Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

Атадан - касиет, бабадан - есиет IV тарау АМАНАТ Жаздыцтамылжыган шагы. Шотай езен!н!цжагасындагы тепсецдеу жерде ею КИ13 уй к,атар тур. Б1реу1 - Кемалд1К1, ек1нш1С1- 613Д1Цуй. Жыл он ею ай бойы осы ек! уй к,атар кеш1п-цонып журед), к,ыста Буырлыны к,оныстанады да, жайлауда осы К^ак;патастыц астына кел1п уйлер1н Т1гед1. Жайлауга шыгысымен к,ыс бойы царыс жер узап шыга алмай эбден запыс, кекс<ц1р болган к,ойшылардыц арк,а-басы босап, к,ойга бала-шага не болады. Экем мен Кемал екеу! аттарына цисая м нт алып тау теанде таусылмайтын той-томалак,ца кун аралатпай кет1пбара жатады. Екеу! цурдас, екеу! де арак,ты тэу!р керед!. К,ыдыруга шэ 1здеп, жаца аткерпе, жак,сы ертоцым, тэу!р атын м!Н!п, шыгып кетуге к,умар. Иэ, бала кездеп сол б!р 1р1Л1-усак,ты уацигалар суретке басып алган- дай саначнан ешпейд!, жадыцда мэцгшк сак,талып к,алады. Сол б!р жаздагы жагдайлар бэр)-бэр! эл! кез алдымда. Тац бозарысымен отарды цорадан ерпзю ж!берем!3, ал кун к,ызуы кетершгенде к;ойуйездейд!, б1р-б1р)Н!ч келецкес1не бастарын тыгып, тоц бауырлары солцылдап дамылдайды. Осы кезде барып таудан темен цулдилап тус1п, сай табанында отырган уй1М13ге ас 1шуге келем13. )рген<ц ки!3!н тур1п к,ойып ортадагы децгелек устел басына терт кез1М!з тугел жиналып тамак, 1шкен!М13де б!р мэртебе екен де Ш!рк1н! Тунде к,онак,тан жай к;айтк,ан экем ф б и т, басы ауырып терде ун-тунс13 отыр, кеше б1раз басып Ж!берген1-ау, кез1Н1ц алды кэлт!лдеп, к,ырылмаган сацал-мурты атылатын жебедей адырайып-адырайып, соцгы жылдары тугел агарып барады. Буйенге салып пюрген кур!шт!ц дэм1н татцанша асыгып царын- дастарым к,асык,тарын жалак,татып, к,азан мен дастархан басына жуз барып, жуз келдм Анау цойларга су апарып берд1ч бе?-д ед1экем иеп- меи к,ора сыртын мезгеп. Онда отарга ере алмай к,алган ею кэр1 ацсак, саулык; жайылып жур. - Мулде журе алмай цапты гой, царамайсыц. -Аягына К1рэл!н жак,... Неге екен1н цайдам, 1стеген !аме экемн!ц ем!р) кецш! толмайды, эйтеу!р б1р юнэрат, олцылыц тауып турганы. Шешем мурныныц уст! терш1Пжайпак, табачка уйме тамацты салып экеп ортага к,ойды. Кэптен жемеген же^С!к аск;а бэр!М13 тура умтылдык,, мен тач азанынан ерте турып кетем!н де оразамды осы тусте б1р-ац ашамын. Иттер шабалана урю, уй сыртына б!реу келгендей болды. Аузым куйген1не к,арамай цасыгымды толтыра асай салып, далага шыцтым. 407

Нагашыбек К^апалбекулы Озен жагасынан бер1 карай салт атты кетер!Л1п келед!, зер1ккен б!ЗД!ц ею ит, керш!Н1цуш ил абалана жан-жагынан ^оршап, арсылдайды. Кун шекен! шагып турса да басында децгелек еллр! бер)к, шок,ша жирен сак;алды, дембелше келген к,ызыл курец шал астындагы кула курец к,аск,а атын теб!Н1п кеп те к,алды. Айк,айлап, к,уана амандастым. Жайлауда аспаннан баск;а тук кермейац, ер1геац, зер!геац, к,онак, келсе екен деп Т!ЛеЙС!Ц. - Эл1К!салам, шырагым. К!мн!Ц баласысыц? - деп тэплштеп сурай бастады. - Элп Кемал деген ^ойшыныц уй! цайсы? -Аха, энеанау жерде,-Кемалдыцуй!ненде бала-шагалары шыгып к,арап тур. К^онак сол уйге к;арай бурылганда гана байк,адым бектерпане домбыра байлап алыпты. Бул юм? - Келген юм? Б!реу келд! ме? - дед! экем уйге к,айта юрген!мде. - Кемал аганыюн сурайды, домбырасы бар, - дед!М таьщанганымды жасыра алмай. Экем ун-туназ ки1не бастады. Шапанын шеш!п, малдасын курып отырган к,онак; шалдыц к,асына экем екеум!з де келт юр1п, т!зе букт!к. - 1мм... Ыбырайымныц баласымын де. - Иэ... Иэ... - Жен, жен. Ыбыкец жарык;тык, суцгыла шеж!решш ед!, жазып ^алдырганы бар ма? -Жок;, жога... - Кемал ага тутык;танып, так,ыр басын сипап к,унжыидап к;алды. - бэр! жазып жатады, Сэбит Мук,анов, Сапаргали Бегалин кеп сейлес!п, б!рдецелер!н турт1Пкеп журет!н, Жэкеце келген ^онацтардыц бэр!не эцпмелейлн, шеж!рес!н таратып айтып кеп отыратын... - Мак,ыш балуанды бтеац бе? - Бтем гой, агамыз гой. - Дурыс... Бтсец мен саган эдейтеп келд1м. Тау к,артаймайды, адам к,артаяды. Таулар елмейд!, адамдар елед!. Бул жалганга келед!, етед!. М!не, мына Алатау не кермед!, нен! бастан кешпед!? Сол к;алпы. Ал, ец!реген ерлер жок;. Мак,ыш балуан к,айда? Не деген сер! ед1, ак,ын эр! сайыскер ед). К,уралайды кезге атк;ан мерген, барган жер!нен алмай кайтпайтын, ерег!скен!н букт!рмей к,айтпайтын барымташы... лпт) журепн!ц туп бес ел! батыр ед! гой. Эй, сондай адам енд! к,айтып тумас?! - Ага, аз юм боласыз? - Океме енд! гана т т б1тл. Оныц осындай салауатты сурак, берген!не марцайып к;алдым. - Мен бе? Мен Мак,ыш балуанды керген ед1м... О, жатк,ан жер1ц жаннатта болгыр Мацыш ага, к,андай ед1? Мына таудыц кунгей-тер!скей! тугел сал-сер! деп тебеане кетерет1н. Куртты гой, к,уртты!... Е с т ерд1ц атын айтуга т т байланды. Кайтем13 енд!? Кенет к,онак, шал меыц экеме назарын лктеп к,арады да: - Мен1^ кер! цойдыц жасындай жасым ^алды. К°рк;атын, уркелн ештечем жо^. Мен! Молдабай молда дейд!, Молдабай ак;ын деп те 408

Атадан - касиет, бабадан - есиет атайды. Малгарамын, мына Кастектеп. К,ашангы к;алк;айып журем13, б1р тутам гана гумыр сыйлаган бул пендеге. Неан жасырайык, жасымыз келд1, енд1тек артымыздан к;удай жаман сез1н ертпеан, дос-душпанга таба к,ылмасын дейлн тэубешткжасца келд1к. Домбыра устап жургенс1н урпацтары тыцдасын деп бул шацырак,ца бупн эдей! келд!м. Кемал к;арагым, бет П1Ш1Н!Ц Мак;ышк,а келед! екен. Ой-пой, ондай сепз сырлы, б<р к;ырлы енер! к,атарынан аск,ан Ж1птт<цжампозы к;айда, Ш1рк1н! К^онацтыц кез1жтсщ), белбеу1н шеш1п кез1н суртюштед!... К/эрасында уйездеп жатк;ан отарынан нэн б1рсем13 к;ойды дырылдатып ес1калдына суйреп экелген Кемал: -Ата, Мак,ыш аганыцатын этап цалдыцыз, бата бер1Ц!з. Ыбы райым экем оь(ашада маган айтушы ед! .. - дед1. Кекке шапшыган сем13 к;ой ес1к алдында к,уланша сеюред!. - Мак;ацды-Мацышты керд1м, елец1н еслп, атын устап журд!м. Ал, Мак;ыш балуанныц жатцан жер! жарык; болып иманы алдынан шалцысын! -деп бет!н сипап, батасын берд1. Ш1рк!н-ай, ак,ын-жазушы дегенд! б!р керсем-ау, деп журген межц аузым ашылды да к;алды. Мейман басындагы децгелек к,азандай берюн шэйге шып-шып терлеген соц барып шешл. Тебеандеп эбден терацд! болып царайып кеткен жуца к;ара тациясын алып белбеу!мен басын, мойнын сурт1Н1п тастап, шэйд! узак, 1ШТ1. Конах, келсе б1р!пп кулселн эдет1мен эке-шешем к,ой сою, <шек- к,арын аршуга айтпай-ак; к1р1С)п кеткен. Б!зд]ц уйден алдырган ек1нш1-ак; самаурын гуж1лдеп, к,айта дастархан шелне келгенде куырдак; та дайын болып, Кемал да лзе букт1. - Кемал к,арагым, уйде бетен ешюм жок; шыгар, - деп ак;ын босага туста ет бузып жатк;ан екеу!не кез1Н1ц астымен к,арап к;ойды. - Бул К^апашдеген к;урдас эр1 кудай к,оск;ан кэрш1М13. Артык, эцпмеа жок,, сырдеск! жегжатым. - Дурыс-с!.. - Молдабай ак;ын сак;алын сауып ун-туназ б)р к;ауым отырды да - Ауыл толы есектен арык, та болса ат жак,сы демекш!, Мацац к;андай ед1. Мак;ыштыц елецдер1н саган айтпаганда ю'мге айтам. Мына кэр! кеудеммен б1рге ала кетсем ол дуниеде жарык;тык, алдымнан шыгып: - Межц бауырларыма барып айттыц ба, ест<д1ме мен1ц елецдер1мд1? - десе не деймж? Ак,ыретт!к парыз мойнымда кетер ед!, ец улкен кунэ сол болады. \"Мак,ыш балуан\" деген дастанды ест1п пе ед<ц? - Жоц, ата, - деп Кемал юнэл! жандай имен1п темен к;арап,тесеул! текеметт1цжун1н жулцыштады. - Жэкец к,айда барса да уш шэюрлн к;асынан тастамаган, жак,сы кер<п еркелелп отырган. Олар Айк;ым Умбетэл! ак,ын, Каск;арау Кенен энш! жене осы Мацыш балуан! Барган жер1нде думандатып бэр! энерлер!н керсет!п, рахаттанып к;айтады екен. Жэке^ сол б!р топ 409

Нагашыбек К^апалбекулы шэк1рттер)не \"Мак,ыш жайлы дастан шыгарьи-щар\" - деп тапсырма бер!пл. Кей!н кезекпен-кезек тыцдаганда Жарты-а^ынныц гана дастаны дэмд! екен деп багалапты. 6нер1 бойынан асып тепл1п жур1П жанып кетт) гой Мак,ан. Жанып кетт!! К,айран ак, берен!м-ай, асыл сацлагым-ай! - деп даусы бузылып, кез1жасаурап, тутыгып отырып к;алды. -Эпкел бермен домбырамды!-дегендесак,алы шошацелп, шэйден бе, ысты^тан ба ею бет! к,ып-к,ызыл боп, кэр1кез!нен ак,к,ан суды белбеу!- мен сурлп тастап, т!ктел1п отырды. Мен керегеге суйеул! турган домбы- раны цолына устата ^ойдым. Домбыраныц ун11Ш1нен шы^к,андай буынып, туншык;к,андай, дыц-дыц елп ашыла алмай, б1р арна-жуйеге келмей б1раз шерлп отырды. 1ле жорга жур1ске салды, леюлдеген жел1ске алмасты, терт табандаган тул- пардыц шабысы естте бастады, арынды шабыс. - Пэу!.. Шалдыц даусы алгашында к,арлыгыцк,ы шьщцанымен б1рте-б!рте су туныгындай ашылып, сез) к;олмен к,ойгандай анык; естте бастады. \"Суй1нбайдыц эуен! мен елеч1н айтпай отырысты бастамайтын ежелп эдет1М13\" деп к,улагын к,агып, домбырасын к,ыргыздарша тебеане кетер1п, безшделп алып Суй1нбай атамыздыц ез! жайлы, кэрш1к туралы гацлия жырларын тект1. -Жэкем1зден... Жамбыл тэтем1зден..-дед1экем ыстык; шэй усынып. - Жэкецыц суйеп де асыл, сез! де асыл ед1жары^ты^. Ол кю тацнан тацга айтса тауысып б1Т1ре алмайтын буюл дастан-^иссаныц бэр1н жатк,а бшет1н. К,арасай, Сураншы, Саурыц, Бекболаттагы баск,а батырларжен1н- де шыгарган ез1н1цдастандары ^аншама, мынажаца заманга сай емес деп к;орк,ып айтпай кетлк к,ой. Молдабай ак,ын майын тамыза эцпмелеп к;ойып, Жамбыл атамыздыц суй1кт1улы Алгадайды эскерге шыгарып салганын, ол майданда к,айтыс болганда Жэкецжц сагынып, жылап айтк,ан жок;тауын еаткенде шешем мен Кемалдыц эйел! екеу! сыцсы)-щап, ошак, басында жылап к,алды. Шешем согыста елген Тагайбек бауырын сагынады-ай, оцаша ^алса болды кез1Н1Цжасын сыгып, журект! тшет1ндей ащы, муцды да зарлы энд1айтады да отырады. Жан кеке, саеь/нбь/м аои, саеь/нбь/м аой Кубайаа кун;-тун/ табь/н<3ь/меой. Эскербен кекем амаи келсе екен бел, Гэн'рзе кун/-тун/ жаль/ндь/м аой. Согыс, эскер десе - меыц кез алдыма Тагайбек кекем келед!. Ше- шемн1ц юшкентай гана бет1ернектелген, есю сандык,шасы бар, Умбетк;ул атасы узатылганда бер1ПТ1. Соныц 1Ш1нен ак, болатнай орамалга оралган саргыш тартк,ан суретт! шыгарып царайды да жылайды, к;арайды да 410

Атадан - касиет, бабадан - есиет кез1Н1ц жасын келдет1П, элп ескери ки!нген бауырыныц жалгыз сурет1н кеудеане басып, бупл1п отырып к,алады. \"Мен1еркелелп, тебес1не кетерет1нжан бауырым, цайда гана к,алдыц, бауырым-ай, баурым елм-ай!\" - деп ацырап дауыс салатыны да бар. Б13Д1 кере к,ойып, цысылып, кез жасын сурлп, суретт! сандыцшасына цайта салып жатады. Шешем Тагайбек кекеан еле-елгенше ес1нен тастамай, жок,тап, ылги сагынышпен саргайып етт1гой, ондай мухиттай терец де мэцпл1кбауырмалдык;ты мен ешк,ашан керген емен... Сейтсем Жамбыл атам да жулдыз улынан айырылып, ацырап ацсап калган екен-ау. Алатауды айналса да, Сарыарк,аны сандалса да ар- дак,ты да салмацты сацпац сарбаз баласын таба алмай а)т урып, к,аралы хабарды еслп, терю айналып бук тус1п жатып к,алыпты. Нэр татпай енд! бу дуниеде мен1ц журген1м куп1рл!к деп о дуниеге бацилыцца етуге дайындалып, кез жасы эппак, кум1стей сацалынан жауындай тамыпты. Халк;ы, ел-журты, Алматыдан келген хабаршы, декейлер сасып, Жэкеце басу айта алмай, жубата алмай к,атты ниналганда Кенен ак,ын гана келт, елецмен С1ЛК1Н!п турып кецш айтыпты. - Ей, тэте, бел1цд1 бу. Куш кеше гана меыц Базар, Назар деген к,ос к,улын-епз балам цатар шеЙ1т болганда сен кел1п орнымнан тургызып, бел1мд! буып, беюлп кеткеыц цайда? Ел уш1н, Отан уш!н б1р еркектоцты чурбан бопты. Тур к,ане, кэтер басты, -дегенде к,арт Жэкец Д1р-Д1рет<п Кенен1мен жылап кер1апт1. \"Алгадайым к,айда\"? деп сарнап, жоцтапты, сагыныштан узш1П кете сак,тапты. 1шк1 езеп асыл жан гой Жэкец, не деген бер!клк. Тажал тагдыр деген ешк!мн1цбелне царамайды, дуние- опасыз деген осы!Сол Алгадайдыц цазасы бел1н бупп, шеклр1п кетт! гой тэтем1зд!, эйтпесе аузын ашса жыр-маржаны нуйылатын дария- тец13 ед1 гой кю! Ацын баппен, буынга тусердей эцпмелеп, жоцтау мен ноштасуды зарлы эуенге салып айтып бергенде жылап отырганымды эз1м де байцамаппын. Кронах, шал тагдыр дегенд! кеп сез!не к,осып сейлейд!, тек оны \"дагдыр\" деп езгерт1п айтады. - Иэ, бул дагдыр б!зге де курыц салып тур. Не кермед1к, согыстан уш бауырым оралмады, ез1М турыдотрядта болдым. Енд1, М1не су цайтцан дариядай цатарымыз да сиреп барады. Бу, дагдыр ез дегенн <стемей цоймайды, кун1 кеше гана мына секшд! шауып жур ед1к, енд1 М1не асарымызды асадык;, жасарымызды жасадык, дегендей... Жалпы сол жасца дей1ндуние, тагдыр, лрш т1кдегенге зерде салып, терецдеп ойланып кермепп1н, эке-шешен1цбарында бал-дэурен базарлы шайтан арыга терецдеп пайымдамай к,улдырацдап ойнап журген шац к,ой бул. Ал, мына кю тц айтк,аны цандай, санаца сэуле туаред!, журег!цд1 к,озгалтады, сез1М!цд! д1ршдет!п, оятады. Жэкецн1цД!н-ислам жайлы, ертеп-ацыз дастан-циссалары цаншама, жазылып алынбады, цорыцтык; к,ой. \"Манасты\" елр1кайтты деме, цыргыз- 411

Нагашыбек Капалбекулы дардан артыц айтатын. Иэ, айналайын тэтетай, жатцан жер1ц жарык, болсын, цудай алдыцнан цоркытпасын! С!ЗД!Ц журнагыцыз да бола алмадык, к,ой!. Ак,ын домбырасын анда-санда Д1цг1р-Д1цпр етюзт цойып Жамбыл атам жайлы кеп айтты, мен сонда Жамбыл атамныц бес мезпл намаз оцыганын, ем1р1 алланы аузынан тастамаганын, Мэскеуде Сталиныц алдында Кремльде намаз оцыганын туцгыш рет ест)п тац-тамаша к,алганым бар. Ойпырм-ай, мен!ц Жамбыл атам М1не цандай болган?! Экемн1ц кез1ушбурыштанып кет1пт1, сене к,оймады ма: - Сталиныц алдында намаз ок,ып па? - деп цайталап сурады. - Кремльде букш самсаган журт Сталинд! кут^п турады, -Жамбылга орден тапсыруга шацырган кез екен. Б1р кезде Сталин букш самсаган некерлер1мен ар жацтагы еактен юред!. Апдын ала кел1ам бойынша Жамбыл б1р1нш! болып сэлем беру! керекекен. Сейтсе, Жэкецжок,, <здеп цараса Жэкец белбеу1н шеш1п алдына жайнамаз етт, цубылага к,арап намаз оцып отыр. К,азацстанныц басшылары талып к,ала сак,тайды, бэр1 Сталинге б1р, намаз оцып отырган Жэкеце б1р к;арап, естер! шыгады. Жэкец болса жайбарак,ат, балбырап намазын каза цылмай тугел оцып б)тпей туратын ойы да жоц. Сонда Сталин муштепн цолына к,агып-цагып Ж1бер1п айтыпты: \"Эр улт ез1Н1ц Д1Н1Н сак,тауы, сыйлауы керек\" депл. М1не, ак;ыл! Шыцгысхан да жер элемд! жаулап алганда б1рде б!р Д1нге, Д1нбасыларына царсы келмеген, циратпаган, цуртпаган. - Намаз ок;ып б)ткеннен кей1н не болыпты? - дед) экем ентелецдеп шалдыц аузына К1р!п кетердей айран-асыр болып. Ол к<а Сталин, Жуков десе 1шкей асын жерге цояды. М1не, Сталинжц аты аталып ед1Т1пл кез1 ушк,ындап, ушып кете сацтап, аузы ашылып к,алыпты. - Жекец намазын тугел ок,ып бтп, ек! лзеан цагып, тер!С к,араган куй! белбеу!н буынып алып цана бурылыпты да: \"Ассалаумагалайкум, Стеке\" депл жарык,тык;. Сталин де кул1п ацын атамызды цушацтап, арцасынан цагыпты, отырганда касына отыргызыпты. Букт ыгай-сыгай- лар жаужапырацша цалтырап, д1ршдеп жургенде Жамбыл Сталинмен терезеа тец сейлес1п, сабырлы да салмак,ты, ауыл шалдарымен эцг1мелескендей эцпмелеап отырыпты. Молдабай ак,сацал д1ни-эцпмелерд1 де майын тамызып, берше эцпмелейд!. Жамбыл атамыздыц агасы Тэйт1 Меккеде к,ажылык;к;а барганда цайтыс болыпты, сол агасы жайнамазын Жэкеце аманаттап бер1пЖ1берген екен, Жэкец еле-елгенше сол жайнамазга намаз ок,ыпты. - Мына Майтебе, Аспанцора тауыныц бауырында к,ут бар. Жамбыл атам осы жайлауларда жаздай жайлаган гой. Бул жайлауга тумсыгы тиген мал майга бепп цалады! - деп маган сынай парады да: - Жур бала мен! далага шыгаргын, иттер цауып алар ейтпеседед). Кария ацынныц мен! юшкентайсынбай елеген1не к,опа)-(дап, разы болып, к,олтыгынан суйемелдеп далага шыгардым. 412

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Кунн!ц сем! кайтпаган шац. Сай !ш<ыстыцтан маужырап, цалгып кеткен сек1лд1. Соноу таудыц басын и1р-и<р кес1П салган К,ацпатас жолында ызылдап б!р машина ерге келп барады. Сай табанында Шотай езен! езу1кеп)рш1п агып жатыр, суы тап-тастай-ау, тап-тастай. Жиепн к,алыц балдырган басцан. Б<з сурлеу 1збен темен туап кунде су алып журген жайдацталган тусына келд1к. Ак;ын бшепн тур1Н1П, бет-аузын узак, жуды, к,ос уысымен суды кес)п алып, су 1шл. - Ш1рк1н, таудыц гажап суы-ай, кеуде сарайыцды ашады, журепцд! тазалайды. Дагдыр айдап енд! бул Шотайдыц суын 1шерм1з, 1шпесп1з!.. Эрге царай жургенде шал шынында да к,артайып к,алыпты, енлпп, ек1-уш марте тоцтап, эзер кетершд). Терге жайгасцан соц Молдабай Кемалга царап отырып: - Мацыш жайында айтцандарымды тек ездер1ц гана угып алыцдар. Молдабай сандалып соны упттеп жур деп тарап кетпеан. Асыл ер жала- дан халык; жауы болып кетт! гой! Оны бшеацдер ме? - Бшем13, - деп Кемал ага мурныныц астынан М1цпр ете цалды. - Сендер жацсылап тыццап альч-щар. Мак,ыштай сацлак кунде туа бермейд!. Тагдырга не шара?! Молдабай ак;ын желп1Н1п сол тун1бойы токтамай елец айтты. Мацыш- тыц балуандыгы, сер1Л1п мен найзагерлю, барымтага шык;к,аны, он алтын- шы жылы Сатай Кебегенулымен б1р1пп Бекболатца к,осылып кэп1рлерге к;арсы жойцын майданга шыгып, к,ол бастаганы, Нуриламен, К,исыбаймен, Кененмен айтысцандыгы жайлы эцпмелей келт, елец-толгауларын б1р)нен кей<н б1р1н ез эуен!не салып, согады-ай дерац!.. Кемал темен царап тунжырып тыцдады да отырды. Анау-мынау эцпме к,улагына ацбейлн экем аузын аша телм1р1п, ацынныц б<р сез1н к,алт ж!бермей анда-санда: - Ой, пэл!-ай! - деп кетермелеп цояды. -Мацыш балуан жайлы Отеп ак,ын айтцан дастанды айтып берей!н. Отекецыц ез аузынан еслген1м де ед! бул. Этеп те агып турган ак,па ацын ед), ез жалынына ез1ертен!п кетт1. Жастай опат болды марцум! Алдымен домбырасын куйлеп, б1раз таратып дуцпрлет1п, дуб1рлет1п табаны цызган тулпардай бабына келт!р1п тартып-тартып алды да, дастанды бастап кеп кетл. Бул ец1рде цызыл шубар жолбарысты Карасай батыр ак,табан тулпарын желд1рт1п еткен. Батыр бабамыз туе кертл. Ер Ж1Г!ТТ1Ц тус1 оцалмай - <С1оцалмайды. К,ызыл шубар жолбарысы Алатаудыц кунгей- тер1скей!нде сеюрт ойнап жур дейд1. Карасай бабам да керткел, айтцаны айдай келелн к,асиетт1 эулие к!а гой. Ояна кет1п, тус1н ез1 жориды. Терт улын, есейген немерелер1н шацырып алып былай деген екен: - Карасайлап ез атымды урандап жауга шапцанда сес<мнен тау шайцалып, к,ак; айырылып жол берд!, езен жарылып еткел берд!, сурапыл 413

Нагашыбек К^апалбекулы дауыл ток,тап сапарымды оц цылды. К,удайга тэуба, атымды еслгенде жоцгарлардыц бес1ктег1баласы, ес1ктеп кулы, тердеп тереа, тесектег! кэр!лер}не деЙ1Нестер! шыгып, цулдык; урады. Жауга аттансам, сапарга шыгар болсам - цызыл шубар жолбарыс кел1п елпмд! жалар ед1. Мен алгаш сардар болганымда, ту кетерген1мде к,ызыл шубар жолбарысым кел1П мен устаган байрацты жалаган ед1, содан бер1 соцымнан к,алган жок;, ер1П келед!. Жауга аттанар болсам, сапарга дайындалсам тун ортасында кел!п к,ызыл шубар жолбарыс цолымныц сыртын жалайды. Онда метц жолым болып, душпанымныц мысы басылады. Ал, ол келмесе онда шыгар сапарымнан, райдан цайтамын. Ал, енд! бэйтеректей, улдарым, жас шыбык,тай желкшдеп келе жатк,ан ур1м-бутак,тарым! Батырлыц - журепыц туп бар, табаныныц бур1 бар нагыз хас ерлерге гана б1тет!н асыл цасиет! Бупн тун! туе керд!м, енд! сендерге соныц жоруын айтып берей1н. Мен1ц урпак,тарымда кексуцп найза устаган, алмас к,ылыш асынган, тогыз цабат сауыт кинген ел!Н!ц намысын цоргайтын к,арагайдай к,айсар батырлар кеп болады екен! Тек оны устап турар бац еюыц б1р1не буйырмас! Мына мен^ц босагама бгкен к,ызыл шубар жолбарыс киел), сол к,ызыр мен кие ауып кетпеан! Оны устап туратын мацдайдагы бармацтай бак; - К1мге б!тсе - соныц тец1репнде болыцдар! - деп ак, батасын бер!пт1. Содан бер1 К,арасайлап урандаган батыр бабамыздыц урпацтары шелнен жаугер, ел шет!не цалк,ан болатын батыр улдар болыпты. Шапырашты Наурызбай, К^араш, Сураншы, Саурык,, Сарыбай сеюлд! ел1 мен жер1н цоргаган ерлер жайлы ацыздар цаншама!.. Мак,ыш та ел шетне жау тисе Царасайлап урандап царсы шабатын айбатты да айбарлы ер ед!. Ушк,оцырда Бекболаттай сардардыц оц к,олы болды. П тте мылтык, атса - нагыз мерген, айбалтамен шыцеа - сштеген1н Ж1бермеген сайыскер болды, Мацыш аты к,азак;-к,ыргызга тарады, К,арк,ара мен Наманган, Тоцпак, арасы хан баласындай кулп алды... Молдабай ак,ын термелеп Мацыштыц ерл1ктер1ндэр1птеген дастанды б!р орында отыра алмай цозгалып, ею иыгын жулып жеп, ойнатып, даусын б]рде кетерю, б!рде баяулатып, сан турлет1П, ынтык,тырып узак; жырлады. Мак,ыш... Мацыш балуан?.. Бул юм, бурын еелмеген ед!м. Сарк,ытбай жыршы К,арасай, Сураншы, Саурык; жайлы Суй1нбай мен Жамбылдыц дастандарын айтып отырганын ест!гем, ал Мацыш балуан жайлы туцгыш рет ест1П, оныц батырлыгы мен батылдыгына к,айран цалдым. Ол юс1 б!ртога 613Д1Цкерш1М13 - Кемалдыц агасы, Магауияныц атасы! Б1рде жут жылы б1раз элд! агайындар ез бастарыныц цамын ойлап цыргыз асып, кеш1п кетедк Сонда Мацыш оларга былай деп селем айтыпты: 414

Атадан - цасиет, бабадан - есиет М а й т е б е басы н би/к баурь/^ т а с т а к ;, Э р /ст/ ж /раен иуь/еар та е б ь / р б а с т а п . Кейб/р аеайь/нбарь/м кеоу/'п к е т т / , Орь/сть//^ иуа^ь/рааь/н журт/^а т а с т а п , Кеыуеа/ ер Д аулетба/^ к/'с/-а/( еб/, Сез/ с е р т , ай/щ анбарь/ ль/и/а/^ еб/. Эз/м-а/( орь/сть/ ась/рар ем, Жол;шь/ль//<; ж/'бермейб/-ау т у с а п енб/. Ер л;аоуса ел/'-журть/ жа/^сь/ бем ес, Ез л;ашса еш абам аа опа берм ес. Ось/нбайба ааайь/неа кемезщ бар, /<елержь/ль/ бул т/рл/'к %айта келмес, - деп цатты ренж1п уялтыпты. Осы елец ойымда жатталды да к,алды, ейткеы оны Кемал ага ак,ынга к,олк,алап, цайта-к;айта айтк,ызды. Жаздыц тацы аб1рлеген туста гана ак,ын ток,тады. - Кой, тац атып к;алыпты, кез шырымын алайык,, - деп буындарын сыртылдата турегел!п домбырасын кереге басына апарып шд1. Мен ак,ын жанында, Кемал ага ушнде к;онып к;алдым. Оянып кетсем, ак;ын аттанайын деп жатыр, 1ргеде домалап мен гана жатырмын. Кез1мд1 ук,алай атып турдым, уят-ай!.. - Эрге салса алк,ынбаган ардагым - Мак,ыш аганыц бауырыныц шацырагына кел1п, тунеп, кеюрепмде журген балуан аганыц жырларын айтып бер1п, услмнен таудай жук тускендей болып аттанып барамын. - Молдаеке! -дед1Кемал ага тутыгып, -Жылда кел1п-кет!п турыцыз. Уй-жай осы. Ал, экем Ыбырайым мен Мацыш кекемн1ц атын айтып, эруак, кетер!п кеп к;апсыз. Эй, экеш! бер1!.. Магауия еак кез!не ел1жун! туспеген торы бэс1рес1н жетектеп экеп, келденецтургызады. Муны осы жайлауга шыгарда Иван омарташыдан алты к;ой бер1п айырбастап алган, бар жылк,ысы осы. Ал, б!зд1ц уйде бул да жок;, метц бэс1рем к;ашан болады? - Мынаны жетектеп келц13. Тулпар ат, нар туйе жетектейлн жолыцыз бар! Б1рак,\"жоцжомарттыц к;олын байлайды 'демекш!... - Кемал шырагым, дагдырга не дауа! Берген жомарт емес, алган жомарт. Баягыда Мак,ацныц жак,сылыгын кеп керт ед1м, 1Н!а де ез!не сай екен! Мак;ац б1рде б1зд)ц уйге цонды, сонда жетектеген эдем! берте аты бар екен, соны сипак;тап кез!м туап, жуып, тарап журген1МД1 байк;ады да \"Эй, кез1цде отыц бар бала кер1неац, сен м!н осыны, — деп тастады да кетл. Кей1н тецкер1стен кей1н элпн! алып кетт! басшылар. М!не керд1ц бе?! 1р1адамдар 1р1 к,ылык,, 1р1 !с жасайды. Дагдыр деген осы, уй!р-уй1р жылк,ы айдап келт ез1тц туыстарына бел1п берт турды гой, к;айда сол дуние?! Оны кез керген мен бшем1н, дэрттеп айтайын десец Т1Л1Цузын деп устап экетед!. Кемал, к;арагым, сен мына тайды агаца атадыц, мен алдым. Енд! оны анау улкен улыца мен М1нпз!п кетейт деп турмын. 415

Нагашыбек Капалбекулы Тшеу1ЦД1 берс1н, к,арагым. Дагдыр бупнг! дэм-тузымды сендерд!ц уйлер!цнен салды. Атаган малыца бек рахмет! Баламды ерт!п экел1п ана улыцмен жегжат цылып кетерм!н б!рде. Ал, ез!рше аман болыцдар! -деп Молдабай ею умтылып орнынан эзер турды. Тундепдей емесацын шеж!п, к,артайып, кеуж1реп цалгандай кез!Н!Ц алды кэлкшдеп, бет!Н1цэж!мдер! цалындап, цызыл шырайлы рец! бозгылт тартып, аргы туб!нде жылтылдап от тутанып туратын жанары цаймак,- танып, дем!н цырылдай кеудес!н басып, ауыр алады. Тун! бойы сок,цан дауылдай ток,тамай елец-жыр айтк,ан нар тулгалы ак,ын к!Ш!рей!п, талтацтап, бел1буюрейт атына да эзер м!нд!. Магауия екеу!М!з айналмага дей!н иттерд! к,уып, жаяулап шыгарып салды к;. -Ап, шырак,тарым цайта цойыцдар,-дед1де атыныцлзпн1н тартып ток,татып, б1зге бурылып, назарын т1кт!. -елгенгееш1ккенн1цэз1-эл)млк. Мацацды атамау-кунэ! Кунэ)1ар болгым келмейд). Мацыштыц атын ататпай мулде умыттырып ж!берпа келед!. Сом алтынды к,умга к,анша жасырып кемсец де б!р кун! жарцырап жер бет!не шыга келед!. Кара жер не деген жалмауыз, тойымсыз ед1ц, бэр1н жута беред), жута беред!, сонда да адам цанына тоймайды. К,ара жерд! де жамандауга болмас, бэр!М!3 де сонда барамыз. К°й, кетей!н, мына алжыган шал не деп кек!Д! демецдер, кей!н тус!нерацдер. Бацыт- тарыцашылсын, к,арак,тарым!-деп атын тепкшейтёмен к,арайжурд! де кетт1. Б13 кунде ойнап журген цойтасца отырып алып, кезден гайып болганша ак,ын ата соцынан к,арадык; та отырдык,. Ертеане ауылга атпен мен! шапцызып ж1бер!п, б!р цоржын арак, алдырып, экем мен Кемал екеу! елгенше 1шл. Эншей1нде жынды су десе к,аны басына ойнап, шайпау сез айтып шыга келелн шешем де, Кемалдыц эйел! де оларга лс жарып ундемед!. Кас к,арайганда цойды шыцнан айдап туар)п, цоралаганнан кей1н уйге юрсем, ешюм жок,. Кемалдыц еапн)ц алдындагы ошак,к,а Т1кен жагып, кешк! ас к,амдап журген шешем мен керд! де белн шымшып, ак,ырын гана: -Аналар, бет!м-ай, жылап жатыр,-дед!, ун!нде рен!шжоц. Атамыз атылып кеткен екен гой. - бпздей болганша \"желмб!з\" дегендер! неа? - деп Магауияныц саргыш рецд! узынбел шешес! ерн!н сылп етюзд!. Ки13уй 1Ш! к,ап-к,арацгы, сипалап жур!п ондыц шамды жагып, бттеан кетер!п к,ойдым. - Сен келд!ц бе, балам? - Экем лл! курмел!п, бел! кеткен атандай ек!-уш умтылып тура алмай, ортадагы децгелек устелге басын суйеп жылаганы-ай! 416

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - К,апаш, к,ой, к,ой, к,ане! - деп устелд!Ц ек!нш! шет!нде отырган Кемал алдындагы кесеге л!птдет!п бетелкеден куя бастады. - Эке, кетт1к уйге! - дед!м экемд) жулмалап, арак, 1шкен!н мен де елердей унатпаймын, жек керем!н-ай! Осыдан ессем гумыры осы бэлекет у-зэрд! аузыма да алмаспын, к;аарет к;ой бул! Экем 1шсе болды эбден запыс болган шешемжц тш! шыгады, екеу! кершдеап урсысады, ак;ыры шешем оцбай таяк, жеп тынады. Неге гана кумар болдыц осы бэлеге? - Сен оган тиме, бупн 1шан! - дед! Кемал ага мацдайымнан ток; етк!3)п шерлп. Кейде еслп еркелетю ойнайтын. - Мен асы бершмей к,алган Мак,ыш кекемд!, ал ол кемуаз к;алган экес! Ег1збайды еске алады! Нагашжан, сен бш!п ал, Райымбектен - Бейсембет, Мак,ыш, Рак;ыш. Бейсембеттен - Ыбырайым. Ыбырайымнан - мен, Сагымжан деген !Н1М - Мацгыстауда инженер жэне Кул1мхан деген к;арындасым бар. Мак,ыш пен Рак;ыштан урпак, жоц. - Эй, Нагашжан, - деп экем солк,ылдап жылаган куй< бет!мд! сшекейлеп суйе бастады. Аузынан ащы спирт И1С! муцкид!, еап кеткен сак,ал-мурты бет!мд! егеудей тырнап кетт!. Сау кез!нде буйлп бауырына тарту, еркелету, сую дегенд! бшмейд!, ал цаз!р... Кумыга жылаганын кер!п, бул мен!ц ец жак;ын адамым, жан экем екен)н сез!Н!п, бала журепммен туйс)Н1п к;ушацтай алдым, басымды кеудес!не к,ойып, тыгып, элденеге мен де езшд!м. Бу жалганда тек экеме гана тэн ец тэтл де мен уш!н ец жагымды И1с экемн!^ тер сасыган кеудеа, ар жагында дурсшдей соццан журеп; шор-шор, кус-кус жарылып кеткен алак;анымен жалацаш арк,амды сипаганы; солц-солц елп 1Ш1-бауыры б!рге тартылып, ецктдеген!, - бэрНЗэр! эл! кунге дей!н кез алдымда. - Эке, неге жылайсыц? - Эй, Нагашжан-ай!.. Экем к;айда? К,айда гана цалды? Сен бшмей&н гой, бтмейс!ц. Экем... сен)цатац- Епзбай атацты бай болган... атацты бай... Эппак, нар ес!рет!н. Балагынан бит! соргалаган к;ара табан жалшылар устап берд! гой... Ии1... ии1. Бет1ме ею-уш тамшы тамды, экем шын боздап отыр. Элп тамшылар сыргып агып, ерн!ме ТИ1П ед!, тузды су секшд! кермек дэм! б!Л!нд1. Кез жасыныц осындай ашты да кермек болатынын алгаш рет сонда тущындым. Экемыц кэз!не жас алганын эм1р! кермейт!нм1н, б!реуд!Ц цазасына барса да суп-сур к;алпы бед!рейед! де турады. Соган к;арап экем Т!ПТ1тасбауыр ма деуш! ем. Шешем бос, сэл нэрсеге кез! шык,танып, орамалымен суртюштене бастайды. - Епзбай атацды жер аударамыз деп поезга отыргызып жатк,анда цашпак, болган жер!нде атып тастапты! - Кемал ага децк етюзт осылай айтк,анда басымды жулып алдым. - Рас па, эке? 417 013-27

Нагашыбек Капалбекулы Кэмп1ске кез1нде... Экемд! устап бергендер - ез1м1зд1ц ту- ыстарымыз. Кайда гана екенац, экем-ай!.. Жел балацныц бэр1аштан к,ырылды, шешем де аштан елдИ.. Мен жалгыз, цу бас к,ана к,алдым! Комсомолдар устап детдомга экеп бермегенде мен де аштан к,атып цалар ед1м. Экем цандай ед], Эйтект1ц агасы ед1, жагасы ед!. К,айран экем-ай, цайда гана к,алдыц екенац?! Экемжц уз1п-уз!п ыцылыц атып айтк,анын еслп, бауырына тыгыла туст1м, сенен артыц К1М бар маган, сен ез экенд! сагынасыц, 1здейс1ц, кемуаз цалганына налисыц. Ал, сен мен1ц экемац гой, сен аман болшы, цамыцпашы, алпыс ек1тамыры тугел И1П, сонау кундер1н еске алды-ау б1р, мен де атамды ойлап мырсыцдадым, бэр!Н1ц атасы бар, ал менде... - Мацыш кекем-ай, уЬ! - деп жалын ата куранген Кемал алдындагы кесен! басына кетере 1Ш1П алды да - Кайран асыл бауырым... - деп экемд! цушацтады. Улкен К1сшерд1ц жылаганы неа деп секет кермед!м. Епзбай атам мен Мак,ыш балуанды жок,тар урпацтары бар болганына тэубе... тэубе... \"Епзбай ата, азд1ц суйепц13 к,ай стансаныц жанында жатыр екен? Ел шошынсын деп ел!пц1зд1 де алмай цойыпты. С13 б!р атаныц бетке шыгары, дэулет} шалцыган сез устары болыпсыз. С13 эйг1Л1 Эйтек бабамызга тартыпсыз. Мен кеЙ1н дэу болганда азд! 1здеп шыгамын, ата\". Еумыры кермеген атамды ацсадым, аталары барлар к,андай бацытты. - Мак,ыш бауырымнан туяк, та цалмады-ау, к,айран гана бауырым! - деген Кемалдыц дауысы жер астынан шык,к,андай лпл куц1рен1цк1. Кемал! Сен ейлп жылама, ауыр болады. Молдабай ак,ын айтты гой. \"Букш Орыс баласыныц бар баласы - мен1ц балам\" дети гой жарыцтыц. Жалгыз жуйр1к - тулпар болады. Жалгыз басты - суццар болады. Сен барсыч, сен1ц анау жамандарыц аман болсын! Инженер Сагымжан 1Н1Ц аман болсын! Экем кез1айрандалып, ею цолымен лрежп эзер шайк,алып отырса да беп-берекел1, салицалы сез айтты. Сау кезнде аузынан жен1 тузу сез шык,пайды-ау. Кел 1шеЙ1кш1 тагы! 1ш1м ерт болып кетт! гой, ерт! Мак,ыш кекемд! ойлай-ойлай 1Ш1Мтолган от-жалын! Мак,ыш кекем уш1н 1шем1н. \"Сурасац -мен1цатым-Мак,ыш балуан, балуаннан сез шыгады алуан-алуан...\"- деп Кемал кесен! тебеане кетере тартып алды да, ары аунап туап, к,ор ет!п уйыцтап кетт!. Экем бауырына басып, кус-кус айырдай болып кеткен алак,анымен басымды, арцамды сипап отырып, алдындагы кеседеп арак,ты 1Ш1Палып: - Мен экемд! жоцтап жылаймын, кулмецдер маган. Егер экем лр1 болганда, -деп тамагына екактыгылып, сез!н шашыратып, элдеюмдерге юж!нед1-ай кеп. - Эттец, инрюн... иттер! Кайда шалцыган байлыгы Епзбайдыц? А? М1не, сен Нагашжан, бш муны. Сен байдыцтук,ымысыц. 418

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Корыцпа!.. Байдыц цуйыршыгы емес, тук,ымы! Касцырдыц к;орк,ауы емес, арланымыз б]з! Жак,сыга бэр1еш келед!, еилрпс! келед!, елт1рпс) келед!! Мак,ыш балуан да, Епзбай экем де к,атарынан артык; туган. Алдыга тускенд! кере алмайтындар к,уртты оларды! Эттец... эттец! Мойнымызга буршак; асынып, к,уныкерлерден к,ун сурасак; к,ой. - Эке, юм атамды устап берген? - Нагашжан, сен бшмей-ак, цой. Дулей гой олар. АждаЬа! Ныспы- сыздар, теказдер! К,ул-цутандар! - К^апаш!.. К,ой не болса соны кейтп, б1реу еслп к;ояр! - деп шешем байгус экемн1цаузын алацанымен жаппак, болады, анау бой берер емес. Тунп мимырт жатцан жайлауды дурл1кт1ре экем курюрей бар даусымен айцай салды: Айуандар! К,алай дэттер1ц шыдап аттыцдар!. Э л 1 к,ун даулаймыз! Жайлау тес1 уйк,ысынан шошып оянып \"а-йу-а-андар-а\" деп 1Л!П алыск,а алып кетт1. - Бейбацпын мен! Жалгыз к,алдым гой!.. - деп экем ез-эз!мен сейлеап, арпалысып, аЬлап-уЬлеп, ары-бер1децбекш!п, тун жарымы ауа эзер дегенде тынышталды. Б13Д1Ц таудыц белуарын жарып, салган жайлауга шыгатын к,аск,а жол - К,ак,патас деп аталады. Как,патастыц асты уйысцан лкен, ал уст1цп бел шымшым тутасып шык;к,ан к,алыц кек шалгын. Кэрпекек сол шеплц арасын ашып к,алсац-уялган к,ыздай темен к,арап к,ызарган булд1рген, уыстап ал да аузыца сал! Рахат!.. Булд!ргенге кунде жете алмайсыц, ол уш1н Аспанцораны айналып, шыцга кетершу1ц керек. Ал берп беттеплерд^ц бэр1н к,ой туягы таптап тастаган, 1здеп босца арамтер боласыч. Магауия екеу1М13 булд1ргенге баруга дайындалып ею бос бетелкен! жуып алып алдык,. К,алта, дорбага салсац булд!рген езш1п, берекес! кетед!. Койды туске дейн тер1скейге, тустен кеЙ1н кунгейге жаямыз, М1не отарды эр)С1не айдап салдык; та, эрмелеп жогарылай бастадык,. Шоцыдан асатын жал уст1нде жолбарыстай кершген жартастыц уст1не шыгып алып демалатын эдет!М13. Магауия менен уш жас юш1болганымен турк,ы 1р1, бойы мен1 басып барады, кентерл!. Э з 1нен кей1нп Телгозы, Нурк,озы, Жанцозы, Ергозы деген 1Н1лер] мен Анар, Айгул деген царындастарын ки1нд1р!п, ойнатып, кейде солардыц ки1м-кешепн жуып, ауырган к,ой болса емдеп экес1не улкен цолгабыс жасайды. Ол да Кемал аганыц туцгышы, мен де б)р уйдеп баланыц улкен!М1н. Бар салмак; эрк,ашан тучгыштыц мойнына тусед1-ау. Мен де Мак,ыш атам сеюлд! болам, - дед1 Магауия жартастыч уст!нде ею Т1зес1н ею к,олымен к,ушак,тап ойланып отырып. 419

Нагашыбек Капалбекулы - Эй, ол уилн сен кушл болуыц керек к,ой, - дейм1н оныц сыриган узын денеане сынай к,арап. - Ана арбаныц децгелепнен штанга жасап алдым, кунде кетерем)н, жаттыгамын, 1Н1лер1м де жупрт, суыц суга тусед), сейтем!'з... Мэ, мына Магауияны к,ара, Мацыш атасындай балуан, батыр болгысы, атасына тартцысы келед!. Мен ше? Меыц Епзбай атам к,андай болган? Бала арманынан ушк,ыр не бар, екеу1М13 кершген жолбарыстай узын жартастыц арк,асына отырып алып, циял элем!н кез!п кетлк... Шыцнан темен царасац бэр1де алацандагыдай кер1нед!, эне б1зд)ц Ацтес куш1к шелдеген бе суга жупрю барады. Жоц, суга емес, б1р атты к1С)ге шэушдей урт жатыр. Ек! уйдеп бар адам далага к,опарыла шык,ты. Киялымызды кшт кеап, К631М13Д1 суара к,арап к,алдык;, бул к}м болды екен? Элп юаге бэр1Н1ц штипат б тд 1ре амандасцанына, аттан суйеп туарген1не к,араганда бул жан цурметт) де, сыйлы болганы. - К,ой, уйге к,онак, келт жатыр, к,айтайыц, - дед1М услмд! цагып. -Туске дейт булд1рген тер1п экелеред1к...-деп ципацтаган Магауия амалсыз соцымнан ерд!. К,онак; Кемал аганыюне тус1пл... Децгелек белнц цызылы тамган, дидары ашык,, кец мацдайында ЭЖ1Мжоц, сацал-мурты сулу басылган едем! ацсацал к,ундыз берюн б<р шекелей ки1п терде шартжупню отыр. Берюндеп цундыз жун! де цулпырып, б1р туп цисаймай цонацтыц рец1н аша тускендей. - Ассалаумагалайкум! - деп ф 1п - ф 1п бардыц. -Эркен!цесан, балалар, - деп цонак; Кемалга буларыч юм дегендей бурылды. - Мынау К^апаштыц баласы, ал мынау межц улкен1м. - Эй, атын к}м сен1ч? - Магауия... - К1МН1Цбаласысыц? - Кемалдыц. -Эй, жаман куш<к. Кемалга бала цайда? Сен Ыбекецн1ц, Ыбырайым шалдыц баласысыч. Бшд1Цбе? - Кай елац? -Орысбаласы. - Онда жен. Мацыш балуан юм, бтес!ц бе? - Кекем! - Мне, берекелдИ Умытып, бшмей есл ме десем! Мацдайды экел! - деп Магауияныц ма)-щайын и1скед1 де цойды, ержн типз!п, суймед!. Экем ымдап мен! сыртца шацырды. - Койды И1р. Шежегул ацсак,ал гой бул. Атацды б!лед1 екен, уйге шак,ырайык,. Давай, б1р цой уста! Экем епелектеп келпл, тарп-тарп басып, асыгулы. 420

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - К^ай атамды! Экем ыза болып, куй!п кетт!. К,олындагы шылбырын шиырып сттеп цалганда, жон арк,ама ол жыланша оралап кеп, тыз етюзд!. - Жугермек, к,анша атац бар. Епзбай ата)-щы! - Бул К1С1 К1М? - Бул ма? Бул - атацты Жылк;ыбай байдыц баласы - Шежегул. Кез!нде банды болып К,ытайга к,ашып кеткен, содан оралыпты. Жан,а ата-тег1мд1сурап ед!, экемд! танып, б!Л!п отыр. Экемд! мак;тайды жак,сы К1С1ед! жарыцтыц деп. М1не, еск1Н!цадамы цандай! Епзбай атамды айтса мен1ц де 1Ш!М жылиды, атамдай адам цайда маган? Егер Епзбай атам т!р! болса экем шен!ме жолай алмай, урсып, урмас ед1, мен сол кюыц баласы болар ед!м?! - Мен Епзбай атамныц баласымын! -Недейац? - Магауия Ыбырайым атасыныц баласы болса, онда мен де енд1 Епзбай атамныц баласымын, бшдщ бе? -Вот, мынаудурыс...- депэкем маган б<ртурл! аянышты кесюнмен к,арап к,алды да, тарп-тарп басып, тусаулы журген атына к;арай к,унжы)-(дап кете барды. Согыстан б!р аягы кемдеу, сылти, жер тарпи басады. Энекунп Молдабай ак;ын кел1п кеткел! бер1 экем б)р турл! тунер1цк! болып алды, к;абагы ашылмайды. Кемал екеу! сыбыр-сыбыр жеке сейлесед!. Жанына б!3жак,ындап барсах; болды, дым бола к,алады. Элп барылдап тун! бойы арак, 1Ш1П, айк,айлап эрец жатк,аннан ертес1нде сэскеде эзер басын кетерд!. Шешем б!рнеше рет барып, басына су орамал бер!п, жас балаша еркелелп, шайын божылдатып цойып, эзер тургызды. АЬлап-у!1леп дастархан шет!не келген экем мацдайы тырысып-бырысып отырганына кулк!м келд!. - Епзбай атамныц ак, нары кеп болды ма, эке? - дед!м. - Не болса, соны шатпа... Оны к;айдан бтес!ц? - деп ажырия парады. - Тунде ез!ц айттыц гой Епзбай атам жайлы... Экем ундемед!. Шэйден кей)н мен! к,ойдыц эр!С!не ерлп шык,ты. - Нагашжан, сен Епзбай атам бай ед!, мырза ед! деп бетен жанга айтпа, лацнен шыгарма. Эюметлц цурыгы узын, эне атацныц ез!н атып Ж1берд1. Экем уш!н мен к,анша к,орлык; керд1м... Ацылыц бар гой, сомадай ж!пт болдыц. Аузыца ие бол! - деп таптап-таптап тапсырган-ды. Ал, енд! мына балаша елпелектеу^е жол болсын? Молдабай ак;ын кел1п кеткел! Магауия Мак;ыш атасына мак;танатын болды. Мен де Епзбай атам жайлы айтамын, оныц экеа Наурызбай да бай болган. Аргы бабамыз Эйтек - эулие, бай-мырза болгандыцтан ол к!С1Н1ц атында улкен тау, езен бар. Ал эйтпесе! - \"Орысбулагы\" деген жер — б!зд!ц ата-бабамыздыц жер!!- деп Магауия да к;оймайды. Онысы рас, Орысбулагында б!р жаз жайлаганбыз, 421

Нагашыбек К^апалбекулы сазындагы шеп сары кузге дей!н жап-жасыл болып жататын куйцалы жер. Ег1збай байдыц баласы тарп-тарп басып колхоздыц б!р отар саулыгын И!р1п тастап, тачдап жур1п танадай цойды устады да, еак алдына экеп байлап цойды. Кемал ага уйне келеек шей да дайын болыпты. Эншей!нде кезден бул-бул ушатын эппак, кесек-кесек шак,пак, цанттар цонацтыц алдына мен1 керд1цдер ме дегендей домалап жатцаны-ай!.. Конак, ак,сак,ал цалтасынан бэюан алып, орамалмен оныцжуз1н сурлп, цантты сонымен керт!п-керт1п шайына салады. Децгелек к,ундыз берк1н б1р шекеане цисайта киген! де цызыц. - Шеке! -дед1экем цонацца царап. - Б13Д1цуйге де жур1п б1р к,ойдыц басын муж1п к,айтыцыз. - Эй, Епзбайдыц баласы! Сен оны эдемшеп сой да, к,оржынга салып бер! Кемп1р1м екеу1М13 уйде жас сорпа гып 1шем!з. Ал, мына Кемал б1р кепе сойып, к,азанга салып щойды. Кешю салцынмен ауылга цайтып кетем1н. Койды сойып, дайындап к,ой! Экем к,атты жасып к,алды, ренж1ген!н б1рден байк,адым. Орнынан к,озгалмай темен к,арап шэй !шкенсщ1, э^пмеге араласпай сулк; цалды. Оны керемет аяп кетлм. Экес1н танитын, дэм-туздас болгам алыстан келген жанга тер1н керселп, мал сойып, к,онак; ет1п сыйлайын деген арсала)-(даган ацкец1л ниет!н!цту-талак,ай болганын, 1штей бордай езш1п, мужшген1н бала журепм сезд1. Тасбауыр жет1мек экем, сепз жасынан бер1мацдайын ешк1м \"балам\" деп И1скемеген, мэпелеп, еркелетудегенд! бшмей детдомда орысша тэрбие керген, одан Ж1пгпк ем1р1н согыс к,арып элп, эбден жатбауыр болып кеткен бейбак, экем к,уарган шептей цанын 1Ш1не тартып, безерд! де к,алды. Шайга эбден к,анган мейман !р1эр1кеап сейлейлн эделмен: - Эй, Епзбайдыц баласы! Койды сойып, дайындап к,ой! Ал, кел1н бас сирагын уйлп Ж1берс!н. Мына бала-шага бэр!ц де далага барыцдар, мен тамац дайын болганша б1раз мызгып алайын!-деп буйрык,ты бер1п, далага цуып шыцк,андай к,ылды. - Ана балалар ары ойнасын, шулап уйк,ымды бузады! - деп жэне Кемалга тапсырма бер1п жатыр. Кемал мунысына риза: -Жарайды, ага, жарайды! - деп жымыц-жымыц етед1. Басы омы- рауына тус!п, к,абагы цар жауып кеткен экеме: Керд1Цбе, эл1айбыны цандай! Шежегул банды деген осы. Ана Омар, Атамкул бандылармен б!рге цызылдардыц ес!н алды гой, ак,ыры Кытайга к,ашып кетл. Бул Жылцыбай байдыц баласы гой. Жылк,ыбай атамыздыц к,алыц жылцысы суатк,а тусте осы Шотай езен!не тускенде езеныц суы жетпей тартылып к,алады екен, - деп мак,тана женелдг Мынау асып- тепл1п бурк,ырай агып жатк,ан Шотай езен1не к,арадым, к,арадым да ол не деген жер к,айыск;ан жылк,ылар деп тац к,алдым. 422

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет Экем Кемалдыц сез1Н ары к;арай тыцдамай тарп-турп басып кете барды, иэ, екпеа к,ара цазандай боп барады. Желм боп ескен к!С! гумыр бойы к,амкецш, пес, жасцаншак, болып к,алады екен-ау... Журепне лкен болып к,адалган сол жет1мд1к к,аарел мэцпл!к сыздап кеп турады, бебеу цацтырып, пешенеане налиды, тагдырына лагнет жаудырады. Амал не, жет1мдер ешуац ем!р базарын шалк,ак,тап, рахаттанып мац-мац басып журе алмайды. Тексуыц нармен цызыцтаушы гана боп етес1ц, !Ш!цтола муз. К,ацтардагы муз к,атк,ан агаштай жабырцайсыц да журеац, сел нэрсеге К1Д1 намысшыл, кекш!л, сыртца жарылып сыр айтпай, 1шке буктеп шыга береац, тыга берес!ц. Байгус жалгыз журек соныц бэр1н кетере алмай сыздап, шаншып, бебеу к,ак;тыратыны бар. Ж1бектей ширатылып, арк,андай ес!Л1п, ез1цд1 ез1ц цамшылап, секемш1л боп аласыц. Кайтеац, к,улагер уацытта жет1мдер жылауы, курс!Н1с-ек!Н1Ш1 таусылар ма? Согыстан кэнтежный боп, б1р аягыныц кемд!пнен тарп-турп басатын сорлы екемн!цтасжелм екенд1пн тучгыш ретдэл сол б1р сеттер! шынайы сез!нд!м-ау!.. Желм байгустар ундемей !штер1нен тынып, жылайды. Егер олар дауыс салып куц!ренсе кулл! элем зарланып, жер-бес!к тербеллт, мухиттар долданып, элемет болар ед!. Жет1мдер кез жасын керсетпей, 1шке жутып налиды. Егер жасын тексе - жер белн топан-су басып кетер ед!!.. Желмдерд!^ тез1мдт!п гана - мына жер шарыныц езепн кетер1п тур. Мына дуниен!ц тэтллю мен ащылыгын солардыц кез!мен угамыз, солар арк,ылы сез1нем!3. Егер экемжц жел бауыры тугел болса, 613 улкен б!р ауыл болып отырар ед!к-ау. Эке-шеше цызыгын кере алмагандар меЙ1р1мд1ацсап, б1р ауыз жак,сы сезге !цкэр болып етед! екен... Желмдердн жанарында нежас, нетас турады. Жаны ар1, кенб!с, шыдамдылык, рухы-да солар- да! 1ш!-бауырым ез!Л!п, кулазып, кез!мн!1-( астымен к;ой сойып жатк,ан экеме жаутацдап к,арай берем!н. К^олдан келер не дэрмен!м бар, сен 1штей муж!Л1п, к,амык,пашы, жан эке! К^ойды сойып, шешем бас-сирагын уйлп б1ткен шак,та Магауия тамак,ца шак,ыра келд1.Алак,анында бармацтай к,антты маган к,ызык,тыра керселп к,ояды. Кепен!1-(жумсак, к,олга жабыса берелн елн цонац суйане жед!, эппак; бэк!С1мен басты да тутас ез! мужщ!. Б1р цулагын Магауияга берд!, ек!нш1С!н \"Уйдеп Сер1пме берем!н\" деп кес1п алып к;ойды. Тамак; жеп б!ткен соц гана барып сейлед). - Ал, Кемал, сен тыцдап ал! Мен саган Мак;ыш агацныц аманатын алып келд1м. Сен темен царамай бер! маган цара, тычдап ал жак,сылап. Жаца тускен кел1ндей адам эцпме айтып отырса темен к,арайтыны)-( не сеыц?! М!не, дуние деген к;ызыл гул бупн барда, ертецжоц. Жача келе 423

Нагашыбек К,апалбекулы жатып царадым: тау да сол цалпы, Шотай езен! де баягыша агып жатыр сарцырап. Тек асыл агалар жоц. Букш Орысбаласыныц бетке устары - Мацышты да торгай цурлы кермей атты да тастады. Б!зге неге нэубет кеп келед!? Эйткен! имансыздар цаптады. К^атын-баласын асырай алмай журген шолак; етек к;ул-к,утандар ел бил!пне кел1пед1,бер1ктер1цазандай болып, не 1стер!н бшмейдк Алдымен азуды барлар мен байларга салды, олардыц бедел! мен берер! асып турды гой. Жаппай цырып жою басталды, жылт еткен жацсыныц бэр!н устарадай сыпырды. Пышацты ез!це сук;, ез ет!ц ауырмаса кюге сук;. Оларда тек жок;, текс1здер куншш, арам шептей тез к,аулайды. Мен! аман алып цалып журген Мацыш агамныц маган берген белд}п шыгар деп ойлаймын. \"Жак,сыдан - шарапат, жаманнан - кесепат\". Мен не кермед1м, шырацтарым. Абацтыдан кеккез Сансызбайды цашырып Ж1берген Мак,ыш агам ед1. Эбдшда гана цалыпты цасында, кей!н оны да шыгарыпты гой. Клайда гана цалдыц, Мацыш ага! Кеккез Сансызбай Ыбырайымга бере алмай маган аманат к,ылып тапсырып ед!. Элмесем, к,ара жер басып журсем, Мацыш аганыц бауырларыныц б1р1не тапсырам деп нан лстеп, уэде бер1п ем. Сансызбайды бупн ерте келей1н десем ауырып; ыцк,ылдап тесекте жатыр, басын кетере алмайды, согыстан жарадар екен. Мен жуз мыц ажал-тажалдан аман есен алып цалып журген Мацыш аганыц берген мына бел)мдеп к,айыс белбеу!. Буган М1не туп-тура отыз терт жыл болыпты, бел!мнен шештген емес. Шежегул ата келе-келе кец жазылып, кеале, ара-тура мацал- мэтелд! цосып, туздык,тап ецпмелеп кетл дерац. Б13 кунде кер1п журген купэйке киген, шшэпш!, аузы-басынан арак; пен темею сасыган сацал- мурты жоц, к,ырма цатарлары сияцты емес сез1де 1р1, ез! де 1р1. Шуц1рек кез1 шок,ша жайнап, келюл келбелмен тура бурылып цараса, мысы басатын айбаты бар. Жетп1ст1ц !Ш1Н мол аралып кетсе де, эдем! цартайган, орныцты, салмацты цария. - Меж банды цылган, к,ашк;ын жасаган, соцымнан уры тазыдай !31мнен цалмай, туцымымды туздай цуртпак, болгандардыц б1разы ел! жур, селем беред! келт. Кун1 кеше Мацыш агамды да устап берген, услнен жазып керсеткендер де Д1н аман, дым бшмегендей мулэй1мсид1. Иэ, ел 1Ш1Н 1бш1с кезд1, жын аралады, сайтан азгырды. Бер1н булд1рд! иттер! К^ызганыш цай жерде болса - сол жерде урыс- кер1с болады. - Ага, С13Д! устап бергендерд! керд1Ц!з бе? - дед1 Кемал тетеанен ез!н к,ызык;тырган сурак,ты бер1п. - Е, кермегенде. !ш мерезгой олар, тымпиып келт, селем бергенап, ерул1кке уйлер]не шацырып жатыр кезекпен кезек. - Апырай-э, уйлер;не шак,ырама теп? - Аспанга ай да, кун де сияды, жерде жак,сылар симайды. Эбжан деген цурдасым бар ед!. Эз! жасык,, к,ытымыр, ем1р бойы 424

Атадан - цасиет, бабадан - есиет экемжц жылцысын багып кун керелн. Баягыда соны к;ула жоргамды таудан тас домалатып жур1п еллр1п к,ойганда дода-додасын шыгарып, жак;сылап сабап алган ед1м. К^ундаулап, енд1р1п алайын десем, жулым- жулымы шык,к;ан жаман к,аудырлак; тоннан баск,а дымы жок,. Эне, тецкерю келгенде итт1цгана баласы содан кереамд! керд1м гой. \"Жаман адамды асырасач, аузы-мурныцды к,ан етер\" демекш! кей!н сол кумэн!ст болып, мылтык; асынып, соцыма шырак, алып тусл гой. Эуел! сепз к,анат боз уйд1 мойынсер1кке жи)тазымен алып, к,ан к,устырды. Малды былай тартып алды. Сол Эбжан цурдасым турмеге к,амалганда эдей! кел1п, эй елпмен иттей гып тепк1леген1-ай. \"Бер)Н1ч беллрю сен1атып, эз к,олыммен бауыздаймын\" деп к;ол-аягым байлаулы жатк,анда к;ан-к,ан к,ылып урып- сок,к,анын айтпа! Турмеден к,ашып кеткен соц, элп цурдасымдкте айдап отырып бардым. Узынагаштагы осы кунн ди1рмен турган жерде баягы 613Д1Ц сепз к;анат боз уйд1лпп алып, шалк,асынан жатк;ан жершде баспа- лап К1р1п бардым. \"Аямаган жолдасын, аямайды - ез басын\" деген рас- ау. Пште шамды жак,тырып цойып, б1р табак; етл жаца гана алдарына ала бастапты. Бесатарымды кезен!п К!р1п барып ем, бурышта отырган шешеа \"Ойбай-ай\" деп шалк;асынан тусл. Кел1ншепн1ц цолынан ожауы к,азандагы сорпага салп ете к;алып, сорпа ошак;к,а тепл1п, шыж-быж болып кетл. К,одиланып терде кейлек-дамбалшаи ез! болып толып жат- к;ан Эбжаным к,атк,ан жападай тутык;ты да цалды. Элпы бас салып, дырылдатып босаганыц кезте алып келд!м де \"Эй, ит, ал иманыцды уЙ1р! Сен имансызды Жылцыбай эулет! уш1Нк,урбандыцк,а шалып кетей1н деп келд1м\" - деп бел1мдеп к,анжарымды жалацдатып суырып алдым. Элпм елпмд! к;ушак,тап жылап-ак, Ж1берген1... \"Айналайын, Шеке, к;урдас ед1к к;ой, тел еслк к,ой. Жаца уйлент ем, жалгыз ем, балам да жоц артымда\" - дейд! жалынып. Оган к;араймын ба, элпн1Ц иепн кетере к,анжарыммен осып Ж1берд1м. Жерошак,к;а к;ызыл к;ан шашырап, тут1ндед1 де кетл. Еан жиып басын кетере берген шешеа мынаны кер1П к;айта талды. Элп итт!ц кел1ншепн1ц ажарлысын-ай, жетектеп кетуге ок;талып ем, элпм куйеу!Н1Ц к,ан-к;ан басын к;ушак;тай алганы. К^анжарымды кулге ысып-ысып суртт!м де \"Эзэзш!\" деп сыртк,а шыга сап атыма М1Н1П, шап- тым да кетлм. Содан к;ыргыз, одан эр1 к;ытай астык,. М!не, дэм-туз таусылмапты, елге Д1Наман, к;удайгатэубе, К,ытайдан отызтертжылдан кеЙ1Н келсем элг! Эбжан курдасым тук болмагандай жамырай амандасты. Баягы ажарына кэз тоймайтын кел1ншеп мыжырайган кулше кемп1р, ал ез1 кузен бел сыриган узын к,ара сур курктдеген кесе шал болыпты. \"Багланым-ай, асыл теклм-ай, аман келд1ц бе! деп кушацтай кер1ап, жалбацтап жатыр. \"Эй, сен Эбжанбысыц\"? десем элп суп-суык; ылжырап турган к;олын усынып \"Шеке, одан бер1талай заман етл, бетен журт ест1мес1Н. Бупн уйге жур1Пцурдасыцныц дэм!н тат, ерул!к же\" деп уй!не шак;ырды. Ею-уш шалды ерлп уй!не барсам элп сыриган бел! 425

Нагашыбек К,апалбекулы бупл!п цумганын алып, цолга ез! су цуйып жур. \"Эй, Эбжан, баягы бала- шагац цайда, цолга су цуятын\"? десем кумшжид!. \"Шеке, бала болмады, цатын цурсак, кетермедГ дейд! тайсацтап. \"Эй арамза ит-ай соцымда урпагым жок,, жалгызбын деп жылаган соц берп жак, белцд! гана тш1п, цан шыгарып к,ана кет1п ем. Эйтпесе байлардыц садагасы уш!н шын бауыздап кетсем де обалыц жок, екен гой\" десем элп ыржалацдап куле беред! тура царай алмай. Б1р жак, цулагынан темен к,ара царыстай жер1 тыртыц болып 61Т1ПТ1, цатты кулсе аузы б!р жагына царай цисаятын эдет тауыпты. Элп итт1 ноцталаган тайлацтай цылып, малымды бацтырып к,ойдым. Азын-аулак, мал-жан бар, ана улкен ул Теленбай ауданда загаткантордыц бастыгы, соныц да уац жандары менде. Эбжан ит текс13 к,ой аузы басы цисайып ыржац-ыржач елп, мен1 керсе цунжыц цагады. Кулдан жаратылган жан шок,пыт-шок,пыты шыгып цул болып елед1. Кушлн! мойындамау - кунш1лд1к, улыны мойындамау - жындылыц. Гул де шыгар жер1н бшед1,ара да жупары бар жерге цонады. Кордалы жерде гана к,орболады, булац басынан тунады, аягынан лайланады. Ыцыршагы айналган епз тулпар болмаса, келесаудан ацылды сез шыцпас. Мацыш аганы букш жамагат цолпаштап, эспеттейлн. Басына 1Стускенде кеб1С1 жалт берд!. С!Ц1р! созылган сш1мт!ктер кере алмады, цызганды. Ацыры цуртып тынды. Кайран кец цолтыц, ак, жайлау арыс агам-ай! Шежегул кеудес! царе айырыла курс1нгенде уй тунд1п желп1нгендей болды. Ойын букпей, к,орык,пай айтатын осы б!ржанды багана далацдаган экемд! ренж1Т1п тастаганы уш1Н 1Ш1М жылымай, муздап цалып ем, енд1 ептеп уната бастагандаймын ба, цалай ез1? Бул юа де ет пен суйектен жаратылган пенде, жазыгы - 1р1 байдыц туцымы, К1НЭС1- ел Т1р1л!пн1ц арцасында алдына бгкен - малы, уй1не юрген - ырысы. - Б13 жет1атамыздан бер! байдыц туцымымыз, аузымыздан ак, май кеткен жоц. Керерацдер, б13Д1цур1м-бутац, бау-шарбак,тарымызга шей1н К1С1жумсайтын, билж айтатын, ур1п )Ш1П, шайцап жейлн цоцды да малды болатынына мен кепш. Керес1цдер эл!, кемен!ц арбага мжелн де, арбаныц кемеге мшелн де кез1болады. Дуние сан аунап, заман езгерт, тулк!Н1ц цуйрыгындай булацдап турады. Уят бар жерде намыс бар, намыс бар жерде - уйыган ел бар, б!рл1к бар. Ал, бузылган ел - буралцы итпен тец, юм жугынды усынса, соныц малайы. Бэс десе туган бауырын да бас салып талап тастайды сол цацгыган тебет! Эткенге салауат деЙ1Н десец неб1р зулматтарды кердк, бастан кешлк. Ал, енд1жер ауып цашып, цайта ел1ме оралсам - баягы кер1нгенн1ц жугындысын 1Ш1П, итаягын жалап сем!ргендер, 613Д1 талагандар бупн кеп мулэЙ1мс1ген болады, байпагымды жалайды. Ешцайсысыныч муй131 царагайдай болганын керген жоцпын. \"Жак,сы болса - жердей бол, бэр1н шыдап кетерген. Таза болсац судай бол - бэр1н жуып кет1рген\". Ал, Кемал саган эдейшеп келд1м, агацныц аманатын алып келд1м. Мынаны царацдар, - деп Шежегул терде тебедей боп отырган цалпы 426

Атадан - ц а с и е т , бабадан - еси^т шеш1не бастады. Супу к;ария 1Ш!нен шэЙ! аппак, жейде ки1Н1пт!, б1р жер'! юрлемеген, бупн жуып бергендей, оны шешкенде денеаыц эппацтыгына тац к,алдым, кун тимеген жене жас жютлюндей денес1нде артык; жер жок,, к,арыны шык,паган, тартылыццы. Бел1нен жогаргы тусын жалацаш- тады да лк турды. - Иэ, рахман, рахым, б1см1ллэ, - деп куб!рлей бас­ тады. - М!не мынау бел1мдеп к,айыс белд1к- Мацыш агамд1К! ед1. Магаи Сансызбай эдейшеп эруак, шацырып табыстаган болатын. Осы цасиетТ*! к,айыс белд1к мен1 бэле-жала, ауру-сырк,аудан Д1н аман алып шыгыП келед!. Осы аманатты Ыбырайымныц улы Кемалга табыстайын деп бупн жума кун! ауылдан эдеЙ1 шыцтым. Шежегул цария бел1ндеп к;айыс белд1кт1шеш!п, куб1рлей ма^дайын^ типзд! де Кемалга усынды. Кемал елпн! аларда к,ос к,олы желд! кунг! жаужапырак,ша к,алтырап, мурнына апарып И1скед1-ай... Суйт екап— екс!п жылап-ак, ж!берген!. Магауияныц шешес) - Кулжахан апам да кез жасын сыгып алды. - Бауыра-е-е-ем! Жан кекем! Кай белд1ц астында к,алдыи! -Же, тоцтат! Буган Мак,ыш агамныцтер! С1цген, оган мен!К1 цосылды - Эйтпесе алацандай эппак, цайыс белд1к болган гой басыцда. Сагаг< Мак,ыш жен1нде ешк1м айтты ма ез1? -Жак,ында Молдабай деген ак;ын кел!п елец-дастандарын б1р кун к;она жатып айтып кеткен, - дед1 экем. Ал, Кемал эл1екапн тия алмай белд1кт1 к,ушырлана июкеп, сипалай беред!. -К,ай Молдабай? - Мына К,астектеп Малгара Молдабай. - Иэ, ол цасында журген гой. Ол кю к,айтыс болып келпт! деп естщ!^ гой. - К,ашан? - деп Кемал салбырып кеткен басын жулып алды. - Кеше элп шалдар жаназасына барып келд!к, Мацыштыц елеццер!и жатца согатын жыршы сол гана ед1, - деп айтты гой. - Апыр-ай, иманды болсын! - дест экем мен Кемал беттер!н сипасты. Ал, Кемал, сен жацсы атаныч журнагысыц, жацсы бол! Сен 1шед! дед! ме, эруагыч бар, 1шпе, эйтпесе жынды гып Ж1беред1. Абайла! Бая-- гыда Ллепберген еллрген боз жоргалы бозбала б1р атацты байдьц-^, жалгыз улпшделп еар1п отырган улы екен, сол бай сак,алын жулып , зарланып, алак,анын тер1с жайып тер1С батасын бер1пт1. \"Мен1н1 жалгызымныц туб1не жеткен жан юм болса да урпацтары еспеан., кегермеан, кектемп жуадай солсын!\" - депл царганып. Эне ТшепбергеьН диуана болып, ел адацтап к,ор болып елд1, Мацышк,а да тид1 к,аргысы.- Оз! айтып отыратын, \"у, !шсец руыцмен\" демекш! обал болды деп. Мын^ к,асиетт! к,ара белбеу шацырагыца кие болып келд! дей бер. Енд)< эсес1цдер, ырзыц-нэаптерн алда! Алтын - жер ырысы, алгыс - егР ырысы. \"Алтын алма, алгыс ал\" деген Мак,ыш агам басын баске лкт!^ 42Г

Нагашыбек К^апалбекулы Мен Цытайда б1ржола цалып та цоятын ед1м, мал жанды бацуатты, цудайга тэубе, Т1рл1пм жацсы-ац ед1. Сэбетке барсац - асып тастайды деп цорцытатын. Неан жасырайын банды болып жургенде б1раз цызылга Т1зем!з батып, мылтыцты^ аузын да цандадыц. Ата-баба эруагы уш1н цанга-цан, кекке-кек! Ею ойлы болып жургеымде Мацыш агам тус1ме К1Р1ПТ1, эруагыцнан айналайын, ылги желеп-жебеп журед! мен1... Тус1мде осы Майтебеде отыр екем дейм!н, андай жерде цазыц цылтияды, элпн! барып царасам, жерге кемтген адамныц цолы. Бул негылган цол деп тартып кеп цалсам жерге жартылай кемтген -жарыцтыц Мацыш агам: Шошыма, Шежегул! Мен кемус1з цалдым гой осылай! Айдалада цалдым. Сен мына бел1цдеп мен1ц белбеу1МД! Ыбырайымныч баласына апарып бер. Сонда царгыс жойылады, урпацтары еап-енед1. Мен1де цара жер цабылдайды, цолым эйтпесе еопп жер белне шыгып кунге созылып жатады да цояды\" дейд! жарыцтыц марцум агам. Ояна кетсем, цара терге шомылып жатырмын, ем1р1бел!мнен туспейт1н белбеу шешш!п цалыпты. К,ой, елге барайын, Мацыш агамныц аманатын кез1мн)ч лрюнде апарып ез цолыммен табыстайын, не де болса нар тэуекел деп жолга шыцтым. К^азацтарга руцсат бер1п, ел бер! аунап, кеш)п жатцан соч кешке шест, журекане елге келсем, осында цалган Теленбай балам - дурюреген заготконтордыц бастыгы. Жорабек балам да цулагында царындаш, цонышында цагазы, юа жумсап нанын тауып жеп жур. Мше, цудайдыц мунысына тэубе! Ею айдай жекеше цой бац, сосын пенсия алып берем1н дейд! Теленбай балам. Бацсам багайын деп ауылдыц жекеше цойларын санап етк131палдым да кемекил гып Эбжан цурдасымды алдым. Жылына б1рер цой берем, сол багады гой букшиген ит! М1не, солай Мацыш агам аян бер1п туган елге алып келд!! - деп Шежегул асыцпай цайта кишт б1раз ундемей отырып цалды. - Ал, К^апаш, - дед! сэлден соц Шежегул мол денеан бурып, экеме лктеле царап. - К,апаш, сен де жацсы атаныц баласысыц. Эке^ Епзбайды юм бшмейд!, цызыл шырайлы, дембелше келген ылдым-жылдым юа ед;, эппац нар эарелн. Айналайын, сол Епзбайдыц цара шачырагына баста. Талайлардан туцым да цалмады. Сен бар екенац, оган да шуюрш1Л1к. Епзбай агама да бата цылып, цуран оциын, жур цане! Шешем уршыцша уй1рш1п уйге ушты, мен де самаурынныц отын тутатып, кернеЙ1н оттыгына кипзгенше Шежегул аталар да келд!. Шешем теркэрпелерд! кеп1рлп бэр1н шыгарып, тесеп тастапты. Ортага дастарцан жайып, элек-шэлеп шыгып жур. Экем цалбалацтап цонацтыц цолтыгына ею жастыц, арцасына б!р жастыцты цойып, маган су цуй деп ымдады. Леген мен цуманды алып, сулпы мойнына 1Л1Пцолына су цуйдым. Кария асыцпай баппен жуынды, ац бэюан цалтасынан шыгарып оныц жуз1н шайып, Т1зес1не цойды, баппен сурлнд! де \"Атацдай бол, балам!\" дед! де ары ысырылып отырды. 428

Атадан - цасиет, бабадан - есиет \"Атацдай бол\" дегенде тура терде Епзбай атам отыргандай букш жан дуниемде ыстык; агыс толцып етл. Шежегул ата цуранды узак,, ете узак; ок;ыды. Алдындагы кеседеп шай да суып к,алды, бэр1М13 тунжырап темен к;арадык, да отырдык,. К,уранныц соцында аузын жыбырлата кел1п, - К1М ед1? - деп экеме пек к;ак,ты. - Епзбай. - Оны бшем гой, ол кюыц урцын айтам. Экес! юм? - Наурызбай. - Ие, алла Наурызбайулы Епзбайга багыштадым осы к;уранымды. Жатк,ан жер! мамык;, иманы алдынан шалцысын! - деп барып белн сипады. Шей1н жацартып цайта цуйганымызбен б1рак; кесе шей !ШТ1. - Мынау не? - дед1алдында жатцан кесек-кесек муздай тэттшерд! нуск,ап. - Бул н ауат к,ой, а т а ? - дед1 ш еш ем улкен кю ж ц кез! тускен1не цуанып. Конак,тыц алды н да у ш -тер т жудырык,тай н ауат сан кубылып, С!лекеЙ1мд1 шубыртып отырганмын. Ш ешем муны цайдан алды , б!зге керсетпей к,ай ж ерге тыгып, сак,тап ж урген? - Науат де, - бэкюмен к;ырт етк131птит1мдей1н шект алак;анына алды да аузына салды. - Тэтл-ак, екен, Самарцанд1К1болар! Баягыда таран- шылар сонан экелелн. Мен кемп1р1ме ала барайын, аузыныц дэм1'н К1рпз1п шей 1ШС1Н, - дастарцандагы науатты алып, к;алтасына салып алды. - Алыцыз, Алыцыз, - деп эке-шешем дастарцанда к,алган сочгы науатты тьщпыштап, бер1п к,аук;ылдасып-ак; к,алды. - К,апаш, тамак, жемед!, к;онбады деп ренж1ме. Сен уш1н емес талай дэм-туздас болган экец уш1н келт, к,уран ок;ып, ана б1р цойдыц ет1н алып турмын. Уйде басын муж!генде Епзбай агама дуга жасаймын. Бшд1Ь( бе? - Рахмет, ага, - деп экем жадырады, эр1 К1р1п, цонагыныц алдында к;урак, ушып тур. - Сен ез1ц к;уран бшеац бе? - Жога, жок,. - Сэбет к;азак;тары кэп1р болып кетт! деген) рас к;ой. Мен)^ ею балам да бшмейд! эуел1. Ал, К^ытайдан келген к,азак;тардыц барлыгы да Д1Н- мусылман баласымыз деп к,удайга цулшылык, жасайды, иманы бар, - деп к,онышындагы ел1к сап цамшысымен кундыз берюн турт1п б1р шекеанен еюним шекеане шыгарып к;ойды. Атына да ез! лып елп, жылдам М1НД1, к,ол ток,пак;тай ерток,ымга цадалган куй! к,оштаспай-ак, кете барды. Кез ушынан кеткенше сол цак,айган куй1артына б1р бурылып к,арамады да. - Есюжц сарцыты гой, - дед! экем курант. 429

Нагашыбек К^апалбекулы ТУМАР (эпилог) Мацыш ага! Содан бер1 С13Д! 1здед1м гой, аз мен1ц букт цаныммен, жаныммен б!рге журс!3, жылда б1р-ек1 рет туамде керем!н. Сурет! табылып Жамбыл музеЙ1не 1Л!нгенде, о тоба, дэл межц тус1мдепдей бейнеч13 сол цалпында кэз алдымда тура цалды! Б13Д1Цел кез1не цамшы тиген аттай жасцаншац, запыс болып цалган- ау, азд1ц атыцызды атасам болды бэр1ур1ккен тайлацша цашады, совет ек1мет1не царсы шыццан халыц жауы деп шошиды. Там-тумдап, эрюмнен уз1п-уз1п цырыц жылдан астам аз жен1ндеп еслген б1лгендер1м осы ед!. Куйма цулац, кек1реп дацгыл жыршы Сарцытбай, шеж1реш1 К^ойкел, ацын Э л 1мк,ул, эцпмен! майын тамызып айтатын балуанныц кел1ндер1 Шэкен, Халила, Орысбаласынан тараган бауырлары Шаштай, Сэм1жан, Жапаш, Капар тагы да басца кептеген к1С!лермен сейлес1п, хатца туард1м. Аццайнар ауылында туратын балуан атамыздыц Алтын деген царындасын баягыда аудандыц газетте корректор болып жургенде арнайы 1здеп бардым. \"Иэ, менде Мацыш аганыц ез цолымен жазгандары бар, б1рац саган бере алмаймын, ацысын теле\" деп отырып алды. Оз!м эскерден жаца келгем, шиеттей жет!м терт царындасым бар, алатыным 65 сом, теак цалта, б1р1не тартсац б1р1не жетпейт1Н шац, артыц ацша цайдан болсын. Керсет1Ц!зш1деп жалындым. Жинаган жупн!^ астынан юр-ф улкен орамалга ораган туй1ншект1 алып шыцты. ТуЙ1ншект1ц орауын жазганда 1мннен кум1с бшез!к, б!р уыс боялган асыц жэне б1р бума цагаз шыцты. Есюше, арабшажазылган шет1н1цжел1м-жел1м! шыга бастаган саргыш тартцан цагаздагы жазуларды оци алмадым, беттер1н сипалап уцшт, не болды екен осы жумбац жазулар деп ынтыга цумарта царап шыцтым. Алтын эпкем!з элпн! орады да жупн}ц астына цайта апарып тыгып тастады, - КеЙ1н ацысын бергенде аларсыцдар, эйтпесе бермейм^н. К,аз!р жазгыштар кеп, Мацыш аганыч елецдерн ездер!це аударып жаздырып алайын деп журген шыгарсыцдар, - деп алакезден1п ез1мд1 секл. - Жоц, эпке, зерттеп жур ед1м. Аудартып, мына цолжазбаларды цайтып ез1Ц!зге экеп берем1н, - дегеыме пысцырган да жоц, цур цол цайырыпж1берд1. К,у т1рл1ктен цол тие ме, арада жыл еткеннен кей!н гана сол ауылга арнайы барудыц сэт1 туст!. Азынаган жылауыц куз ед1. Алтын эпкем уй1нде пешке тут1нделп от жагып отыр екен. - Эпке, М1не он сом. Баягы Мацыш атамныц жазгандарын б)р айга бере турсацыз. Ол Ленинжц сурет! бар цызыл он сомдыцты алды да 430

Атадан - касиет, бабадан - есиет пештеп оттыц жарыгына айналдыра к,арап шыгып, к,алтасына салды. - Бала енд1жупр1п барып, ана дукеннен б!р шиша арак; алып кел! - деп жумсап Ж1берд1.Дедектеп б!р бетелке арагын жауыннан су-су болып алып кел[п ед1м, ею шыныга лептдет1п толтыра цуйды да: - Ал, бала, тарт к,ане! - дедк - Жылынасыц. - Мен жалпы !шпеуш1ем! - Мейл! онда! - Кез1н шарта жумып эпкем!3 жацагыны су 1шкендей С1М1р!п алды. К,атк,ан нанды малалап шайнап отырып: - Бала, Мак,ыш атацныч жазгандарын ок;имын деп осы ауылдагы арабша хат танитын б1р шал алып кеткен. -Кашан? - Кеше. Енд1 б!р жумадан кей1н алып кеп беред!. Сак;тай-сак;тай онда не жазылганын б1лпм келд1. 1шпейац бе, мейл! онда. Ею аягым теч болсын, тагы б!реу1н 1шеЙ1Н. Ею кеседен кей1н ол юа цызып-ак; к,алды, пеш те женд! жанбай, тулн1н сыртк;а теу1п, берекеы кет1рд!. Пальтомныц жагасын кетерд:м де, сыртца шыгып, алгашк;ы автобуспен су-су цалпы д!рдектеп к;айтып кетт1м. Сол б!р к,ары ерте тускен суык; кузде Алтын эпкем!з аяк, астынан к;айтыс болды. Сол уйде ез1м керген Мак,ыштыц жазбаларын к;анша сурастырсак; та 131м-к;айым табылмай-ак, к;ойды. Жамбыл ата ауылында туратын Жолашаров Рахметжан деген марк;ум болып кеткен юаде балуан атаныцжазгандары бар дегенд! еслп, эдейшеп уй1не бардым. Ол ЮС1Н1Цкемтр! - баягыда 613 интернатта ок;ып жургенде аспаз болатын, жаны к;алмай царсы алды. Касыма Мак;ыштыц жак,ын 1Н1лер1Н1ч б1р1- Капар деген мугал1мд! ерлп алдым. Шэй 1ШШ1П аспаз апайым мен Капар екеу! мен апарган бетелкеден ею жуз грамнан алган соц, эчпме тиеп ашылып, шаруамды айта бастап ем, баганадан бер1 жаймашуак, отырган апайдыц тур1 бузылып, шыр- пыры шык;ты. - Ойбуй, оны юм айтып жур? - Елден естщ!к. - Иэ, Рахметжан жинап журелн, б1р шабадан арабша жазган к;агаз- дары тур. Б 1рак; оны жан баласына бере алмаймын, - Керсет1Ц!зш1онда. - Рахметжанныц жалгыз улы - Ермек к,алада, сол б!лед1, сол шешед! бер1н. Мен! босца цинамацдар, содан сурацдар. Еш теце енбей, бос к,айттыц. Кеп узамай Ермек ш еш еан к;алага кеш1р1п экетл. Оз! спортпен айналы саты н ец гезер д ей д э у Ж!пт е д 1, б!зден б 1рер ж ас К1Ш1, е р тед ен кешке д е й 1н тем ^р-терсек к етер 1П, т е р л е п -т е п ш т айналы сы п журет1н. Кей!н журег! ауы ры п цайты с болы п кеткен1н М олдахан досы м нан ест1Д1М. М олдаханны ц оларм ен жегжаттыгы бар, баягы да интернаттан к,уып Ж1бер ген д е сол асп аз апайды ц уЙ1не жатып 431

Нагашыбек Капалбекулы оцыган, цаз1р журналист. Енд! Молдаханды салып 1здест1р1п, сурастырып керсем жым-жыласжогалган, ешюм бтмейд!. Кез!нде Ермек б1р жерге тапсырамын, керсетем1н дегендей болса керек. Кайда цаз1р сол б1р шабадан толы цолжазба? Мына б!р дерек Мацыш ага ем)р:нен мэл1мет береди 1922 жылы 9 маусымда Узынагашта Жет1судыц кернект! ацындарыныц бас цосуы, айтысы етед1.Соган цатысцандардыц цысцаша ем1рбаяны жазылып алын- ган. Сонда Мацыш Райымбекулы жайлы былай дел1нген: \"Жасы-44-те жылы цоян. Узынцаргалы болысы уш1нш1ауылдан. Б1рнеше дастандар бшед1. \"Нэркулы Шора батыр\" тагы басцалар. \"Оразалыга\", \"Майтебе\" тагы басца елецдер! бар. К,азац шеж1реа жайлы узац елецдер! бар\". Ыбырайым бауырынан Сэбит Муцанов, Сапаргали Бегалин, Жамбыл атамыздыц хатшылары С13Д1Ц елец-жырлары^ызды жазып алыпты. Жамбылтанушы галымдар Султангали Садырбаев, Мырзатай Жолдасбеков, Нысанбек Терецуловтардыц ецбектер1нде, кейб1р ютаптарда С!3жен!нде мэл1мет-деректер бар. Мацыш балуан жеынде белпл! жазушы Сапаргали Бегалиныц 1946 жылы Жэкецн)^ 100 жылдыгына орай улы ацынны^ гумырын зерттеп, 1зден1п жазып, баспага усынган \"Жамбыл\" атты дерект! романында кецнен айтылады. Бул К1тап дер кез1нде шыцпай тек елу жыл еткен соц гана 1996 жылы жарыц керд1. Мол маглумат, тыч деректер берелн осы ютапта Сапаргали Бегалин агамыз былай деп жазды: \"Жамбыл сол 1916-жылгы оцига жен1нде б1рсыпыра жыр айтыпты. Б!рац ол жиналып жазылмаган. Жамбылдыц ез1не жацын агайыны эр! ацын, балуан, сер! Ж1пт Мацыш осы кетер)Л!сте ж!Г1ттерд1 бастап, сол жылы Желсу ел)н кетер1Л!ске бастаушылардыц б1р1 Бекболатца жэне сол жылы кетерш1С бастаганныч б1р1 Сатай батыр, осыларга барып цосылган. Мацыш ем1р бойы Жамбылмен б1рге болган. Эте цад1рменд1 шэк1рт1Н!ц б1р'1. 1918 жылгы Алматыда тускен суретте Мацыш бар. Жамбылдыц Мацышты жацсы керу1не уш турл! себеп болган. Б1р1нш1, Мацыш ацын, сер1 ж!пт болган. Жамбылдыц цасына кеп ер!п журген. Ек1нш), Мацыш цыргыз, цазац бас цосцан б!рнеше улкен аста жеке батыр сайысца шыгып, цыргыздардыцТ1Стеу1ксияцты 1р1батырларын шаншып туар1п, бэйге алган 1р1 батыр болган. УШ1НШ1, 1916 жылгы кетерт1ске К^астек ел1нен Сатайга барып цосылып, атца М1нген осы Мацыш болган. Батыл да батырлыцты, жаны сер1ацындыцты жацсы керелн ацын Жамбыл Мацышты осы уш себептен ете суйген. Мацыш ез тусында батыр болган. Мацыштыц сауыт ки1П, айбалта, садац алып тускен жэне сауыт кит атца М1Н1Псайысца шыццан суреттер) 1913 жылгы кермеге басылган суреттердт 1Ш1нде альбомда бар, 121- 123 суреттер. Бул альбом кепшшк ютапханада\". Ал, Кенен Э з1рбаев Мацыш жайлы былай дейди 432

Атадан - цасиет, бабадан - есиет \"Сол кезде Жетюу ел1н билеп турган б1р Ж1пт Узынагашца келт, Узынагаштын, батыс жагындагы К,арасу колхозыныц жанындагы булацца уй лкк13!птуст1, кедейден болыс сайланатын болып жэне сайлау еткенше цасында болсын деп ацын, энштерд! жинап алды. Сонда К^ордай ел1нен мен де келд!м. ^арацыстак, ел1нен Мацыш та келд1. Бармах, ак,ын да болды, Умбетэл! де болды. Мацыш К^астек ел1не болыс болып сайланып келгенде Жэкец Мацышты ете жацсы кер1п, кеп цалжыцдайтын жэне ылги жанына тие сейлеп отыратын адамы болган\". Халыц ацыны Умбетэл! Кэр1баев та Мацыш жайлы ттипатпен еске алады, ез1не устаз санайды: \"Жасым 18-ге шыццан жылы, ораза айында уйден цашып келп, жарапазан айтып, астыма б1р торы ат сатып М1НД1М. Сонан ауылга келген Мацыш ацынмен ерт цыргыз асып, уш айдай жок, болып кегпм. Эйткен! экем Кэр!бай орта ауцатты К1С1ед1. \"Эуе таяц болып кетес!ц\" -деп елец айтцызбай уйден к,уды... Осы Мацышца ер1Пцыргыз асцаным ацындык, белмд! ашты. Тоцпацта, одан К;ошк,арга дейн барып цыргыздыч кеп жер!н керд1м. Кеп табысып цайттым. Содан кеЙ1н экем тиым салмады. Элецд! цорганбай айттым\"- деп еске алады Умбетэл! ацын Мацыш жайлы. \"Жацсымен журсец-жацсымен жацсы боларсыц. Жаманмен журсец -жын урган бацсы боларсыц\"-демекш1Мацыштыцтец!реп, араласцан ортасы 1р1 де улы тулгалар, цазацтыц мацдайына басцан б!ртуар азаматтары. Жацсы адам жел соцса - цалцан, кун етсе - пана болады. Шын жацсыда тарлыц жок,, эдш сезде зорлыц жок,, ол кем1тпейд! де, кематпейд! де. Енд1 Мацыш жайындагы Этеп Оцгарбаевтыц поэмасын оцыр- мандарымызга усынуды жен керю отырмыз. Этеп те жасынан жалындап шыццан етюр де ежет ацын. Ерте п)скен жем1с ерте сабагынан узтед). Отеп те жастай цыршынынан циылган ацынныц б1р1, э л 1 жете зерттелмеген, эуел! умытылып бара жатцан енер иеа. Ол Жамбыл ш эф ттер^ц б!р1, эр! туысы, Екей ел!нен. 433

МАЦЫШ БАТЫР (поэма) Керзен/мб/ жь/р кь/лам; К^б/'с елке, кек шулан, Кер/'нб/ каскь/р-сь/рттан. /4зу т/'с/ балеабай, Сорайь/л тураб урть/нан. Кораеа и/алть/, койбь/ албь/, Уйкь/нь/ бузбь/, ойбь/ албь/. 7\"ь/нь/шть/к к е тт/ журттан. Коркаулар карпь/п, камлайь/п, Лак, токть/, бузаубь/, Салактап тарть/л алать/н, Кем болмабь/ уль/ктан. Кебейб/'н жалаь/з - жарь/мь/н. Жарлынын жалаь/з арь/еь/н. Буралкь/ сь/рттан жел курткам, /(елбенен т/степ маркань/ Елб/'н аль/л мазась/н. 7/с/нбей т/нз/'жь/ль/сь/л Куть/ль/л ж/рб/ сь/рь/ктан. /Серзен/мб/жь/р кь/лам.' Макь/ш а/^юь/ атакть/ /4ть/^а халык тань/с-ть/. Далань/^ сайь/ ^й/нбей Жай-жалсарь/н б/леб/. Сейлетеб/ камь/сть/. /(ол сойь/ль/ коль/нба Дсть/нба к/рен ать/ бар Каскыр керсе каск^ь/л Убетет/н юабь/сть/. Кара^зь/ т/нбе каймь/кпай Эзеннен ет/п, сай кес/л Уй/'не те^бел келеб/ Г/лк/, каскь/р, барь/сть/. Кашанба ать/ катуль/ Б/лмейт/'н боска жатубь/. Гастамайбь/ сойь/ль/н Ескер/'л е сте намь/сть/. Кераен/мб/ жь/р кь/лам;

Атадан - цасиет, бабадан - есиет -4т сауь/рь/н кемет/'н Ес/л/п жатцан к/рт/'к ^ар. ^ють/рмабдь/ абамдь/. 7еб/нде жатцан жь/л^ь/за Жемт/'кт/ а^сар аю /^ас/^ь/р Б/б/рден ти е шабь/нбь/. Дб%аб-уб/(аб, у да шу Елзе ермек табь/лбь/. /(арзь/п м/'н/пк/рензе Дере/ Ма/^ь/и; женелд/ /(оль/ма устап /цамюысын, Сас/^анда тапкам \"/<;аруь/\" /4ть/ ашь/п бауь/рь/н Ь/мь/рт т/се берзенде Мак;ь/ыу ж е тт/ /(ас/^ь/рза. Керзен/мб/ жь/р %ь/лам.' Куть/лмасть/ б/'лзен сон Са/^ь/лбать/п азуь/н Ж а тт ь / /^ас/^ь/р келдене^. /(а^тарь/п т а с т а п к/ре/^д/ Ж ау емес /^обкермезен. Б/заль/ /(ас/^ь/р ь/рь/ль/ Кулазь/на келед/. Убт%ь/п со^ан желменен. Б/р адь/м ая/( бас/^анда Шапть/ /^ас/(ь/р Ма/(ь/ыл(а /4рсь/лдап ашу кернезен. Жь/лан бауь/р /^амоуь/мен /(ас/^абь/п Ма/^ь/а/ б/р т а р т т ь / /(ас%а ма^дай кездезен. /4рс е т е туст/ ать/ль/п, Сур/'н/'п кеткен %ас%ь/рдь/ Жонь/на т а р т т ь / келбезен. Омь/рт/^ась/н ун /^ь/ль/п Кабь/реась/н к/л /^ь/ль/п Гебес/'н /^ость/ белменен ^уь/лза шап/^ан сь/рттаннь/^ /4/^ь/рзь/ дем/ б/'ткен сон Жер/ барма елмезен? /Серзен/'мб/жь/р /(ь/лам; Ма/^ь/ш келд/ ауь/лза Береке ж у р т та /(алмазам 435

Нагашыбек К^апалбекулы Банбь/ и/ауь/п бас кес/'п, Бейб/'т елб/ канбазан. ^бь/ройбан айырыль/п ^руларь/ зарлааан Бозбазь/на кайзь/рь/п Кемп/'р-шал бозбап сарназан. Мь/лть/л;ть/н баусь/, жау /н/ ^ т б/б/р/ шарлааан. Ортке орань/п нелер /й Жаль/нь/ шь/аь/п аспанеа 7\"^т/'н/ бубал; парлааан. Тауаа карай /сес/л/'п Шауь/п кет/'п барабь/ Банбь/нь/ц /(Оль/ ацбаеан. ^лбь/на /ленб/ офицер ^сть/нба кара араь/мак у4роуь/нбай шауь/п самаааан. /Серзен/'мб/жь/р %ь/лам.' Макь/ю жанеа т/л катпай Бектерул/ каскь/рбь/ 7\"астай сала женелб/ КУре^б/ бурь/п, борбайлап Эн бойь/на т е р каткам Шь/мь/рлатаб бенен/ Гь/нь/ауаа к/б/рсе Кеп/рлер таубь/н шь/ць/иа Банбь/лар барь/п енеб/. Каруь/ мь/кть/, жер бер/'к Жасанеан жауеа жуь/кта /С/'мн/'цэл/ келеб/? Соць/пба жаубь/н тепектеп Бара жаткан офицер Макь/и/ка каз/р керез/. Камп/ь/ тисе к/ре^зе Желбеи ес/'птезеб/. Эне-м/'не безенше Кезб/ ашь/л-жумзанюа Жет/'п барбь/ ер Макь/ш Кутк;армабь/ коль/нан /4рам, сась/к бенел/ Кеп/рлерб/ кереб/. Бер/'нбе кь/ль/ш, кару кеп 436

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Б/р/'нбе жалеь/з камшь/-ак бар. Кара^аь/ба кезбест/ Дл, кэйсь/сь/ же^еб/? /^ерзен/мб/'жь/р кь/лам; Жет/'п кел/'п ер Макьди /(атть/ акь/рь/п ж/берб/ Гауза карай кес/л/'п Шауь/п кет/'п барабь/ Банбь/нь/ц коль/ а^бааал Длбь/на шенб/ офицер Дсть/нба кара арзь/мак Дри/ь/нбай ыуауь/п самзазан. /Серзен/мб/ жь/р кь/лам/ Макь/и; жанаа т/л катпай Бектерул/ каскь/рбь/ Гастай сала жепелб/ Куре^б/бурь/п, борбайлап Эн бойь/на те р каткам Шь/мь/рлатаб бенен/ Гь/нь/ауза к/'б/рсе /^эп/рлер таубь/ц и/ь/^ь/ма Банбь/лар барь/п енеб/. Каруь/ мь/кть/, жер бер/'/< Жасаиаан жауаа жуь/кта /С/'мн/'^эл/ келеб/? Соць/нба жаубь/ц тепектеп Бара жаткам офицер Макь/и/ка каз/р керез/. Ками/ь/ тисе курецзе Желбей ес/п тезеб/. Эне-м/не безени/е /<езб/ аи/ь/п-жумаани/а Жет/'п барбь/ ер Макь/и/ Куткармабь/ коль/ман Драм, сась/к бенел/ /<*эп/рлерб/кереб/. Бэр/нбе кь/ль/иу, кару кеп Б/р/'нбежалеь/з ками/ь/-ак бар. /(арацзь/ба кезбест/ Дд кайсь/сь/ жецеб/? Керзен/'мб/ жь/р кылам; Жет/'п кел/п ер Макь/и/ 437

Нагашыбек К[апалбекулы К а тть/ акь/рь/п ж/берб/ С/лк/'нб/ аспан, жерменен. Карацзь/ кешк/ майбанба Жоль/ккань/н байкабь/. Жауь/на т/зз/'н бермезен Каскь/рбан ба кау/'пт/ <4йуаннан ба алауь/з /\\лбь/нба буи/пан кермезен Каскь/рбай емес, кайратть/ Канза бояп детеб/ Ок пенен кь/ль/ш сермезен. /4йбалаба калмай ма Б;рзе зарлап елменен. Жь/лан бауь/р камшь/нь/ Голзай с/лтеп т/й/л/п, Гарть/п кел/'п ж/берб/ 7ап берзенбе юап бер/п Мацбайбан тур а кезбезен. Уст/нбе жаца ю/рензен Ушь/п т/ ст/ офицер ^рзь/мактан келбенец. \"Сазь/нзанбай\"ек/р/'п Кую актасть/ жерменнен. Мацбайь/нан кан шь/зь/п Ке/бес/'нен жан и/ь/зь/п Омь/рткась/ ун боль/п Кабь/рзась/ /с/л боль/п Бась/ айкасть/ белменен Б^ктет/лзен офицер Нес/ калбь/ елмезен? Керзен/'мб/ жь/р кь/лам; Шекараза жау кел/'п Ест/'сек кесем айкайь/н Бакь/тть/ ем/р жасазан Отань/н корзап шь/зуза Ел/'м бе байь/н, мен байь/н. Колза мь/лть/к т/спесе Керек боль/п калар беп Каруь/мбь/ ер те сайлайь/н. Ел бась/на кун туса Ер Макь/штай екп/нбеп, Киратамь/з, куртамь/з. 438

Атадан - цасиет, бабадан - есиет болса да жау<3ь/^ канбайь/н, Ж ау кань/на бояимь/з, Шекара, езен/, аймааь/н, Гуаан ел<3/^арь/на, /<ей/на/урпак бааь/на, Кол салаан жаубь/ к/йрет/п Омь/рт^ась/н к/л кь/ль/п /(айь/с алып жонынан /(олеа л?/екен карумен Дйырамь/з ма^байь/н Дуиупаннь/ц болса канбайь/н. Сулать/п салсак келбенец /-/ес/калбь/ елмеаен? Этеп ак,ынныц бул поэмасын архивтен тауып берген эдебиет зерт- теуш1С1, мектепте мен1мен б!р сыныпта ок,ыган Рафат Эбд1гулов та Жамбыл жэне оныц ак,ындык, тец!реп жен!нде маглуматтарды жинап, жариялап келед!. Жогарыдагы Этеп ак,ынныц поэмасы кез1нде орысша аударылып, Мэскеуде ютапца басылганын б1реу бшер, б1реу бтмес. Ма/(ь/иу а т а / Барга - к,анагат, жок,ца - салауат. Осы дунием - с)3 женнде ест)ген эцпме-ацыздар, шекс!з шалк,ар сагыныштар, !цкэр ыстык, сез1мнен жи- налган санадагы тулганы ез эл!мше ерю шыгарганым ед1. С13 турмеден цайтпай, атылып кеткен!Ц!Зде, бул фэни жалганнан елп кеткен!Ц!зде жалгыз бауырыцыз Ыбырайым цан цусып, оцашада гана жылап алып, С13жазган к,оштасу хатыцызды кек!репне тумардай сацтап, б1руыс топырак, та буйырмады-ау деп еле-елгенше куй!Н1Ш1 мен ек1Н1Ш! 1Ш1нде туйнек боп кетт!. Сол цоштасу хатты Сарцытбай кеш1р1п алды, одан мен... Сарк,ытбай-мен1б1р1нш1сыныпта ок,ытк,ан устазым эр1елец- к,иссаларды тацга айтатын жыршы ед1, жарыцтыц! С!з жатцан жерде жылда гул есед'1. Жаук,азын гулдер де к,анатын жулып жылайтын болар, ата! С13 жатк,ан жерде - байгус цус уясын салады, шыр-пыры шыгып сол цус екеш кус та боздайды кеп, жок,тайды кеп. С13жатцан ец1рде - б1р шок, жусан ес!п тур, даланыц еркебулан шеб!- ай!... Бурцыраган И1С! кецар1кжарып, кекш! желб1рейд1де турады. Арманда, 1шк,уса болып кеткен Мацыш атамныц бей1Т1 - 613Д1Ц елкем!ЗД1Ц кез-келген киел! топырагында деп угыцыздар. Ей, элеумет; ецкей1п, б1р шымшым топырак,ты шымшып алып, кетерт тастай салыцдаршы. Бэлк1м, Мак,ыш атам дэл сол жерде шыгар. Алматы мен Узынагаш ортасына зер салып царачдаршы, мына жолдыц ею цапта- лында не деген асыл азаматтар жатыр. Соноу аргыны к,озгамай-ац, мына 439

Нагашыбек К,апалбекулы берпдеп он алтыншы жылгы атылган, дарга асылгандар жатыр, Апматыга жете алмай дэрмен) цурып, аштан цырылган ашаршылыц курбандарыныц суйектер! шашылып цалган мына жолды^ ек! цапталында. Ал отыз жет1НШ1жылы цазацтыц бар мацдайына басцан б!ртуар перзент- тер1н тунделелп экел!п, осы ец1рде атып, кем1п тастаган. Мына сай- салаларда баягыда банды боп цашцан бай-дэулетт1лерд1ц асыл суйектер! ацсецке болып жатыр. К,айран да цайран жацсы мен жайсацдар, дара туган даналар, барлар мен арлылар, журеп барлар мен мойыны озыц ацылмандардыц... бэр<- бэр1н цырып, жойып б!Т)ре алдыцдар ма, туге? Ацылды ацылды болганы уш1н - бацытсыз, ылги ой кешт журед! де - алгаш тагдырга жем болады. Эм!рд!ц зшзала, зауалы - аздерд!ц бас- тарыцызга алдаспан болып, цырцып тусед!. Сонда цулдар гана Т1ршш!к ет!п цалу керек пе! Б!з - Т!ршш1к парцын туйс!нем1з бе, тт1М!зге оралган ойды 1р!кпей, букпей айта аламыз ба осы? Замана ауанына тецкершт, ез1ц жок;, сез!^ жок;, тек тулыпсыц. 1штен ел1 туган нэресте секшд! ой- п)юр!ц, арманыц бэрНээр! !Ш!нде кетелн! нес)? Эдшд!, ацты ак, деп айта алмаймыз, жасцаншацпыз. Э с 1ресе, дейм1н-ау, тажал тагдыр енерлтерге аш цасцырдай лпт! еш. Басцалардан артып, асыл цасиет! бойына симай булцынып, барын жарцырата керсетюа келсе - цулпенделер соцына тус1п, туцыртып, тез1рек цуртуга тырысады, арадай талайды, айда^ардай жутады, эйтеу!р элп дарынды керге апарып тыццанша цумар. Ойланайыц та, олар - пырац цой, олар - шырац цой! Меыц Мацыш атам да замана цурбаны. Беу, дуние-ау!.. Буй1тиген- дей, топалац келгендей зауал заман б!ЗД1ц жерд!ц уст!ндеп цунарлы цабатындагы цара топырацтай е^ сут бет1ндеп цаймацтарымызды сыпырып-сиырып жойып ж!берд!. Тек ертенген жерде цылтиып кер1нген кек эсюн ус1кке енд! урынбагай! Канша оталса да тамыры цалыпты, туб1нен жаца урпац эсер, енер! Соган тэубэ!... Соган шуюр!.. Уа, цара жер, неткен тойымсыз ед!ц? Жылт еткен жацсыларды, кеуде- анде шырагы, аузында дуалы сез! барлардыц бэр!н неге цынадай цырып, ез цойныца тарта бергенац? Жер уст1, т!ршш!к тэгп болу уш!н жацсылар да керек емес пе? Сонда талыстай цара жер тецселт, теб1рен1п былай деп т!л цатар ед1: - Ей, адамзат пендеа! Сендер ездер1цд! ездер1ц цырып сап, б1р- б!р!цд1 кундеп, жундеп, жулып жеп, цуртып жатырсыцдар. Ацылдылар мен таланттардыц ем!р суру! циын. Жет! басты жалмауыз ез !штер!цде, цасиетт!лер1цд! цасиеттей б!'лмейс!цдер, цуныкер боп цалмацдар! Уят пен куд!ктен цара жер де ерттей боп, тшкем-тшкем! шыцты емес пе! Боз<За/(П7зр-ай, бозь/м-ай.' /\\кберен ась/лбарь/м-ай.'.. 440

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Мак,ыш ата, цайсыб1р1н гана айтайын, сапырылысцан сан ойлар жаныма маза бермейд!. Э л 1ара, дурбелеч шацта туып, кермалдасцан кер дуниен1ч шелн устап, багытын айыра алмай к,ол-аягыцыз бугауда, цоргасын ок,тан жазым болып кете бардыцыз... /(айтей/н-ай/.. Опась/з жалаан.'.. Мен с/'зберб/ /збеп ж/рм/'н.'.. Мацыш балуан жен1нде деректер мен повестер!мд1жариялай баста- галы бер1 б1раз хаттар алдым, эртурл! адамдар кел1П ез п!К1рлер! мен ест1гендер1н айтады. Будан б1р гасырдай бурын гумыр кешкен айтулы тулга жайлы ацыздар к,аншама! Солардыч арасынан мына б!р хатты к,алпын бузбай жариялауды жен керд1м. Тагдыр талабы, уацыт дауылында Мацыштан урпак, к,алды ма? Кекейдеп куд)кт1 сурак,к;а осы хат жауап берелн сияцты. Аргы-берпн1бшелн, Мак,ыш атаны^ кел1Н1Еркехан жецгем1зд)ц хатын к,айтара б1р оцыганда осындай сагыныш кернейд! кеудемд!. Мацыш балуан жен:нде 1здест1ру жалгаса бермек. Кемал мен Сагымныц балаларын керсем урпак; жалгасады, алтын ж!п узшмейд!, алтын кездк к,ап туб!нде жатпайды-ау деп ойлаймын. К^ара ормандай мыц-сан сагынышымныц к,айсы б1р1н айта берей1н... Сагым аганыц кел1ншеп, Мацыш ата кел1Н1 Еркехан жецгей хатында б!раз сыр бар. Енд1 кел1н жазган хатк,а кезек берей!к: Енем!3 марцум атамыздыц туган кел1Н1болгандык,тан, ол К1С!Н1сонау 1ле бойындагы Жанцойлы деген елден атам Ыбырайымга ез цолымен алып берген екен, к,алыц малына б!р уй1р жылк,ы айдап экеп берген. Сол енем13 марк,ум айтып ед1, мен1ч угуым бойынша, Балуан атамыз (кел1ндер1Мак,ышты - Балуан ата дейд!) атылар алдында ол кюыц эйел! болган. Мына жогаргы (Жамбыл облысы болар деп ойлаймын) Шыбылдыц цызы ед! дейлн. Балуан атам Алматыда турмеде жатк,анда Ыбырайым атамыз артынан барып турган гой. Ауылда эйел! ек!к,абат екен. Содан б1р кун1эйел! босанып, ул туады. Ыбырайым атам суЙ1нш! сурап, куантуга сонау Алматыга турмеге есекпен барады. Барса Балуан атамыз атылып кеткен1не уш кун болган екен. Денеан алып кетей!н деп сураса, «бтмейм!3» деп ешюм дурыс жауап бермейд!, жылай-жылай ауылга цайтады. Содан бала б1р жасца толарда Балуан атамыздыц эйел1, енем!з ел)ме кетем дейд!. Абысыны, мен!ц енем, «кетпе, Эби1мн1ц (енем 441

Нагашыбек К^апалбекулы Балуан атамызды Эби1м деуил ед!) артында цалган жалгыз кез1 гой, елде есс1н»-дейд!. «К,айныц гой, межц шалыма цосыл дед1м, кенбед!, кетем» деп отырып алды - деуш) ед1 енем. «Шалыца тимейм!н, М1нез! жаман» деп тимей цойды деп, кулуш! ед1. Содан баланы алып, цайтып кел!п, дуниемд! алып кетем деп ел!не ке- тед1. Ел1не барып б!раз жатцан соц, бауырлары, шешес! бар екен, бала- сын шешес!не табыстап, елт1рмей, ауыртпай, жацсылап бац, елмесем б!р жетще оралам деп, шешеане цатты табыстап, опасыз цу дуние деп азын-аулац дуниеане мунда оралады гой. Муннан цайтып барса шешеа баланы детдомга етк131п Ж1беред1. Зар ец1реп, еллрмей бац дед!м гой десе, шешес! «цайтейш кел1н, балалар екейд!ц баласы емес, ез баламызды да бага алмай отырмыз, цурт кез1н деп мазамды алды, шыдай алмадым» деп жылапты. Сол кез ашаршылыц кез1болса керек. Этюзгенде де аты-жен1нжазгызбай, орап апарып, сыртцы баспалдацтыц уст1не тастап келпт!. Содан шешес! зар ец!реп жылап, ары жупр1п, бер! жупр1п 1здеп таба алмай цойыпты. Кел1п, цайнысы мен абысынына жылап- жылап цайтып кет!пт1. Содан 50-нмжылдары атамызды б1лет!н б1р кюлер цайнагам, енем бар, сол кюшерге кел1ПБалуан атаныц баласын таптыц, ез!нен аумайды деп келед!. Ушцоцырда мал багады екен, детдомда ескенм1н дейд1, ешк!м1м жоц дейд!. Содан цайнагам екьуш адам ерлп барып алып келед), ел-журт жиналып кередк Жалпы сырт бейнес! уцсайтын кер1нед1. Б1раз кун жатып, цайтып барып кеннп келем деп кет!пт1 де, содан оралмапты. Ага б!р-ек1 барыпты да, содан цатынас узт!пт1. Татар эйел! бар екен, сол Ж1бермей цойды,-деп отыратын цайнагам. Балуан атамыздыц белд!Г!, тагы б1рл1 еюл! заттары Ыбырайым атамыздыцуЙ1нде цалган кер1нед1. Белд1пн ашаршылыц жылдары цыргыз ауып барганда саттым деген сияцты ед! енем. «Ашаршылыц заманда эрюмыц ез басы муц боп, цай затыныц цайда цалганын бтмейм1н»-деп ед! енем. Жамбыл ауылында Балуан атамыздыи цызынан туган дейд!, б1р эпкем13 болып ед1. Оныц рас-елрюн бшмейм1н Мен1ц атам Ыбырайым Балуан атамыздыц немере ню , ягни агасыныц баласы, жастайынан цасына сер1к еткен Райымбек атамыздан: Бейсенбет, Мацыш, Рацыш, цыздар бар кер1нед!. Бейсенбеттен б13Д!Ч атамыз, тагы балалар болган кер1нед1, Т!р1 цалганы атам. Рацыш атамыздан мен бшелы ею цыз бар екен, б1р цызын керд1м, осында турып, кеЙ1н ел!не кенлп кетт1. Жалгыз улы бар ед;, аты Кецес. Сол улы кей1нп жылдары Жаркентте аудандыц сот деп естим13. М1не, енемн1ц кез1 лрюнде еслген Балуан атамыз туралы азын- аулац эцпме осы. К,айнагам да жас болыпты кеп эцпме айтпаушы ед1. Дркехян кел;'н;'. 442

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Жацсы мен жайсацдарды, бай мен багландарды атып, цуртып, тент1- реп цалган желм урпацтарын детдомга етк13!пЖ1берген Кен,ес заманыныц сурцай кер1Н1С1бар мунда. Экес1бай болганы, бар болганы уш1н усталып атылып кеткен, ез1детдомда ескен урпацтыц б!р! - мен1цэкем К,апалбек. Б 1здер - детдомда ескен, балалар уй!нде тэрбиеленген экем13Д1ч урпагымыз, б!здер-тецкер1с кел1п, кецес орнап, аласапыран заманда атылып кеткен байлардыц немерелер1м!3. Мен!ц Епзбай атам мен Мацыш балуанды кецес уюмет! атып Ж1берсе, балалары тент1реп детдомда цатар есу1 де мумк1н. Мумк!н, б!реулерге эпенд! кер!нерм1н, э?.. 443

Нагашыбек К^апалбекулы ГУтМЫРИ4М4ЛЬЩ ^Н Ь Щ Г ^М ^ М ^/(Ы Ш Р^ЙЫМСЕАГУЛЫ ъ (1865 - 1931) 3< Макыш Райымбекулы Шапырашты, оныц ш ш де Екейдеп Орыс баласы руынан. ^ 3 € ^ 1865 жылы Майтебе тауыныц боктер1нде туып, 1931 жылы цайтыс болган. ^ М акьш эр] балуан, эр[ сер[, суырып салма ацын, есшше хат танып, кисса- ^ дастандарды жазып калдырган шеж[реш1. Жамбыл атамыздын узенплес сер]г:, ^ енерш п1р туткан акын 1н1с1. ^ Цыргыз Шэбденн!н атацты асында \"Пстеуж балуанмен сайыска т у с т , бас ^ бейген] ж ец т алган. Содан кыргыз-казакта Макыш барган жерде бас бэйген) сайыска туспей-ак алып отырган. 1916 жылы Жеткудагы улт азаттьщ кетерЫ сше катыскан энш]-акын. Осы кетер1л:с басшыларыныц б1р] Сатай батыр жен1нде дастан шыгарган. Жартыбай ^ акынньщ \"Макыш батыр туралы поэма\" деген дастаны орысшага аударылып ютапка ^ енген. /\"Степь поет\" М., 1958/ Балуан Шолакпен жуздесш, Жет1Суга келгенде 3^ касында болган сер[Г1. Умбетэл1, Цисыбай, Нурила тагы баска да акындармен айтыска тускен. 1920 жылы Цастек болысында тунгыш ревком болып сайланган. ^ Кей]н оныц сонынан арыздар тус1п, бай болган, сал-сер] болган деген желеумен ^ турмеге каматтырган. Суркай заманньщ суркня саясатынан Макыш акынды 1931 %^ жылы Кенес ек1мет] атып ж)берген. Б е й т белпс1з. Макыштыц аць[зга берпс1з К03С13 ерл]ктер1, ашарпылык кез:нде елше [стеген кайырымдылыгы, кыргыз агайындары арасындагы сал-серш1г1, тапкыр шешенд)г; 3= жен]нде энг1мелер ел аузында кеп-ак. 2008 жылы Астанадан \"Е р Д эулет\" баспасынан жазушь] Нагашыбек ^ Цапалбекулыньщ \"Макыш балуан\" ачты ютабы чьщты. 444

I бал гм Царасай б ат ы р ................................................................................................................3 Шапырашты Наурызбай батыр................................................................................39 Куртца т э у т Султанкожаулы.................................................................................... 50 Сарыбай б и ................................................................................................................... 78 Андас датца.................................................................................................................128 Назарбай б и .................................................................................................................140 Жамбыл а т а ................................................................................................................. ]49 Медеу Пусырманулы...............................................................................................160 Умбетел! ацын............................................................................................................ 183 Байсерке б ол ы с..........................................................................................................196 Цырбай са л .................................................................................................................... 205 Аккулы Досмайыл б а к с ы ........................................................................................ 216 Эл:мцул Жамбылов - жыр алыбыньщ ж алгасы ................................................222 Нургиса - енер цуд!рет1 ......................................................................................... 231 II балм* Пьссаля/) КАРАСАЙ БАТЫР.......................................................................................................238 КАРАСАЙ, ЦАРАСАЙ! (2 актяьмы, карми'суя;', эимчо^/яы иьеся)............ 264 III бал гм С ы/?-судгбямжр Суйнбай - деу1рд]ц дара акыны.................................................................................. 304 Элем келш бас иген........................................................................................................317 Элен - жыр тандайына уя салган.................................................................................325 IV балгм Мацыш балуан 339

Нагашыбек ЦАПАПБЕКУЛЫ АТАДАН - ^АСИЕТ, БАБАДАН- ЭСИЕТ сухба/и/иар, льеся, поейстиь Редакторы П/азраееа Корректоры /1Й2ул //урекееня Фотосуреггерд! тус)рген Икянсер;' Домтрзрбяеб Мукабаны суретпен безснд;рген С.дбдйлгажл \"Жети/су \"фошоальбо^мынян алын()ы.

Басуга 15.02.10 кол койьщды. Шмпж 60x90'/^. Кар<п тур! \"Ариал\". Каганы офсетпк. Офсетпк басьиы!\\<. Шартгы баспа табагы 28. Таральмы 1000 дана. Тапсырьи \\ 013