер1ц келд1! Кэуж1реген сездер сен шалдан басца цолына цару устар цазацта ешюм цалмаган ба! Кел берИ ЖАНАЙ: Келсец кел! Тып-тыныш жатцан ел1ме буйщей тисецдер, эл1 талай-талай мыц цолыцныц бастары домалап цалады даламызда. Кан ттеп келд1ц цанцасап боп цашасыц эл1! Жанайдыц цайратын кер, айласын цара! (Жанай бать/р мен /(алмак батыр еке// ортаба алеаш найзаменыуыаабы, обан найзаларь/н лакть/рь/п тастап, кь/ль/штасуаа кео/еб/. Жанай /(алмак бать/рь/н азер женеб/. /(алмак бать/рь/ как; орта­ ба кулап т/себ/. Жанай онь//^ бась/нан а т т а п кетеб/ бе, талт/ректеп сарбазбарь/на ж ете бере купап т/себ/. Сарбазбар с/йеп кетереб/'). САРБАЗ ДАР: СуЙ1нш1, Жанай батыр же1-щ1! - К^арт батыр бурадай алып туст!\" -Ж ау жагы не ютер1н бшмей сасцан турлер1н цара! (Уйль/аь/птураан калмактарбь//^ тааь/ б/ре// бер/ ортааа шь/аабь/. Эзбер/ упарбай шулап айкайлап коя береб/'). - Жекпе-жек! -Жекпе-жек! 270

Атадан - цасиет, бабадан - есиет ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: \"Жыгылган куреске тоймайды\" демекш! мыналардыц к,ылыгын-ау, десецш!\" САРБАЗ ДАРДЫу Б№Ь Жанай батыр жараланыпты! ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Батырды шатырга апарып жатцызыцдар! Емш!Н) алдырып, царатыцдартез! К^алмацжацтандауыстар: -Жекпе-жек! -Жекпе-жек! (Ортаеа /(алма/( бать/ры сахнаяы и/ь/р айналь/п, тебес/не /(ь/ль/шь/н ойнать/п, сек/р/п-сек/р/п /(оябь/. /(аза/( сарбазбарь/на /(арап ай/(айлайбь/): КДЛМАЦБАТЫРЫ: Ей, мацца к,азак,тар юмдер!^ бар мен!мен шыга- тын: Олпц келет1Н1ц гана бер1 шыц! Элп кунге деЙ1н мен1мен жекпе- жекке шыццаны б!рде-б1р1 лр1 цайтып керген жоц. Эп, бэлем к,орык,тыццар ма? Жацагы шалдарыц енд1 цайтып турмайды, енд1 ондай ул тумайды. Жеитд11-щер ме, бэлем! ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: К^ап, мына тайрагщаган ойраттардыц цутыры- нуын-ай. Кекке тойган текедей болган мына нэн немеан лацша бауыз- дайын. К^ой, намыс еллр1п барады. Озекл жанга б1р ел1м. Оз1м шыгайын. (Сарбазбарбь/ц арась/нан суь/рь/ль/п /(арасай ортаеа шь/забь/). КДРАСАЙ: Жекпе-жекке мен шыгамын! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Тым жас екенац. Ж!птте б1р ерд1ц куш!, цырыц батырдыц айласы болганда гана душпанын жецед!. КАРАСАЙ: Мына жаудыц цорлыгы елп барады. Мен кетт1м! (/(арасай /(ь/ль/шь/нкетер/'п \"/(арасай, /(арасай\" беп айцайлап, уранбайбь/). ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Эй, мынау тепн бала болмады гой. Оз атын ез! урандап жатыр ма? К1м бул? (/(арасай мен /(алма% бать/рь/ ай/^аса кетеб/, еке// шай/(ась/п ж/р/'п сахна сь/рть/на шь/еь/п /сетеб/'). ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Анац царацдар, алып тусл! Б13Д1Цбатыр жецд1! С А РБА ЗД А Р: К^арасай жецд1! (/(арасай о р та е а шь/забы. /(алма/(тарза /(арап ай/(айлайбь/). ЬДРАСАЙ: Жекпе-жек! Жекпе-жек! САРБАЗДАР: Жекпе-жек! Жекпе-жек! ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Арыстандай ацырган мына жас батырга царсы турар батыр табылмай ойраттар айрандай 1ри бастады. Эне шел ыдырап цашуга дайындалды. Атаца нэлеттерд! енд1 цайта турмастай цуайыц. Кетлк цане! Алаш! Алаш! САРБАЗДАР: Алаш-Алаш! КАРАСАЙ: К,арасай! К^арасай! Жау цаша женелед!! К^азац жагы цуа женелед!! К^арасай алдында цол бастап барады! 271

Нагашыбек К^апалбекулы /V - кер/н/'с Хан ордасы. Оц жац Т!зес1 жагында - уез!рлер1, сол жагында цаз- цатар батырлар, сарбаздары отыр. ЕС1МХАН: (таеь/н<9а оть/р) К^азац цашан аттан туап, бел шеш1П отырып керш ед1. Бупн сендерд! ортага эдей! шацырып отырганым - б!рер жулынды жагдайлармен кел1С!п алмацшымын. М1не, ортамызда жетп1С тогыз жастагы царт батырымыз Емш Жанай ага отыр. Бул кю - батырлардыц батыры, куш1не ацылы сай 613Д1Цту устаушымыз. Атадан келе жатцан салт бойынша эр урыстан кей1н оны талцыга салып, юмн1ц юм екен!н айтып отыру лэз!м. М1не, еткен согыста Жанай батыр тагы да цанмайданда жекпе-жекке шыцты, атандай ацырып цол бастады. Естер^зде шыгар, доцызжылы Ташкенттеп Иманцулы шабуыл жасады. Сонда Жэкец жекпе-жекте оныц улы Ескенд1рд1 е л л р т, ес^нен тандырды. Кей!н Ташкент эм1р1 Турсынмен болган согыста да суырылып кезге туст1. ЖАНАЙ: Ханием, бул шалды неге сонша мадацтайсыц? Барлыц жер­ де дэстур бойынша батырлар жекпе-жекке шыгып б1ткен соц, ец ацы- рында хандар ортага шыгады. Юмыц ханы жекпе-жекте жецсе - жец1с сол жацлк! болатынын бэр1н бшеацдер. Турсынхан ез!цмен жекпе-жекте цашып келп, масцара болганы цайда? Жауымды жагадан алып, суйремей тынбаймын деп соцынан сыпыра цуып Ташкент туб1нде Абат деген жерде цуып жетлк. Сонда ацыры бойбермей жекпе-жекке шацырып, найзамен туйреп Турсынханды лацтырып тастаганда букш журттыц ацсарыбас этап, жец1С1цд1 б!р ай тойламадыц па! \"Экеден ул туса ип, ата жолын цуса ип\"-деген осы болар. Жет! атацнан бер1 астыцнан тагыц, басыцнан багыц таймай, тасыц ерге домалап келе жатцан асылтекллтцд! таныт- тыц. К,алыц ел1Н цасиеттеп \"Ецсегей бойлы ер Еам\" деп атайды содан бер1. Хан болса сендей болсын. Сен тацца отыргалы ел!ц ес1н жиды, жогын тугендей бастады. Ошкен1М13 жанды, елген1М13 Т1ршд!. ЕС!МХАН: Жауды ж ецу- батырларга сын. Кешеп урыста цоцырат Алатау, дулат Жацсыгул, аргын Агынтай, цацлы Сарыбуца, найман Тоцымтай, шапырашты К,арасай сияцты батырлардыц кезаз ерл!ктер1не бекризамын. ЖАНАЙ: Ханием! С1зден руцсат болса мен бупн мына цазац цолын бастап журген туды - мына жас жолбарыстай жаудыц ес!Н алган, цутын цашырган К,арасайга тапсырам деп турмын. Е С 1МХАН: Жацбыр жауса - жер ырысы, батыр туса - ел ырысы. Жаке, бул жолы да тауып кетт:ц13, мен1ц де ойымныцдэл услнен туслц13. Карасай нагыз кезаз жойцын батыр екен1н кез^м керд!. ЖАНАЙ: К,арасай балам! Болат цайнауда шыныгады, батыр май- данда шыныгады. Мэ, мына туды сен уста, кекберен батыр бол, батыл бол! Б1рац, мынаны ес1цде мыцтап сацта: \"Батыр - б1р оцтыц, бай - б:р 272

Атадан - касиет, бабадан - есиет жуттык,\" деген сез бар. Жауды жецу уш1н жетп1С жел айла, алпыс алты тэсш керек, душпаныцныц 1ШК1 сырына цаныц бол. Айласыз батыр ел!н жауга алдырар. Тэуекел тау жыгады. Ел1це сен, мына к,ан шайнап, муз жастанып журген батырларыца сен! Ме, уста туды. Жецген кезде мен1К) деп таспа, жау шапса, ел цашса да сен саспа! К,андай к,иын-к,ыстау кезец болса да мына ту туб1не б1р1пцдер. Ацылдасцан азбайды, кецес- кендер тозбайды. (/(арасай Жанайбан бер/л/ байра/(ть/ тубь/ алады. Губа %асд;ырбын бась/ - кекбер/' сурет/ бар). ЖАНАЙ: Иэ, эрцашанжолыцоцгарылысын! КДРАСАЙ: (тубь/ с/й/'п теб/рен/'п) Кектэьф! - берш! байрак, эрк,ашан тебем1зде желб1рейд1! Ханием, мынау ордацыздыц алдына ел!М1зге сан мэрте ойран салып, ойнак,тамац болган талай ауылды шауып к,ан цак,сатк,ан ежелг! жауымыз ойраттыц ек! тайшысы - Тойлы мен К,арак,алды экеп, т1зерлет1п к,ойдым. К,ане, бер1 экел1цдерш1, бер1! (Сарбазбар ем тайшь/нь/ желяелеп аль/п юреб/'). КДРАСАЙ: (Коль/ арть/на байланзан ек/ ту/щ ы н тайшь/нь/ желке- с/'ненну/(ь/п). К,ане, ханиемыц алдына лзерлецдер! (ек/'тайо/ь/т/зерлеп, бастарь/н темен салабы). Ханием, енд! ел1Ц!зге кез алартк,ан жау б1ткен тугел енд1 осылай лзерлейлн болады. ЕСМХАН: Алые жол - атты сынайды, ауыр жол - ерд1 сынайды. К^арасай сен бупннен бастап тек Алтынай абыздыц улы гана емесац. Енд1 сен букш цазакуыц К^арасай батырысыц. Жаса, К^арасай! БАТЫРЛАР: Жаса, К,арасай! (Бер/'ай/(айлайбы). ЖАНАЙ: (Карасайбь/ ез/'нен бе жозарь/ отырзь/зь/п /(ойь/п) К,азак,тыц К,арасай батырыныц алдында туга ант бер!цдер. Егер юмде юм анттан тайса, кей!н туга экеп шегер!цдер. Оны Алаштыц эруагы атады, ез1Н1ц к,арасы батады. К,азак;тыц К,арасай батыры турган жерде ту турады, ол к,олбастайды, ак,ылдаск,анда сез бастайды. К,ане тэует ет1цдер! (Батырлар туза /<ел/'п, мацбайларь/н тиз/'зеб/'). КАРАСАЙ: (Сарбазбарь/на буйь/рь/п) Мыналарды алып келцдер! (Сарбазбар кел/'п тут/(ь/нбарбь/ аль/п кетей/'н безенбе /(алма/(ть/н тайшь/сь/нын /лкен/ ханза /(арап басын жерзе тиз/'з/'п, и/л/'п сез сурайбь/). ОЙРАТ ТАЙШЫСЫ: Дат, тацсыреке! Б1р ауыз сез!м! ЕС1МХАН: Мен тутк,ынмен сейлеспейм1н. ОЙРАТТАЙШЫСЫ: Мен де Ойратханыныцулы ед1м. Хан улы деп б1р тшек айтсам деп ед1м, тацсыр. ЕС1МХАН: Не айтасыц сонда? Айт. ОЙРАТТАЙШЫСЫ: Бурын бар к,азак, баласы \"Алаш\" деп урандап шабушы ед1. Мына басбатырыцыз ез атын шак,ырып \"К^арасайлап\" шапты. Бул батырдыц аты б1р елге уран болып к,алады. К^арасайлап б1зге шапцан- да аузын арандай ашцан таудай к,ызыл шубар жолбарыс кектен тус1п К^арасайдыц алдын жайпады да отырды. Ойрат содан цорк,ып, ойраны 273 013-18

Нагаш ыбек К^апалбекулы шык,ты. М!не, мен керд1мсоны. Мына Карасайдыц жолбарыс киеа ел1Ц13Д1 цолдайды, к,оргайды. ЕСШХАН: Тутк,ын да болсац текл атаныц баласысыц. Саган да кер!нген екен-ау. ОЙРАТТАЙШЫСЫ: Тацсыр, ез атын урандап к,осар кезс1Эбатырлар болса - алдын к,ак;пацыз, туб1 ел1Ц13ге солар к,орган болады, олар б!р- б1р елд1ц ураны болады, байрагына айналады. К,азак;тыц ту бастаушысы к,азак,тыц К,арасай батыры - ту бастаушысы! Соны айтпац ед1м. (Сар- баздар ем туткь/н тайшь/нь/ алып кетед/). ЕСШХАН: (/(атуланып, ка/?арланып) Жаман дос жауыцмен б1рге шабады. Экпеден сок,к,ан жел жаман. Ел1нен безген ер жаман. Эпкел бер1 жуз1к,араны! (Некерлер ки/'м/ алба-дулба, коль/ арть/на байлауль/ Ж иембет жь/раудь/ аль/п келед/). Батырлар жагы дурл!Г1П кетед!. Уэз1рлер тусы ундемейд!. ЖАНАЙ: Мынау Жиембет жырау гой. ЦАРАСАЙ: Жиембет би эр1 батыр ед1 гой. АРЫНТАЙ: Бук1л б1р елд1ц бетке устары ед1. ЕСШХАН: Лзерлет алдыма! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: (сарбазбарды^ желкелезен/'не кенбей т/зерле- мейд/') Ханием, алдыца лзерлейлн сатулы цулыц, не алысцан жауыц емесп1н. Б1р елд1ц басбуйдасын устаган би1М1н. Ес бтю , аузымды ашк,алы жырау атанган Жиембет ед1м. Бул к,ай цорлыгыц, не зорлыгыц? ЕСШХАН: Сен заржак,, не белцмен сейлейац? Ел1м деп жанын шуберекке туйгендер М1не отыр. Сен цысцарт Т1Л1ЦД1, туб!нен кеап аламын. Ацымац арыстан аск,ынса - айга шауып, бел1н сындырар. Ацымац адам асцынса - анасын сабап, басын жутар. ЖАНАЙ: Ханием! Сабыр, сабыр! Ашу - орга жыгады. Б13 туанбей отырмыз? Жиембет кун1 кеше гана оц лзец1зде отырган уэз1р1Ц13 эр1 ак,ылшы би1Ц!з емес пе ед1? ЕС1МХАН: Мен к,арашубар улы жыланды к,ойныма салып, жылытып ж урттн. Аягы жаман терд! былгар, аузы жаман елд1 былгар. Бул жуз1к,ара Жиембет басына келген бак,ты кетере алмады. Анау элп басбузар 1Н1С1 Жолымбет екеу! ел1н б1зден белт алып, жеке хандык, к,ургысы, б1збен бил1к таластыргысы кел1пт!. Б13 кун к,атып, тун цатып к,айтсек цана бар к,азак,тыц басын цоссац, б1р шацырак,тыц астына жисак, жумсац жудырыгымыз 61р. ашсак, алак,анымыз б1р болса деп жанымызды жалдап журген1М13 мынау. Итаяк,тагы асца тойган ес1рген иттей енд1 булар 631М13Д1цаппак, болады. Шапанымыздыц б!р ец1р1н жыртып экелп, жагамызга к,ол салмак,шы. Б!реуге ел1м Т!легенн1ц - керге басы ерте тыгылады. Жолымбетт1)-( бул арам пигылын б1лгендер устап экеп тапсырды. Ею кез1н ойып, тш1н кес1п, зынданга салдым. Ал, оныц агасы мына Жиембетлц цаз1р басын аламын. )штен шык;к,ан жау жаман. Шагамын деп умтылган жыланныц басын кесер болар. Енд! юмде юм 274

Атадан - цасиет, бабадан - есиет ел1М13Д1ц б1рл1пн бузып, белшектейм!3, Ынен 1р!тем13десе осы агайынды Жиембет пен Жолымбетлц жолын цушады. ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Ецсезей боиль/ ер Ес/'м Ес/'м сен/ ес/рткен Ес/'л бе мен/'н кецес/'м. Ес б/лзеннен Ес/'мхан /(оль/^а болбь/м с^йес/н. Колть/еь/ца болбь/м бемес/'н Ерте^а/ к/н болзанба Ел/'цкецес куреанба Дйналь/п а/(ь/н табарза Сонба хань/м не бес/н Мен жок; болсам Ес/мхан Ит т/ртк/н/ керес/ц. Жиембет /(айба безенбе /-/е бел жауап берес/ц? ЕС1МХАН: Тоцтат цане, еш!р ун)цд1! Ордалы жылан ордама кел!п ойнацсалмасын. К^утырган ит-иеан цабады. К^утырдьч-иар, еард11-(дер, Бос устаган цамыс алацаныцды тшед!. 8з1м еркелетт1м. Ак,сак,алдыц назасына цалма - ез! болмаса да сацалыныц агы урады. Ханныц ца^арына к,алма-ез! урмаса да ас-тындагы тагы урады, -дегенд! бтес1ц бе! К;аз1р екеу!цн1ц де басыцды аламын. ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Эм/р/ /<;ал?ть/ Ес/мхан Б/л/к саль/п буйь/рбь/ц. Бась/н бер беп бать/рбь/ц. Кань/н /ш/п /(алмаза Жань/п от/(а салма^а. Дтабан жалзь/з мен емес Хан ие, /с/'цжол емес Жолбарь/стай Жоль/мбет Курбанбь/^а /(ол емес... ЕСЛМХАН: К,узгындай суццылдама, уясын алдырган цаздай цачцыл- дама! Ертерек неге ойланбадыц? Есер !Н1це неге тоцтау салмадыц? Екеу1че де кеудецдеп бастарыц артык, болып жур екен. Екеу1цн1ц де 275

Нагаш ыбек К^апалбекулы халыц ал д ы н д а бастар ы ч ды алам ы н. К,ане, уэз1рлер1М не д е й а ц д е р ? ) - УЭЗ№: Хан айтса - тауып айтады. !) -УЭЗ№ : Эр асцанга-б!ртосцан. Сатцындыцца будан басца кеам жок,. ЕСШХАН: Ал, батырларым сендер не дейандер? Мынандай сурция- лыцца цалай тезем1Э? ЖАНАЙ: Хан эм1р1не царсы тура алмаймыз. Ханда цырыц уэз1рд1ц ацылы, цырыц батырдыц цайраты болганымен, кеам! б1реу гана болады. Дегенмен, ханием, дат берсец13 айтайын. Мына Жиембет кеше юм ед1? Б1р елдеп басцарушы би1ц, ел шелне душпан келсе эскербасыларыныч б1р1 болмап па ед!? Ой-раттармен урыстагы ерл1пн цалай умытамыз? Ташкент ханы Турсынныц кетершюн басуда бул басцарган цолдыц цандай ерл1к керсеткен1н мына батырлар тугел бшед!. Ел1нде цалган 1Н1С1 Жолымбет жасырын елд1 булд1рген болса оган жыраудыч цандай цатысы бар? Бул ол кезде азбен 613Д1Ццасымызда журд! гой. ЕСШХАН: Жолымбет хан болгысы кел1пт1. Эрюм керпес1не царай кесшу! керек, кетере алмас шоцпарды бел!не шген адам майып болады. Бул антурган астыртын хабарласып турган-ау шамасы. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Жолымбет жецттек1С 1стеген1 рас-ты. Ол уш1н ел1 зардап шекпес!н. 1ш1нде болсам торгайдай тозбацдар, ацылдан озбацдар деп тоцтау салар ед1м-ау. Апыптармен алыспау, куштшермен куреспеу керект1пн уцтырар ед1М. К,айран да цайран бауырым, басып кетер !ске бас лпп неч бар ед1? ЦАРАСАЙ: Дат, ханием, дат! Ханием, Жиембетл еллрсек -жауды елт1рмейм13, дауды ерш1тем13. Б1р цурсацтан ала да, цула да туады. Жиембетке сауга сураймын, ханием. Ханныц цаИары да цатты, цайтарымы да шуацты болушы ед: гой. ЕСШ ХАН: Эй, К,арасай-ай, сен эл1 жассыц, албыртсыц. Елд1 булд1рген есерлерд! бупн ест1п аяусыз жазаламасац, ертец тагы б1реу бой керсетед!. Жауды аяган - жаралы. Хан айтты - б1тл! АГЫНТАЙ: Ханием! Араша, ханием! ^арасай досым дурыс айтады кеше гана б1рге жур!п, б1рге тунеп жауга цатар шапцан Жиембет жыраудыц басын кес1п, цанын цайлп шашамыз. Жанын цалдыра кер1Ц13, араша, ханием, араша! ЖАНАЙ: Жиембетке сен^з. Батыр ею сейлемейд!, ет1р!к айтпайды. Оган КЭ31М13 жетт1. Бауыры учнн жанын цалай аламыз? Ханием, мына жау цанша цылышын сттесе де кесе алмаган басымды Жиембетпен цатар цоямын. Асарымды асадым, досым учли жаным цурбандыц. Ал, жазыцсыз жазалау - куна! Ханием, кунэга бекер батпайыц. С1зде цырыц мыц адамныц жомарт журеп бар емес пе? ЕСШХАН: Жолымбетлц басын алыцдар! Ал, мына Жиембетл... (ойлзнып, бать/рлараа сь/най карап оть/рь/п калабь/) жанын цияйын. 276

Атадан - касиет, бабадан - есиет Б1рак, ем!р бойы кез кермес, цулак, ест1мес жак,к,а айдалсын. Кеам1м - осы! (Сарбазбар кел/п Жиембетт/ айбап аль/п бара жат/(анба Жиембет арть/на бурь/ль/п, тепс/'н/'п, жауар б ул тта й т/нереб/'). ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Кол аязь/м бузауба Тарь/лбы байтам /<енжер/'м/ Дрманба боль/п барамь/н Коштасуза аял жо% Калл;аман, Шолан ерлер/'м/ Кайь/рь/ль/п кабам басарза /</н болар ма мен сорза. Эзен, Драл жерлер/'м Киябан к;олбь/ /серсеткен Тебене о/ь/еар лун бар ма Жотась/ би/'кДенбер/'м... (Сарбазбар Ж иембеттщ елен/'н/'н /(алзань/н айтл;ь/збай желкелеп аль/п кетеб/'). ЕССУ1ХАН: Тугырына сацгыган - суч«,ар оцбас, уй!р1нен к,ацгыган тул- пар оцбас, кептен белюген уй оцбас. Б13 б1р жецнен цол шыгарып, б!р жагадан бас шыгарып, жумылган жудырыцтай болып тастуйю б1р1ккенде гана айбынымыз асады, дэулелм13 тасады. Муны керген цасымыз ез- ез1нен сасады. (Далабан б/р некер ж/з/р/'п бась/п бас не/^ерб/н кулазына элбене беп сь/бь/рлайбь/. Ол т /с / бузь/ль/п а/(ь/рь/н бась/п Ес/'мханза барып аузь/жь/бь/рлап, хабар айтабь/). ЕС1МХАН: Царасай! К,алыцел1м! К^азак,тыцсутбелндеп к,аймацтары! Шарт етт цабыргамныц б!реу1 сынды, парт етт омыртцамныц б1реу1 опырылып туст!. К,айтей1н-ай, десецш!! К,арасай, болган 1ске болаттай бер1к бол! Жаманат хабар келдЧ Алатау к,арс айырылып, куран1п, куць рен1п, Балхаш алас урып, ел-журтын, к,аза жамылып, к,айгырып жатыр дейд!. КДРАСАЙ: Ханием, айтычызшы не болды? ЕС1МХАН: (т/рейеп кел/'п /(арасайза кер/себ/) Бул жалган дуниеден Алтынай абыз еттл. Эке)-(Н1Царты жак,сы болсын! Ацылы журттан аск,ан абызым, асылым! (бэр/'орь/нбарынанеретурезелеб/). ЖАНАЙ: Бауырым, бауыр-е-ем! Сендей асыл тект! алганша кэр1 к;узгын мен1 алсашы! АРЫНТАЙ: Арысымыз ед1, к,утымыз ед1! К^арасай туга суйенген куш бугше беред!. Уэз1рлер1 мен батырлар кезекпен-кезек кер!сед1. Азалы куй. Жок,тау сарыны. Сахна цара^гылана беред!. шымылдыц 277

Нагашыбек Цапалбекулы V - кер/'н/'с Цалмацтыц хан ордасы. Тун Ес1мханныц баласы Жэцпр цалмац цолында тутцында отыр. Кереге уйд!ц 1Ш!нде отырган оны кузетт сыртында цалмац кузетш! жур. Оган 1ргелесхан ордасы. Буцпантайлап б1р шеттен К,арасай пен Агынтай шыгады. Жарыц соларга тусед!. КАРАСАЙ: Баласы тутцынга тускел! Ес1мханныч 631 жи1 аурушац болып алды. Агынтай, бупн тун! цалайда Жэ^прд! тутцыннан босатып алуымыз керек. АРЫНТАЙ: Кузеттер! мыцты деп ед1? КАРАСАЙ: Ел бастайтын тац мурагер: тутцында, жау цолында бугауда жатцанда цайлп цана жер басып журе аламыз. Окпеден цадалган цадацтай жан таптырмай бара жатыр. Намысымыз цайда? Намыссыз ж!пт - елген итпен тец. Азар болса жанымыз садага, басымыз цурбан. АРЫНТАЙ: Журепын туг1 бар, б:лег:н1ц куш1 бар Жэцпрд! цалай гана цолга тус:рд1 десецш!? КАРАСАЙ: Алдап алып келпл гой. Бул цалмац бэтуасыз. К^ане тыныштал, энеб:реу: сыртца шыцты. (Калмал;ть/нханорбась/нанБать/р КОНЛ1айшь/ юь/еь/п, тут^ь/нба оть/реан Жэнз'Р<3/'н кась/на келеб/. Жарь/к енб/ солареа л?/себ/'). БАТЫР КОНТАЙШЫ: (л1/резелаен калпь/ менс/нбей) Ой, Жэн,г!р, сен! хан туцымы деп асырап багып журм1н. Ел1цнен сен: 1здеп шыгар б1р еркек К1НД1Ктумаганы ма? К^ашанга дей:н ест1п буралган иттей босагамда жатасыч? ЖЭЧГ1Р: Эй, цонтайшы, сен таспа, ел: саспа! Сеыц алпыс айлалы, сексен сумпайылыгыц бар екен:н юм бшген? Доцыз жылы бтмге кел1п, бук1л ис1 цазац-цалмацца той жасаганыц цайда? Оган цазацтан Асыл Дэулет би, Найман Тоцымтай би, Аргын Нургожа би бастаган ел жацсы- лары цатысып, сен букш ел1цд1 жинап, цонтайшы атагын алып кел1п ец, сол барган елиллермен тес цагыстырып, б1лмге кел1п, дос болайыц деген цолыц неге кесш:п цалмайды. 1ле-шала букш б1р д1ндеплерд1ц басын цосып, цазацца тагы тарпа бас салдыц. БАТЫР КОНТАЙШЫ: Будуниеде юм куш л-сол ем1рсуред1. М1не, мен кушлмт, мыцтымын. Ал, сен элс:зс:ц - сен тутцынсыц. Ел1ц таланган иттей еан жия алмай жатыр. Хан улы екенд:пцд1 гана ескерем, эйтпесе баягыда басыцды алып, жартасца цадап цояр ед:м. Керс:н журтым цонтайшыныц юм екен1н. Алдыма келт жыгылып, сен уш1н Арцага деЙ1нп жер1н босатып б1зге берсе гана сен: лр1 цайырамын. Талай, Щужы, Торгаш деген сен: тутцындап экелген тайшыларга берген уедем ед1бул. ЖЭЦГТР: Егер сен нагыз хан туцымы болсац неге цолымдагы юсенд! шеш1п тастап сейлеспейс1ц? О заманда бу заман хан мен хан туцымдар, ханзадалар тутцынга туссе ханзадалардай куллу! керек ед1. Сен нэпац 278

Атадан - цасиет, бабадан - есиет кэгнр, кефепц соцыр, туб1Ццайыры жок, царадан шыццаныцды таныттыц. Ал, кессец М1не басым! Б)рац цонтайшы еаце мынаны мыцтап сацта: дос болайыц деп тес цагыстырып алып, ту сыртымыздан цанжар урдыц. Кулл! цазацтыц царгысына цалдыц. БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: К^азацты тент1рет1п, улдарыныцтулымдарын кеап цул етем1н, цыздарыныц бурымдарын кеап куц етем!н. Ежелден кеткен кепм бар. Осыдан керерац эл1. Батыр цонтайшы атым урсын! Сен1 саугалап келген елшшер болса тацдайын тш!п, цулац-мурнын кес1п масцараласам деп отырмын (цолын ысцылайды цужырланып). ЖЭЦПР: О, астафролла адамдыцтан безген сен сумырайды цара жер цалай кетер1пжурдесецш!. К^амсызотыргандарды цырып, цанжоса цылган саган да б!р зауал келер-ау. Эй, цонтайшы, мен де текл жерд1ц баласы ед1м. Сенен эбден туцшд1м. К,ол-аягым бугауда болса да тш!м сау. Саган царгысжаудырып, тер!С бата берем1н: Б атам - б ата батпас, батам жербе ж атпас Ш^бен шь/мь/лбь/еь/ц болсь/н Т ас т ан молам болсь/н. /н б е т к е т о л ь / %орац болсь/н. Ж /р зен жер/'ме шеп шь//(пай Ж аманбь//( ез/цмен к а т а р к;онсь/н/ Шелбе//'/с безен б е р т келс/н Б/р келб/'м суь/ /и/кен/це ж етпес/'н/ Уларбай шулап, к;асл;ь/рбай уль/п Бэле, ж ала басыцнан кетпес/'н/ С ь/рт/(а <ль//(сан а т ы м елс/'н Уйзе келсен л;ать/нь/н елс/'н/ /(ораба тай ьщ тулась/н Уйбе б ала^ шулась/н, Енб/ к;айт/'п сенбей зь/м^ян, ж ер е р т е з п л Бул буниебе /(айт/'п тум ась/н/ БАТЫР ЦОНТАЙШЫ. Эй, тартлл1цд1, шауып тастаймын (бел!ндеп цылышын цынабынан суырып алады да Жэцпрд1ц тебес1нен жалацтатып ойнатып цояды). ЖЭЦГ1Р: бзект! жанга - б!р ел1м! К^ане шауып кер! К,ара ормандай ел1м таудай тецкершт, Хазар тец!3!ндей толцып бэр1 селдей цаптасын! БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: Енд! жаца ай туганша кутем1н. Бупн М1не ай царацгысы, енд! ею-уш кунде жаца ай туады. Сол жаца айды керд1ц болды басыцды аламын. Басыцды анау ею елд1ц ортасындагы тауга апарып ш!п цоямын. Керс1н ел-журтыц. Андагы сумацдаган ЛЛ1ЦД1 кеме- кеЙ1цмен б1рге жулып алайын, тоцтат цане! (Бать/р /(онтаашь/ арь/ карай барып, ез/'н/н орбась/на к/р/'п летеб/). 279

Нагаш ыбек К^апалбекулы ЖЭЦПР: (ез/'н-ез/) Кеч1лде жатцан юр болса оттай ыстыц сез шаяр. К,улацтан юрген суыц сез - кекей1це барып муз болар. Жацагы ацымац цонтайшы тагы да а№ап уйыцтай алмас. Еттен еткен таяцтан, суйектен еткен сез жаман. Экем науцас дейд1, б1рац ба)1адурлер1м цайда? Олар неге мен! 1здемейд1. Абыздан туган ^арасай батыр бар болса б1рхабарын берер ед!, ез1-ац 1здер ед1. Намыс аплрт барады. \"Ецкейгенге ецкей - ол атачнын цара цулы емес, шалцайганга шалцай - ол пайгамбардыц улы емес\". Эй, зэнталац, цонтайшы, лр1 болсам бул цорлыгыцды алдыца б)р келт1рерм1н-ау... (Жарь/л; элс/реп сене беред/. Гун. Пистолетжарыаы Карасай мен Даынтай жасырынь/п тураан жерае тусеб/. Екеу/ буцпантайлап /ль/аабь/ ба ес/'к к/зеткен цалмацть/ <лауь/п жь/аабь/). ЖЭЦПР: К1мдер бул? Ммацдер? ЦАРАСАЙ: Ханзада! Бул 613613. ЖЭЦПР: Сен1Ц б!р 1здеп келелыид! сез1п ем. Анау Агынтай ма? ЦАРАСАЙ: Иэ, соныч дал ез1. (Жэ^а/рб/^ аяаь/н л/еи//п, цоль/н босатып, ж етектеп ортааа аль/п и/ь/аабы). КАРАСАЙ: (Же^а/рб/ цул/ацтап) Айналайын, ханзада. Армысыз, бармысыз! Ханием ею кез! терт болып кулп отыр. Оз; азд! уайымдап, дертт! болып цалды. ЖЭЦПР: Ер сагынып ел1н ойлайды, Сарыала цаз кел1н ойлайды. Туган жердей жер болмас. Сагындым атажуртымды, жусаны аццыган сары даламды. Оныц цад1р-цасиелн тек сыртта жургенде гана угады екенац. К,арасай саган ризамын. Жанай батыр саган туды бш т тап- сырыпты. \"К,ошцар болар цозыныц -мацдай жагы дец келер. Адам бо­ лар баланыч - етек жец; кец келер\" - деп экем де ез1Н!ц цара шацы- рагын саган бекер сыйламаган екен. КАРАСАЙ: С13 жау цолында жатцанда тамагымыздан цайлп ас етед1, 1шкен1М1з тас болды, кез1м!зд)ц алды жас болды. Ханием сыр бшд1р- мегенсид!, б1рац 1штеп уайым цойсын ба, куннен кунге жудеп, науцасца шалдыцты ацыры. Цонтайшы жер!Н1ц жартысын берсе гана босатамын деп сандалыпты. К,ой, оныц айтцаны келмес деп аттандыц бер! царай. Анау цырцаныц астында сацпанныц тасындай кырыц Ж1пт кут1п тур. Ананы царацыз Агынтай келе жатыр. ЖЭЦПР: Б1реуд! кетер1п келе жатыр гой! (Даынтай мен б/'р сарбаз бась/на цапжапцан б/реуб/ кетер/'п экелеб/'). АРЫНТАЙ: Бул цалмац ханы - цонтайшы. Шалцасынан туап цорыл- дап уйыцтап жатыр. Бас салып, еанен тандырып, эзер алып шыцтыц. ЖЭЦПР: К^ане басын шеш!н,дерш1 (/(арасай мен Даынтай цонтай- юь/нь/^ бась/нбааь/ цапть/ /леш/'п, цоль/н арть/на цайь/рь/п байпайбы). ЖЭЦГ!Р: А, цонтайшы, дуние алма-кезек деген. Оц жеткен жерге цылыш суырмас болар. К,ацтардагы жынданган бурадай жаца гана аузыцнан ац ит юрт цара ит шыгып ед1. Жуын жулган уйректей сурыц цашып келпл гой?

Атадан - цасиет, бабадан - есиет БАТЫР КРНТАЙШЫ: Эц1м бе, туам бе бул? К,алай, булай болды? Жэцпр! К,арасай!.. Булар цайдан жур (цазац сарбаздарына царайды). КДРАСАЙ: Ылдисыз ер болмайды, цапысын таппас ер болмайды. Мынау се т елген бузаудай тутцындап экелген Агынтай батыр болады. АРЬГНТАЙ: Бэр1М!ЗД! бастап экелген цазацтыц бас батыры К^арасай батырдыц тапсырмасы бул. Оз1 - ханзаданы босатты, ал мен! цонтайшыны алып келуге жумсады. !^АРАСАЙ: К^ане, Ес1мханныц улы, мурагер! - Жэцпр ханзаданыц алдына лзерле. БАТЫР ЦОНТАЙШЫ: Одан да басымды кеап алыцдар! К^РАСАЙ: (желкелеп%онл!зйиуь/нь/ т/зерлетеб/) Цонтайшы, цанша рет ескерт!П айтамыз. Б13Д!Ц елге кез алартцан душпанымыз осылай т!зерлейт1н болады. Б13 т1зерлетем1Э. Цара жерге цазыцша цагып Ж!берем13. Халцымыз ца)1арланса цара жерге цар жауады, ханныц ца)парына ушырасац - андагы басыц цара жерде цацбацша домалайды. БАТЬ!Р ЦОНТАЙШЫ: Апырым-ай, десецш!. Жаца Жэцпр тер1с батасын бер1п ед1. Ханныц басын хан алады. Хан алмаса царгысы алады деген осы-ау. КДРАСАЙ: Ханзада, мына цонтайшыны цац белю шауып тастайын ба? Жоц элде ею бутын ею аттыц цуйрыгына байлап ею жацца шаптырып Ж1берсем бе екен? БАТЫР КОНТАЙШЫ: Шыбын жанымды ция кер1цдер! Жэцпр, сен хан улы ед1ц гой. ЖЭЦПР: Сен кеп тайшыныц б]р! ед1ц. Б!рте-б!рте цоцданып, алты жуз мыц цол жинадыц. Оныц он мыцдайы сен1ц туган-туысцаныц болды, соларга басцарттыц бэр1н. Букш цалмацтыц басын б1р1кт1р1п, Батыр цонтайшы деген атац алдыц. К,азацца ти1спейм1н деп, ац 1Ш1Панттасцан ед1к. Сейте тура ту сыртымыздан елд! тонап, мен! цолга тус1рд1Ц. Сен ант атты. \"Ерепсте ер елер. Ею батыр егессе - екеу!Н1ц б1р1 елер\". К,анга - цан, жанга - жан. Таудай болып, тэубацды умытып, цанша цазацтыц цанын 1шлц. К^апыда алдап мен1 цолга туард1ц, итцорлыцта устадыц. Батыр мацтанса-жауга цалай шапцанын айтар. К,у мацтанса цалай елд; алдап, цаццанын айтар. Сендей арамды елге апарып елт!рсек арам цаныцды 613Д1Ц жер цабылдамас. Осы цаз1р ез ордацныц жанында бауыздап кетей1н сен1. БАТЫР КОНТАЙШЫ: Буюл ел!М цонтайшы атагын бергенде шын атымды езгерлп, Батыр деп цойып ед1. Асыл тект! атаныц туцымысыц, жанымды ция гер, Жэке! КДРАСАЙ: Еамханмен Эрл1к тайшы андас, дос болып ед1. Сен экецд! саттыц. Антурган, кие соццансыц сен! ЖЭЦГ!Р: Сен1 Еамханныц алдына апарып осылай лзерлелп тап- сырамыз. Ханием шеш!М1н ез! айтады. Ананы царацдар жаца ай туыпты. 281

Нагаш ыбек К,апалбекулы Жаца айда жарылца, еск! айда ес!рке (беттер/'н сипасабы). К,онтайшы, мен! жаца ай туган сэтте басымды аламын деп уэде берт ед1ц. БАТЫР КРНТАЙШЫ: Асылыц айтыппын! ЖЭЦПР: Кетт!к, цане, тур. Ал, жюттер атца м1Н1цдер! (/(арасай мен Дзынтай /(онтайшь/нь/ алеа саль/п кет/п бара жатабы). ЖЭЦПР: К,арасай сен1ц соцында жолбарыс кет1п барады. БАТЫР ЩОНТАЙШЫ: Мен де керд1м. К,арасайдыц оц жац иыгында отыр. АРЫНТАЙ: Щайсы, цай жерде? САРБАЗДАР: К,ай жолбарыс? Керюбейд! гой. ЖЭЦПР: К,ызыл шубар жолбарыс! К^арасайдыццызыл шубар жолба- рысы гой ол! Ол мына цалыц елд1Ц1Ш!нен ататеп асылтектшерге гана кер1нед1. К1Мкерд! цане (залеа карай). Ана цонтайшыныц керген1н царашы, душпан демесе оцай жерден шыцпаганын байцатты. Елге лр1 апарайын (К,арасай мен Агынтай цонтайшыны алга салып сахна сыртына шыгып кетед!). Иэ, ел-журтымыздыц багына б1ткен цызыл шубар жолбарыс ыры- сымызды кузет1п, ац жолга, эдш жолга - бац жолга бастай бер! Жэцпр де шыгып кетедк ШЫМЫЛДБЩ 2 -АКТ V/ - кер/н/с Улкен кш'з уй !Ш1. Ортада ошац. Улкен тесекте цартайган К^арасай жатыр. Оныц цасында цартайган Агынтай КИ1Н1П, бел1н буынып тур. Далада цыс. АРЫНТАЙ: Батыр ага, кел басыцызды кетер1п кояиыншы. Хал1Ц!з цалай бупн? (Даынтай кел/п /(арасайбь/^ бась/н кетер/п ол/ь/рйь/забь/ ба, арть/на жасл!ы% коябь/). КДРАСАЙ: Тэу1рм1н. Кеше келген емш1 арцацыздагы жараныц аузы цараталацтанып жазылып цалыпты, енд1б1р жумадан кеЙ1Нжур1п кетес13 деп цуантты гой. Кецш1м де кетер1цк1, жацсымын, Агынтай. АРЫНТАЙ: С13аман болыцызшы. Тэуба, тэуба! Батыр ага, арцацызга цадалган жебен1ц ушында уы бар деп цатты цау1птен1п ед1к шынымызды айтсац. КДРАСАЙ: К,удай эрдайым сеыц жолыцды ашсын, Агынтай. Тып- тыныш жатцан наймандар мен жалайырларга торгауыттар бас салыпты деген хабарды естюмен бер жацтан жол-женекей сарбаздарымды жия мен жетт!м. Аргы беттен сен жетлц цолыцды бастап. Шайцасып журю ет цызуымен жаудыц цалыц 1Ш1не жалгыз андыздап К1р1п кеткен екем б!р царасам. Жан-жагымнан тугел цоршап анталасцан жау ершелене умтылды. Эй елген жер!м осы шыгар, жастыгымды ала жатайын деп 282

Атадан - цасиет, бабадан - есиет жацынга жолатпай жанушырдым. Астымдагы царажорга да шыркебелек айналып, аспанга сеюрю, уршыцша уй1р1лген1н-ай жануардыч. Тура умтылган елермендеген уш-тертеу!н найзаммен туйреп туарт, жасцап турганымда ту сыртымнан кездеп атты гой. К^ылыш, найзамен ала алмасын бшген соч садац кезеып, б1р жола цулатпац болганын уцтым. Кос жауырынымныч ортасы тыз ете цалды. Айцайды сала урандап, царсы тургандарды жапыра шаптым. Найзамды лацтыра цылышымды алып, очды солды С1лтед!м. Кара жорганыч кеудес!нен б1р-ею ат топалац асты, цылышымныч жуз1 тигендер тегенедей аунап тус1п, ею шелмде цалып барады. Кез1м царауытып ЭЛ1Мб1Т!п бара жатцанын сезд1м де ат жалын устадым. Нэлеттерге де жан керек екен, ею айырылып, ысырыла берд1. Сол кезде сен атойлап кеп жапыра цулатып, ез!мд1 суйей берген1ч ес!мде. АРЫНТАЙ: Урыстыц цан ортасында жур1п азден кез жазып цалып- пыз. Жаудыч айласын царашы, азд11Ш1не юрпз1п, белектеп алып, тутцын- га устап экетпек, лпл болмаса елт1рмек. Олар эу баста цонтайшысынан осындай тапсырма алса керек. КАРАСАЙ: Осы цонтайшыныц экеан баягыда жекпе-жекке шацырып, 613Д1Целге ти1спек болган цолыч осы-ау деп 04 цолын шауып туарген ед!м. Сол цагынып кет!п, ел1не желс1мен жан тапсырыпты гой. Соныч кепн цуган сымагы гой жуадай солгыр жугермепнц. АРЫНТАЙ: Бейцут жатцан елге тутциылдан шабуыл жасап аз келет1Н1Ч<зд1 бшедк Сол кезде С13Д1 тутцындап экетпек кернед! бул сыгырлар. ЦАРАСАЙ: Алпысжасымда жауга царсы шауып, жараланып тесекке тацылып цалдым. Елу жыл бойы аттан туспей, бел1мд1 шешпей, цолымда царуым, цасымда сарбаздарым жау цайдалап тун уйцымды терт бел1п ел1мн!ц терт бурышын тугендеп алашапцын боп гумырым етл. Эне-М1не дегенше еткен ем1р аццан судай зу ете цалыпты. К,ара суыц тускенде жылы мекендерге цус екеш цус та цайтады. Ал 613 болсац осы кунге шеЙ1н, атымыздыц ертоцымын сыпырып, сауытымызды шеш1п ойцой б1р тыныш тэтт! дэурен сурем13-а у деп эсте ойламаппыз. Ойлауга найзаларыныч ушы жота астынан цылт-цылт кер1Н1п турган жау мурша бермепт! (/(арасайк/рс/неб/). Агынтай, сен ылги тектт1пчД1танытасыч. Б)р жас цана улкен болсам да Батыр ага деп алдымнан ция етпейач Екеу1М13 б1р-б1р1М!зге арца туЙ1ст1р1п цойып майданга шыццанда ертеден цара кешке деЙ1н б1р жау ала алмаушы ед1. Соч^ы урыста б1ржола жазым боп, кезжума сацтадым. Сен таужыццандай екп1Н1ч мен куш-цайратычды танытып, цалычжаудыч 1Ш1нен алып шыцтыч. Мен! емилге экеп табыстап урыска цайта юргенде сен1ч де 04 саныча шоцпар ТИ1П, ортан жш!пч сынып, М1не жача-жача турып-журуге жарадыч-ау. Мына алты айда екеум13осы б1р уйде цатар емделт жатцан кезечде талай-талай еткен- кеткен жайларды, улкенд!-к1Ш1Л1урыстарды эчпмелед1к, ой таразысынан 6ТК13Д1К. 283

Нагаш ыбек К,апалбекулы АРЫНТАЙ: Торгауыттарды топалач тигендей тоздырып, келген 131мен туре цуып, еан цайта жимастай ет!п тастадыц. Белге соццан жыландай олар цаз!р ез жарасын ездер! жалап цансырап жатыр. Батыр ага, бэр1 С13Д1Ц арцацыз. К^олбасшысы оцбай цол очбайды. Цолбасшыныц б1р к,ател1п жуз мыц сарбаздыц басын жутады, ал б1р ацылы жуз мыц цолды аман алып цалады. Ел1М13ге цаз1р ш уфш ш к, бейб1тт1рл!корнады. Бэр1 азд1ц арцацыз. К^айлп цана бел шешес1з Батыр ага. К^айбурышын бассац та ерлер!М13Д1ц цызыл цаны шашыраган цасиетт< жер1М13гой бул. Неб1р атпал арыстар цазац даласын цоргаймын, бетенге басындырмаймын деп басын т!пп, цыршын кетл-ау. Т1ПТ1 енд!рдей боз-балалар жар суйт, артына туцым да цалдырмай кеткен боздацтар цаншама! К,айран асыл арыстарым, жандарыц салауат болсын! КАРАСАЙ: Урыста шей1т болгандардыц жандары ужымацта болады деген осы дейд1. Кейде б1р ойлап кетсем отыз ек1 цабыргац тугел сырцырайды, журепм шаншиды-ау. Каншама ацырап цалган анага, цацырап цалган царалы шацырацтагы шерл! жес!рге барып басу айттыц солардыц кел-кес!р кез жасы кек1рег1м}зге шер болып байланды, кек болып туйшд!. Жанын садагага лккен сол боздацтардыц кепн цуып, дурбелец ем!р кешт1к. Б1рде тустж, б1рде батыс деп аласапыран сурапыл согыспен етк13Д1к дэурен!м1зд!. К,уйцалы жер!М!Зге жаудыц сугы етед! де турады. Т!рл1пцде жер1ц кеч болсын, елгенде керн кец болсын деп бекер айтпаган гой ата-бабалары мы з. Енд! осынау жер!М13Д! урпацтарымыз мацдайындагы багындай керю ие бола алса ип! АРЫНТАЙ: \"Тауды би1к демец!3 - талаптансац шыгасыц. Жауды мыцты демец13- ерлж етсец жыгасыц\" деген екен бурынгылар. К^удайга тэуба, жер1М13Д1бетенге таптатпаппыз, цазац б1ткенн1ц кеудес1н душпанга басцызбалыц. Бел1М13 бугшмед!, ешуац жасып, сынбалыц. Тулпар - тулпарды таниды, суццар-суццарды таниды. Батыр ага, С13Д1Цсоцыцыз- дан ерген1ме, цанатыцыздыцастында болганыма, цияметт1кдос-жекжат атанганыма кун1не жаратцан неге мыц рахмет жаудырамын. М1не, сан мыц урыстан Т1р! цалдым. Батыр деп цолпаштайсыз, ылги оц жац л зе ф - ден орын береаз. Бул - маган деген азд!ц шапагатыцыз. Жацсыныц кез! тускен! - жарым патша алганыц, жаманныц кез1 тускен! - жалага ылги цалганыц. Оздей цолы жеткенше нусцаган кесем, тш1 жеткенше сейлеген шешен, !стеген ерл1п ерен, сан мыц цолды цасцайып турып бастаган ацберен ул берген! уш!н эке-шешеч1зге мыц тагзым! Топ жылцыныц б1реу]нен тулпар шыгады, топ бурюгпц б1реу1нен цыран шыгады. Мыц цойды б!р ай муй13 цулжадай серке бастайды. Мен1ц мацдайымдагы багым - с)3 болдыцыз. Сардары цол бастай бтмесе, сарбазы садац тарта бшмес ед1. С 13 б13Д!ц алдымыздагы айбынды туымыз, ацылшы басбатырымыз, айбарлы цолбасшымызсыз КДРАСАЙ: Агынтай-ау, уацыт дегеыц тас екеш тасты да мужт, тоздырады емес пе?! Енд1п жол - кей!нплерд1к1. Тайдан - тулпар шыга- 284

Атадан - цасиет, бабадан - есиет ды, жастардан - сунцар шыгады. Соны угынуымыз керек. Жастар - не жарып шыгады, не тауып шыгады. 13!М13Д1басар эл! талай-талай цабылан журек арыстандай батырлар шыгады б1зд!ц елден. Тек цана ел1М13д!Ц ырысы шайцалмасын, керегеатолцымасын. Татулыц-табылмасбацыт. Б13 уацытында дуртдед1К, гур1лдед1к. Енд1 бой керсетт цыдычдаган жау царасы эз1р байцалмайды. Салмацтанар саттуды, ел Ынде болайыц, ел цусап ошац цасы, от басыныц рахатын керей!к, ез1цнен туган бала- шага, туган-туысца ата болып тэл!м бермесек сыртта журт жат болып барамыз. Тура журсец-ест-енген гул боларсыц, цисыцжурсец-быцсып жанган кул боларсыц. Енд1п жол жастард!ю. АГЫНТАЙ: Батыр ага, аз тура айтасыз, тауып айтасыз. Мен бупн елге аттансам ба деп отырмын. К А Р А С А Й : Агынтай -ау, жана гана жазылып келес1ц. Ец цурыса - жер царайганша шыдамадыц ба? АРЫНТАЙ: Елге жетеЙ1н, Батыр ага! М1не, Алаштыц эруагы цолдап аз де сауыгып келеаз. Б1р цурсацтан шыццан бауырдан артыц жацын болып кеткен, жан ага, б1р тшепм бар азде. КДРАСАЙ: Мен эр1 жасы улкен агацмын, эр1 жан досыцмын. Соны уц. Не тшек сонша? АРЫНТАЙ: Батыр ага, азге эбден бауыр басып кет1пп!н. Енд! цалай айырылысамыз деп басым цатты. Екеум13 ею айырылып, ци сасыган цора басында шоциып жалгыз цалмацыз. Мына ауасы жупар арцар тул- галы цасиетл Алтайдан аз Алатауга аттанасыз. Мен болсам Кекшетауга кетт барамын. Елу жыл бойы б1рге жур1п, б1рге жауга шапцан жан досымнан лр!мде айырылып, цанаты цырцылган кустай жеуд!реп цалам- ау енд! .. С13Д1сагынып, цуса боп кетерм1Н. КАРАСАЙ: К^ой, цой, о не дегеыц? К,айратыцды цайра! Б13 ел агасы ацсацал болдыц. Жасыма! К,алыц цалмац жан-жацтан цанша цысып, неб1р зауал туганда да буйтпеп ед1ц. Жау цолынан б!р урыста уш б1рдей баурыц цабатынан мерт болып, соларды жер цойнына бергенде сазарган цара тастай болып, бултша туйтген цалпы т т -л к жур1п ед!ч. Соныц бэр1н цайыспас цара нардай кетергенде, муныц не тэй1р1? АРЫНТАЙ: Батыр ага, сыйластыц бар жерде - цимастыц бар. Жасымыз болса жер ортасына келт, пайгамбар жасынан астыц. Кэрш1к деген урлыцшы баспалап К!р1п, тер1М!зге шыцты. К,арацызшы басымыз- дагы шашымызды да, сацал-муртымызга да мысыц Т1леу кэрш1к кел!п, агартып тастады, Би1Ктаудыц басы ац болады, би!к ойлайтын адамныч басы ац болады. Алдан адамныц у м т таусылган кун! - ез!н керге тыццан кун!. Б1рац цанша дегенмен, кэр! цойдыц жасындай жасымыз цалды. Тек тэц1р енд1 алдан керер кун1М13Д1узартсын. Батыр ага, азге салар цолца-ттепм: 613 цалган цамшы сабындай ем1р1м13Д1б1рге етк!зей1к, б1рге кеш1п-цонайыц. Жау келсе б1ртудыц астынан табылайыц, цуаныш болса б!р дастарханнан дэм татайыц. Елге цамцор пана, маган ацылшы ага 285

Нагашыбек К,апалбекулы керек. Екеуь/нзге цазац даласы ортац. Б1ржыл Кекшетауда, келер жылы Алатауды цоныс етей1к. Батыр ага, осыган келюеаз бе? КАРАСАЙ: Кешпес бурын керилцд! сура демекш! сендей жан досыммен цалган гумырымды б1рге етюзсем - одан еткен мурат болмас, арэ? К^алай гана тауып айттыц, ацылыц дария-ау сен1ц. АРЫНТАЙ: Жацсыныч алды - кец деген осы. Батыр ага, С13Д1Цтабаны- цызга юрген шецге болса, ол одан да межц мацдайыма юран. Мен!^ ац ттепм, бар тшепм азд1ц уст1Ц!зде. Аганыц жаны - ац жайлау - азбен б1рге болган базарлы да ажарлы гумырым - цос цолыммен алтын сапыргандай екен. С 13 бар болыцыз! КАРАСАЙ: Агынтай, толцыттыц кар! журекп, жаралы жанымды. Экем Алтынай отыз жасында абыз атанып, букш ел!не ацылы асцан басшы болган, дуалы ауызды би атаныпты. Б13 цолымызга цару устап, ат бел1нен туспегенге мэз болдыц. Енд! ауыл-аймац цалай болып жатыр, агайын не тындырды, урпагымыз цайлп еап жатыр? Соларды дурыс жолга салар цария да керек болар. АРЫНТАЙ: Батыр ага, эманда алдыцыздан айыцыз тусын! (/(арасай мен Д зь/н тай /<;уиуа/<;тась/п кер/себ/. /(/й сарь/нь/. С ь/р т- т а н сал;ал-шаи/ы /(убай, бэур/'ш кейп/'нбе ки/'нзен кэртайеан, бел/ б/з/лзен Ж и ем б ет жь/рау /феб/. Сацл;ь/лбаеан бауь/сь/ зама бурь/нзь/сь/нша). ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Таудыц би!к болганын - басындагы царына царап бшерац, жаудыц би1кболганын - цару шген царына царап бшерац. Жырауыц би)к болса егер - Т1Л1Н кест, бет)н осылай Т1лерс!ц! Бармысы)-щар, батырларым! Зулпыцарларым! КАРАСАЙ: Мынау Жиембет жырау гой? Бел1 кеткен атандай жарадар болып тура алмадым турып царсы ала алмадым ага! Бар екеназ гой. Кел1н,13Ш1бер1, цушацтайын! (/(арасай мен Жиембет жь/рау кушак;тась/п кер/себ/'). АРЫНТАЙ: Тацдайыцызга елец-жыр уя салган асыл ага, аман- саусыз ба? ЖИЕМБЕТЖЫРАУ: Батырдыц цолга тускен! - ай жарыцта елген!, ацынныц торга тускен! - кун аманда кемшген!. Тепкшеген1мен суга салган тер!дей созылып М1не эл; шыбын жанымыз кеудем)зде сендерд!ч кеушдер1цд1 сурай келд!м. Елд1ц мацдайына басцан цос марцасцасы жараланып, Алтайда емдел1п жатыр дегеан эдей! Хазар тец131бойынан 1здеп шыццан бет!м. Баягыда Еамхан мен1Ц басымды алып, еллрмек болганда екеу!Г( араша сурап ед^дер. К^айран асылдыц туягы - Жанай батыр тебедей боп турегеп мен уш1н кеудес1н тесеп, царсы турып сез бастап ед1. Барса келмеске бугауда етт! бар ем1р!м, м!нежаным шамныц жанып б1тер бштес!ндей гана цалды. Мен енд1 сендерд! цайлп кермесп1Н, цайт1п мунда келмесп1н. Б1р тентек 1Н1Мелд1 белем деп бэр1М!зд1 шулаган берщей цылды, кез кермес, цулац еслмеске айдалдыц. Бел1нгенд1 бер1 жейд! деген рас! 286

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Бась/ саубын т /з е л - б/р 7олеан тозай малы - б/р. Гоцтамай соццан, Голастар мезз/л жеткен - б/р. Керезезе /л/'нзен Шабылмааан семсер тур. Жаубан алмай кез/мб/ Ес/л бе ем/р еткен кур. Дзап о/ект/'м аралба Ханза царсы турам беп. 7*/н уйць/мбь/ белзенм/н Журть/мбь/ жензе салам беп. Бас кессе бе бась/лмай Дц /с/'мб/ жась/рмай Дтца м/'нзен ер еб/'к. Кашь/рбь/ б/йт/п ел/'мнен /С/йе/бен беззен цатынбай... ЦАРАСАЙ: Ж ырау ага, бал соргалаган т т 1чнен айналайын. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Бал ем ес у таматын болды шерл) агацныч тш1нен. Егер ак,ынды басш ысы к,оштамаса аш ылмаган к,удык,тагы ел! судай б !Т!п калады ек ен с1ц. Екеу1це нур жаусын. Асанцайгы жырау атамныц батасын б ерей 1н: Еб/л бол ба, Жайыц бол/ Ешк/'мменен урь/спа/ Жолбась/на жау тисе Жань/^бь/ аяп турыспа/ Ерб/н цунь/ болса ба Длбь/^а кел/'п цалеан сон /(ол цусырап барзан сон Дса кеш беп цоя бер Бурь/неь/нь/ цуь/спа/ Дцын болса б/ре/бе Дйь/бь/н т а п т а ала бер Ерез/'с/п урь/спа.' Сен/к/ жен болса ба Дть/н о/ыцпас бурь/сца. Мнез/ жаман абамеа Енб/ цайт/'п жуь/спа. Гэу/р керер к/'с/'нмен Жалеан айть/п суь/спа. Элетузь/н т а й /ш/'н 287

Нагаш ыбек К^апалбекулы К еш етуеь/н сай /ш/'н Ж е/ж е т е р щ цурь/сь/п Эрк/'мменен урь/спа/ До/у - бушпан, зрп?ь/^нан Г/с/'п к е т с е м цайтес/'л; Г/б/ т е р е ^ цуь/сца/ Ага Т1л еп осы! Бар болыцдар, цабылан журек, цайран ерлер1м! Агарып атцан тацдай болыцдар, берекел! жаздай болыцдар? Шалки13 деген агам былай деп айтыпты: Б/рк/'т пеп ць/ран цус болмас Баулуь/ ж етпей бар/ алмас. 6ибайь/цп?ан злеь/р цус болмас Буйь/рмэсэ екеу/ т / з / л б/р/ б е бопмас. С ущ зрбзм сулу цус бопмас Кзуь/рсь/нь/ ц атп зй уша алмас Деайь/нньщ /ш/'нбе Б/р жацсь/сь/ бар болса Ко^ць/лбааан кеп жаман Сол жэцсь/нь/ кере злмас. Сол жамапнь//^ бэсь/нз К^ь/н ц ь /с та у /с келсе Баазнзаь/ жацсь/сь/м /(ос зреь/мзеь/н цолаа аль/п /<Ун/ме /збесе бе т а б э ал эм ас/ ЦАРАСАЙ: Цандай тауып айтылган нацыл сез, ацыл сездер-ай Ш1рюн! АГЫНТАЙ: Эр сез1 асыл да алтын-ау. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Ал енд1 мен кетлм. Мен елесп1н, енд! цайт1п келмесп1Н. Ел!це ажарлы болычдар, урпацтарыцмен базарлы болыцдар. К,иын-цыстау кун туганда арашага турган ерлер1м -цайырлы болсын журген жерлер1ц! (Шь/аь/п кетеб/'). АГЫНТАЙ: (ацсап барь/пумть/лабь/). Ага, Жиембет ага! ЦАРАСАЙ: Цайран жырау бар екен гой! Бар екен! (/-/екерлер к/реб/). НЭКЕР: Ага, 613 дайынбыз. АГЫНТАЙ: Батыр ага, цош сау болыцыз! КАРАСАЙ: Кездескенше кун жацсы болсын! Агынтай ацсап басып шыгып кетед!. Прожектор жарыгы ой услнде цалган К,арасайга тусед! шымылдыц 288

Атадан - цасиет, бабадан - есиет V// - кер/'н/'с Карасай ез ауылында. Алатау етепнде. Алатаудыц фоны кер[нед1 ар жацтан. К,арасай цартайган - ел ацсацалы. Эз уй1нц тер!нде К^арасай жантайып жатыр. Еамханнан цалган цара шацырац ки!з уй!, цара босага. ЦАРАСАЙ: Адам етед! - соцында тек жацсы ю гана есте цалады. Жау)1ар балшыцца туссе де жарцырап жатады. Кешеп тай-цулындай б!рге теб1С!п ескен замандас-цурдастарым цайда? Жау цайдалап турган ец^реген ерлерд1ц кеб1С1шей1т болды жаны жаннатта болсын! Цатарыц кеткен соц - цураган агаштай сопайып жалгыз цалганыц цандай жаман?! Тек Агынтай андасым, ацыретлкдосым гана цалды. Оныцез! Кекшеде, кермегел! кеп болыпты-ау. Сен1 де сагындым-ау (у)11лейд!). Эке - балага сыншы. Экеа абыройлы болмаса балалары сацалын жулып ойнайды. Енд1 бэтуалы сез, баталы тшек айтатын кез келген тэр!ЗД1. Балала- рымныц бэр1 де - Эуез, Тур1кпен, Этеп, Кешек тертеу! де т<л кезден сацтай гер, цасыма ер1п егеул! найза устап жауга царсы шапты. Тертеу! тугел атца цонса, К^арасайлап урандаса соцына цалыц цол ерелн, душпаныныц мысы басылатын халге жетл. Б1реу1 белме тура царап сез айтпайды. (Орнынан /лурь/п сахна сы р ты н а а^айла/Збы): Балаларым тез келс1н, шацырындаршы. (/(араса^бь/ц балалары - Эуез, Т/р/'/спен, Этеп, Кешек имене бась/п к/р/'п, /(олбарь/н /се/белер/не бась/п сэлембесе, босаааба турь/п ^алзбы). ЭУЕЗ: Эке, немерелер!Ц!зд1 де шацырайын ба? КАРАСАЙ: Жоц. Сендерге арнап айтар белек ецпмем бар. Сендер атагы алты алашца тараган Алтынай абыздыц немерес!, Карасай батырдыц улысыцдар. Атацныц атагы - балада цалады. Абыз экемнц аманатын жерге тастамадым, айтцаны бойынша журд!м, жацсылардыц цасында болдым. Мен! ел юне ерте араластырды. Атца ерте М1НД!М. Ес1мхан бастаган цазацтыц бар жацсылары цазацтыц К,арасай батыры деп тебеане кетерд!. Жау келсе сан мыц цолды бастадым, даулы жерде сез алсам, цацжарган эдш болуга тырыстым. Артыц сез - ауыз куйд1ред1, эдем! сез -жан суй1нд1ред1. Бшген адам тауып айтады, бшмеген адам цауып айтады. Зерделер!це салып кер1цдерш1 Алтынай абыз аталарыц сонда б!зге нен! есиеттеген1н? К^ане сендер сол абыз атаныц немерес1с1цдер гой. Атам тагы цандай есиет сездерд! жадыларыца мыцтап туй!п алыцдар деп айтып кетл ЭУЕЗ: Урыс - ырысты цашырар, ал ынтымац - халыцты асырар. ТУРЖПЕН: Жау же^ет/'н ж/'з/'тт/ - жарааь/нан тань/еь/н Дау шешет/'н ж/'а/'тт/ - тзлабыяан тань/аь/н. КДРАСАЙ: Эп, берекелд!! Ал, сендер не дейацдер, Этеп, Кешек? ЭТЕП: Куралай бастаеан к^/'к оцбайбы, Кешбасшь/сь/ жол; ел оцбайбь/. 289 013-19

Нагашыбек К,апалбекулы Жораан ц атть/ болса - теске сад /с/'н ац болса - кепке сап. КОМИК: Жацсь/мен б/рзе ж/рсе - жацсь/мен жацсь/ боларсь/н Жаманмен б/рзе ж/рсен - жын ураан, бацсь/ боларсь/^. ЦАРАСАЙ: Сендер алтынныц сыныгы емесс!цдер ме! Ата сез!н цурандай естер1цде устауларыц цажет. Тай ессе - ат тыныгады, улы ессе - эке тыныгады. Мен де М1не керт отырсыцдар цартайдым. Бу жалган фэни дуние ез дегеын !стейд1. Бупн жума кун1 тан азанынан сендерд! шацырып отырганым: кэптен бер1 ойымда журген тшек, ойымды айтайын дегеым ед1. Жацсы цыз - жагадагы цундыз, жацсы ул - кектеп жулдыз. Жацсылап угып алыцдар. Батыр туса - ел ырысы, жацбыр жауса - жер ырысы, кепке салса дурысы, кенбесе - болары урысы. Алдымен ел1цн!ц, жер1цн1ц цамын ойлацдар. Сез1ме терец бойлацдар. Ескермеген жау жаман, елемеген ауру жаман. Дауга араласпай эдт!н цац лл1п айтар биге жупн1цдер. Туганым деп бура тартпацдар, т!зпнд1 цашанда тец устацдар. Тел! мен тентект! - тезге салыцдар немесе ел агасы - ацсацалга алып барыцдар. Зулею би ат уст1нен бил!к айтып, цисыц тартып елд1 булд1рер. К^ара цылды цац жаратын, елд1ц ыгын табатын, кепл уйытатын аузыныц дуасы бар бид] цастарыца алыцдар. Ба/'к тебеае /аь/цса^ - кез/н ашь/лабь/. Жацсь/мен жолбас болсам - ке^/л/^ ашь/лабь/. Дць/лбь/ бизе барсам бауь//^ бась/лабь/ Хас бать/рмен б/рзе журсен - жауь/абь/ цашь/рабь/. К у тть/ абаммен цо^сь/ цонсаа - эруаеь/^бь/ ась/рабь/. Дтын жацсь/ болса - бул бунаенщ пь/раеь/ /(ать/нь//^ жацсь/ болса - жань/п тураан шь/рааь/^. Би/'а жацсь/ болса - ь/рь/с елбе турабь/ Балан жацсь/ болса - ел/'нн/'н ась/л шь/нарь/ Кь/зь/н жацсь/ болса - ер/'ст/ болар турааь/. Жацсь/ жан - ешк/'мб/ жать/рцамайбь/. Жан жолбасын - еи/уац албамайбь/. Э^з/б/'к-жаман- сез/'/^б/' ть//^бамайбь/. Драымац а т т ь /^ цуль/нь/ - аз о тт а п , кеп жусайбь/ Дсыл ерб/'н балась/ - аз сейлеп, кеп ть/^байбь/. /(анцу сез - жаны^бы жаралайбь/ Жала сез - т/р/бей царалайбь/. Жацсь/ сез - бем берер, куш-цуат ал берер. Болат - цайрауба шь/^балабь/ Бать/р - майбанба шь/нь/аабь/. Ер а т уст/нбе кеп жур/п, Ел/ уил'н аз ть/нь/аабь/. 290

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Бул айтцанымныц кебю - бурынгы атам цазацтан цалган асыл сез. Сендерге осы есиеттер-жолбасшы болсын. Батам цабыл болып, жорт- цанда жолдарыц болсын! (\"/(арасай оцжа/(та босаеа тусь/нба лереаезе /лул/ тураан а/( борбань/ аль/п кел/'п, /ш/нбеа/'н/ журт/(а сереете аль/п шь/аабь/. /ш/'нен т е р т тул/'кт/'ц т е р т ась/аь/п аль/п шь/аабь/). КАРАСАЙ: Мына терт тул1кт1ц асыгын экем Алтынай абыз маган табыстап кетт ед1, мен енд1 сендерге аманаттап цолдарыца береЙ1Н депотырмын. Мэ, Э уез-сен ецулкенюц, саган туйен1ц асыгын берем1н. Тур!кпен саган - жылцыныц асыгы, Этеп -сен!К1 !р! царан1К!, Ал, Кешек сен кенжем, цара шацырацтыц иес1 болгандыцтан саган цой асыгын берем1н. Мен экемнен табыстап алгалы бер1 оц жац босагамда осы асыцтар шул! болды. Жолдарыц оц болсын деп ецкей оццай асыц жинапты жарыцтыц. Айналайын, царацтарым, сендерд!н алдарыцда тогыз ул кер!П е д 1М. Тогызы да ертеане туган уацытына жетпей шелнеп келп ед1. Мен де ет пен терщен жаралган пендем<н. Б!р шиюекпе суймей бул дуниеден цубас етпектн бе деп цатты налып ед!м. Жауымныц цанын суша шаштым, солардыц назасы урды-ау, деп 1штей мужшд1м. Бэйб!- шем оныншы рет жукт! болып, айы-кун1 толган сетте журепм дауаламай ац аулауга аттанып кетлм. Жапан далада басымды тауга да тасца да урып журю шаршап-шалдыгып, абыз экемн!ц беЙ!Т!не барып кез1мнен сорам агып, жалынып-жалбарынып тшек ттед!М . Кез1м !Л1Н1п кеткен екен. Эппац киюген абыз атам келт: \"Тур, К,арасай! Беапце ул келд!! Сен жылап жур^п т1легенд)ктен аты Эуез болады. Оныц артынан уш ул еред!. Тур цане, бел1цд1 бекем бу. К^ара шацырагыца бар! Мэ саган терт асыц\" дед!. Ояна кетсем туам, цасымда терт тулклц асыгы шашылып жатыр. Асыцтарды жинап, цойныма сала салып ауылыма жетт1м. Балам Д1наман, атын Эуез цойдыц, М1не, сендер Алтынай абыздыц ац батасынан жаралдыцдар. Жаман бала жардан пайда болады, болар бала ардан пайда болады. Ал енд1 анау осы цара шацырацтагы мацдайшаны царац- даршы, не кер1нед1? (Терт уль/ мацбайшань/ /ц/л/'п %арай бастайбь/). ЭУЕЗ: Айды цашап сурелн салып цойыпты. ТУРЖПЕН: Касында тумар тур. ЭТЕП: Бойтумар гой ол. КЭШЕМ Айтумар десецдерш!. КДРАСАЙ: БэрекелдН Дурыс айтасыцдар. Бул б13Д!Ц Шапырашты ел!Н1ц ен тацбасы - айтумар белпа. Бул белпн! цара шацырацтыц мацдайшасына ырымдап эдей! ойып жасаттым. Ай -кектэц!р)а, кек аспанныц еркеа. Б1з - кектэц1р!не табынамыз жаца айды кергенде не деп сиынасыцдар, цане айтыцдаршы? Терт улы б1р1пп: Дй керб/'м, Дман керб/м. Жаца айба жарь/л/(а, Е ст айба ес/рке/ 291

Нагаш ыбек К^апалбекулы КАРАСАЙ: Жен-жен. 613 осылай кектэц1р1не сыйынамыз, кэкбер!Н!ц урпагымыз. Эне туымыз - бер!Л1 байрагымыз (Туды экеп керсетед!). М1не мынау тудагы кекбер1Н!цбасы осылай б1зд]цтуда желб1рейд!. Бул туды маган жетп1С тогыз жасында Емш Жанай батыр ез цолымен тапсыр- ган (Балалары кезек-кезек туды устап керед!). Ал, тумар - ерекше цасиетл, цастерл! угым. Атам цазацтыц, дана цазацтыц жацсы нышаны, эдем! ллектер! бар оныц 1Ш1нде. М1не, сол цасиетл б!зд1ц елд1ц ен тацбасын мацдайшама ойып жасаттырдым. Жорыцца аттанарда, жолга шыгарда, осы мацдайшага мацдайларыццы типз1п, анау цара босагамды устап, тшектер1цд11штей айтсацдар-жолдарыц оцгарылады, ллектер1ц цабыл болады. Бул цара босагам мен мацдайшамды кезд1ц царашы- гындай урпацтан-урпацца сацтацдар, жен-жоралгысын кеЙ1нплерге угыныцты цып тус1нд1р1цдер. Бул ел)М13ге цыдыр шацырып, цызыр экелелн киел! мура, асыл мирас. (Балалар барып, ма^байо/аеа ма^дайларын тиа/з/п, босаеань/ сипалап, т э у е т етед/'). ЦАРАСАЙ: Ынтымагы жарасцанныц ырысы артыц. Тертеу!цн1ц еш уац уыц-керегелер1ц ажырамасын, араларыца цылау, сына туспеан. Сонда байлыц пен барлыц, цут пен береке ез1-ац келед!. Ал, б!р1цд1 б1р1Ц кере алмай куншшдк етсецдер, таршылыц жасасацдар - суттей !рис!ц- дер, шабылган цогадай илрисщдер. Осыны кей1нг! урпацтарыма аманаттап айтыцдар. ЭУЕЗ: Айтцаныцыздыц бэр! асыл, эке! ТУРЖПЕН: Ата ллеп - урпагыцызга бойтумар болады, цайда журсек те ен тацбамыз - айтумар болды. С!3 жауды жец1п Суыцтебе уст1не берш! байрацты желб1релп лпп ед!Ц!з. Сол берш! байрагыцыз жаудыц зэрес1н цашырып желб1рей беред!. еТЕП: \"Майы тамган мыц елр1ктен, цаны тамшылаган б1р шындыц артыц\" демекш! бупнп есиет сез1Ц!з бен 1С1Ц13 мэцп еам1зде болады. КЭШЕК: Киел! цара шацырацца юр келлрмеуге уэде етем!н! КАРАСАЙ: Сендерд! керд!м, айтар аманатымды айттым. Кеуш!м толды, жауаптарыца разымын, царацтарым. Енд1 жатып демалыцдар. Сендер батырдыц урпагысыцдар. Енд! мына сары аязда ац цар, кек муз жамылган далада, анау жылцы шелне жатып уйыцтацдар цане! (Балалары б/р- б/р тон, /ш/к аль/п, соны^ б/р жааь/н асть/на, б/р жаеь/н ^ст/не жамь/ль/п ж а та -ж а т а кетед/). КАРАСАЙ: Экеге тартып - ул туса - экеыц болар мацтауы, шешеге тартып цыз туса - шеше ац сут1Н!ц ол ацтауы. Текл жерден цыз алсац- ай мацдайлы ул туады, текс!з жерден цыз алсац - сормацдайлы жын туады. К,арацан басыныц гана цамын ойлаганда цайыр болмайды. Тац- дайында дуа болмаса - цанша кушенгенмен ацын болмайды. Мац- дайында бац болмаса-жацсы жаманменен цоцсы цонбайды. Иэ, кекбер! 292

Атадан - цасиет, бабадан - есиет -ел1мнен кетпе, не, кектэц!р!а-жер1мнен кетпе! Ал балаларым уйыцта- ган болар. Эке - балага сыншы. Абыз Алтынай экемыц эруагы цолдай гер, мына жатцан балаларымды сынап керей1НШ1ер1стер1цандай болар екен? Туу, куныц сонша цацаган уск!р1к, суыгын-ай. Б1рац, Ш1рк1н дер былц етпей, пеш туб1нде цус тесекте жатцандай балбырап, буы бурцырап жатыстарын цара! (Балаларь/нь/^жань/накел/'п, сь/най /(арай бастайбь/. Шет/'нбеа/ Эуез /цимылбап оянь/п кетеб/'). ЭУЕЗ: Кеке-ау... КАРАСАЙ: Эуез, сен ел !Ш!нен кеп узап шыцпайтын, ортада отыратын ел болады екенс1н,. (Тур/'кпен /ш/'кт/ аймара ашь/п та с т а п , ем %олын ек/ жа/(/(а кер/п та с т а п , шалд;ась/нан тус/'п жать/р). КАРАСАЙ: Тур1кпенн1ц алцам-салцам, мына аязды буйым гурлы кер- мей жатысын цара! Кол-аягын жан-жацца созып, кеудес1н жалацаштап ашып тастапты. Я, буйырса, Тур1кпен балам, цолыц жетер жерд! су- райсыц-ау. Жаужурек батырлар кеп шыгып, цара ормандай кебейю, ел1це мыцты цорган болады екенан,. (Э т е п ек/ жубь/рь/еь/н т/й/'п ке/бес/не /(ойь/п уйь//(тап жать/р). КАРАСАЙ: Этеп балам, есеан ешюмге бермейлн, 1Ш1не бетен юр- мейт1н алды-арты ацжолтай ац адал малыцмен кун керед) екенс1ц. (Кешек /ш/'кпен басын /(ымтап т а с т а п уйь//(тап жать/р). КАРАСАЙ: К^ара шацырацтыц иес1 кенжем Кешек цалай уйыцтап жатыр екен? Уя бузбас, жутцаны бойына даритын бай, <ане сез! сай болады екенс!ц. К,ара босаганы - цара шацырацты курметтесец - сенен б!ртуар, букш ел1це бас не болар перзент дуниеге келед! екен. Те, тфе; аймацдайлы алтын айдарлы ул беред! екен цазацца! (Залеа /(арап) Не, теуба, тэуба! Тш кезден сацта! Жала-наладан сацта! Балаларым жаман болмайды екен, урпацтарым ес1п-енед1. Тасца цысылган шептей талай- талай циындыцта керер, б1рац-б1рац тупт!ц туб!нде ел1М!зде кек байра- гымыз желб1рейд1! К^ой, тац сыз бер1п цалыпты, кез шырымын алайын. (Босаеань/н жань/на /(исаябь/. Жарь/к тек Карасайеа тусеб/'. Сен/'п- жанабь/. /(арасай уйь/л;тап кеткен. Туе кереб/. Туе екен/'н керсетет/'н жарь//(тар ерс/л/-/(арсь/ль/ /(айшыласабь/. Карасай ал;ь/рь/н т/р езеп кетеб/. Тус/'не Ес/'мхан к/реб/. Драь/ ш еттен /(ара^зь/ль/^тан б/рте- б/рте Ес/'мхан кер/'неб/'). КАРАСАЙ: Апыр-ау, мынау Ес1мхан гой. Иэ, иэ, ецсегей бойлы Еамхан! Ассалаумагалейкум, ханием! (Ес/'мхан т / с кейп/'нбе жайлап, %ал/(ып бась/п тура Карасайбь/^ карсь/ албь/на кел/'п то/(тайбь/). КАРАСАЙ: Ханием, айбыныцалты алаштан асцан ханием! (Кос/(Оль/н кеубес/не апарь/п, бась/н ыеб/) С13 бе, басца ма, туп-тура анау айдыц 1Ш1нен шыцтыцызда бер1 царай келе жатырсыз. Бул юмдеп царап турсам, ханием аз екенс!з. 293

Нагашыбек К^апалбекулы ЕСШХАН: К^арасай сен1ц ерлюце, ер!аце суйан1п \"Цазацтыц Царасай батыры\" деп ат цойып е д 1М. Жацылмаппын. Сен1н босагацды цызыл жол­ барыс кузетт жур. Сонымен б1рге саган жолбарыс журек б1тл, дулыгалы басыц би1ктен кер!нет1н болады, берш! байрацты туыц желюлдеп, ел1цд1 жаудан тазарттыц. Душпаныцныц мысын басатын, досыцныц айбынын асыратын дуалы сез тацдайыца уя салды. Урпацтарыц цанат жайып ес!п, енд1, цара шацырагыца цут келд1. ЕЛ1ЦН1Цмейманасы тасып, ырысы уйыды. Ауылыцнан алгыр шыцса - атыц озады, ауылыцнан жаман шыцса - ел1ц тозады. К,олыц узарып, немере суй1п, ацсацалды ата болыпсыц. К,алыц журтыц уш!н омыртцасы опырылып, цабыргасы цайысып, зтбатпан ауыртпалыцты кетергенде цара жерге лзеден юр1п кетсе де мойымайтын аузы дуалы, тец!реп цордалы, ел1це ес, бук1л алты алашца тутца болатын жан таптыц ба? 1збасарыц барма, 1зашарыц барма? КАРАСАЙ: Жо-жоц, ол жайында ойланбаппын. ЕСШХАН: Сен букш цазацтыц цамын жейлн К,арасайы емесп1с!ц. Сен ойламасац юм ойлайды муны? К,ане, юм бар лайыцты? ЦАРАСАЙ: Ханием, оны енд1 ез!Ц!з атасацыз? ЕСШХАН: Жацсылап турып угып ал, кек1репце туй!п ал! Дабысы самурыц цустыц ушысындай, сейлесе еш уац цамшы салдырмайтын, ел-журтын жаманатца цалдырмайтын б1реу бар? КАРАСАЙ: Ол юм болды екен? ЕСШХАН: Эл1бек деген цурдасыц бар. Соныц цаз1р жар жагалап ойнап журген алты жасар Теле деген баласы туплц тубнде бар цазацтыц жогын жоцтап, барыныц базарын асырады, терткул дуниеден елд1Г1М!зд1 тугендейд!. Соган эдейшеп барып турып оц батацды бер. Олар цаз!р Сырдыц берп цапталы мен Шу ортасында кеш1П-цонып жур. Саган осы аманат. КАРАСАЙ: К,уп болады ханием! (/(арасай бась/н и/'п, цос цоль/н кеубес/не цоябь/. Ес/мхан б /р те-б /'р те аайь/п болабы. /(арасай та/^цалеан куй/ тура береб/'). КАРАСАЙ: Апыр-ай, Еамхан ханием ацжолтай цызырлы жан гой. Апыр-ай, а? Салмацтап сейлеа цандай, кептен бер1 уйкуш^кбоп кеткем бе, екем-ау. Анау юм тагы? Б1реу ацбоз атпен шауып келе жатыр, ез1 аппац болып ки1нген. Эне уй сыртына кел!п аттан туап бер! келе жатыр. Мынау, мынау... шырамытып турмын б1реуге. (Жарь/цть/ццайшь/лась/п, прожектор жарь/аь/ ар жацтан еппац боль/п кы/'нзен Алтынай абь/зеа т/себ/'). КАРАСАЙ: Эке, бул с1зб!с!з? АЛТЫНАЙ: Бала жаны шын цысылганда ел1 эруац керде тыныш жата алмайды. Кезше кер1Н1п, аян беред!, жол нусцайды. Адасцан кезде цолтыгынан демейд!, ауырган кезде арцасынан суйейд!. Муны не дейд!? КАРАСАЙ: Эке, цай жерде жазым бастым, жацылдым? 294

Атадан - цасиет, бабадан - есиет АЛТЫНАЙ: Тозыгы жеткен ки1здей болган ел1цн1ц еан жиып, есшген шылбырдай шираттыц. Эдем! басылган сырмацтай журтыцныц шырайы К!рд1. Б1рац... б1рац... КАРАСАЙ: Эке, терт немере керд1Ц13. Кек найзаныц ушымен, кекб1- лект1ц куилмен алпыс алты жасца дей1н цанжоса болып жур1п, ацыры ел1ме бейцут, мамыражай заман экелд1м. Цойын цурттап, айранын урттап ес1п-ен1п жатцан урпацтарыц анау... АЛТЫНАЙ: Эй, ^арасай, достыцтыц цанша тур1 болады? КАРАСАЙ: Заман - дос, тамац - дос, арам - дос. АЛТЫНАЙ: Заман досыц - басы керге юргенше абыройыцды асырады. Тамац досыч-багыц тайса кер1нбей бойын жасырады. Арам дос-тец1репцд! турап, бацытыцды цашырады. КАРАСАЙ: Нагыз досты андосдос, цандасдосдейдк АЛТЫНАЙ: Саган Агынтай цандай дос ед1? КАРАСАЙ: Ол цаншама цан цасап урыстарда жанымнан табылган заман досым, цандыкейлек жолдасым гой. АЛТЫНАЙ: Куркетауыц жем1н бауырына басып жейд1, суццар жем<н айналасына шашып жейд1. Йемене уйден царысжер узап шыцпайтын жаман шал болганбысыц, Айбыныцнан ай цозгалып, тау шайцалатын ^арасай емееп!С1ц. К,арасайдыц цара шацырагын жер терес! - Кекшеге апарып т!к. Арцаныц аццылдаган жел1не кеудецд! тос, саган Агынтайдан артыц ешюм болмас дос. Ел журт таны, еэ13 ацсацал бол! Цай жерге басыц цисайса-сол жерден топырагын буйырсын. Сеыц цаныц тамшы- ламаган, атыцныц тер! ачбеген цазац жер! жоц. Бер1 де саган ортац. Аспандагы кун - ортац, жердеп - жацсы ортац. Бел1нгенд1 - бер1 жейд1, жамандасцанды -ж ау алады. Эруац жуз жыл кекте болады, жуз жылдан кеЙ1н елде болады. К,арасайлап урандап, арыстандай ацырып, жау зэреан цашырып цуатын батыр урпацтарыц кеп болады. Саган айтарым - цара шацырагыцды еш уац душпан мен бетенге тастамагын. К,инал- гандарыц болса цара босагага кел1п, мачдайларыцды типз1п, м!нэжат елцдер. Тшектер1Ц цабыл болып, оцгарылады. Урпацтарыма осыны аманат ет! Аманат! Аманат! (Алтынай ак;ь/рын шез/'н/'п-теа/'н/'п ть/аь/п кетеб/. Прожектор жарыеы Карасайеа т/себ/. /(арасай уйык;тап жать/р. Кез/'н у/(алап, оянь/п кетеб/. Сахна жап-жарь//(). КАРАСАЙ: (абь/ржь/аан /имен) Ойпырым-ау, тус1м бе, ец1м бе?! Ацсарыбас! Ацсарыбас! Кеп болып ед1, туе кермей кеткен1ме. Еамхан ханием мен экем Алтынай абыз екеу! де цабат келгеын царашы цара шацырагыма. Айналайын, эруацтар цолдап, цоргап жур екен гой. Цой, балаларымды шацырайын. Олар туе керд! ме екен? Эй, балаларымды шацырыцдаршы бер1! (Карасай ек/ /^оль/н арть/на устааан к/й/ а/(ь/рь/н бась/п арлы-берл/ж/р/'п кетеб/. Терт балась/ к/реб/). КАРАСАЙ: Иэ, цалай жацсы жатып, жайлы турдыцдар ма? БАЛАЛАРЫ: Жацсы-жацсы... 295

Нагашыбек Цапалбекулы КАРАСАЙ: Бупн тунде юм цане цандай туе керд1? Туе керсецдер экелер1це айтып бер1цдерш!? ЭУЕЗ: Мен цызыц туе керд!м. Суыцтебе басыныц уелне толган ай цонацтап шыцты да, аспанга шыгып, тец1рекл жап-жарыц цып Ж1берд!. Алтын айдай балцыган сол Ай ацырын кел1п туп-тура С!3 жайган цос алацаныцызга кел!п цонды. КАРАСАЙ: Эуез, туац цабыл болсын. Сен туе керд!Ц бе, Тур1кпен? ТУРДКПЕН: Мен бурын теп туе кермейт1нм1н. Тунде царасам Алатау­ дыц уелне б!рдеце шоциып отыр. Бул не нэрсе деп элпге царай шапцылап жетсем - элп кекбер)! Мен жете бер; тагы б1р шыцныц басына царгиды. К,уа-цуа эбден шаршадым. Содан б1р кезде тура сеюрген бойы азд1ц уйд1ц белдеу!нде <лул! турган байрацтыц басына сеюр1п кел1п шоциып отырады. Мен туды ала берген1мде тудыц 1Ш1не юрд! де кетт1. Ту б1рде 1Ш1Нде кекбер! сурет! бар ту болып желб1рейд1, б1рде кекбер1ге айналады. Ац-тац, тац-тамаша болып цара терге малшынып жатып оянып келптн. КАРАСАЙ: Кекбер!Н1ц е л 1М13ден кетпей тец1ректеп журген! жацсы ырым. ЭТЕП: Букш эулелм!збен цымыз 1Ш!П отырсацдэру!ш кейтндеп б1р сацалы белуарына тускен ац сацалды шал бэр1М1зд1ц мойнымызга б1рденец1 кел)п !Л1Пжур. Царасам -тумар. Кеудем жанып барады. КАРАСАЙ: Туац цабыл болсын, Отеп балам. Ал, Кешек сен не туе керд!ц? КОШЕК: Осы цара шацырацта тура осылай отыр екенб13 дейм1н. Элдек1мдер еактен сыгалап б1рдецкен1 шацырады. Булар нен! шацырып жур деп жан-жагыма цараймын. Кенет эке азд1ц оц жац иыгыцыз тусынан Т1Л1 салацтаган жолбарыс пайда бола кетед!. Элп еактен сыгалагандар соны шацырып жатыр, б]реу! ет усынады, б1реу! цымбат зат усынады, асыл-гауИар керселп кезд! кызыцтырады. Элп жолбарыс жацсылап артына бурылып С1зге царады. С13 ундемейаз, лпл байцамайсыз да. Сосын босаганы и!скеп, жалап-жалап алды да цайта цасыцызга кел1п, алдыцызга сулап жатып алды. Оз1 узын, ез! цызыл шубар. ЦАРАСАЙ: Цызыл шубар жолбарыс деймюц? КВШЕК: Иэ, цызыл шубар жолбарыс. КАРАСАЙ: ЕЛ1М13Д1Цкиеа гой - цызыл шубар жолбарыс. Царацтарым, урктп алмацдар, шошытпацдар оны. Басца, бетен журтца ерю кетпеан. Тустер1Ц цабыл болсын, оцга жорып отырмын. Ал, балаларым боз биеы шалып, эруацтарга этап дэм берейк, цудайы таратайыц. Ертец, тец1р жарылцаса, кешем!з. Соган дайындалыцдар! шымылдьщ 296

Атадан - цасиет, бабадан - есиет V/// - кер/'н/'с Панорамада - Кекше ец!р!, Айыртау. Ацсацдай басып цартайган Агынтай юред!, цасында сарбаздары, балалары, ел-журты. АРЫНТАЙ: (буйь/ра) Алыстан келе жатцан цад)рл1 меймандарга ыстыц ас Э31рле)-щер, тэтт! салцын цымыз экел1)-(дер! Сойыс дайындацдар! Кел)п цоныстанганнан кей!н кезек-кезекерул1кке шацырасыцдар. Царасай досым эбден демалсын, куш жинасын. Кеш кер}нбей ме? (Сь/рттан б/р некер/'ж/а/р/'п к/'реб/'). НЭКЕРЬ СуЙ1нш1, Агынтай ага! Келе жатыр! Царасай батыр кештен бурын барып досыма сэлем берем деп келт те цалды, Эне аттан туарт жатыр. АГЫНТАЙ: (цуань/ють/) Астыца тай, аузыца май, суй!нш1 аласыц. Царасайдан аяган дуние - садаца! Келд1ц бе, асыл теклм! (Карасай балаларь/мен б/рае мреб/') АРЫНТАЙ: Алатаудай бауырым, бармысыз Батыр ага! КАРАСАЙ: Алагай да булагай заман туса да жанымнан жарты ел1 ажырамаган, цайран Агытай досым есенб!ац? Екеу1 цушацтасып кер!сед1. АРЫНТАЙ: (толць/л) Батыр ага, ел журт аман ба? Кеш келкл болсын! КАРАСАЙ: Ел аман, журт тыныш. Эз1ц ше? АРЫНТАЙ: Бул заманба не аар/л? Заманбась/ болмас, Кариялар болар т е з аар/п. КАРАСАЙ: Болды, болды. Сез терюжн угындым. Кун еткен сайын цатарымыз сиреп, шелд1ц сексеуш1ндей гана цалдыц цой. Цайда баягы еьфеген ерлер? АРЫНТАЙ: Жатцан жерлер! жарыц болгырлар, эттец Ш1рк1н осынау тыныш заманды, цой уст1не бозторгай жумыртцалаган мына сетт! кермей кетт1-ау. КАРАСАЙ: Цайран батырлар, ефеген ерлер цайда? Цоцырат Алатау, ДулатЖацсыгул, Найман Кексерек, Цацлы Сарбуца, Жалацтес баЬадур, Суан Еллнд! Асыл Эйтей!.. Цара нардай цайыспас, болаттай бер1к цайран ерлер-ай!.. АРЫНТАЙ: Цыргыз Кеден мен Табайлардыц ез1 б1р тебе ед1 гой, урандасац цыр астынан желп кеп цосылушы ед1. КАРАСАЙ: Батырымыз кеп болгандыцтан гана осындай кец далага не болып цалдыц. Эр ауылдыц эруац елп сыйлайтын батырлары бар, олар елдер1не цолбасылыц жасады, жау туард!. Бэр1Н!Ц лайыцты орны бар. Бул батырлардыц эрцайсысы б!р-б!р тау, б]р-б1р шыц. Урысца б1р рет цана шыцса, немесе жекпе-жекте б!р рет жецсе болды батыр деп 297

Нагаш ыбек К^апалбекулы дабырайтамыз гой. Ал, булар цаншама жекпе-жекл етюзд!, цаншама цанмайданды керд1! АРЫНТАЙ: Батырлардыц 1Ш!нде азд!Ц орныиыз да ерекше, жолыцыз да белекше. Урысца ею жузден артыц юрген екеназ, сан мыц цолды бастаган цолбасшымыз болдыцыз. С13Д1Ц атыцызды ест!се жаудыц беактеп жылаган баласы жылауын цояды, сексендеп кепт! керген шалы- ныц журеп жарылып еледк Атыцызды урандаса цара ормандай ел!ц кетер1Л1п атца цонады. Мына, Эуез, Туркпен, Этеп, Кешек сек1лд! балаларымыздыц бэр! де еэ1Ц13ге тартцан батыр екендюн кез1М!Э керд1, цулагымыз естщ1. ЦАРАСАЙ: Агынтай батырменац!ретт!кдос болдым, андас атандым. Агайынмен алыстан сыйлас, кунде сыйлассаи цад!р!ц кетед!. Жекжатпен жацыннан сыйлас, б!р-б!р!це цад!р!ц жетед!. Агынтай белме жел болып тимеген цад!рл! сертм, ардацты жекжатым, аса мыцты батыр. Мне, сен шацыра берген соц 1здеп Кекшеге келд!м, Агынтай. АРЫНТАЙ: Рахмет, Батыр ага! С1здер цашан келер екен деп куте- куте КЭ31М13 талды. ЕДРАСАЙ: Жыл сайын сыбагац деп Ж1берет!н б1р-б1р уй!р жылцы бас- татцан сый-сияпатыча, цошемелце разымын. Ауыл арасында, агайын- ныц ортасында жур!п цалдым. Бэр)нен де циыны, дауды ешт!ру, ажырасцандарды бтмге шацыру екен гой. Ел агасы деп дау-дамайга араласып, бил!к цурган жай бар. Тама Тугынай, Найман Кеден би ушеум!3 орыстарга барып, кел!ссез журпз!п, елшт!ктеде б!ржылдай журт цалдыц. АРЫНТАЙ: Иэ, цару-жарац, зецб1рекалуга аттаныпты деп ест!П ек. ЦАРАСАЙ: Заман озып барады. К,аруыц мыцты болмаса - куилц кетед!. Соган царап сырт журт сыйлайды. Щару-жарацтарын сатып экелей!к десек сарайларыцда цур сезбен алдаусыратып устап ацыры бос цайырды гой. Зецб1рек сияцты царулармен муздай царулансац ертец оны ез!М!зге кезенед!, кушт! болып кетед1-ау деп сез!ктенд!-ау дейм!н. АРЫНТАЙ: Батыр ага, ай дидарыцызды керд!м, кун кеудец!зд! И1ске- Д1М, сагыныш мауцын бастым. Енд1 бу жалганнан бупн аттанып кетсем де арманым жоц. Иэ, кектэц^рю кекбер! цолдай гер! Шыцсац тауымыз б1р, урысца барсац - жаумыз б1р, бул дуниеде жанымыз б1р- Батыр ага эдейтеп цонацца келд!Ц13. Хош, Кекше ел!Н!ч эр уЙ1Н!ц тер! С!ЗД1К!, ес!п ашыц. Уа, журтым, сендерге аманат етт тапсырарым: егер мен олай булай болып кетсем - мына Батыр агамныц - цазацтыц К,арасай баты- рыныцжанына цойыцдар. ЕДРАСАЙ: Агынтай-ау, керер цызыгымыз алда емес пе? 6л1МД! айтатын болыпсыц, бул цалай? АРЫНТАЙ: Енд! жасымыз болса жетп!ске шыцты. К,узгынныц жасына жете цоймаспыз, езекл жанга б!р ел!м. Т1рл1пм1зде азбен б!рге ед!м, енд! ел-журтыма, бала-шагама айтар аманатымды эдей! С!зге еслрлп цояйын деген!м. 298

Атадан - цасиет, бабадан - есиет КАРАСАЙ: Дауылды кунп дариядай толцыдыц-ау. Елж!ретт Ж!бер- д!ц, 613 тоц болып цатып цалдыц па десек, журепме май тамызгандай шымырлады-ау. Сен ол жацца асыцпа. Жаудеген1цжар астында сыгалап царап тур. АГЫНТАЙ: Царсы келгеншц бэр1н !н!не цайта цуып тыцпадыц па? КАРАСАЙ: Жау деген1цжет1 басты жалмауыз сияцты. Б!реу!н шауып туарсец ек!нш1С1 уын шашып тура умтылады. Айналайын, ел-журтым, урпацтарым. Мынаны естер!це мыцтап устацдар. Ежелден егеап келе жатцан ата-жауымыз-цалмацтар. Цалмацты кейде ойратдеп те атайды. Олар ем1р бойы б!збен цатар жатцандыцтан цырцысып келед). Жецшсе мэм1ле сурап, мысыц цусап мелит, келпрсид! де цалады. Сэл ес!н жинаса болды осал тусымыздан бас салады. Ойраттар - Торгауыт, Дерб1т, Цушуыт, Шорысаталатынтерттайпадан цуралады. Ецжогаргы билеуш1С! - цонтайшы деп аталады. Оныц цол астында тайша, ноян, жайсац дегендер! болады. Д1Н! де, тш! де белек булар мына ез!м!зд!ц дархан м!нез!м!з сияцты кец даламызга, цут елкем!зден дэметед!, тартьт алгысы келед!. Б1зге сэл-пэл босацсуга, барлыц пен байлыцца тойып масацсып, цалгуга болмайды. Жау желкеден цыдиып багып тур, 1Ш1М!зге жансыздарын Ж1бер!п цайтсек цулатамыз, цуртамыз, мына жерд! бауырымызга басамыз деп бас ауыртады. Туа салган баласыныц алгаш шулд1рлеп т!Л1 шыццаннан-ац мына 613Д1Ц жер!М13Д! - цалмацтыц ата- бабасыныц жер! деп уйретед!, ал б!ЗД! цубыжыц-цорцау - нагыз цас душпаныц деп одан еш алмай тынба деп кунд!з-тун! зарлайды. Унде- месец-дау алар, жата берсец-жау алар. Цара шубар жылан ирецдеп журед!, суйрецдеп кулед!. Цанша сылап-сипасац да ез! зэрдей суыц, Т1Л1Н1Цуы бар, б!р кун! шагып елт!р!п кететЫн еске устаган жен. Сыртца сыр бтд!рмей, татулыц керек. Жалынсац - жау басынар, басынар да басыца шыгар. Цалмац-ойраттар сэл-пэл сыр берсец, боса^сысац - циып тусер алмас цылыштай жала^дап отыр. Ел -даусыз болмайды, ер - жаусыз болмайды. Ат айылын цаттырац тартыцдар, белдер!цд! бекем'буынычдар. Жау сыры б!зге мэл!м, эл! сан жорыц алда! Мына терт-бес жылгы тыныштыцта ж!пттерде босацсып, белдеуге 1лген найзаларын балалары ойыншыц цылып, кел!ндер! бацан гып пайдалана бастады. Сацтыцта - цорлыц жоц. Жауыцды б!р кун аясац цалган мыц кун!ц цорлыцта етед!, не басыц кетед!. Мына жумылган жудырыцтай бэр!м!зге б!рл!к керек. Осыны айтайын деп Агынтай досымныц ел!не Кекшеге эдей! келд!м. Мына елд!ц ип жацсылары Царасайдыц бул айтцандарын уцсын, бшс!н, тус!нс!н. АГЫНТАЙ: Батыр ага, хош келд!Ц!здер терлет!Ц!Здер. Жата-жастана эцпмелесе жатармыз. КАРАСАЙ: (Дзь/нтайаа царап) Жолда Эл!бек деген цурдасымныц ауылында болдым. Эдей! б!р тун ерулеп, Теле деген баласын сынадым. Кез!нде оты, журепнде жалыны бар мацдайы жарылып туган ул екен. 299

Нагашыбек Цапалбекулы К,азацтыц сол б!ртуар улы туплц туб!нде бар цазацты аузына царатцан дуалы би!, дулыгалы батыры, уш жузд!ц басын б!р!кт1рет)н Э313 жан бо­ лады. Оц батамды берд!м, тунде цасыма алып жатып ед!м, жуз!нен нур шалцып, теьфепме тач атцанша аппац нур шашырап турды. Урпацтарыма айтарым: соныц тец!репне топталы)-щар, соныц айтцанымен журсецдер ел-журтымыз аман болады. ТУР1КПЕН: Ага, туйелерд1Ц бел! талды гой. Агынтай ага, цара ша^ырацты цай жерге Т1гем!з? АГЫНТАЙ: Царасай ез1мен б!рге цара шацырагын кеш!р!п ала журет1н дэстур! барын б!Л1П анау К,улшынбай тебеанц аргы бет!ндеп жазыцтан эдей! орын дайындап койганбыз. Бул ара-сексен кел1 сы^гырлаган Кекше ец1р1н!ц цацтер!. Анау царагайы жупар шашцан эйпл! эсем Айыртау тауы. К,арасайдыц цара шацырагын Кулшынбай тебес!не кетер!)-щер! КеПШШК: Цутты болсын! -Хош келд1цдер! -Терлет1Ц13дер! АРЫНТАЙ: Ацсарыбас, ацсарыбас! Экел!цдер элг! цурбандыцца аталган малды! КАРАСАЙ: К,азац ел! аман болсын, тулн! тузу ушсын. К,азанынан ас, беапнен бала узшмеан! (Бать/рбь/н бер/л/ байраеь/н сь/рттан аль/п к/реб/. Деь/нтай тубь/ с/йеб/). КАРАСАЙ: Б13Д1Ц достыгымыз буюл урпагымызга улп болып, суйектер1не дарысын! (С ь/рттан апала^тап ек/ сарбазж/з/р/'п келеб/). I ( АРБАЗ: (апть/аь/п) Жау келе жатыр! )! (А Р Б А З: Батыр ага, жау ана таудыц етепнде ауылды шауып экетши' ).)НТАЙ: Не дейд<? КАРАСАЙ: К,ане, туды бер! экел!цдер! Тугел атца цоныидар! Булар мэре-сэре болып жатцанда ту сыртымыздан басып цалмацшы болган гой. К,арасай кез! лр! турганда алдырмас. К,арауыл тастап, сацшы цойып кеткен!мд! цайдан б'шс!н олар! (\"Карасай//(арасай//(арасай.'\" бес/п бэр/ сахна /оу/нбе б/р айналь/п ж/з/р/'п шь/аь/п кетеб/. Сахнаба /(арасай мен Даь/нтай калабь/). АРЫНТАЙ: Ана жюттер аттыц бел!н босатып, ездер! ыстыц ас та !шпей кетл-ау. ЦАРАСАЙ: Ел!мн1ц шелн жау лстелеп жатцанда цайтып жаньи-( жай табады? Эцкей сабаудай енд!р жастар аттанып барады, арасында анац царашы немерелер!м де бар. Жастар жаца-жаца кебейт, ел !Ш!нде жылау-жоцтау азайып цалып ед!. Цой Агынтай, сен уйлерд! лклр!п, цонысты жайлай бер! Ауылга ие бол! Мен де аттанайын. Оларга ацылшы-цолбасшы керек, эйтпесе шамга согылган шепрткедей босца арандап цалар. Эй, атымды экел, сауытым цайда? Кетлм мен де! 300

Атадан - цасиет, бабадан - есиет АРЫНТАЙ: Батыр ага, жаца гана бел шешт демаламыз деген сияцты ед1Ц13. КАРАСАЙ: Царасайдыц ез! бастап келе жатцанын еслген ойраттыц, ез1-ац ойран болады. Экел туды. Алаш атамныц эруагы цолдасын! Царасай! Царасай! (Карасай цоль/нба бер/'л/ байрац туь/ бар уранбап сахнабан шь/аь/п кетеб/'). АРЫНТАЙ: Царацдаршы, Царасай цайта цол бастады. Цыран цыран- дыгын танытады. Ту туар!п, жау алган цайран межц ацберен1м! Жетш'с уш жастагы Царасай ез атын урандап цол бастап ед1, букш цазац даласы тугел атца цонды. Эне, царацдаршы Царасай батыр бэр!Н1ц алдында тау бурк1Т1ндей, шыц цулжасындай турпаты белек ца)1арынан цар жауардай шауып барады. Ананы цара - соцында цызыл шубар жолбарысы, иэ, иэ киес! гой ол. Цызыл шубар жолбарысы узецп цагыстырып б1рге жупр1п барады. Ел1м аман болады екен, жер)м бай болады екен. Ие, жаратцан Царасайдыц цызыр киеа цолдай гер, бастай бер жацсылыцц шымылдыц эпилог Бупнп кунп ем1р кер!Н!С). Кекшетау эц!р], Айыртау етеп. Б)р топ адам белптасты кетер!п тургызып жатыр. Белг1таста \"Бул арада цазац ел1н жат журт шапцыншылыгынан цоргау жолында курескен цазацтыц шапырашты Царасай мен аргын Агынтай батырлары жерленген\" деген жазу бар. Белптасты орнатушыларды теледидарга туар!п жургендер, суретке туарушшер де кер!Н1п цалады. АЦСАКАЛ: Б!з Алатаудан Царасай бабаныцурпацтары Кекше ец1р1не баба басына тагзым етуге эдей! келд1к. Мен цаз1р туп-тура Царасай баба жасаган жетп!с уш жаста екенмн. Царасай баба, сенен тараган урпацтарыц еап енд!. Араларынан жацсы мен жайсацдар шыцты. Баба сеыц эруагыц алдында букш урпацтарыцныц атынан тэует етем1н. (Дцсацал бась/н ы/'п, ескертк/ш-бела/тасть/ сипалап, цорь/маа т э у е т етеб/'). ТАРИХШЫ: Цасиет1цнен айналайын Царасай баба! Ек! жылдан бер1 тарихи-танымдыц экспедиция цурып, мэл1мет-цужаттаржинадыц. С13 бастап урыс салган сонау Арцадагы Болатты, Бурк1тт1 тауларында бол- дыц. Талас бойында отыз жет1 жасында мерт болганбатыр улыц Кэшект1ц бей!Т!н тауып, басына тэует етлк. Урпацтары Этеп батырдыц басына эдем: кумбез орнатты. С !3 журген !31ц1збен, болган жерлер!Ц!зд1 аралап, цазац жер!Н1ц бар тукп!р!нде болдыц. 301

Нагашыбек Цапалбекулы АКСАКАЛ: Эуел! Дагыстанда Царасай цамалы бар екен. Цытай, цыргыз жер!нде де Царасай аты бершген жерлер бар. ТАРИХШЫ: \"Ацтабан атталмайды, Царасай ат цалмайды\" демекш! Царасай бабаныц атымен ею жузден аса тау, езен, сай, жер аттары аталып цалган. Профессор Румянцев 1913 жылы шыгарган \"Верный уезГ деген ютапта \"Царасай мурдес! Кекшетау уез1ыц Айыртау сагасында\" деп аныцжазылган. Мына журналист !Н1М13-Жабалга рахмет. Осы белп- тасты орнатуга кеп жэрдемдест!. Оз1 Аргын Агынтай батырдыц урпагы. ЖУРНАЛИСТ: Шоцан Уелиханов, Мухаметжан Тынышбаев ецбек- тер!нде де Царасай жайлы деректер бар. Шапыраштыныц ураны - Царасай, тацбасы - Ай, Тумар деп атап керсеткен. АКСАКАЛ: Царасай Айыртауга кел!п цалай жерленген екен? ТАРИХШЫ: Мен тарихшы болгандыцтан кептен бер! дерек шеж!ре, ацыздарды жинап журм!н гой. Сонда аныцтаганым - Царасай батыр Кекшедеп Агынтай батырга цонацца келгенде ел шелне жау ти!п, жетп!с уш жастагы Царасай цайта цол бастайды. Сонда жараланып, цайтыс болады да, ез есиет! бойынша осы жерге жерленген. ЖУРНАЛИСТ: Арада б!р жыл еткен соц осы жерде Царасай батырдыц асын етюзгеннен кей!н досы - аргын Агынтай да цайтыс болып, ез!Н!ц аманаты бойынша урпацтары суйепн Царасай батырдыц цасына цояды. Осы тебеде жел батырдыц бей!Т! жатыр. Б!ЗД!Ц елде бул жотаны \"Батырлар жатцан цасиетл жер\" деп - бул Цулшынбай тебес!не цариялар жи! кел!п цуран оцып турады. ТАРИХШЫ: М!не, бупн Царасай мен Агынтай урпацтары б!р!пп, батыр бабаларыныц рухына басына эдейшеп кел!п, белп орнатты. АКСАКАЛ: \"Гул ескен жерге гул еседГ демекин Царасай батырдыц урпацтары арасынан батырлар да кептеп шыцты. Цараш, Кэшке, Дэулет, Жэпек, Цаумен, Сураншы, Саурыц, Сыпатай жэне басца да батырлар бабамыздыц ерл!к !С1н жалгастырып, цазац жер!н жатжурт басцыншы- ларданцоргады. ЖУРНАЛИСТ: Мынау Цулшынбай тебес!Н!ц !ргес!ндеп анау ауыл - бупн Царасай ауылы деп аталады. Мына б!р тебен!ц басында цушацтасып цатар жатцан цос батыр бейт - бацилыц болып жатып-ац б!здерге мына­ ны есиеттеп кеткен екен-ау: \"Ей, б!здерден тараган бауырларым! Б1зд!ц асыл тект! ул-цыздарым! Алтын айдарлы ул, кум!С цылышты цыз - тек ынтымагы жарасцан, берекеа асцан елде гана туады. Бар цазац баласы бел!нбецдер, мэцп тату-тэтл б!рге болыцдар!\" ТАРИХШЫ: Цандай тауып айтылган аманат! АКСАКАЛ: Батырлар ерл!пн - цашанда ацындар жырлаган. Цане, шырагым батыр баба басында Суй1нбайдыц \"Царасай батыр\" жен!ндеп толгауын айтып берш!. (Д/(ь/н С/й/нбайбь/н \"Карасай батыр\" толаауыная /з/нб/ айтабь/) 302

Атадан - цасиет, бабадан - есиет АКСАКАЛ: Ал, айналайын элеумет! Эне, Царасай бабамыздыц цара босагасы мен мацдайшасын Асцар деген урпагы аздерге керсетеЙ1н деп алып келе жатыр. ЖУРНАЛИСТ: Бул цара босагага - цаз1р туп-тура уш жуз сексен терт жыл болды. АКСАЦАЛ: Урпацтары оны цурандай цастерлеп сацтады гой. ТАРИХШЫ: Терт гасырга жуыц осындай киел! нэрсен! сацтаган урпацтарына нур жаусын! ЖУРНАЛИСТ: Цызыл ек1мет кез1нде осындай улы тулгаларымызды, киел! мураларымызды айтудан цалдыц, жадымыздан еш1р1п Ж1бере сацтады гой. АКСАКАЛ: Айналайын цара босага - ел-журтымды бэле-ж аладан цоргай жур! (С ахнааа ж асж /'з/'т шей/ ац о рам ал аа орааан м а^байш аны алып цос цолбап, кетер/'п залаа керсетеб/. Дцсацал б а с т а за н бэр/ т/'зерлеп оты р ы п цара босааань/ м а^байларь/на тиз/'зеб/. Залба о ть/рзан б/ре/ - а р т и с т орнь/нан турь/п ж уртца айцай салабь/); - Эне цызыл шубар жолбарыс кетт барады. (Айтцанж/'з/'т ж/з/'р/'п сахназа шызабы). Халайыц, эне кет1п барады. Керд11-щер ме. Эне, мен керд1м! - Цазац ел1не Царасайдыц цызыл шубар жолбарысы оралды! Жупр1п шыгып кетед!. шымылдьщ СОЦЫ 303

СУИ1НБАИ - ДЭУ1РДЩ ДАРА АКЫНЫ Суй/нбай музей/н/^ биректорь/, а^ь/н-сазаер Жолбасхан /(урамысоепен сухбат Жолс, Суй/нбяй Л1}чсм/ л;яшян ся.7Ы/^м? С<?улс/ям//-яе/яорм А1.м? Суй1нбай ацынныц ем!р! мен шыгармашылыгын жас урпак, тэрбиеане улп ету мацсатында; ацын мурасын сацтап, журтшылыцца кец!нен наси- хаттау уш!н, эр! тыц деректерд! !здеу мен зерттеу жумысын жетшд!ре тусуд!Ц ауцым-аясын кецейтуге деген ыцылас пей1л орталыгы релнде оган арнап музей ашу, ел!М13Д!цтэуелс!зд!к алган жылдарында деп кел!п, жузеге асты. Музей цурылысы 1996 жылы \"Межц П!р!м-Суй!нбай\" деп ерекше ардацталган улы ацынныц шэюрт! Жамбыл Жабаевтыц 150 жылдыц улан асыр мерейтойы кез!нде цурылысы б тп, пайдалануга бертд). Жамбыл тойына келген журтшылыц жацадан ашылган Суй!нбай му- зеЙ1нде болып, ацын рухына бас ит, той елп жатцан Кекбастау ец!р!мен ею араны толассыз жалгастырганы баршаныц цуанышы белпс!ндей кер1- Н!Стапты. Суй1нбайдыц \"Берт! мен!ч - байрагым\", Жамбылдыц \"Мен!ц П1р!м - Суй1нбай\" жырлары жаца мацамда цуд!ретл цуатпен айналага тарап, елкем1зд1 аруацтандырып ж!бергендей эсер цалдырды. Музейд!Ц ашылу салтанатына Цазацстан Президент! Нурсултан Эб!шулы Назарбаев цатысып, мэрмэр тастан жасалган ацын ескертк!ш- бюслн, сонымен цатар музейд!ц де ленталарын ез! циып, ашып берген) ел; кунге жадымызда. Ол б!р естен кетпес шацтар ед!. Шыгысулпамен жасалган музей гимаратыныц авторы, осы Царацыстац ауылынан шыццан дарынды архитектор Сер!к Суртаев деген азамат. Музей зял<)ярмм<)я^м ^орбя^м эксионя/н, А;ужя/я;няр жямлм /мсрс/(/рсА /мянмсн:мрмя Музей !Ш1ндеп улкен ею зал, б 1р!нш!С!не К1рген бойдан экспонаттармен танысып, ек!нш! залга табалдырыц арцылы кетерт!п би!ктеп барып, айналып цайта темен тусет!н елп жасалган. Мундагы экспонаттар туратын шкаф серелер цалыц эйнектен жасал­ ган, 1Ш!-сыртынан электр жарыгы туап, жарцыратып керсетед!. Музей !Ш1 кэк бояулармен кемкер!лген. Электр жарыгынан бейне жулдыздар жанып тургандай, эсерге беленеаз. Тутастай галактикалыцжумбац дуние кейп! ачгарылады. Экспонаттар шартты турде \"Суй!нбай дуниеге келген орта\", \"Балалыц 304

Атадан - цасиет, бабадан - есиет шагы\", \"Суй1нбай - ацын\", \"Суй1нбай - ерл1кт1, б1рл1кт1, батырлыцты жыр- лаган\", \"Суй)нбай творчествосын зерттеген галымдар\", \"Суй1нбайдыц теп, ур1м-бутацтары\" деген бестацырыпца бел1Н!п, материалдар топтас- тырылган. Оныц тацырыптыц жоспары Суй1нбай ацынныц шебереа, про­ фессор Султангали Садырбаевтыц жетекш1Л1Пмен жасалган. Музейге цойылган экспонаттыц заттар непз1нен Суй1нбай заманына тэн деген угымга саяды. Ацыннан цалган непзп мура елец жырлары, айтыстары десе болгандай. Ацынныц Цоцан басцыншылыгына царсы шыгуга шацырып Сураншыга айтцандары, сондай-ац, Сураншыныц Калпаковскийге жазган хаты тэр13Д1 цужаттар нусцасы бар. Романовтар эулелн1ц 3 0 0 жылдыгынаарналган 1913 жылы Верный цаласында еткен ацындар айтысынан, Левинн!Ц фото нусцалары да экспонат цатарында тур. Онда ацындар арасында Жамбыл бейнеленген. Ал музейд!ц ез1не цатысты цужаттар тугел дерл1к жинацталган. Ец алгашцы музейд! салу жеындеп уюмет цаулысы, музейд! ашу жеындеп 1996 жылгы сэу1р айындагы Алматы облысыныц эк1М1 Сер1к Эбженулы Умбетовтыц буйрыгы да, музейд1Ц туцгыш директоры ретлнде мен1ц атыма бертген облыстыц Мэдениет басцармасыныц буйрыгы да цат- цатымен музей цорына цойылган. Срм/н0яй цям/мялям^яс улм /мул^я. Жялям ляммд^яуьмамя, цязяц я^мз ям/яыс;им/( ЯСЦЯ/? М/Ы/(()я^М//М/( б/р / - Сум/мбйм Дя/яя^яннм/^ яи/имсы амес Элбетте! Суй1нбай басца елд1ц ацынымен айтысып, ез ел1не жец}с сыйлаган ацын. Сейт1п, цазац халцыныц тутастыгын ту еткен б!рден-б1р улы тулга. Ел санасында цалган ациыц ардагы. Суй!нбай сынды керемет сез зергерлер), гажап ацындар цазацта аз емес. Жалпы, \"эу демейлн цазац жоц\" десек, олардыц бер! де Суй!нбайга уцсап басца елд1Цацынымен айтысып, оны бук туаре жецю, цазац ел!Н1ц мерей1н асырганын кездеслрмептз. Соццан желдей, таудан аццан судай, цаулаган ерттей, арыны цатты аргымацтай жыр жолдарын тьи-щай берсец айызыц цанган ба? Ел б1рл1Г1деген бупнп ардацты угымды будан б1ржарым гасыр бурын Суй1нбай ацын букш ата-бабамызды, жет1ст!ктер1м1зд! асцацтата ел б1рл1- пн би!ктете жырлап бергеын ерекше мацтан етем1н. Б1р сезбен Суй1нбай мен Цатаганныц айтысы саяси-елеуметлк, экономикалыц, мэдени- тарихи танымдыц гылыми дэлд!кке толы улпдеп айтыстыц ец зацгар шыцы. СуМ!Н^ЯЙ^М/( .Ж'МШМ^Я^ЯШЫЛЬКМ, ОМЬ! ЖЯМММ()Яям/ими 305 013-20

Нагашыбек Цапалбекулы Суй1нбайдыцем1р1 мен шыгармашылыгы жайында кандидаттыцдиссер­ тация цоргаган, Суй1нбай - тануга цомацты улес цосцан Мубэрэк Уметаев замандасымыз. Оган Султангали Садырбаев жетекш)Л1к жасаган. Суй1нбайдыцем1р1 мен шыгармашылыгына цатысты Мырзатай Жолдасбеков, Султангали Садырбаев, Мухаметжан Етекбаев, Базарбек Атшабаров, Есберген Естаев зерттеу мацалалар жазды. Олардыц басында Мухтар Эуезов, 1лияс Жансупров, Сэкен Сейфуллин, Сэбит Муцанов, Мэл<к габдуллин сынды улкен галым, гажайып сез зергерлер! туратыны баршага мэл!м жайт. Сол тэр!зд1 Суй)нбай ес!М1н ардацтаган бупнп Т.Молдагалиев, О.Эбдшдаулы, Н.Цапалбеков, Е.Жацыпбеков, е.ем1рзацов, Ц.Бугыбаева, Р.Терл1кбаев, Н.Лушникова, Б.Анарбекова, Г.ем!рзацова сынды тагы басца толып жатцан ацын-жазушыларымыз. Эс1ресе, балгын жас оцушы- лар арасында да ацын атага деген цурмет<н езек жарды енд!р елецде- р1мен айгацтап, 1зден1с танытып жургендер де баршылыц. Олардыц шыгармаларын жинастырып, ютаптарын алып музей цорына цосудамыз. Суй!нбай XIX гасырдыц адамы, сол дэу1рд1ц азамат ацыны болумен цатар, Совет дэу1р1 кез1нде оныч шыгармаларындагы ой-пшрлер1 жоныл- ганы, кейб1р туста бурмаланып, Т1ПТ! айтылмай цалган жыр жолдары да баршылыц екен! аян. Енд1п мацсат Суй!нбай жырларын 1здест1р!п, ез цалпында туп нусца- сымен орайлас жумыс 1стеу де керек. Мысалы; е м 1рбай 9м1рзацов, ацын Суй1нбай айтцан: \"Б1рагашта цырыц бутац-б1реу1 гана таяц, цалганы итаяц пен саптаяц\" деген сез! бар дейд1. Сол сияцты мен!^ цолымда 1зтелеу Данышпанов деген жолдасым берген \"Суй1нбай мен Цатаганныц айтысыныц\" 1936 жылы Жамбыл Жабаевтыц ез аузынан жазып алынган деген тупнусцасы бар. Суй1нбай шыгармаларын насихаттаган Хамза ага Екейбаевтан бастап бупнде цатарымызда журген Ацан Эбдуалиев, Ержан К,осбармацов, Жылбек Тоцтасыновтар мен б!рге мектеп оцушылар цатары да кебею уст!нде. Жалпы Суй1нбай шыгармаларын зерттеу, 1здест1ру эл1 де жуйе- лене тусу! керек. Бул Елбасымыздыц бастамасы мен жузеге асып жат­ цан \"Мэдени мура\" багдарламасына лайыц жауапты М1ндеттер жуктейд!. Суммбяй жямлм кино, /яслефмлбуи /иусфу, олс^-<)яс/ияндярмн, ям/имс- /нярым к}м/яябяА;А;я, жязбмду, .жялмь; зя^мямбясм:я/?м,ммз^я нясм.гя/м/мяу, кслбр урия^я ^ал()мд^ л;яляя лсур/и жя/имр? Мен!ц жогарыда айтцанымдай \"Суй1нбай мен К,атаганныц\" айтысы Хамза Екейбаевтыц, Ацан Эбдуалиевлц айтуында журтшылыцца танытылганын б!лем!3.8з цолымызда да бар. Шынын айту керек, белпл! 306