Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

Атадан - цасиет, бабадан - есиет ки1нед!, м№ген аты да, кшм ки1а де белек. Клайда барса да б!рден кезге урып, байлыгы барлыгы, сэн-салтанаты мертебес!н ес1ред1. Букш Желсу ец1р]не келген ацындар мен атацты адамдар алдымен Ногайбай шешен мен осы Еркебай мырзага туселн. Енд1 Ногайбай цайтыс болгалы бер1 бар салмац ез1не туап турганымен, алдынан ешюм ция етпейд!. Тек К,асцараудыц гана лзпн1н устап к,ана цоймай, бул кундер! аргы-берпн! кец ойлайтын, уэл! сез1н керек кезде етюзт журген дэулел асцан бай. Еркебай елецыц парцын, енерпаздыц ереан таниды, эн-жыр десе тацга тыцдаудан жалыцпайды. Оныц ауылынан шапан кит к,айтамын-ау деген ацын ат жетектеп цайтады, кецш! цулаган сез1нде нэр, елецшде дэм1 барларды айлап Ж1бермей, кеуде сарайында барын цацтап тыцдап тауысцанша тер1нде цад1рл1 мейман етед! белек уй лкюзт бер1п. Аты жер жарган Шэбденыц асына сауын айтысымен Еркебай ацын- жыршыларды ез! !р!ктеп, ки1м-кешектер1не дей1н ез1 т!кк)31п, дайындап экелген бет). Щоныстары да, ер1стер! де цатар отырган цыргыз-цазац ежелден бэсекелес, б1р-б]р1нен дэулет пен сэулет салыстырады, осындай жиын-тойда лпт! намысца жыгылып дай-дай болып жатцаны. М1не, Жэкецнен кей1н цыргыздар цобызтартты. К,ияцпен, сыбызгымен, сырнаймен сан турл! гажайып ундерд! тудырып, куй шерткенде Алатау ац сэлдел! кэр1басын И1п маужырап, Ыстыцкел толцынын тиып, сабыр сацтап, жазгы дала 1Ш1Н тартып тыцдады-ай дерс1ц! Ею кун бойы куй шерлсл, сырнай тартысты. Шудыц сапырылган шуылы бэсецап, жуа- сып, жагасындагы тал-ш1л!ктер цайран цалып, жэймен сыбырласып, бас- тарын шайцасты. Тец1рек куй сицырына элдилен)п, маужырай бепп, рахаттана тыцдады-ай. Б!рнен б!р1 !Л1п алган буларды тамашалаган карацурым журт кун!-туы б1р узтмед!. Ацындарга уш1нш1 кун! барып кезек тид!. Тш1нен бал тамган.жыр саулаган дулдул ацындар б!р!нен б!р1асып, арнауларын агытып жатыр. Мацыш ез1не кезек келгенде Жамбыл тэтеане цаймыга царап ед!, ол К1С1 сацалын сауып, кез!нде эдем! нур толцып, баста дегендей жумсац жымиды. Жантайбь/^ уль/ Шэббенхан Байлыаы, бааь/ ас/^ан жан. Маиапл?арбь/^ урлаеь/ Ел/не болаанжаккан шам, - деп Шэбден мен Жантайлар- дыц Суй1нбай ацынга, Сарыбай мен Ш1р1кбайга типзген шапагатын атап- атап керсет1п, ез ел)жц ауызга Ш1гер жандарын таныстыра бастады. Улы эруа% Г/кт/бай Екейбеа/ кушт/м-ай. Бар балась/и уш жузб/^ Та^ ^албь/раан мь/^ть/м-ай/.. Эруа^ть/ а/^ь/н Суй/нбай Ата^ть/ би/м Сарь/бай 357

Нагашыбек К,апалбекулы /(ара т/лб/ о/ешен/'м Байль/йь/ ас^ан Ш/ржбай. Ек/'н/'ц б/р/ а^ь/нь/м Уз/лмейт/'н бать/рь/м. Екейб/'ц б/р балась/ Орь/стан тарар жа/^ь/нь/м. Дос атамнь/ц аруазь/ Эркашанба колбайбь/. /<еле алмазам бауь/рлар Селем/'н ь/сть/к жолбайбь/. Жь/л^ь/бай менен Жайлаубай, /(енб/л/з/жайлаубай Длть/ атабан баулетт/ /(оназь/ кетпес майланбай. Эулие азам К/ш/кбай Есептез/'и/, куйзе сай. Дйткань/ тура келет/н Не куб/рет, апь/рм-ай. Дшь/кбай мен Сарь/байь/м С/зберб/ мен жь/рлайь/н /(утть/ксей/ттщ базь/ ас/^ан /(убайберзенб/ ть/^базь/н, - деп жалпы Шапыраштыныц сорпа белне шыгарларын жырлап етл. -Ой, мына балуан деп журген Мацыш теп-тэу1рацын екен гой,-деп К,алмырза ацын той басцарып журген цыргыздыц б!реу1не айтып, арцасына шапан жапты. -Жаца ез! айтты емес пе екейде еюыц б1р! цолына устаган цамшысын сабалап, елецд! агызып цоя берет1н ацындар ел1деп. - Иэ, Мацыш эуел! айтыстарга туап жур гой. Тек Жамбыл тетеанен аса алмайды, эр1бата алмайды. - Мацыш царагым, ацын екеыцд! таныттыц. Енд! Жаныстан шыццан жаца талап, жас энш1 Кенен дегеныц енер1н кер1п, бага бер1Ц!здер, - деп Еркебай умтыла тускен ацындардан бурын ез! ерт1п келген ж а с е с т р 1мд1 шацырды. Ортага сыриган узын бойлы, мурты эл1 теб1ндей цоймаган цоццац мурын ашац бозбала шыцты. Кац ортага сол серейю турган цалпы келд! де цалацтай домбырасын тебеане кетере, Сарбас ацынша цолын сермеп \"А-а-ау\" деп аузын ашцанда аргы жацтан ун! шыцпай, б!тел!п турып-ак, 358

Атадан - цасиет, бабадан - есиет цалганы. Боп-боз жузшен моншац-моншац тер соргалап, цайта айцайлайын деп ышцынып кер1п ед1, урага тыгылгандай, тутыгып аргы жацтан кеулеп келген дауыс тамагын бунап, мойыны буршац-буршац, бунац-бунац юп-кеут, жарылардай болып, ауа жетпей аузын ашцан куй1 алцынып турды да цалды. - Ой, жасыц неме! - деп Еркебай артында жатцан дойыр кум1С сап цамшысын ала сап умтылды да, цац жотасынан тартып-ац Ж1берд1... Иыгын цицац етюз1п, цайта тузелгенде тас 61Т1П цалган цулагы таре ашылып, туманданган кез1 жанды - Суй1нбай эруацты шацырып, цулагыцды бура, цане! - деп ацырганда Кенен оц жац цулагын бурап- бурап Ж1бергенде 1ШК1сарайы елецге Ш1птдей толып, даусы саццылдап ашылды да кетл. Кенен едегеннен балбыраган энге кешл. Сыршыл да адуын Балуан Шолац агасыныц эндер1нен кей1н ез1Н1ц \"Бозторгайы\" мен \"Кекшолагын\" журтшылыц, цайта-цайта айтцызды. Асца келгендер бул энд1уйрен1п, ауылдарына сыбага олжа гып ала цайтты. Каршыгадай цомданып кезепне жете алмай отырган Айцым Умбетэл! елецд! кесек-кесепмен тастап, селдей жаугызды. Мыц турлен1п, сексен ширатылып, тоцеан тарцатылып термелей кел1п, б1р орнында отыра алмай арнауыныц ез! б1р цисса дейт1ндей болды. - Ой, пэл1ацын болсац Умбетэл!дей бол! - деп Жекец кетермелеп ед: жулцынган жуйр1ктей лпл агызып кетл. Кер/байбьщ мен уль/ Умбетэл/ /(^ь/спзса келмейб/-ау сезб/'н сен/. 7*енкелер 7*ок;тааулбай ер су^араа /(ь/рзь/зба а/(ь/н бар ма айтюь/ /(ан/, - деген сэтте цыргыз- дыц шубар бет бел орнынан атып турып: - Тоцтат! Бул не сонда, жаман цашцынды сонша дэрттеп! —деп тепан!п шыга келд1. Сол сэтте аты аталып жатцанын цулагы шалып цалган Тоцтагул да уйге ф п келд1. - Шыцуйден цане, цашцын! - деп жацагы бекайцайлап, отырыстыц шырцын бузды. Умбетэл! де сасып тер жагалай отырган Еркебай, Мурател!, Оразалы, Калмырзалардыцортасындагы Жамбылга царады. Жамбыл керегеге суйеул! турган домбырасын жулып алып Тоцтагулга царап елецдете женелд!. Келб/'н бе а/^ыаь/м аль/с жербен ет/'пс/'^ самаал ушь/л ас/^ар белбен. \"Длмас пь/шак; ^ап т/б/нбе жатпас\" беаен Хан, тере айналмай ма сенбей ербен. Ер еана ел/'н табар /збел ж/р/'л Ж/рсе бе аумь/рь/нба к;орль/к; кер/'л. 359

Нагашыбек К^апалбекулы Куланбай-ак буаауь/н уз/'п каштан Жет/'пс/'н енб/ м/не, елае кел/п.'\"-дед! де турегеп цушак,тап дэл к,асынан орын берд! - Эй, цазацтыц ыршысы! Сен мен1ц юм екенмд! танымай турсыц-ау дейм1н? Мен Бэйлк деген манаппын. Мына Ток,тагул айыпкер, к;ашк,ынымыз. Эйелд1Цетеп кетерше берсе, еркеклц тш1узара берсе - басы кетет!н1н бшеац бе! Сен бул 1ске араласпа! Бэр1ц меймансыцдар. Бул 11рл1Г!нде он,га цолын созса - кунге жетелн, солга к,олын созса - айды устайтын эл/нр! ак, патшадай цасиетт! Шэбден манаптыц асы. Сондык,тан да к;ашк,ынды жак,тамай жайыца отыр, - деп ектен т, умтылып ед1, Мацыш орнынан атып турып, елпн1ц цолындагы цамшысын жулып алды. Уйдегшер ере турегел1п, цазак,тар жагы б!зге цамшы сштед! деп ершелент, намыск,а басып ушыцтырып ала женелгенде той басцарушы ак,сак;алдар келт ат шапан айыбыцыз деп кеш1р1м сурап, дауды эзер тиды. Селкшдеп, к,алшылдаган Бэйлкт! к,олтык;тап дырылдап суйрегендей к,ылып ала женелд!. Жамбыл енд1 цасындагы Ток,тагулга тугел бурылып алды да, желд!рте эуен!не басып, тепп-тепп Ж1берд!. Гулпарбь/ тулпар танибь/, Ертебен шапса талмабть/н. Су^/<;арбь/ су^кар танибь/, /лербе жем/'н самаайть/н. Бать/рбь/ баты р танибы, Уранбапжауеа шапканба. Жауаан октан кабтпабть/н, Жаксь/нь/ жаксь/ танибь/, Сь/рть/нан аайбат абтпайть/н. Ел булбуль/ Гоктаауд Жь/рь/мен жауь/н жаскабть/н. /7енбе емес пе Гоктаауд Орбаеа аяк баспайть/н. /(ареань/ караа танибь/, /(аркь/лбап кааь/п канать/н. /(узеь/нбь/ кузаь/н танибь/, Элеягезе ауь/з салать/н. Боль/сть/ боль/с танибь/, Параны жалмап алать/н. Манапть/ манап танибь/, Нашараа курь/к салать/н. Дкь/нбь/ акь/н танибь/ Сез каб/р/н а^байть/н. Гоктааул мен Жамбь/лбь/ц Жь/рларь/ сел боп аеать/н. 360

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Кыябан ушса кос кь/ран, Б/р/'н б/р/ табать/н... Жамбыл узац толгап, аргы-берпн! цайырып, Тоцтагулдай досыныц 1рш1п мен сер!Л1п, ацындыгы мен жацындыгы жайлы теб1рене сырын ацтарды, ацжарылцап пейш!н бшд1рд1. Тоцтагул да жуз1шамырцанып, Жекецн1ц ниелне разы пЫнмен жады- рап, цомызын алып, куйлеп шерлп-шерт!пж1берд1.Тыпыршыган ызгыган жоргадай цомызы цолы-аяцца тимей алып цашса да сабалап, жанды серптер эуенге сала жауап цайырды. /(азарта Жамбь/л сен еб/'н Шал^ь/п жатцан кел еб/'н. Эле^/'о т та й лаулазан Гась/л б/р еткен сел ебщ. Кь/рзь/зба б/р бауь/рь/^ Го^тазуль/н мен еб/'м. Кай кь/рзь/збан кем еб/'м, Карсь/ боль/п манаппен \"Итжеккенб/\"керзенм/'н. Жапась/мен бектерб/н С/б/рбе бе елмеб/'м. Корль/л; кер/'пжурзенбе Элен боль/п ермез/'м. Сазь/нь/п елзе келзембе Намь/сть/ долбан бермеб/'м, - деп 1б!р-С)б!рге айдалган- дагы керген цуцайлары жайлы термелеп, аман-есен ел1не келгенде ел! де болса соцынан цалмай ештес1п жургендерге царай цатулана айцай салды. Эбден 1шцуса боп ашуланса керек кез1Н1ц алды келттдеп, басы кейде цалтылдап кетет!Н!и Мацыш байцап Тоцтагулды аяп кетт1. Булар мынадай жайсац ацынды, гажап жыршыны цас!ретт)ц цурбаны гып цуртады-ау ебден. Тэтеме айтып, елге алып кетсек цайтед! деп ой туй!п цойды да, Тоцтагулдыц айтцанына цулац турд1. - Ей, манаптар, манаптар Шэббенн/'н бул ась/нба Кь/рзь/з бенен казактар, Бас косабь/ безен сон Жиналь/пть/ сан аттар. Боль/с бенен билер/'н, Казан анбь/п бул к/нбе Бурал^ь/ ы ттеы жала^бар,— деген кезде Ешюбай деген цыргыз шыдамады: 361

Нагашыбек К,апалбекулы - Эй, Тоцтагул ботам! Ак,ын деген - ер еркес) дегенге екпецменен к,абынба, жен!)-щ1бш! Сен буралцы иттер деп елд1ц ип жак,сыларына т т типз!п даттап турсыц. Тагы да итжеккенге айдалып кет1п цап журме, адам бэлен! к,ызыл тш!нен табады. К,ызыл тшге отыз ею лс цамау болган жен, - деп Ток,тагулга к,арап юж1не, зш тастады. Арага тагы да Жамбыл туст1. - Сабыр, агайын! Араша бер1Ц13дер бупнше Тоцтагулга. Ашынып кел1п ацындарды кер!п арцаланып артыгырац кет1п жатса ез тентектер1ч гой. Ас-тамаша ездер1цд!ю. Б13Д1Цкез1М!зше б!реркел!кт1кетерер деп айтып жатк,аны гой, ашу-дау абырой эпермес деп, - тоцтау сурадык,. Уст1не цызыл атластан оюлы шапан киген Шэбденыц бел баласы осы ас иеа уйге юр1п: Ал, айналайын ацын-жыршылар уш кун бойы енер керсетт отыр- сыздар! Енд1аздерге сый-сияпат усынгалы турмыз. Бас байге - к,азак,- тыц шоц ацыны Жамбылга бершед!, - деп жун1 мыц к,улпырган к,ундыз тон бер1п, ес1к алдына кум1С ертоцымды тертебел атты жетектеп экеп табыс етт1. К,ыргыздыц бас ыршысы К^алмыр - цасцыр 1Ш1К кипзд!, Тоцтагулга бес жуз сом берд1. -Ал, 613 асыгыспыз, эл1талай тамаша бар, жата-жастанып к,ызыгын кер1Ц!здер, - деп ас иелер! кет1С1мен Тоцтагул шаршы ортага шыгып: - Булан мырза, сыйыца кеп рахмет. Кепшт<к алдында мына бес жуз тецген! к,алтама салып алып кетсем кергеназдтм болар. Мына Жамбыл байекемн!ц жацсылыгын бупн айтпасам цашан айтпацпын. Ана б!р жылы С!б1рден жалач аяц, жалац бас цайтып келе жатк,анымда ею ай бойы цасына устап, мейман етт, ки!нд!р1п, тойындырып, астыма ат бер1п цурметтеп шыгарып салган ед1. Бупн М1не к,асынан орын бер1п, кер1нген итке талатпай арашага туст жатыр. Иыгымды Алатауга суйенгендей болам Жамбыл байекем барда. С13 б!зд1ц цад1рменд1 к,онагымызсыз. Мынау астыцызга М1нпзген аргымагым деп бш1Ц13,-деп алган бес жуз сомды Жамбылды^ алдына цойды. - Ниелце бек ризамын Тоцтагул ботам. Алты жыл ашаршылык; болса да ата салтын умытпайтын киел! елд1ц улысыц, — деп Жамбыл элп ак,шаны алды да елд!ц бэр1не керсет1п турып - Мен ырымга деп жуз сомын алайын, цалганын ез1ц ипл1пце жумса. Алыстан ат арылтып, суйепц жук,арып, табаныцнан сыз елп, мацдайыц- нан кун етт жаца келд1Ь(. - С1зге атадым гой, Байеке, - деп Тоцтагул ала к,оймап ед1,Жамбыл- дыц жуйел! де жулгел! сез!не ток,тап, разы тш тмен дидары ашылды. - Тоцтагул - соцгы кездер! сен)ц жолыц болмай, еменге И1р бпкен бутак,тай, к,ара дауылга тетеп берет1н бала к,ырандай бетен кей1птанытып журац. \"Батыр к,ол бастайды, шапан-жол бастайды\"-демекш! к,ырсы- гыц кесшан. Аузычнан южу-гауЬар теплген ак,ынсыц. Жырыц мына Ыстыцкелд1цтолк,ынындай толцысын. Саган ырымдап мына бупн маган 362

Атадан - цасиет, бабадан - есиет кипзген цундыз тонды арцаца жабайын деп отырмын. Жолыц ашылсын, беле-жаланы цашырсын, елец-жырдын, цуты дарысын. Бул жалгыз меыц гана емес мына цыргыз агайындардан жацсылыцты кеп керген осы отырган букш цазац бауырларыцныц сый-сияпаты, жен-жоралгысы деп бш, - деп Жамбыл мана езне кипзген мыц цулпырып, кезд1ц жауын алган тонды Тоцтагулга апарып арцасына жапты. Ею ацын тер алдында цушацтары жазылмай б!р-б1р1Н1ц арцасынан цагып узац турып цалды. Мацыш ею ацынныц достыгына цайран цалды. Улы ацын улылыгын бул жерде де керсет1п кетт). -Т!стеу1кдеген цыргыздыц сайыскер1не царсы келер юм бар? - Ой, бул Т)стеу)клц найзасынан сау цалган жан жоц, жазым ет1п журер. - 6 з1де атандай ажалга царсы шапцан жаужурек екен, турн керт адам шошиды! - Т!стеу1кке пара-пар келер юм бар? Жаршылар тац атцалы ауыл-ауыл болып т}плген ки!з уйлерд! аралап, айцайлап хабарлап жур. - Онымен сайысца тускен не мерлгед!, не табанда шыдамай елт кетед!. - Жанын жалдаган, бу дуниеден кудер узген гана царсы келер. - Делцулы б1реу шыгып жулыны уз)Л1п кетпесе де! - 031Н1Цтула бойы тугел тем1р сауыт дейд1, еш жер1не найза батпай- ды, шыбын шаццан цурлы елемейд! дейд]. 8 з1де туйедей беле найзасын шыбыцша уЙ1р1п, ецмен!цнен цадай салар! Ацын-жыршылар сайысында Жамбыл бастагандар бас байгеы алды, Ал, балуандар куреанде де цазацтардыц мысы басты. К,астек болысынан келген Мацсутбай Жэкебайулы цыргыз, езбект1ц бар балуанын тугел жаурынын жерге типз1п, бейгес1не 30 сом, терт жылцы алды. Мэре- сере болып, осы аста атацтары жер жарып турган Шапыраштыларга Еркебай кел1п: - Егер Мацсутбай б!реуден жыгылса мен белдесем деп ец гой, Мацыш. Карасай атаца сыйын да шыц ортага. Батырлар ел1нен емеспюц! -деп топ елд!ч кез1нше намысца салды. - Мен бурын найзаласып кермеген ед1м, курескен1м болмаса!!! - Дэу цаудиган бер!к сияцты неме айналып толганганша ылдым- жылдым айламен алып туспейм!ац! - деп Еркебай ежектеп цоймады. - Букш цазацтан б1р ул тумаганы ма, шыц цане! -деп Жамбыл тэтеа де тшек бшд1рд1. - Шыц цане, Мацыш! 363

Нагашыбек К^апалбекулы - Мацыш шыц! -Мацыш... Мацыш!.. - Ойбай, *Пстеу!кпен цазацтан Мацыш деген балуан шыццалы жатыр. Мацыш нартэуекел деп шеш1не бастады. Тэрлп бойынша найзаласып сайысатындарда сауыт болуы керек, ол жоц. Кепкен епзд!ц тер1С!н цос- цабаттап кеудеане орап, арцанмен шандып тацып тастады: - Мацыш, - деп, шырайлы Ж1пт агасы кел1Патын усына берд1: курец айгырымды М1Н1Ц13, нагыз белд! ат, арты би1к, алды аласа нагыз сайыс- керд1ц аты. Талай кекпар-додада сыр бермеген куш! мол. Меж танымадыцыз-ау, мен мына К^асцараудыц би1— Мами деген боламын. Крстартпасын тартып, Мамид1цтыцыршыган куреч1н М1Н1Пкерсе нагыз бабында, суша сыргиды. -Ага, агатай, - деп б1р кел1ншекузецпане жабысты. - Ага, агатай, Т1стеу]к сауытыныц оц жац цолтыгы бос, эдей! солай лгшген. Мен С1здерд1ц ауылдыц цызымын, осы елде кел1н ед1м. Соны угыцыз, ага. Оц цолтыцты нысанага алыцыз ага, - деп цулагына сыбырлап цала берд!. К,умырсцаныц илеу!ндей б!рнеше куннен бер! цыбырлаган цалыц журттыц назары ортага жирен аттыц уст!нде тебедей боп отырган \"Пстеу!к пен курец айгырды ойнатып шыга келген цолмен цойгандай шомбал, шымыр б!Т1мд1 Мацышца ауды. У-шу еткен халыц ек1ге жарылды. Карама царсы ею тебенщ б1р басында ац цалпацты цыргыздар, ек1нш1бет1нде аттылы-жаяу цазацтар. Сул!ктей боз жорга М1Н!П, елден белек эппац кшнген той басцарушылар екеу1н шаршы ортага шацырып алып: Бул ац деген! алгыс цара деген; царгыс болган жарты патша Шебдендей асылтере-манабымыздыц асы. Боталарым, б1р-б1р1цд! абайлацдар! Жерге юм б1'р1нш) аунап тусед], сол жец1лген болып есептелед]. Ал, енд1 екеу<ц ана ею тебежц басына барып турыцдар, мен белп бергенде гана б!р-б1р1це царсы умтыларсыц, - деп ескерту, сацтыц айтты. \"Пстеу1кт! буг1н алгаш рет бетпе-бет керт отырган бет!. Оныц жанында ез1тау жанындагы тебедей гана, анау буган куж1рейген мойнын бурып та царамайды, мурнын шуй1р!п, пац т т л . Кез1 б1рден узын найзасына тусл, басы уш аша боп, б1р К1рсе, цайта шыцпайтындай суй1рлене цайралыпты, ушы кунге шагылысып жылтырап тур. Мацыш жаца б!р цазац усынган найзаны ала салган, ыцгайлы жецш болганымен цысцалау. Екеу! б1р-б1р!не найзаны цатар кезенсе анаыю б!рер царыстай узын, муны ендей тес1п етер! хац. Куйрыц-жалын шарт туйген жуан аттыц уст1нде басына ац шуберек байлап \"Пстеу1кдэу царыны ерд1ц цасын илреп шалцац отыр. -Ал, бастацдар, - деп ортада турган той басцарушысы цурыц басына шген ац орамалды темен туаре сштеп кеп цалды. 364

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Шу, жануар, - деп Мацыш атын цос екпеге тепкшей кез1не к,ызыл к;ан толып, эруак, шак,ыра атандай ак,ырды-ай кеп. - Нарасай!.. К^арасай!.. К^арасай!.. Таудай боп шайцалып, жайпап етердей тукси1п келе жатк,ан Т1стеу)ктен баск,аны керер емес, кулагы таре б1лп цалды. К^улаган жартастай боп енд! сэл болмаса б1ржола тапап етер эз1рейшдей диюга царсы цуйын перен к,арсы шапты. Жеп-жец1л царагай сапты найзасын оц к,олымен басынан асыра кетер1п, шыр айналдырып, аттандады дерац. - К,арасай!.. К^арасай!.. К^арасай!.. Ешнерсен! ойлауга, багамдауга, багалауга муршасы жок;, букш гумыры осынау к,ас цагымда б!ржола жогалып, мэцпл1кке шым батып, енд1 сэл болмаса бу жалганмен цош айтысып кетед1-ау. Намыс уш1н жарылып туган ер ед!, ерж1пт деп журты к,олпаштап отырганда ажал- эз1рей!лден неане цашсын? бзекл жанга - б!р ел1м. Кбайта осынау кеу- кеулеп езш аспанга кетерген халцы уш!н садага болып кетсе де еюнбес. Маьщайга жазган жазмыш солай буйырганы да. Жулдыздай агып, цустай ушып, ек1 кез!не к,ан толып, жумылган жудырыцтай туй1Л1п батыр бабасыныц атын айцайлап шацырып, жанын шуберекке туйдм Ежелден циын-к,ыстау шак,та, цашанда белдесер сэтте бабасыныц атын шацырып сиынатын эдел. Т1стеу!к найзасын т!ке устап, туб1н цалмак; ерд1Ццасына лреп к,ойып- ты. Найзасыныц ушы айда)1ардыц лл!ндей уш айырланып жылтылдап, Мацыштыц кеудес1ндеп дурс1Л к,ак,к,анжалгыз журепн парша-паршасын шыгаргысы кел1п жаланып-жутынып жацындап та к,алды. Енд! болмаса кеулей елп, ат уст1нен цалпацша аударып тус)р<п, найза ушына б1ржола жем болып кету! кэд!к. - Иарасай! Булттай тунер!п, курк1реп жет)п к,алган Т}стеу!кт1ц найзасын ат жалына жабысып к,алган бул ез1н!к1мен к,агып кеп Ж1бер!п ед1, анау мундайды кутпесе керек, сырык,тай узын найзасы айналып барып жерге ушып тусл. Мацыш жанынан агызган куй! ете шыцты. Ел шу ете к,алды. Туйедей тым !р! болганымен Тютеу1к те эбден айла алып цалган экк1Л1Пне басып, тез к,айырылып, атыныц басын кер1бурып, найзасын Ш!п алды. Ол жерден т т ала бергенше, цайта арыстандай ацырган Мак,ыш желп кеп, оц к,олтыцтан найзасын лрей салганда, ыргалып- теисел1п к,алган \"Пстеук: - Артьи-щагы не? - деп барып таудай боп ат уелнен шалк,алап барып, гурс к,улады. Найзасы Т1стеу1клц цолтыгында б1рге кетт1, жайдак; жуан аты ойнап шыга келдк Мак,ыш к,азак,тар турган тебеге к,арай агызды, алдынан к,ара-к;урым ел1бер1лап к,ойды. Тебе тугел бер1ец1ске селдей лыцсып, буган умтыл- ды. К^улагы таре ашылды да кетл. 365

Нагашыбек К^апалбекулы - Иэ, Карасай баба, эруагыцнан айналдым! -дед! Мацыш кез1жасау- рап, даусы д1р1лдеп ез1не-ез1сенбей. К,алыц журты тайлы-таягы цалмай урандап, эруац шацырып, шурцырап жатыр. Ат услнен табанын жерге туармей кетер^п алып, ак, ки!зге отыргыза салып, тебелер1не кетер1п, б1р!нен б!р1цацпацылдай экет1п барады. Тебе басындагы кшем жайган ац шатыр алдына экеп б1р-ац туард!. Букш цазацтыц ыгай мен сыгай- лары, ип жацсылары кезекпен-кезек бауырына басып, арцасынан цагып, элдеюм цымыз усынып жатыр. Куаныштан б1реулер1 ецкшдеп жылап жур, кездерн сурлп жатцан эйелдер цаншама! Ас б!ткенше ел аузынан Мацыш аты туспед!, жацсылар уйлер^не шацырып, ез цолдарымен ет асатып, терден орын бер1п марапаттап, атагы жер жарды. Алатаудыц кунгей-тер1скей! Т!стеу1к пен Мацыштыц сайысын ацыз ет1п жан-жацца алып кетл. Мацыштыц сол жац бшепн найза ушы !Л1П келпл, куйген ки1збен орап, тацып тастады. \"Мен Мацыштыц артында аузын арандай ашцан жолбарысты кер1п шошып, эл-дэрмен1м кетт1. \"К,арасайлап\" урандаган сайын элп цызыл шубар жолбарыс аузын арандай ашып, ырылдап, зэремд! алды. К^олым- нан цуат кет!п, ес!м ауып, цалай сылц елп цулап кеткеымд! уцпай цалдым\" - депт! Т!стеу1к кеЙ1Н ес1н жиганда. Ол ертесше жулдыз туа бул дуниемен мэцп цоштасты. Мацыштан цалай жецген! жеынде сураса: - Мен емес, К,арасай бабамныц эруагы гой жецд1рген, - деп жауап цайырып, жумсацжымиып цана цояды екен. К^арасай бабамныц цызыл шубар жолбарысы эрдайым б1р туар перзенттер!н осылай цолдап-цоргап журе бер! -Эбдшда, саган цанша болды отырганыца? - Ею айдан асты ага. - \"Быламыц 1шеЙ1Ндеген асым ба едГ демекш! жер уст1нде серш1кпен аты шыццан Мацацныц торга тускен тотыдай, цапаста цамалган тулпардай жагдайы осылай болды, - деп Мацыш куректей цолымен тацыр басын сипап цойды. -С13 ревком болып жур ед1Ц13, не болды?-дед; б!ртутцын ецештей кел1п, илне суранып. - Эй, айналайын, кез1нде жацсылар мен жайсацдардыц цасында болмац. Соны кез туртк! гып айтыпты. Оныц уст1не колхоз дегенд! эз!рше цоя турсац цайтед!, басца аудандардыц багытын б!лей<к, - деген сез1м ез1ме уюм боп шыцты. Халыцжауы еюметке царсы келд!ц, бай-болыстыц жоцтаушы, цолдаушысы болдыц деп тыцты да тастады. - Эслп цол-аягы байланган цойдай бауыздауды гана кут1п отырамыз ба ага? Не ютейм13? - деп кеккез Сансызбай Мацышца ум!ттене царады. - Кэмпеске деген бэле шыцты. Отырсац опац, турсац сопац цылды. Ата-бабамыздан цалган мура, бар жиган-терген1М13 цул- цутанныц цо- лында кетл. Сулы ер)ацд!, цутты цонысыцды тартып алып, ез1М!зд1жер 366

Атадан - цасиет, бабадан - есиет аударган кезде цашып кет1п, таудагы бэнд1ге барып цосылдым. К,ыр соцы- мыздан цалмай жур1п, 1Ш1М!зден сатцын шыгып, устап алып экеп, отыр- гызып цойды. Мунда цуры Ш1р1п елем13, атып тастайды бул цаныпезер- лер. Булар 613Д1ешуацта лр! Ж1бермейд1. Балацтагы бит басца шыцты, цудыцтагы баца терге отырды. Олар ешнэрсеыц нарцы мен парцын бшмейд!, цан жок, оларда. Ал, балуан ага не 1стейм13?-деп шойындай цап-цара Атамцул деген Ж1ПТ алдында журелеп отырып цалды. Мацыш цорбаидап орнынан кетершд! де цабыргаларды сипалап царап шыцты. Терезе орнына айцастырып цойган ею бшем тем1р, адамныц цушагындай гана тор кезд! цуыстан ауа ф т турады. Соны сыгымдай устап керд! де, тур! жайнап шыга келд1. - Ж 1пттер тун болсыншы. Агаларыц б!р амалын табар, цаз1рдемалып алыидар. П1спейт1н кэр! туйешц ет1ндей куткенде жаздыц узак, кун!, цане, батсыншы. Камера !Ш1Н цапырыц буып тур. Бармацтай масалар ызыц цагып, шаццанда жаныцды кез1це керсетед!. К,арацгылыц уй1рш1С!мен бурыш-бурыштан цойша ерт шыга келелн цандала жауша шабады... Мацыш Сансызбайды белектеп, бурышца ерлп апарды да: - 1н1М, саган б1р аманат тапсырайын деп турмын. Муны он ойланып, цырыц толганып, жаца осы шеш1мге келд!м. М1не, кер1Потырсыц, жаг- дайым циын, мен! жел цат жер астына юр1п кетсем де 1здеп табады. Сен жассыц, осы Екей атасынан суырылып шыццан, мойны озыц жастыц б]р! сен ед!ц. Бупн тун сэлн салса мына тем1р тордан цутыларсыц. Екей атадан тараган, б1р агаштыц бутагымыз гой. Жас агаштыц бутагы кеп болады, жолыц алда. Сен тыцдап ал, жацсылап. Баягыда К^арцарадагы жэрмецкеде туйе палуанмен курескенде ею цабыргам шыгып кет1п, сол орнына женд! салынбай, ойнамасы устап бултылдап буй1р1мд1 теап Ж1бере сацтайтын. 1ш1мнен жалач елме буынып журуни ем мынау цайыс белбеу1мд1. Агац муны цырыц жыл буынып тастамай журдь Муны Албандагы Беллр1кдеген аузы дуалы ацын бер1п ед1. Талай бэле-жала, от пен судан аман етюздк Белдескеымд! жыцтым, сайысцанымды уттым, ерег1скен1мд! алдым, ештескен1мд1т1зерлет1п алдыма экелд1м. Бу жалган дэурен юмге опа болган? Енд1 м!не цандалага таланып, тар зынданда жападан-жалгыз жатцанымда ойыма сапырылысып нелер кел1п, не кетпедк Мына адам [шцусалыцтан елед! екен, сен1 кездест1рген1не де цудайга шуюр. Белт!р1к маган бергенде мынау алацандай жап-жалпац цайыцныц цабыгын-дай эппац цайыс белбеу ед1, енд1 М1не тер1м С1Ц1П, цап-цара бопты. Осыны саган тапсырамын. Бауырым Ыбырайымга берерач мен аманаттап берд! деп. Бул жарыц дуниеге мен1 цайта шыгармас, шыцсам да узатпас. Олай булай боп кетсем саган сенем!н. - Ой, балуан ага, цайдагыны айтпасацызшы. Жаца гана жарыц дуние­ ге шыгамыз деп сейшлп, дэмеленд1р1п цойып ед!Ц13, туцшеаз, б!з цайте- М!3. 367

Нагашыбек К^апалбекулы - \"Жаман айтпай, жацсы жоц\" деген. Мэ, бел1це тастай буынып ал. Бул бэле-жала, тт-кез дегеннен сацтайды, цасиет! бар белд1к... \"Ел1клц мойнын оц кесед!, ерд1ц мойнын жоц кесед!\" демекш! мусэп1р боп оты- рысымыз мынау. Шик! тез илрид!, туцшген тез туншыгып еледь Сен тект: жерден шыццан алтын сапты алмас кезд!кс)ц. Орыс атадан цаулап ес1п келе жатыр ед!к, енд1тоз-тозымызды шыгарып жатыр. Сен жассыц, гумырыц алда. Баягыда осы екейдеп К^арсыбай еулие былай дейд! екен: Гастан аяк шь/аадь/, И т /шлее сарь/су шь/аадь/. Дть/ннь/н бэр/жореа боладь/, Х а т тань/мас молба болады. Кудайдь/ тань/мас ленде боладь/, Эр/'с/нн/н бер/ дорба боладь/. Экен/'н т/л/'н бала алмайдь/, Балань/н т/л/'н эке алмайдь/. Ем керш/ аеайь/н, Б/р/нб/р/кере алмайдь/. Дштан кать/л ел/л ж атса да, Б/р жуть/м су бере алмайдь/. Балань/н кеб/ тасбауь/р боладь/, Кер/'нщ кеб/ кандауь/р боладь/. Ел/'н е^/реп кетед/, Жер/^ жет/мс/рел кетед/. Мойнь/ озааннь/н мойнь/ уз/л/'л, Уз/лмезен/ тент/реп кетед/. Длдымен кара кел/р сурайдь/, Одан кей/'н сарь/ кел/р сурайдь/, Одан кей/н аеь/лес/л сурайдь/, Сонь/ ойлал бу ааан жылайды - деп жылайды екен эулие жарыцтыц. К,ара кэп!р деген} - кез1нде цалмац-жоцгар, одан цутылдыц па дегенде сарыкэп1р келд! - онысы мойынга тузацты [пт, М1не осылай бар жацсыны жайпап, тайпап, таптап келд!. Ашаршылыц деген анау, цайран К,арсыбай эулие цалай тауып айтцан, э? Айтцандарыныц талайын ест!ген шыгарсыц? - Есту1н ест1Д1к цой, б1рац !шк! сырына зер салып, мен бермептз. \"Бел1нгенд1 бер! жейд!\" демекш! быт-шытымыз шыгып, тоз-тоз болып кетт!к цой. Б!р)пп, тауга барып, цол жинап, баягы Бекболат агамдай газауат согысын ашсац цайтед! бул кэп!рлермен. - Эй, Сансызбай сен албыртсыц, ацгалсыц. Булардыц цолы узын, цул жиылып би болган, ешк1 жиылып пул болган сумпайы заман. Сатцындар кеп, олар цызыл цанга тоймайтын, тасбауыр тобыр. Сеыц керер тацыц алда. Кудай селн салса бупн цутыласыц. 368

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Балуан ага, цайда болса да азбен б!рге боламын. - Жок,, Сансызбай. Картайган бурют шыц аса алмас, кэр! тазы бел аса алмас. Мен цос цанаты цырцылган цыранмын. Белге урган кузендей бупл!п мен осында цалармын. Кара ормандай цалыц ел!мнен бел1Н!п цайда кетерм1н. Суйег1м тек ата-бабаларымныц жанында жатса екен деп ттейм1н. - Балуан ага, олай деп б13Д! цорцытпацызшы. - Эй, цайдам, заманныц бет! цатты. Алды - зар, арты - ерт. Бэр1н жалмап, жутып барады ажда^адай. Тышцан аидыган куилгендей сумпайы тшект! ез атын женд! атай алмайтын цул-цутандар ел басцармац. Кэззап цатындай есек-аяч тер!п, кер ацтарган цорцау цасцырдай асылтект!лерд1ч бэр1н цуртып жатыр, туб1не жет!п жатыр. Муныц туб! жацсыга апармайды. Бар цаймагын сыпырып алган соц сасыган шалап секшд! дубэралар цайтер, оларды ата-бабамыздыц эруацтары кеш;ре ме?! Иэ, кеудемде зар-запыран боп цатцан сырымды саган ацтарып кез!мн!ц т!р!С1нде саган табыстадым. Еншю бел!нбеген б1ратаныц баласы ед!к. Эз1мнен артымда дауыс салып жоцтайтын, не бей!Т!мн!ц басында цуран оцитын туцымым жок,? Бар Орыстыц баласы мен1ц балам деп, мен!ц бауырым деп ат услнен туспед1м, солардыи намысы деп дауга туслм, жауга шаптым, жыртысын жырттым, намысца тырыстым. - Ой, балуан ага, сонша куйзелт, куц!рен!п кеткен!Ц13 не? С13 кел1п кецл1М1з серпп ед1. Эл! талай сайранды саламыз, керераз эл!. -Сансызбай, мэ буынып ал! - деп жалацаштап шеш!Н1п цара цайыс белд1кт1элдене деп куб!рлеп Сансызбайга усына берд1. Сансызбай цап- цара турме 1Ш1нде балуан агасыныц кез!нен жарц ет1п агып тускен жасты ацгарып цап, журеп ттред!. Аты айдай белпл! Мацыш агасы - атацты балуан, батыр агасы жылап тур ед!. Жалацаш елне буынып ап, сацал- мурты цаудиып е ст кеткен белнен кезек-кезек и!скеп, балуанныц арцасынан цагып: - Ыбырайымга ез цолыммен табыс етем!н. Ацыретлк парызым бул, - дед! Сансызбай ныц, Ж!герл! унмен. Белмедеплер бэр! маужырап уйыцтап жатцан тацга жуыц Мацыш сацц ете цалды цулац туб!нен. - Ал, ж!пттер жолды оцгарсын. Щарасай баба еруагы цолдасын! - деп арбацдай барып терезедеп айцастырып цойган бшем тем!рд! цос цолдай устап \"бюмшлэ\" деп, ыргап-ыргап тартып кеп цалганда элп кесепмен опырылып тусл. Уч!рейген орнында шац бурц ете цалды. -Ал, жюттер сыртца шыгындар, тез, тездет!ндер! Атамцул, сен баста Эбдтда, сен Ж1пттерд! аягынан кетерт, теактен шыгарып ж!беруге кемектес. Тез, цане! - Иэ, аруац! - деп узын бойлы Атамцул ыргып шыгып, ары царай сек!р!п кетл. Букшит турган Эбдтда Сансызбайды кетерт еактен ары 369 013-24

Нагашыбек Капалбекулы асырып Ж!берд1. Осы кезде еснкл шылдырлатып аша бастаган кузетшшерд1ц: - Моптымайт, контрлар не ютеп жатырсыцдар! - деген 31ркш1естшд!. -Тездет!цдер. Тез, тез! - деп Мацыш еакл !штен арцасымен лреп аштырмай турып цалды. Кузетшшер топырлап еакт! аша алмай ургылап, итер1п эуре-сарсацга туст1. - Тез! Тез! Еак сыртында боцтап, айцайлаган, топырлаган дауыс удед!. Ек1- уштен еакл кезек-кезек иыцпен итер1п, мылтыц дум1мен ургыштап, айцайлауда. Опырылган уфейген терезе теапнен Эбд1лда екеу1нен басцасы тугел цашып улгерген сэтте еак сыртынан ею цайтара мылтыц атылды да Мацыш жуп ауган туйедей б1р жагына царай цулап тусл. Эбдшда б1р бурышца барып букшию жата цалды. Еак шалцасынан ашылып, топырлай юрген кузетшшер панарларын жарцылдатып, босага туб1нде жатцан Мацышты былшылдатып тебе бастады. - Бэр1 цашып келпл суолыштардыц! - деп бастыгы айцай сала опырылган теактен сыртца оцтын-оцтын оц жаудырды. Эбдшданы да байцап цап, дырылдатып ура бастап ед1, цан-цан болып жатцан Мацыш жаны С1Р1Л1ПН керселп эруацтай турегеп, айцай салды: - Ол юнэл1 емес! Мен! Мен бэр1н цашырып Ж1берген! Ол, бурышта тыгылып, цашпай цалды! Ол цорцац! Эбдшда муны балуанныц эдей! айтып турганын тус!нд1де ундемед!. Екеу1н де дырылдатып суйреп, терт цабыргасы тугел тас зындан абацтыга экеп тастады. Мацыштыц ею цолына юсен сап, бурыштагы тем1р тесекке шылдырлатып, шынжырлап байлап цойды. - Ал, сен ацдып тур, егер анау-мынау жасаса б1рден хабарла, - деп Эбдшданы цасына отыргызды. Сол жац иыгына тиген оц 1ште цалган ба цаны тиылганымен, кемпи1п 1С!П, зырцыратып алып барады. К^атты тепкщен цабыргалары сынган- ау, бауырын жаза алмай енлпп, цан туюред!. Ек! б!леп юсенге бшеулен1п, уйып, кегер1п, цанталай бастады. Эбдшда болса аузына демш-демш су тамызганнан ары басцага дэрмен! жоц. Кулагы шыцылдап, басы айналып, цалыц сагым 1Ш1нде жургендей уйцылы-ояу, ел! мен лр1Н1царасындагы мец-зец халде, эбден сансырып, элдэрмен! бтп, кез1 т!Н1п келпл. Туе керд1. Туе болганда да цолмен цойгандай бэр! ап-аныц-ау, ап-аныц. Туанде жаны жэннатта болгыр Эшекеулы Бекболат батыр Ушцоцыр тауыныц алцымындагы жайлауда эппац боз аттыц уелнде узецпге Ш1рене аягын Т1реп айцай сап тур. Колында кек туы. -Уа, Мацыш! Тур цане! Не болган саган? К,ол-аягыцды бауырыца алып жатып цалганыц цалай? Кек тэц!р1нен, кек бер!М!зден куш-цуат 370

Атадан - касиет, бабадан - есиет алайык,! Аттанайыц атаца нэлет кэгнрлерге к;арсы! Эрге салса алк,ын- байтын ардагым ед!Ь(, к,айрап салсам лл!п тусер алмасым ед!ц! Кел лзе к;осайык,! Аттанайык;! Аттан!.. Бекболат батыр Ушцоцыр тауыныц ушар би!пне к;арай ерлеп барады. Эппак; сагым желб!реген ак,ша булттар 1Ш1не ац!п гайып болганша эруак; ша^ырды, муныц атын уш марте цайталады. Селк елп оянып кетт1. Кез1де зацымданган ба юрп!п шыланып су бо­ лып к;алыпты. К,айран Бекболат ер!м-ай! Буюл к;азак,-к,ыргызды бастап Ала- таудыц услнде арыстандай ак,ырып, к;алыц к,олды жинап шыгып-ак; ед1н,. Пэтуасыз ем1р, муттэй1м заман!.. Кэп1рлермен майдан ашып, ел!не аск;ар тау, алынбас бел болып, букш еркек бгкенд! атк,а к,ондырган к;ой бастаган к,улжадай ер1м-ай десецш!! Сен де ез !Ш1цнен шык,к,ан жаулардан мерт болдыц, тегфепнде к;азан жалап, атыцды устауга мэз болып жургендер сатты. Ушк;очыр сайында к,ару-жарак;жасайтындукен ашып, аргы к;ыргыздыц Ак;тузынан к,оргасын тасытып, ок, дайындаттыц. Улкенсаз тер! майданга дайындык, алацына айналды. Аттыц тер! мен адамныч бтек куш!Н аямай, мылтьи^ атуды уйретт!^, к,ок;андардан ею топ алдырдыц, мына шел к,ытайлармен мэмшеге жаушы ж!берд!ц. К,арк,арадагы бас кетерген агайындармен хабар алысып, к,алаларда байланысшыларыц болды. Суык;тебе, Шиен, Самсы, Ботай кетер!л!сш!лер! агылган ак,цан дариядай кел!п Ушк;оцырга к,осылып жатты. К,азак, ат бел1не ^онбасын де, к;олына найза устап, урандамасын де. Ал, енд1 уран мен аттан шыцса еркек юнд1к б1ткен жанын садагага туй!п, ел бастаган дуалы ауызды ак,ын мен дулыгалы батырлардыц соцынан еред!, не болса да кеппен б1рге керед), не елед1, не же^ед!! Жак,сылык; уш!н, кепшшж уш!н жан пида! Ак,сак,ал абыз Бекболат кектуды Ушк,оцырдыц басына ш!п, )^аск;айып к,ол бастап шык;к,анда бер!С! Алматы, арысы К,апал, Лепс), сонау Орынбор, Петербордагы шен-шекпен! шылдырлаган шенеун!ктерд!!-( ес1 келп, не !стер!н бшмей дурюн-дурюн жазалаушы отрядтарын Ж1берд!. Олар К,аргалыдан ары ете алмай, таудыц алк,ымында оцца жем болды, тунеген жерде Бекболат к;олы к,арацгыда уйы^тап жатк,ан жерде тутк,иылдан шабуылдап, жайпап елп, сау к,алдырмады. Олар эуел! лауга ат, !шерге тамак, таба алмай жолыныц бэр! кес!Л!п, тау шатк,алына шыга алмай, берп кержолдыц бойында шатырын лпп жатып алысты. Адамзат жаратылгалы бер! сол иыгында журелн сайтан деген азгырып, сатк,ындар пайда бола бастады, лл! мен белбеу! бос, <шк! езег! кеуек жандарды тауып, Ушк,оцырдагы бар жайды б!Л1п, !штен !р1лп, жен-жобаны бш!п, жазалаушылар усл-услне к,ол жинап кушейе берд!. Сол сатк;ындар Бекболаттыц к,ырык; мыц адамы бар шабуылын алдын ала айтып к;ойды да, оцай туза^к,а туардк К^аргалы мен К,аскелец езендер! к,ызыл к,анга 371

Нагашыбек К^апалбекулы толып, кеп1рш1п ацты, тау етеп ел!ктен кер!нбей, цузгын-царгалар цац- цылдап, елексеге царыц болды. Адам мен ат ел1п борсып, кемуаз, кер1н- ген жерде жатты. Жазалаушылар ауыл-ауылды цырып, К1мде-К1мн1ц отбасында б1р адам кетер!л1сш1лерге цатыса не кемек берсе солардыц цора-жайы, уй-муй1мен ертеп кетелн едет тапты, ел сансырап, тау без!п кетт!. Цайран Бекболат ер1м-ай, сонда тау паналап ары Кумбел, Уягаржац асып, лпл болмаса аргы Х^ытай белне ет1п кету1це болар ед!. Б1рац буюл цазац ауылын цанталапай жасатцысы келмей, бэр1не мен К1нэл<, мен зорлап цатыстырдым деп ацбоз атына М1Н1П, ац шапанын ки1П, цуранын оцып, иманын айтып, кэп1рлерге ез! барды цасцайып. Бу дуние сан айналып, юмыц юм екен1н уацыт табы гана тайга тацба басцандай танытып отырады. Кептеген сатцындарды керд! Бекболат ер. Шэутдеген цанден куш!кше таламац болды, берт осыган жапты, жалалады, кустаналады, Апматыныц тас цабыргалы турмес!нде жатып, кунде 3!К1р салган тергеуш1-жандармдардан сескенбей, тайсалмай бэр1н-бэр1н ез мойнына алды. Боралдайга апарып, дар агашына асар алдында букш сарыала ки1нген жазалаушылардыц барлыц сут белне шыгар цаймацтары Бекболаттыц цалай елер1н керуге жиналды. Сол кун1 Алатауды туман басып турды, Алатау арыстай ер1н о дуниеге цимай жылап турды, епл1п турды. Дар агашыныц цасына апарып, мойнына цыл арцанды шген сэтте аргы атасы хан болган Эшекеыц Бекболаттай батыры айцай салыпты: - К,ош бол, цайран ел1м! - депл. Касындагы сепз сер1п де дарга асылып Боралдайда б!р жума тур- ганда Бекболаттыцтолыц. денес! уш куннен кей1н узарып, жарыцтыцтыц табаны цара жерге ТИ1Птурыпты. Дар агашын зецб1рек, пулемелмен жазалаушы отряд тогыз кун- тун)мен кузет1пт1, ешюмд! жолатпапты. \"Б1р ай бойы Бекболат денес! дарда асулы турсын\"-деген буйрыц цатты болыпты. - К,ош бол, цайран ел!м! - деген Бекболаттыч соцгы цоштасу сез1н даланыц аццылдаган самалы алып цашып, буюл сахараны кез1пл, тау- тасты аралапты, ауыл-ауылдагы цалган журттыц цулагына сыбырлапты, бук1л цыргыз-цазацца ацыз болыпты. Бекболаттай батырынан айырыл- ганда Алатау басы тугел эппац болып, мужтю цартайып кет1пт1десед!. Букш ел жылапты, дала цайысыпты, цара жер куц1рен)пт1. Серейген тогыз ер Боралдайда тогыз кун алынбай дарда асулы турыпты. Оныншы кун! Бекболаттыц денес) ушты-куйл! жогалыпты. Ел1уш1н жанын циган асыл ер эруац болып кекке ушып келпл десл еслген журт. Эппац туйеге мшген эппац сацалды сэлде оранган абыз цария жазалаушыларды цац жарып елпл де, Бекболаттыц денеан алдына 372

Атадан - касиет, бабадан - есиет алып кетерген цалпы кете бертл. Бул, Бекболаттыцаргы бабасы-Теле би атасы екен деген ацыз тарады. Эйтеу!р Бекболаттыч денеан дар агашынан алып кеткежн кер1п, жазалаушыларга дурбелец туап, калган сег1з сер1пн тез-тез Борал- дайдагы жарга апарып тунделет1п керсетпей кемт тастады. Иэ, Бекболат батыр к,айда жатк,анын Мацыш бшед!. Сэт болыс Мак,ыш бастаган терт жютл шацырып алып: \"Жамагат уш!н туган жампозымныц суйепн к,айтсецдер де экеп бер!цдер\" - деп сен тур мен атайын деген бесжаужурекж1птт! жумсады. \"Бекболатымныц денеан экелмесецдер анадан ул боп тумагандарыц, онда кер1цайтпай-ак; цойыцдар\" - деген сезд! естуд)ц ез1 буларды алмастай цайрап-цайрап Ж1берген тугын. Ак,ыры, айласын асырып, Мак,ыштар серей1п узарып кеткен батыр денеан алып келгенде Сэт болыс ойбауырымдап ойбайлап жылап, асыгыс жуындырып, арулап кем1п, бей!тлц услн шыммен бектп, теп- тепселп тастады. Сэт те аск,ан са^ак, цой, жотага емес, ецютеп Шолак,- к,аргалы езеыыц бойындагы жазыцца жерлегенде Мацыш батыр денеан ез цолымен цойып, топырац салысцан. Жазалаушылар Бекболаттыц денес! табыла ма деп тау-тасты, жота б1ткенд) аралады, ел 1Ш1Ндурл1кт1рд1.Жан баласы цайда кеткен1н б1лмед1, сезбедк Одан тецкер!с болды, кецес орнады, сол б!р жазыцта мацдайы жарцыраган Бекболат батыр эл! елеуаз жатыр! - Цош бол, цайран ел!м!- депл гой тумысынан артыц жаралган цайтпас ер! Кеше сен1 кэтрге сатцандар бупн мен! де ез цолдарымен устап берд!. \"Кэп1рге сенбе\" деп цоймаушы ед!Ц13, жук астынан шыгып шаццан жылан жаман болады екен. К!мге сенер1^Щ1бшмей сандаласыц, асыл перзентлц бэр! сонау он алтыншы жылы азбен б1рге шей)т болып кетт! ме екен деп циналамын. Кецес келд! де ел Ы буЙ1тигендей аста^- кестец тецкертд!. Мацыш жасынан зерек, хат таниды. Елге айтцаны етелн бедел) бар, б1зге осындай салмацты адам керек деп Ораз Жандосов К^астек болысына ревком сайлап кеткенде агайындарыныц берю цазандай болып цуанды. Оныц ез<нде К^ордай болысына жацсы керелн замандасы ацын эр1 энш! Кененд! ревком сайлаганын айтып, муны эзер кенд1рген-д1. Айхай, опасыз жалган дуние-ай, десецшИ Аласапыран, цым-цуыт б)р1н угып, б1р1н туан1п болмас жаца лршш1к, ураншыл, науцаншыл заман туды. Атуслнен туспей б1рд1ею етем!н деп жургенде кэмпеске, кэпэрэлп дегендер шыцты. Бул Мацыш мацулбайдыц адамы емес, берюе бас шулгып кел!се берет1н. К^алыцжиында: - Союзцосшы, мойынсер1к боламыз, кэпэрэлпке етем13, бэр1М!3 б)р!гем13, мал да, жан да ортац болады, - деп ецмецдеген улкен екшд1ц алдында: 373

Нагашыбек Капалбекулы - Казацтыц малынан айырылганы - жанынан айырылганы. Эл!плц артын багып 613Д1Цболыста осыны эз1рге цоя турсац цайтед!, - деп царсы келген! бар. Ел де эзер шыдап отыр екен, ду ете тусл. - Б 1р-ек1жыл куте турайыц. - Мал да, жан да, цатын да ортац деген не сумдыц? - Не жайлау, не цыстау болмай бэр1М13Д1 ысыган далага цамап цоя ма сонда? - Казац уйд1ц цурыганы - цазацтыц цурыганы. Жайлау - цазацтыц сэн1, бэр1М13 цалай жертамда кертышцан секшд! ем1р сурем13 жыл он ек1 ай бойы? Ациланган екш терец емес, тек ур да жыцтыц адамы болса керек, тус!НД1ре алмай мысы басылып, сазарып отырып цалды. Жиылыс б1лс!мен цалага суытжурт кетл. Мацыш, жиылысты булд!р1п ,... сез1це жауап береац-дед1лстен1п. К,ойдай сенпш бул цазацтыц аццаулыгын цойсайшы. Бэр1енд1колхоз, уйысу деген булардыц жанынан айналып етед! деп сен1п Мацышты цоршап, цауцылдасып жатты. Сол жиылыстан кей)н уш1нш1тун! осы Шежегул муныц уй1не арнайы юа Ж1бер1пт1. - Балуан ага, Суыцтебеге б1зге тез жетс)н, мына барган адам ез! ерт1п экелед!. Балуан аганы енд1сау цоймайды, бер1н ест1п жатырмыз, босца жазым болганша жастыгымызды ала кетей1к. Кецеслц цурыгы узын, Д1Н1 цатты, - деп сэлем айтыпты. Мацыш бас саугалап цашатын бала-шага емес, не керсе де ел1мен б1рге кермек. Нар тэуекелге бас лкл. Эк1мет те эпербацандыц жасап, бэр1н б!р цорага айдап тыгып, ерпзген малдай адамдардыц барлыгын б1р1кт1рем13, балшыц уйге отыргызамыз деген! кекеЙ1не цонбайды. Кержалцау кешеп жалшы мен ел Т1р! децгелек шаруасы барлар ертец б1р1ккенде цалай бэр1 ортац болады? Канаты цырцылган цыран цусап бэр1 жертамда сарттар секшд! балац тур1Н1п епн епп, Т1М1Сктеп кетпек пе? Ата-бабасында жоц нэрсе дэстур салтты езгерлп, цамап тастаймыз деген! мига сыймайды? Бул цазацты цанау, Т1р1дей тонау. Аргы ем1р! не болады, цайтпеккерек? Ел дабыра болмасын деген)-ау тунделет1п келт уЙ1нде жатцан жер1нен алып кетл. Абацтыда кермеген азабы жоц. - Контр, жаудыц шпионы, юммен байланысыц бар? - Цанша малды жасыртып айдаттырып Ж1берд1ц? - Кез1нде Бекболат кетершюне цатысып, белд! сарбазы болган, цолыцды цандаган, 13!цд! жасырып цашып кеткен цашцынсыц. - Уш рет Кытайда, б!рнеше рет Коцанда, Саратыпца дей1нп орыс жер!нде болыпсыц. К^ыргыз 1Ш1нде тауларында апан, уцпр1ц бар екен. Каз!рп банды болып жургендер мына тауларда сол уцпрде тыгылады екен, солармен байланысыц бар. 374

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - К,аз!р юмжц тыцшысысыц? Оюметке ашыц царсы келд1ц, юмдер сеыц сыбайластарыц? К^алада, ек1метте сен! к!м жасырын цолдап, цолпаштайды? Жандосов келген сайын сен!ц уЙ1це тусед], ецкей ацын- жыршыларды шацырып, жыр-ойнац салатыны рас па? Сорацы, К1С1кулерл1косындай сурацтарды цайта-цайта цойып, эбден мез1етт). \"Адамныц аласына жолыцтырма, жаманныц бэлес1не жолыц­ тырма\"-демекш! кун1кеше ез1цолушын бер1п, кемектеап журген кейб1р агайындары муныц уст1нен арызды цардай боратыпты. Неше турл! бэле- лерд! ойлап тауып, басына уй!п-тепп жатты. Адамныц цырын келрмеан де! \"Балапан басымен, турымтай тусымен\" - дегендей кеуде керю, цад1р1н угар жан табылсашы? Ел!м-журтым дегенде езепн жулып беруге Э31р ед1, е л 1Н1ц Д1Н1Н1Ц 1Ш! кеуек тартып, куйе тускен-ау, соцталдай азаматтары жундей туллт барады. Ег1нге тускен шепрткедей цаптап кеткен екшдер, жогарыдагылар не айтса да бас шулгиды, цит етсе айдап алаженелелнд!ктен, зэрезап боп цалган ауыл шошайган мылтыцты керсе юмжц ажалы екен деп шошынады. Бэршен де жан тэтл, ецкей цорцац цалып, мурыны ноцталанган тайлацтай менд1м-мэнд1м, кенд1м-кенд1м Т!рл1кке ауысцан. К^ылт елп кетершгеныц басы цырцылады, жац ашцанныц Т1Л1суырылады. Ун-тунс13 Т1ЛС13мацулыц тэр1здесжаца порымдагы адамдар пайда болган, оларды б1реуге айдап салса алдында туган екеа турса да аямай шауып тусет!н тасжуректш1п жан шошытады. МеЙ1р1м, жацындыц, ой айту, асылдыц, тектш1к атаулы тугел оталып тасталган. 6 лд1м-цурыдым десец цол ушын бермей тер!С айналып кетет1н адам бейнеандеп сайтандар ойнац салуда. Жер цалай кетерт тур царе жарылмай? Баягы болып барады, баягыда ацеуйекжутта ез1н1цтуыстарын цалай аман есен алып шыцты десецил?! Букш ауылы, Орысбаласы атасы лстеуге туЙ1р ас таба алмай, бала-шага куп болып 1ап, буралып, кез алдында цынадай цырылып кетейн дегенде Мацыш оларды тугел 1лен1ц Балцаш кел1не цуяр ацгарына кеш1рд1. Баягыда талай саятшылыц жасаган жер1цамыс-цорысты аралап ац цацты, тузац цурды. Элд1Ж1пттерд1жинап судан балыц суз1П экелуд! уйретл. Эйтеу1р бэр1н аман алып цалды. Жоц не 1стетпейд1, цудай ез1кеилран, цацаган цыста ашаршылыц жаланып алып бара жатцан шацта цыргыз асып тоц елден б1р уЙ1р жылцы айдап экеп, эр уйге б!р-б!рден жыгып берген) бар. Сол элемет ашцурсац жут жылынан Орысбаласы атасы гана туягы тугел, тут!Н1 тузу боп булн атацонысына оралган ед1. Орысбулагына кел1п атамекенде цудайы шалганда ес! бар агайындары Мацышты хан баласындай цолпаштап, дэр1птеп, \"Ул болса осындай болсын кей1нп урпацтарымызга осыны айта жур1цдер, естер!нен шыгармасын\" - деп ацеацалдары батагей тшек айтты. \"У 1шсец руыцмен\" деп бэр1не цамсау боп, жыртыгын жамап, булн1н тугендеп, айтулы ел цатарына цоеты. Мацыш бар деп булардыц малына ешюм мацайлай алмайды, аз жылда ес жиып кетер!Л1п-ац цалып 375

Нагашыбек К,апалбекулы ед!. Енд! тагы да цызыл топалац... \"Орыстыц бар баласы - менц балам\" деп тумсыцтыга шоцытпай, туяцтыга тепюзбей еап-енан деп журт, ат устшен туспед!, бел!н шешпед!. Еш к1мге азуын батырмай, Орысбаласыныц бар туцымын епздей ерге суйред!, жанына жап-жас ерттей намысшыл жтттерт ертт1, ел аралатты, жат журттыц Т1ршш1пн танытты. Оап-енан, шетцацпай цалмасын деп, ойып отырып, жацсы жер, шурайлы цонысалып берд). Аргы атасы Шапырашты, одан Екей, оныц 1шюде Орысбаласы дейд! буларды, Орысбаласы... Орысатасы... Кермегенд! кер1п, ата-мекен1не оралган цайран асыл бабасы-ай!.. Орысбаласы деп неге атайды? Сонда ез! цай орыс? Иэ, бул ез! узац та цызыцты эцпме, ерте ертедеп жагдай. К,азацтыц цуйцалы да шурайлы жерюе сугын цадагандар цашанда анталап турады емес пе? Букш атца аяц артар еркек б1ткен сарбаздарга цосылып шауып кеткен шацта тутциылдан ауылга ежелп душпан баспалап кел1п, бас салды. К т цатын-цалаш, ацсац-тоцсац, цариялар не цауцар керсетс1н, эп-сэтте жайпап, таптап ете шыцты. К^ара цалмацтар цыз-кел!ншектерд1б1р белек жинап, ал цалгандарын улкен шацырацца И1р1п экеп цамай бастайды. Айбарша мен Кум1с тутциылдан шапцан жаудан ес1 шыгып, не 1стерлер1н бшмей естер! шыцты. Ац цанат уйд1 сатырлата сыртынан соццанда эппац ки1здер1н царс-царс ттед 1. Жупарды жасырганмен ис1 б1Л!нед1. Мынандай Ж1бек шашацты уйде ата-теп мыцты жан туратынын бшген цалмацтар ац ордага шуйл1кт1. С13 аман цалыцыз Айбарша тэте! - дед1 абысынына Кум1с жалына царап. - Мен мына Байдербюл алып кетерм1н. Тр! болса ел-журты 1здеп табар. & з соны айтыцыз. Кел мына ошацтагы цазан астына жата цалыцыз. Айбарша тэте! Кум1с-ау, сендер цайтес1цдер? - Тагдырдыц жазганына мойын усынамыз да. Мына баланы цазан астына жасырсац, босца аштан буралып ел1п цалады. Екеу1Ц1з б]рдей сыймайсыз. Ал, мен цалмац тыцшысы !здеп таппай цоймайды. Мен1 цыз кез1мнен айттырып, цайтсем де цатын етем1н деп цыр соцымнан цалмаган. Мен мына Байдербюлц экес1н, С!ЗД1Ццайныцызды унаттым. Енд1 м!не соган ерепс1п шауып отыр. К,ош бол, Айбарша тэте! - Щош бол, Кум!с! - Мына баланыц ен-тацбасын бшеазжат цолында цалмасын, тауып алыцдар. Осы уш1н Т1р1журерм1н, еарерм1н, кез1мн1Цжасын сыга-сыга аздерд! кутерм!н. Аманат саган, тэте! 376

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Кумю цайда? Кум1сл табыцдар! - деген цалмацтардыц бацыр- гандары ест1ле бастады. Айбаршаныц услне жерошацтагы цазанды тецкере салып, алты айлыц тш1шыцпаган улын кетерген куй1сыртца шыга келгенде цалмацтар айдай ажарлы сулу кел!ншект1 кер1п анталап тына цалысты. Дулыга- сыныц цац шекеане муй13 цадап алган цызылкез тайшы келк-келклс!н ацсита сац-сац кулд1. - Кум!с, Кум!сжан! Саган талай айттым гой, М1не. Жет! цат жер астына тус:п кетсец де, алты кез аспанга ушып жогалсац да 1здеп табамын да, шашыцнан суйреп цатын етем1н деп ед1'м! Туслц бе цолыма! Бет1цд! тш!п, шашы)-щы кесей1н бе осы!-деп тепаып, ЮЖ1Н1П, атыныцкеудеамен цагып Ж1бере сацтап омыраулатып кел1п, жалац цылышын кел!ншеклц уст1нен арлы-берл! жалацдатып етл. - Эй, батыр болсац, мыцты болсац еркектермен неге шайцаспайсыц, жекпе-жекке неге шыцпайсыц? К^атынды цорлаганы - батырдыц оцба- ганы. Оттыц жануы - отыннан, уйд]ц берекес) - цатыннан. Жерошацца шапцан сен цандай батырсыц? Тайшы деген атыц бар. Туйеге М1Н1Пцой 1Ш1нде жасырынбас болар. Еацде болсын, цайнай берген цазанда ас цалмайды. - Кеп сезд! цой, сен енд1 мен1ц цатынымсыц. - Ер болсац ел!це апарып некелеп аларсыц. Еактеп куц1ц емес, лзе тецеслр1п отырар бейб1шец болармын. Туанд!ц бе? - Не дейд! мына тацылдаган цатын? - деп еа шыга цуанган цалмац тайшысы сары кет1к-кет!кт!С1н ырситып мэз болды. -Айтцаныц болсыц, Кум1сжан. Андагы цолыцдагы цазацтыц куш1пн ерт1п не 1стейм!3? Сен мы­ на мендей цалмацтан цурыганда бес ул табасыц, бэр; де батыр болады. - Эй, батыреке-ау, бул эл1тш) шыцпаган, К1МН1Цюм екен)н уцпаган не­ ресте гой. Кун! ертец сен!ц улкен улыц атанып, цазацтыц ез1не шаппай ма! - Эй, мына цатыным есл цатын болатын тур1 бар. Ат екел1цдер, М1НС1Н. Ал, мунда цалган лр1жан б!ткенд1тугел елт1р1п, ертеп келцдер! Б1рде-б1реу) лр1цалмасын, анау уйге апарып цамап ертецдер цане! - Батырекеа, цатын-цалаш, бала-шаганыц цанын жуктеп цайтеац, аларыцды алдыц емес пе? - деп Кум1С араша тусл. - Эй, Кум^сжан-ай, тукке туанбейац! Ертец ана сарбаздар ел1не цайтцанда ауылын юм шапцанын бшмеан. Б 13 13 жасырып, шатастыру уш1н цолга тускен орыстардыц ек!-ушеу1н эдей! еллрт, осы арага тастап кетпекп13. К,азацтар солардан кер1п ауылды шапцан солар деп ойласын. Обал емес пе, батыр! Асыгыс туб1- ек1Н1ш. Шыдамсыз шыбын сутке тус1п елед! \"Арыстан цартайса тышцан аулайды\" демекш! сен!ц батыр атыца сай емес, суйекке тацба болар. Тун цанша узац болса да тац ататынын умытпагайсыц. Б1реуге куш керсет1п, ажал ллесец ертец ез<ц тамуцца тусеац. 377

Нагашыбек ^апалбекулы - Жоц, жоц, цатын. Жыланныц басын жаудыц цолымен мыжу керек. Б 1р1н б1р! жалмап, жагаласып, алысып эл1цурысын. Эбден цалжыраган туста цапыдан кел!п, алмас цылыштай кес1п тусерм1н. - Б 1теу жара бш1нбей турмайды, соны ойла. К^алыц елд!ц царгысы ханныц жаргысынан жаман, не бас кетед!, не алдыцнан кетед!. Азгырма мен1, Кум1С. Айтцаным айтцан, одан ешуац цайтпан! Эртец- дер тугел! Душпан алдында алданбауым керек, ол эманда тузац цурып отырады. - Батыр, жасырып жамандыц жасаганнан эйплеп цайыр сураган артыц. Жамандыц цылсац - ез басыча бэлекет кутеац, зауал туады. Басцага не ютесец, басыца сол келед!. - Ей, цатын, сен1мен салгыласып туратын жагдай тар, уацыттыгыз. Адамныц жаманы - мылжыц, берекеаз! - цылжыц. Сен1мен сез салыс- тырып туратын цатын емесгин. Бар женел, эй мынаны жетектеп, царулы кузетпен алып келцдер. - Ой, рацымсыз, тасжурек-ай, - деп Кум!с цундацтаулы сэбшн цушацтаган куЙ1 ботадай боздап, солцылдап жылап Ж!берд1. - Сен1текл жерд1Ццызы, ацылы журттан асцан деп айтушы ед), енд! б1зд!цтуцым-урпагымызга керек болады ол ацылыц. Бар, женел, - деп цалмац тайшысы ыржац-ыржац елп сулу кел1ншекке буцаша кез1н сузд1. - \"Бэлем, цолыма туслц бе? Жерге теселген тулацтай етерм1н. Ацылыц асып бара жатса керерм13, артыц айтсац Т1Л1ЦД1 ноцталап тастармын. Керекс13 сез - от сияцты куйд1рер эйтпесе\" - деп делцулы болгандай аузы-басы кеп1р1п уш-терт цылшыгы бар сацалы шошацдап бацылдай женелд!: - Эйелд!ц етеп кец болса аягын орайды, лл1 узын болса басын орайды. Тарт лл 1)-щ!! Эйтпесе андагы цушацтаган бэлекелцд! де ана ертлц Ы н е найзама шаншып ш!п апарып тастаймын. - Иэ, цу тагдыр-ай! - деп Кумю баласын бауырына тас цып цушац­ таган цалпы кез жасына ер)к бер1п, сычсып жоцтай бастады. - Кургыр кез1м муны кергенше керсоцыр боп цалсамшы! Т1р1 болсац б1р тебеде елсек б1р керде боламыз деген ел-журтым-ай! К,утхана - цара шацы- рагымыз шайцалып, ойран боп ортага туап, бордай тоздыц-ау! Жарыц жулдызымыз шынымен б!ржола сенген! ме! Мына сумдыцты кермесем етл, менде лр1цалмасам етт1, елексе де б!р мен де 61р. Тек кеш1ре гер, цасиел^нен айналайын, цызыр, шалган цызыл Екей Ата! С1ЗД1Ц эруа- гыцызга тапсырдым мына жалгызымды. Бук1л б1р атадан осы бала гана жалгыз туяц аман цалып барады. Сол уш1н ем1р сурт, сол уш1Нотца да куйерм1н, суга да тусерм1н, ейтеу1р осыны ес жигызып, етек жапцан тусына жетк13!п, мына цас!ретт1айтармын, атамекен1н керсетем1н, ата- журтца орал, туыстарыцды тап деп аманаттармын-ай. Цайран желкшдеп еап келе жатцан алтын айдарлы улдар, б1р-б1р елге берекел) бэйб!ше 378

Атадан - цасиет, бабадан - есиет болатын улб1реген цундызды цызгалдац цыздарымыз эне ертен1пжатыр, шыцгырганы цандай? Сен кер, Байдерб1С, сен1ц кецш сарайыцда жатталып, цатталып цалсын мына зулмат! Кум1с ат уст!нде тоцсан тарцатылып, сексен ширатылып, кеюректусы цыжылдап, ерттей тунер1п сар даланы зар илелп букш ел-журтын жоцтап, жылады-ай дера'ц! Кез жасынан сексен кел, тоцсан булац пайда болыпты дейд1. Кум1Сжер туб!не кеткенше соцына суз1Л1п царай берд!, соноу цазац даласында цап-цара тут1н будацтап, айдаНарша ирелендеп аспанга царай ширатылып, ойнац салады. Куйцалы жерд! айдаИар кезд;, заЬар шашып адамныц цып-цызыл тэтл цанына тоймай жалац цацты. Кара жер масцарадан бел куйт царс-царсжарылып жатты! Сол кун1 жер цааретл кетере аямай алк1Н1П, суынып, цыстыгып, элеметзшзала етт1. Кей1н ел \"Баягыда жер алюнт, ауылды жау шапцанда\" деп еске алатын болды. Жер жарыцтыц услндеп айдаИарды С1ЛК1Н1П цагып тастагысы кел1п ед], эзэзш неме аспанга ушып келпл, эйтпесе цара жер царе айырылып, б1ржола жутып цоймац екен. Калмац батыры Кумюл некелеп алысымен оныц улынан цутылу жолын 1здест1рд1. Залым адам да залым ойлар ордалы жыланша уй!рш1п журед!. Ацыры цараниет амал тапты. гумыр бойы тэж1келес1п келе жатцан Муз елкеаыц кесем1мен жегжат болып, бтмге кел1п ез1мн1Ц балам деп Байдербюл б]ржола бер1п Ж1берд]. Арадагы улкен дау- жанжал б1Т1СТ!рууш1н ек! жац туган балаларын б1р-б1р!не бала гып бер!п, адам алмасып, бэтуаласатын ежелп эдет. Эгэрэки К1М б!Т1мд1 бузса соныц кепшге кеткен баласыныц басы сол сэтте алынады. Ал кепшге алынган бала б1ржола сол елд1ц басшысыныц К1нд1пнен тараган ул болып есептелед!, егер оны кематсе, цорласа, б1реу шынын айтып, белне басса дереу тш1кест)п, басы алынады. Сондыцтан да ек! жац та эл! ес1 ю'рмеген сэбилерд! бауырларына басып, жау емес тату-тэтл дос болып, пышац лстеап анттасты. Байдерб1с цалмац ханыныц баласы болып, алыстагы елге - Муз елкеане айшылыц сапар шекл. Алгаш туйемен, одан атпен, кей)н бугы жеккен шанамен Музды елкеане бала жеткен кун! - оныц туган шешеа - Кум1С би1к жартастан цулап елд1. Муз елкес!Н1ц кесем1жц уш эйел! болса да ерн! Ж1б1п нересте суйе алмай жур ед1. Байдерб1ске шынайы ыцыласы ауды, туган баласындай мэпелеп, еркелетл. Щалмац берген аты - Самал ед1, оны езгерлп Онжы деп оган жаца ат берд1. Онжы ацжолтай болып юш! тоцалы ул тапты, атын Имэр деп цойды, одан кеЙ1н уш цыз келд! дуниеге. Онжы да, Имэр де алгыр, батыл боп ест1. Кесем булгын берюн баса ки1п алып, бул екеун ацга барса да, сапарга шыцеа да цасынан б1р ел1 тастамады. 379

Нагашыбек Цапалбекупы Онжы он сепзге, ал Имэр он алтыга келгенде Музды елкеге аргы беттеп керш! ел цатты жауласып, ею цыс, ею жаз цан майдан болды. Онжы оц жутцан жаужурект!Л1пн танытып, талай жекпе-жекке шыгып, кесемыц оц цолы дэрежеане кетер1лд1. Букш тущы сулы терец келд;ч аргы-берг! орманды алцабын душпаннан тазартып, Т1зе букт1р!п, ыцыранган мол олжамен оралган Музды елкежц кесем! жецю дачцына уланасыр той жасады. Онжы мунда да жамбы ату, белдесу сияцты ойындарда бас бэйгеж алып, кесем разы болып, арцасынан цагып, цанаттанып, болып-толып журд1. Онжыга цалыцдыц 1здеп сонау дарияныч аргы шелндеп тайпа кесем1мен цуда болып, тек кун узарысымен цызын алуга уеделест те цойган. Имэр тертбац бтм д 1, кез! жалындап турган ежет жют, айтцанынан цайтпады. Онжы да оны цатты еркелетед!. Той б!тпей жатып Имэр !Н1С1 цолца салсын. - Онжы, ацга барайыцшы. Аю атып экел1п елд1 таццалдырайыц. Аюдыц тер1С1н цальи-щыгыца сыйлайсыц, тесек жасайсыц, - деп бой бермед!. Жалгыз шюжц Т1лег1н цайт1п жерге цалдырсын, дереу некерлер!не дайындалуга буйрыц бер}п ед! Имэр тагы да алдын кест!. - Ацга тек екеум13 гана барайыц. Кесемн1ц ею улы барып, орманнан аю атып экелюл деп елд! таццалдырмаймыз ба?! - деп кенбей ез! айтцанын ютетл. Калыц жыныс орман 1Ш1нде ацныц неше тур! бар: цулагын жымыра цашцан ац цоян, жун! цулпырган цызыл тулю, жалын куд!рейткен кекжал цасцыр, цорсылдай тапырацтай цашцан цабан, агаштан агашца сеюрген жыланкез алеуан. Ею Ж1пт олардыц б1реу1не де мойын бурмай, ары царай цалыц корысты цац жарып, бута агаштарды цылыштарымен кесюлеп, жол ашып, ацыры аю !31не тусл-ау. К,ыстан жудеу шыццан аю куйлеу уш!н езен жагалап балыц устайды, кез1не не туссе де тыпырлатып жеуге тырысады. Аш болгандыцтан ашушац, юнэратшыл. Ац-цус б1ткен олардыц цылыцтарынан шошып, сырт айналып цашып журед]. Уст1-бастарын бута жыртып, маса талап, б!рнеше мэрте оппа сазга тус1п кет!п, эбден цалжыраган олар б1р алаццайда атып алган маралдыц елн цацтап жеп алып, уйыцтап жатцанда гуршден оянып кетт1. Онжы алаццай шет1нде буларга царап турган ею дэу аюды байцады. Анадай жерде ек1-уш цонжыцтары сеюре ойнап, агаш цабыгын кем1ред1. Ек! дэу аю жайбарацат, буларга сэл царап турды да, ары орманга юрт кетл. - Имэр, ацырын тур цане! - деп 1нюн туртл. Имэр кез!н суртюштей атып турды да, бойында булцынган батырдыц цаны бар емес пе цонжыцтарга царай цылышын ала кеп умтылганы. Онжы: 380

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Ойбай, тиюпе, цуримыз, - дегенше болмады кез1 шоцша жайнап, жуз! балбулданган Имэр бара элг! цонжыцтыц б1реу!н желкес1нен шыцгыртып бас сап устады да лрсепн циып Ж1берд1. Элпн1шыцгыртып кетерген цалпы шаттана ыржиып бер1келе жатцан шацта агаш арасынан арс ет1п ауыздарын арандай ашцан нэн ею аю шыга келд!. Кезд1ашып- жумганша элп екеу! Имэрд! бас сала шайнап, екеу! ею жацтан екп!нмен цулатып, таптап, цонжыгын босата сала цайта цашты. Онжы да ышцына жупр!п, жете алмасын ацгарып найзасын цулаштай кеп сштеп кеп цалды. Аюдын, енес! еюре цулады да, умтылып цайта турегеп ею-уш аттап барып ыцырси ауып тусл. Цалган аю, цонжыцтарымен орман !Ш1не юрт, агаштарды сытырлата цашып барады. - Имэр! Имэр! - деп жанушырып цасына жетсе 1Н!С! цан-цан, кул)м- ареп барып кез!н ашты. - Онжы, бауырым, ме сен ал! деп алацанын жаза усынды. Аюдыц тырнагын жулып алыпты. - Аюдыцтырнагы киел!, оны терге ш т цояды, жаца туган нэрестеыц жолы болсын деп ки!М!не лпп беред!. Имэр сол кул1МС!реген цалпы буган аюдыц тырнагын бер1п жатып сылц ете тусл. Онжы зар ец^реп жур!п денеан ысып, цанын сурлп, жулцылап суй!п, атын этап мыц марте шацырганымен жаны Тэгфцуттауына ушып кеткен!- ау, денес) суып, цатты да цалды. Цара орманды цара албасты тун басцанша Онжы жалынып-жалбарынып Имэрд!ц жанын шацырды. Тэцрцуттауы оныц жанын кер1цайырмады. Тек кеш батцанша гана цайта оралуы мумюн дейлн емш! балгерлер 3!юр салып шацырганда. Жел удеп, боран согып, буюл орман суццылдап шашын жайып жылады, аспаннан цара булт тунер!П, ол кез жасын тепп турып алды. Жалгыз бауырын арса-арсасы шыгып ауылга кетер!п эрецжетюзгенде Имэрд!ц шешеа - бугы еар!п, ит жегет!н елд1ц бурынгы цызы - Онжыныц белн тырнап, ойбайды салды: - Эй, оцбаган Онжы! Цацгыган цайыршы! Сен1тумасам да туганнан артыц цып еа р т ед1м. Жалгыз улды жайратып, бук!л елге кесем болгыц келд! гой! -Не дейац, шеше! Недейацанашым?-деп лрщей шыжгырылгандай Онжы зар илеп алдына жыгылып децбекшщ! де цалды. - Оцбаган цацгырган буралцы ит! Опасыз цалмац! Алтындай улымныц туб!не жетлц. Музды елкен1ц кесем! болгыц келдИ Экес! де тер!с айналып, буган садацтыц жагын сындырып лацтырып Ж1берд1. Бул - жауга бертелн ел1м уюм!, неге булай? Уш шешес! де, царындастары да суццылдап жоламай цойды. - Агайындар-ау, эке-шеше! Меыц жазыгым жоц! Оцыста, бай- цаусызда, аю шайнап кетт! гой баурымды! - деп ерден ылдига, ылдидан ерге домалап, цан цацсап, зарлап жылаганда цулындагы даусы шыцты. 381

Нагашыбек К^апалбекулы - Тэц1рк;ут тауындагы бауырымныц жаны ушып к,айта бер! келш!, к,айта, керш! мен!. Боск,а куйд!м! Тец!рк,ут тауы, онда да мен1чжанымды алшы айырбастап. Мен кетей!н! Музды елкен!ц ыгай мен сыгайлары бед!рей!п буган муздай к,атып царады да турды. Кеш батысымен Онжыны кетер!п алып жартас ортасында муздан эдейшеп салынган зынданга экеп цамады. Бул Тэц!рк;ут тауынан жанын алып кетуд! сурап жалынып, жал- барынып жатты. Тунде к,алшылдап-д!ршдеген муны бет1аузы тыртык,- тыртык; кер! шал-ескербасы шыгарып алды да: - Сен к,аш! - дед! б!рден. - Уш куннен кей!н сен! елт!ред!. Тертасау атца терт мушецд!: ею цол, ею аягыцды байлап, ат куйрыгына от к,ойып, айдалага ж!бергенде, тертке бел!Н!п пэре-пэрец шыгады. Сондай уюм шыгарылды саган. Сен ататепцд! бш!п, так, мурагер!н эдей! елт!рд! деп ойлап, солай деп шештк - Оу, цад!рменд! цасиетл эскербасы атай! Мен юмм!н сонда? - Сен Муз елкетц емес, Орман мен Су ел! де емес, Дала ел!Н!ц перзент!С!ц. Ол к,алмак, ел!Н1ц аргы бет!нде - улы ж!бек жолы жагасында, !ркес-т!ркестауы бар, ып-ыссы кел! бар елд!ц баласысыц. Тумасацда туганымыздай болып ец. Сен!цак;тыгыча, адалдыгыца мен сенем, амал не басцалар сенбейд!. Кез!нде сен!ч ауылыцды цалмак; батыры Жацжац деген шауып, сен к,олга тус!п, тек сен гана лр! к,алыпсы^. Сен! Жацжац бала елп алыпты. Жацжац мен б!ЗД!ц кесем узак; уацытжауласып, ацыры достасып, оныц куэс! рет!нде б!р-б1р1Н!цбалаларын алмастырып, асырап алды. Кесемн!^ туган баласы жок,тык;тан мен!ц, жалгыз улым кетт! к,алмак,, ханныцулы болып. К,айтем!н енд1! Сен солай келд!ч 613Д1ЦМузды елкеге! Туб1цд1 тап, ел!це жет! Мен!ц жалгыз улым да сен сияцты цапа болды ма деп жаным байыз таппайды. Жолыц болсын! Ып-ыссы келд!ц жагасындагы 1ркес-лркестаудыцтер!скеЙ1нде сен!'чауылыи. Ал, мына дорбаны мойныца т , кереп болады. Мунда мен ем!р бойгы жиган асыл заттарым бар, бар байлыгым осыныц !Ш!нде. Жалгыз ул жат цолында, к,алмак, болып кетт!. Енд! саган буйырды. Мен жацында Тэц1рк,ут тауына кетерм!н. Мец-зец, дел-сал Онжыныц мойнына былгары дорбасын Ш1п, астына ез! жорыкда м!нелн жатаган бойлы жуан торы атты М1НП31П эскербасы сайдан шыгарып салып, цоштасып к,ала берд!. Бет-аузы тыртык,-тыртык, кер! шал-эскербасыныц жаны сол тун! ушып шыгып, Тэц1рк,ут тауына барып мэцпге цонак,тады. Ертес1не Музды зынданда Онжы гайып болып оныц орнында к,атып к,алган к,арт эскербасыны кер1п, бэр! цайран к,алды. Музды елкедеплер кей!н Онжыны да Тэц1рк;ут тауы жанымен б!рге кетер!п алып келпл деп а^ыз елп отыратын болды. Сэби аты-Байдерб!с, одан цалмац-Самал, Музды елкел!к-Онжы 382

Атадан - цасиет, бабадан - есиет жатаган бойлы жарау атпен жулдыздай ацты, желдей кезд!, сагымдай жылжыды. Ац цагып, цус аулап, балык, устап жеп елаз орман !Ш!нде уш ай кез1п, эбден арып-ашып, шашы еап белуарына келд!. Аты арыцтап кетерем боп ел!п, ез! цур суйеп саудырап цылдырыцтай болган шацта б!р ауылга аштан буралып амалсыз кел1п К1рд!. Бул орыс деревнясы ед!. Цу цулцын не 1стетпейд1, кун) кешеп б1р елке кесем1Н1'ц элпештеген туцгышы - орыс байына жалшылыцца жалданды. Артыц-ауыс ецпмес! жоц томага-туйыц ецбекцор Ж1пт оган унады. Байдыц б1ререкшел!п - ат цумарлыгы. Пеуескеге жарайтын желюл аттарды б1рбелек, жорга, жуйр!к жылцыларын б1р белек ез баласынан артыц кут1п-баптайды. Белен жерде турцы белек асыл туцымды жылцы бар деп еслсе болды бар жиган- терген1н шашса да сатып экеп, цорасына байламай тынбайды. Онжыга жылцы баццызады, баццызады деген аты гана куыне б1рмезпл цорадагы оншацты аргымацтарды алаццайга апарып сей1лдет1п, езендеп суга жацсылап арлы-бер! жалдатып жузпз!п, цорага экеп байлайды. Орыстыц байы кунд!з-тун1 тулпарларыныц жанынан шыцпайды, ез цолымен жем беред!, турл! дер!-дэрмек, шеп-шаламды елшеп, екшеп атацырга салып жатады. Ал, эгэрэки б!р цулын жазатайым оцыс болып жарадар болса сонда гана ашушац. Басца уацытта цыз М1незд1жымиып цойып, эр аттыц аргы жетпю жет! атасын, туцымын ж1Л1ктеп, Ж1ктеп цандай даццы болганын эцпмелегенде аузыцныц суын, агызады. Жалшы- малшыларга да айырыцша пейшд!, уэдес1не бер1к, адал кецш жан. 63!Н1ц жалгыз тал цызы алыста оцуда, кемп1р! екеу! эппац пэуескеге ацбоз аттарды жепп ап, цонацца жи! барып цайтады. - Сен1ц атыц цызыц екен, сен! Михаил дейм1з. Тур1'ц соган келед!, мен!ц Михаил деген кеш!р!м болган, мыцты Ж1пт ед). Найзага туап елд! байгус. Жацсы журсец эл! мынау деген цызды эперем!н. Сонымен Михаил-Миша болып шыга келд!. Орыс байыныц бедел! букш сол ец!рге асцан, айтцаны журелн ыцпалды. Сыртца шыцса сенд! пэуескес!н жекк!31п, цоцыраулатып сен-салтанатпен жургенд! унатады. Жан-жагы тугел сыцсыган орман, тец!рек тугел орысдеревнялары, ал жалшылар иелер!не басыбайлы бут!н бершген. Ешцайда баруга, боса- нуга бас ерю жоц. Ел уйрен!п, жумысына дагдыланып, куйбец лрш!л!кпен тацды атырып, кунд! батырып журе берер ме ед! егер мынандай б!р жагдай болмаса. - Миша, жацсылап дайындал. К,алмац-ногай даласында улкен жэр- мецке болады, соган барамыз. Букш асыл туцымды, жер тарпыган сэйгу- Л1ктерд!ц неб!р турлер! сатылады. Музда жылцыныц цанбазары ею жылда б!р рет етк!3!лед!, соган ез!рлен, - деп б!р ай бурын хабарлап, дайын- далды. Деревняга келгел! б1р жарым жылдан асып кеткен, сездер!н ерюн угып сейлесе алатын халге жет!п, ет алып, бойы тузелген жютке 383

Нагашыбек К^апалбекулы деревняныц к;ыздары кез1н суз!п к;арайды. Музды елкеге орыс кепестер! жи1 келелн, айлап-жылдап жатып багалы ац тершер1н айырбастап алады, ацга шыгады. Онжы мен Имэр екеу! к,онак, келсе солармен б!рге жургенд1ктен орысша тэп-тэу!р туанет1н, мунда келгел! лпл к;иындык, керген жох;. Кеп эцпмеге жок,, б1рак, бэр!Н туанед!, к,ыск,а жауап бер;п шаруасын бтрю журе беред!. Енд! сапарга шыгамыз дегел! муныи 1Ш1не ум1т ушк;ыны цайта туст1, Цалмак, деген сез кекешне уялап, егер ол далага жетсе ар жагында ез1Н!)-( ата-мекен! бар емес пе? Осы кезд! пайдаланбаса жалгыз к;ашып боск,а шыбын-ш1ркейге ел1п жем болады. Талайлар ^ашып кергеымен ешюм алыск;а узап кете алмайды, не орманда аштан буралып елед1, не ач-к;уск;а жем, эйтпесе жолда кер1нген мужык, пен орыс байлары устап беред!. Бетен, к;ашк,ынды алапес аурдай дереу устауга, не к,уып жур1п елт1руге тырысады. Иеа сайдыц тасындай он Ж!птт1 кузетшш1кке алды, малшы-жалшы- ларды алдын-ала белек Ж1берд1. Эз1 пэуескес!не М1Н1Поган секкен эппак; сул1ктей атырылган жарау аттардыц шекелер1не ук1так;^ызып, кеш1р гып Миша-Михаилды отыргызды. Оныц шашын желкеанен цидыртып, басына эдем! бер1к, услне к,ызыл атластан жейде, кек матадан желбегей бешпент, туймелер] жылтыраган желетке кипздк Аягында к;ок,има сэры ултанды елк. К^асында журген мужы^тардыц ездер! тацдайларын та^ылдасып, эп-эдем1 керкем Ж1птке айналган оган к;ызыга парады. Атк,умар иеа: -Жэрмецкеден келген соц к,альи-щык; тауып бер1п, уйленд1рем1н, - деп кез1н )^ысты. Жолшыбай ездер! сек1лд! жермечкеге бара жатк,андар к,осылып, улкен керуенге айналды. К,ар жаца кете бастаган кектем шыга аттанган олар к,алмац-ногай даласына шепртке шырылы улгайып, сутлген гул!н жарган, жусан ат лзеанен асып, басы курдектенген, к,а^ тебеден кун шекеы шагатын ш!лдеде эзер келю жетт1. К^аз-к,атар Т1плген ки!з уйлер мен лапас-шатырлар, турл! кужырха- налар, уста дукендер], жайма базар б1р шетте, ал ^ырдыц астында мал жэрмецкеа. Сан турл! кинген, эр турл! Т1лде шулд!рлеп сейлеген к,алыц журт тац а б 1рлей турады да базар аралайды, туске дей!н дала теа к;ыз-к;ыз к;айнаган базаршылардан жыртылып айырылады, туе ^айта бэсецст, кешке к,арай к,ос-^осына бел!Н1п турл! ойын-думан жасайды. Жэрмецкеге келгел! Онжы-Миша жаны байыз таппай, к,алай цашудыц есеб1н ойлап, басы к;атты. Ак,ыры а^ырын сурастырып жур1п куп1 киген тулк! тымак,ты, кец-мол П1шшген кесюнд) к,ызыл шырайлы шал К!С! Ыстык;келд! бтелн болып шык;ты. - Онда к,азак,-к;ыргыздар турады. Саган оныч к,ай бел керек? деп сурады шал шала орысшалап. - Басы к,арлы таудыц тер!скей1. 384

Атадан - цасиет, бабадан - есиет - Онда Алатаудыц тер1скей1 болса, онда к,азак,тар турады. Менде к,азак,пын, мына Тобыл езен1н1ц жатасындамыз. Жэрмецкеге кел1П турамыз. Орыс боп кеткен ез!)-( К1МС1Ц? - Мен де цазацпын! - деп бул жабыса кетл. - Онда жур, б!з тжкен уйге барайык;, - деп куп1киген шал уй1не ерт1П экеп, алдына тамак, к;ойып, к,ымыз усынды. - 1ш, бул к;азак,тыц к,анаты - ат болса, щаны - осы цымыз! Керсен кесе к,ымызды толтай-толтай тартып алды, булдыр-булдыр элдене к,ышк,ыл И1Станауына келгендей бола ма, жок, кез алдына кеплж!м туман бепп, соныц арасынан к;алыч ки13 уйл1 ауылы кер!нгендей елее бере ме, ак, желбегейл! анасыныц \"к,улыным!\" - деп муны бауырына баск;анда омырауындагы сут на ме мынау, эйтеу!р сол керсен х,ымыз басын айналдырып, соно-ау сэби-нэресте кез!ндеп улы даласын журепн кысып елж!рете сатынтты-ау, уылжып, к;апа болып, ецк!лдей жылап, алгаш кергем к,азак, шалын бас салып к,ушак;тап, бауырына басты. Оз- ез!не келе алмай кемсецдеп отырып шалга бар ем1р1н ^ыс^аша айтып берт, ала келц!зш1деп жалына бастады. - Кермегенд! керген екенац, кесюыце к,арасам тект! атаныц к,аны бар бойыцда. Бул жермецкеде байк,ап отырсам, менен баск;а к,азак; жок;, багыц-ырысыц бар екен, мен1 кездеслрд!ц. Мен мына орыстармен ежелден тамырмын, мал экеп сатып, баск;а заттар алып к;айтамыз. Орыстармен тамыр болтан соц, лл 1н бшем, ал сен1^ б1рауыз к;азак,ша бтмейлн!^ к,ызык екен? Бет элпелце к,арап к;азак, па, цыргыз ба деп ойлап ем. Адаспаппын. Б13 ^удай к,аласа бупн тан салк,ынымен ауылта к,айтамыз. Сен меымен б1рге шык;сац ормандай болтан булар куып жет!п к,уртады, эр1 кезге тез тусеац. Б 1реуд1ц жалшы-к,улын алып кету кеилршмес к;ылмыс, кунэ! Сен он куннен кей<норыс кепеаыц кеше сатып алтан анау ацжал айтырын М1н де к;аш! Ондай мык,ты жылк,ы жок; бул жэрмечкеде, натыз тулпар сол! Отан дей1н мен де ел шет1не Ш1герм1н, б1зд!ц ауылта былай жетеа^, - деп к,азак; шалы к,алай бет алатынын май топыра^к;а сызып, санасына а^ 1р1п, туанд1р1п берд;. Орыс байы жэрмецкеден кунде жыл^ы сатып алады да, экелед! де элпге султана к,арап, мак;танып, эр жер1н шуцып, к,абыртасын басып, теч1ректеп кеп журедк К,улажал айгырга Миша-Онжы онша мэн бермеп ед1, к,азак, шалы айтк;ан соц, айрык;ша кут1мдеп, сезд1рмей суыта бастады. Иес! к;улажал айтырды кюендеп устайды; тем1р к,ората к;амап цойгызады. - Бул - натыз пырак,, ек1к,абыртасы к,атты шапса к,анат болып сыртк,а шытатын су к,удайы жаратк,ан асыл тект! жылк;ыныч тук;ымы. Бул деген!^ апталап шапсац да терл!П терлемейлн, алк;ынбайтын, анау-мынаута алдырмайтын, шапса жолда к,алдырмайтын су сэйгулт. Мык;тап устамасац айырылып к;аласыц. Босанса болды тутан жер]н бетке алып тартып туратын асыл жылк,ы! - деп емексид! де ^алады. Межел! уак,ыт еткенде, ел уйцыга кетт1-ау деген туныц жарымын ауа 385 013-25

Нагашыбек К^апалбекулы ак;жал айгырга ер салып, к,азак; байы кеткен 13бен сыргытып шаба же- нелд1. Асыл туган ак,жал айгыр эбден бабы келю, жулк,ынып, танауы пырылдап, шапк,ан сайын бауыры жазылып жел боп есл, тау суындай а^ты. Сагымы жузген далалардан етт!, шыцдары кунге цадалган таулар- дан асты. Уст1нде отырган Ж1птлцтак,ымы мен бел1шыдамады, шаршап уйцы к;алжыратты. Келес! тун! гана ток;тап, б1р була^тыц басына кеп, жуынып, ала шык;к;ан асын жеп, ел шак;ырды. К,улажал айгырдыц цуйрыгынан б!р уыс к;ылын кес1п алып, айгырдыц Т1Л1Н1Цтуб1нен байлап, оны шылбырга жалгап, шылбырдыц ушын бел1не орап к,ойып, уйк,ыга жатты. Оцаша жерде осылай уйыцтап, тамак;танып куш жиып алады ешб1р елд1 мекенге, адамдарга жоламай кеб!не тун баласы жол кезд1. Кейде кес1ле шауып, кейде леюте жел1п, енд1б1рде а^ан жулдыздай к;улдырац- даган жоргасына салдырып, алдынан сок;к;ан желге бел шыдамай, быт- шыт боп жарылып, талыстай кен1с тартып, кешеп тыгыршыкуай ток,пан жш1ктей толык; Ж1пт сыриып, арып-ашып кез1 1Ш1не К1р1п, азып-тозып, к;аза^ шалы Турсынбаба ауылына жетл-ау. К^улажал айгырдыц да турпаты кет1п, арса-арсасы шыгып, арасынан жудырык, етк131п алардай цабыргасы ырсиып, кез1 К!рти1п к,ур сулдеа к,алыпты. Жары^тык; жануардыц к,ылмен байланган лл! аузына сыймай, Турсынбаба жагын ашк,ан сэтте туб1нен кесш^п тш1 куп болып узш1'п ТУС1ПТ1. - К^арагым, - к;ырсыгыц кесшд! деген осы. Енд1жолыц болады, буган к;амык;па. Ал, Ж1пттер, мына айгырга жаца к;улындаган биен1Ц уызын ем131кпен ем131чдер, б1р туйен! сойып, к;атпаршагыныц к,ырындысын жусанныц бур1мен цосып ез!п демш-демш 1шк13!цдер. Б1рер айда эл жиып, жур1п кетед!. Енд1 бул осы ер1СТ!ц жылк;ысы болады, эйтпесе цашып турак,тамас ед1. Саган да куш-куат керек, к,ад1рл1 к,онагымсыц, — деп жаца туган бебектей мэпелеп, жатцызып ^ойды. Тш1 туб1нен кесшген ак,жал айгыр к1с)неп жатыр екен дейд1, ояна кетсе бой-бой терлепт!. Жок;, туа емес, белек турган ак,жал К1анепт1. Жупр1п далага шык,ты, к,ара суык;, ^ыстыц алгашк,ы к,ары к,апала^- к,апалак; жауып тур. Ар жак;тан Турсынбаба к;ария да келтл, жылк,ышылар бэр! ак,жал айгырды ^оршап, оныц кулд1р-кулд1р к1С!негенд!ктер!н айтып жамырасып жатты. Ж!птт1ц журеп сазды, жат журтта к;ашангы журед!? Турсынбаба атасынан жолга рук,сат сурады. - К^арагым, азан к,ойып атап цойган атын,ды б1лмейм1н, орыс боп кетсец де унадыц. Сырыцды жасырмай бэр1н ак;тарып айттыц. Еркек К1НД1К жатжурттык, болмайды, сен мунда сыймайсыц, ел1цд1 табамын деген1цдурыс. Тек андагы Ы ц е тыгып сак,тап журген асыл заттарыцды маган сенсец тастап кет, жолшыбай уры-к;ары кеп болады, ез!цд! мерт 386

Атадан - цасиет, бабадан - есиет цып журер. Кейн ел1це барып, ес жиганнан кей!н эдейтеп кел!п алып цайтарсыц. Мен1ц кез[мн!ц агы мен царасындай М1не жалгыз цызым бар. Мен1ц к,ызым емес, к,артайган да кезцуаныш цып берген к,удайдыь( цызы. Эне ойнап жур, биыл онда, тэц1р жазса саган цосамын. Жылцыныц тепн таныган - адамныц де тепн таниды, мен танысам - сен текл жерд!ц баласысыц. Егер жазатайым болып кетсем, осы жалгыз тал цызым саган аманат, сеж кутед!. Уэде - уш жыл! Уш жыл кутем)з. Цоцырат - Турсынбаба десец бэр1бшед!... Баягы Музды елкен1ц царт эскербасы сыйлаган былгары дорбаны асыл заттарымен Турсынбаба царияга берд1. К,оштасарда ацжал айгырды барып сипап ед1, Т1Л1МД1 цылмен бунап кест1ч-ау демед!, жаратцан жануар к1анеп-ак,ж1берген!! - Бул ацжал айгыр да осында цалады, цызым екеум13 кут:п баптаймыз, эне л л 1 туб!нен туцылданып цайта еап келед!, кей1н ез1^ кел1п м!Н1п цайтасы^. Ал, жолыц болсын, балам! - деп б1р ток, атты М1НП31П, к;ос цоржынбас тагам тиеген ек1НШ1атты жетектелп, кунд!кжерге деЙ1н Турсынбаба цызы Айбепе екеу! узатып салды. К,оштасарда: - Балам! - дед1 буныц кез1не тура царап. - Жолы^ ац болсын, сен1 маган цызырбаба атам жолыцтырган шыгар. Оап, ен! Мына жалгыз тал УК1МД1 сен1ц мандайыца цададым, багыи болсын! Осы бац-дэулелцд1 алып цайт кей1н. Ел-журтыца барганнан кей1н ырду-дырдумен умытып келп журмегейац. - К^ызым! - дед1 цызыныц кекш1н сипап. - Айналайын, Айбепе! Сен мына Ж1ПТТ1Цетепнен устайсыц, сен1ц к,ад1р-к,асиет1це осы жетед!. Уш жыл кутеац, серт осы болсын! Сеж цаз1р туган царындасым деп аттанады, кей!н цалычдыгым деп цудаларымды ерт1п кел1п алып цайтады. гумырларыц узац, еап-ен!1-(дер, царацтарым!-деп Турсынбаба екеу!Н!ц де мацдайынан И1скед1, жасаураган кез1н буларга керсетпей алып цашып терю айналды. Ж 1пт те босап бара жатты. Музды елкен1ц кесем! де ылги осылай мандайынан и)скеуш1 ед1, еркелетуш! ед!. Танауына жусан ию, дала И1С1келе ме-ау!.. К^айдан келед! сол б1р жецс!к ию, мына шалдыц уст1нен де бурын, баягыда, туу баягыда осы жупар умел и!скеген, бурцыраган жусанныц кермек икн, цымыз бен цымыранныц к,ышк,ыл дэм!н бшелн тэр13Д]!.. Айбепеге: - Кош бол, царындасым, кездескенше, - деп женеп бердк Уст1-уст1не жауган цардан эппац болган шал мен цыз бул кезден кер1нбей кеткенше сол к,оштаск,ан жота уст1нде царады да турды. Борандатцан тунде цалца !здеп журю, царайган цалыц беЙ1тт1н,1Ш1ндеп агаштан ерш, тебеан бекгкен би!к кумбезд1Ц1Ш1не тунед!. Денеа жаца жылынып уйыцтап кеткен екен, сырттагы арцандаулы аттары пысцырынды да, т е уш-терт царайган жан К1р!п келд!. - Кто это, - дед1 бул сасцанынан орысшалап. -Кэп!ржатк,ан гой мунда! - деп муны цолдарындагы сойылмен урып 387

Нагашыбек К^апалбекулы жыгып тепкшеп, услндеп бар ки1М)н, к,ос атты тартып алды да кетт1. Уст1-басына не 1Л!нсе соны КИ1П, ер1м-ер1м, жолда келп бара жатк;ан керуенн1ц соцынан ерд1. - Ей, анау, дэур1ш байгусца да тамак бер1цдер, - дед! б]р моск;ал адам муны муаркеп, к;оналк;ага то^таган шак,та. Керуеннен керуенге шеап, ауыл-ауылды адак,тап, мойнына дорба, цолына ах; таяк, устап шашы жалбырап аягын жауып, са^ал-муртынан бет-аузы кер1нбей жал- ба-жулба ез!ндей ек!-уш дэур1штермен ел к,ыдырып, к,айыр ллеп, келер кектемн!^ кеп к;ылтиган туста Алатау бауырына да кел1п жетл-ау... Томага-туйык,, мак,ау боп ундемейд!. Ацырын-ацырын сез угады, б1рак; сейлеп кете алмайды. Шошалада жатып, к;улагын эцпмеге лгед!. ... Шеттеп уйге ф ю , бет1не эж1м жупре бастаганы болмаса ел1 ылдым-жылдым эйелд1Цеапне кел!п ед1, ол б1рден уй1не ф п з т алдына ас к;ойды. -Байгус, дэур1ш-ай. Уск,ыныча к;арасам, жас сияк,тысыц, сорлы бай- гус-ай, ыстык; ас 1ш. Б!р ауылдан жалгыз к,алып ботадай боздап журген мен де б1р кусамын. Баягыда Т1р1к;алган ул з!цпттей Ж1пт болган шыгар, б1р хабар берер ед1. Кел ет же, цымыз 1ш. Дэур!ш, еслген жо^сыц ба к;алмак; 1Ш!нде Байдерб1Сдегенд), одан кей1н ары б!р улкен патшалык;^а бер1п Ж1бер1пл. Айтшы, а, б те с 1ц бе? Оц кез1м кеп тартады, суй)нш1 хабар келер ме екен?-деп эйел кез жасын сыгып алды. - Апа, ол юм ед1! - дед! Ж1пт-дэур1ш. -Ойбай-ау, мак;ау мусэп1р дэур1ш сейлейд! гой, - деп эйел шошып кет1п к;уйып жатцан к;олындагы ожауын тус!р1п алды. -Апа, мен де ез ел1МД11здеп келд!м, - деп дэур1ш Ж1пт ез ем1р<н тш) жеткенше айта бастады. Ол эцпмесж уз1п-уз1п к,олын ербецдет1п туанд!рем1н дегенше эйел кез жасын булак;тай тегумен болды. - Алда, жазган-ай, Байдерб1С1м келд1, ешкен1м жанды, елгешм Т1ршд1! Ау, агайын, суй)нш1! Ак;сарыбас, а^сарыбас! - деп муны бас сап цушацтап, дауыс салып, оган тец]ректеплер жиналып, абыр-сабыр болып кетл. Ел-журт б1р-б!р!нен суй1нш} суратып, буюл бала-шага тайлы таягы к,алмай баягыда жогалып кеткен бала бауырларын керемн деп б)р1 к,алмай Айбаршаныц уй1не жиналды. Майтебен1ц кец жазьи^ тепсецте шак,ырып алып, елд1ц к;ария-ак;сак;алдары екеу!н жауапк;а ала бастады. -Ал, Айбарша, к,арагым, бул Ж1ПТТ1 баягыда цалмацтар тутк;ындап алып кеткен Байдерб1с бала десек к;андай белпа бар ед1! Анык, сол ма, жок; елде кацгыган кеп к;айыршы, деур1шлц б1р1ме? Сен муны дэлелдел ашып бер, - дед1букш Екейд1ц Т13ПН1Нустайтын сак,ал-мурты да, К!рп1п де ак; кум1стей абыз ацсацал ортага Айбаршаны шак;ырып. - Шыкдыр кез1м шы^паса баланыц жанарынан, кеск1н1нен таныдым к,айнымды. Байдерб1слч жаурыныныц астында алак;андай )^ызыл к;алы бар болатын, - дед! Айбарша. Ж 1Г1ТТ1 шеш!нд!рт Ж1бер1п к;араса 388

Атадан - цасиет, бабадан - есиет жаурыныныц астында цып-цызыл алацандай цал менмундалап тур. Айбарша ек1ре элп цалды суй1п бас салды. - Айналайын, Байдерб1Сцайным бар екенац, барсыц. Жауга аттанган багландай боздацтардын, б!реу1оралмады, ауылдагылардын, бэр!н ертеп кетл цалмацтар. Кезге куй!к боп жалгыз мен цалдым. Кей1Н 1здест1р1п, сурастырсам шешец де жартастан цулап ел!пл. Сенен б!р хабар, сыбыс болмай - 1шцуса болып лр! елген ед1м-ау! -Тоцта, Айбарша, царагым! Енд1бул Екейд1ц б1р баласы Байдерб1с екен! рас болса айтцаны айдай келелн Эулие-кер!пкел баба не дер екен соны тыцдайыц, - дед! ацсацал алдында жатцан цамшысын к,ос буктеп кетерт алып. К,ос цолын кекке сауып Эулиебаба сонда былай деп айтты дейд!. - Мына Майтебеыц бауырындагы Байдерб1Стуган жерде бастау бар, бала жогалгалы соныц кез! б1тел1п, цанша цазса да б!р тамшы су шыцпай цойган. Егер мына жют ез ер1С1не, ата цонысына келген! рас болса киел) жер ботасы табылган аруанадай теб1ренер, уылжып ем!рен1п, ез емшепн ем1зер, бастау кез! ашылар. Бетен болса сол б1теу цалпы цалар, онда обалы ез1не келген 131мен астына ат бер1п кер1 цайтарамыз, -депл де Эулиебаба шанагына цулаш жетпес цобызын сарнатыпты-ай. Тебе к,уйк,а)-щы шымырлатар сазды эуен нересте Байдерб1с жау крлында кеткеннен бастап мына дэур!ш болып оралганын куймен журтца жетюзгендей, букш ел цогадай жапырылып епл!пл, цобыз ун<наспандагы кус б!ткен ушуын тоцтатып ты)-щапты, жан-жануарлар да цулагын лпп, мулги цалыпты. Ет п)С!р1м уацыттан соц ек!-уш Ж1пт шауып кел1пт1: - СуЙ1нш1! Суй1нш!! Майтебеыц бауырындагы сайда бастау кез1цайта ашылыпты, б1р булац мелд1р су бурцырап агып жатыр! - дегенде букш ел1тугел \"ой, бауырымдап\" дэур!шпен цайта керюптк Шашын устарамен цыргызып, сацал-муртын басып, цаза^ы ки1м кипзгенде керкем жют болып шыга кел1пл. -Дэур1ш, дэур)ш, -дей беред! екен улкен-юш! де. Баягы Майтебен!^ бауырын теап шык,к,ан булацтыц басына апарып, боз биеы сойып, оныц цанын сол булац кез!не агызып, Екей ата айтыпты: - Муныц аты Байдерб1с! Байдерб1с деп атацдар, - деп еслр^пл. Байдерб1слц уст1не уй кетер1п, сундеттет1П, Айбарша жецгеан алып бер!пт1.Жыл етпей ул суй1п, Айбарша жаца тускендей жасарып, жарасып келпл. Кепшш1кдегенмен оны сыртынан \"Орыс\"деп, ал кел!ндер1\"Шуаш баласымыз\" деп этап кет1пл. Ал, баягы бастау содан кей1н \"Орысбулагы\" деп аталыпты. Арада уш жыл еткенде Байдерб!с Турсынбабага Айбепен! алып келуге аттаныпты. К^асына сер1келп жацын агайыны Ботацараныерлпт!. Булар келгенде Турсынбабаныч асын бер1п жатыр екен. Асты етк131скеннен кей1н, Айбепен! жен-жоралгысымен алып цайтады. Ацжал айгыр Айбепе цыз жасауы — малыныц басы болып кел!пл. Соноу Музды 389

Нагашыбек Цапалбекулы елкеден алып келген асыл заттарын Екейд1ц ак,сах,алына усыныпты, ол балаларына тецдей ет!п бел1п бертл. Эз ата эл жинап, малды-жанды бола бастапты. Айбарша Жак,сыльч^, Салпык,, Сасык,бай, Ашыцбай деген терт ул туады. Айбепе ылги туак тастап, курсах; кетере алмайды. \"Мен саган бала тауып, та бере алмадым-ау\" - деп Айбепе муцайып, х;айгырып, Байдербеке муцын шагады. Байдерб1с ак,ыры ойлап-ойлап Эулиебабага барыпты. Эппак,. К1рп1п б!р к,арыс Эулиебабасы х,ара шанах;ты х;обызын ойнаганда бар денес! уйып, балбырап уйых;тап кет1пт1. Тус1не Имэр ф т л . Шашы желб1реген тер1тонымен буган арсалацдап жупр1п к,елед! де: \"Айбепе жецешем ул табады, соны тек б1р ацныц бауырынан етк131п ал\" депл буган ак;сия кул1П. Бул шошып оянса жанында Эулиебаба да, Имэр де, ешюм жо^. Айдалада шалцасынан жатыр, к;ол созымда басы к,айк;айган х,ара шубар жылан ысылдап тур, кез1н ух,алап х,айта к,араса, узындыгы к,улаштай )^ара шубар жылан да гайып болып келпт!. Керген туан Айбепеге айтайын, к,уантайын деп жетсе ол балпанак;тай, жауырыныныц астында к,ып-х;ызыл х;алы бар, шекеа торсиган эппах; ул тауыпты. К1НД1Пжаца кесшген, шаранасы кеппеген нэрестен! к,ойнына сала салып, тауга ^арай шауыпты. Д1ттеген жерге кел1п к;алыц тобылгыныц 1Ш1ндепдэу апанды тауып к,араса к,аск,ырдыц к,аншыгы жаца куш!ктеген беллрктерт ем13!п жатыр. Жаца жел куш!к тауып, эл1^урып жатк,ан к;асх;ыр ырылдаганнан арыга бара алмай жатх,ан кезде басына к;апты кипзе салып, нэрестеан бауырынан етк131п алып, х,ос бет1не ^ас^ырдыц уыз сулн жагып, х;апты шеш1п алып, босатып Ж1бер1пл. Касх,ырдыц желкес1нен б1р шо^ тупн к,иып алып, бес1Г1Н1ц басына тумар ГЫП 1Л1П К.ОЙЫПТЫ. Бул баласыныц атын ез1не ук,сас елп Жандерб1Сдеп атапты. Б1рах,, х;аза^ кандай, жанама атк;а жуйр1к, келе-келе оныц Жандербю аты умытылып, Итемген атанып келпл. Ие, гумыры ацызга ертген, аныгын б1р жаратх;анныц ез1бшер, сол Орысбаласы деп аталган атадан тараган урпак; бупн б1р ауыл елге айналды. Куты арылмаган, берекеа шайк;алмаган, ынтымагы жарас^ан оларга сырт кез суйане де х;ызгана ^араушы ед!-ау. Абах;тыныц тем1р ес1Г! шылдырлады, ар жах,тан мылтыгын шошайтк,ан б1реуд1Ц сулбасы кер1НД1де: - Мак,ыш ата, - дед1 бэсец унмен. - О, не? - Юсен х,ол-аягын бунап, ебден талых,сытып тастапты. - Мах,ыш ата, мен Шагатайдыц немереа ед1м. С!зжен1нде кеп ест1ген ем, атам аманаттап айтыпты. \"Мак,ыш балуанга ак;ыретлк х;арызбыз, 390

Атадан - цасиет, бабадан - есиет урпацтарым содан цутылыццар\"депт! дем1узшгенше. Балуан ата, меыц кузетшш1пм цаз1р, е а к л ашып кетеЙ1н, к,ашып улгер1Ц!Здер. - К,арагым, М1не асылдан асыл туады, жасык,тан жасык, туады деген осы. 1рт1к 1степ, басыцды белеге лпп отырсыц. Оныца рахмет Шагатай байдыц нагыз урпагы осылай болса керек-л. Саган аманат етер1м, мына Байшаулы Эбдшданы ак,тап к,утк;арып ж!беруге кемекгес. Мен1цталцаным таусылды-аудейм1н. Пштеа жанып б!ткен шамдай мына абак,ты мен1 цаусатып б1ржола бтрд 1.1ш! цуыс к,амыстаймын, езепме ерттусл, куйе жайлады. Энекунп иттер тепктеп, суйектер1мд1 сындырган-ау, к,ан туюре берем!н, мына оц тиген туе та жанып барады. е з 1ц хат танисыц ба, к,арагым? Атыц юм ез1цн!ч? -Тасылбеката, Маралбайдыцбаласымын. К^алада оцыганмын. - Онда сен Мак,ыш балуанныч ел1не айтцан соцгы селем!н. Жазып берш1. Кеудеме симай барады, 1шцуса боп барамын. Эттец, дуние, осылай соццан желдей тез етер1ЦД1бшд1к пе! Мацыш балуан айтцан екен деп кей1нплер айта журан. Ыбырайым деген жалгыз бауырым бар, соган езцолыцментапсыр. Мына Эбд1лда куэ, эйтпесеодуниеде машк,ар тун1 царсы алып, мойныцдагы царызыцды-аманатыцды неге орындамадыцдеп алдыцнан шыгамын. - К,уп болады, балуан ата. Э з 1Ц!з бшес13 К!сенн1ц кшт! бастыгымда. Шеше алмадым... - Бул Мак,ыш не кермед!, атаца налет! Пешенеме жазганы осы да! Ал жаз. \"Мацыш балуанныц турмеден жазган хат-сэлемдемеа\" деп к,ой. /^манбь/сь/^, Орь/стьщ бар балась/, ^бамньщ ба кезбесер б/р алась/. Бауь/рлар Ма/<;ь/шайтть/ бей жур/^бер, Экс/кпен еткен ем/р, зар-налась/. /^ман ба, жан бауь/рь/м, Ь/бь/райь/м? /(оль/мбь/ к/сен л;ибь/-ау, не ^ь/лайь/н? Дйбать/мнан т а у с/лк/'нткен Ма/^ь/о/ еб/'м Гал/^ань/м таусь/лбь/ ма, о, %убайь/м.' Г/с керб/м... О тоба, жаман ь/рь/м Бекболать/м и;ал;ь/раб т/'л/'м-т/л/'м. Сол бать/рмен кэп/рб/ кеп /^ь/рь/п ем, Жаламенен б/'т/сен/-аумен/'^ к/н/'м. /(оиу-аман бол орь/сть/^ бес балась// 'Сенберб/ ойлап иуубь/рат кезб/'нжась/. 391

Нагашыбек К,апалбекулы Сенбер жань/мбь/ %ыаан еб/'м Жась/мнан м/'нер а т боп, /юер ась// /(он/ болаь/н, М айтебе мен Орь/сбула/^ Бу фэни б/рбе бултть/, б/рбе шуа/(. О, тэ^/р/м, албарь/ннанжарь/лл;ась/н Коиу-^ои/ айтар, бул Ма%ь/ю жь/рлал, жь/лап/ Кою болаь/н, жан бауь/рь/м, Ь/бь/райь/м/ /4ллань/^жазаань/на не /^ь/лайь/н? /Сейб/ре/ае /^иянат /степ к;ойсам /С/намб/ алла кеюе аер деп сураймь/н. Кош болаь/н, жалаь/з бауь/рь/м Ь/бь/райь/м, Г/лбесе алмабь/м-ау бел мунайбь/м, Орь/сть/^ бар балась/ - мен/'н балам. Эз/мб/ ось/ отменен кеп сь/наймь/н/ 7/леа/'нб/ бере аер, о, /(убайь/м, Маю/(ар т/н/ сенбермен жоль/аайь/н. Ма/(ь/ю балуан ось/лай е т т / берс/'н, /(ош болаь/н, жан бауь/рь/м Ыбь/райь/м.' Кою болеь/н, бауь/рларь/м - Орь/с ел/, Орь/сбулал; а таж ур т - /(онь/с еб/. Ма/^ь/юь/н аба/^ть/ба к/'сенбе/л/ Мау/(ь/н бась/п сенбермен кер/'спейб/- деген туста Талысбек жазып отырган к;агазын тастай салып балуанды цушацтай алды. - Балуан ата! Туц)лмец13Ш1! Б13Д1Ц агайындарды да кэмпеске деп устап экеткен, елде мен гана к,алдым, аты-жен1мд! езгерлп алганмын, енд! к;айтем1н, С1зден неан жасырайын, ата! Не 1стейм1н, ата, к,утк,арайын С13Д1, жаным садага С1зден. Таусылмачызшы! Б1р амалын табармыз, мунда С1зге тшеулес, буйрег!н бурып журген б!раз жюттер бар, ак;ылдасып ек1-уш кун шыдасацыз, алып кетерм13,- деп жас балаша мырсыцдап жылап Ж1берд!. - Айналайын, Талысбек, абайла, ею шок;ып б1р к;ара. Мына сумпайы заманына к,арай сумырай адамдар да кебейд!! К^ане ары к,арай жаз. Балуан кек1репнен туган ел1не сэлемдеме, бас кетерер азаматтарына жеке-жеке арнаулар сом-сом к,уйылган цоргасындай тегш1п жатты. Ал, осыны Ыбырайымныц ез к;олына берпн. Бойтумар гып са^тап, кей)н балаларына жаздырып к,ойсын. Бул Мак;ышта к;ара туях; та жок;, сол Ыбырайымныц балалары болмаса. - Балуан ага, шыдацыз, ертец кешке к;арай кезекшш<кке келем)н. 392

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Б1рамалын табармыз, - деп даусы д1ртдеген Талысбекжазган к,агазын буктеп к,алтасына салып алды. Кун1бойы сырттагы шыжыган кун абацтыныц тар белмес1н к;апырык;к,а буып тастады. Ок; тиген жер1 куп болып юып, Мак;ыш к;айта-к,айта талыцси бастады. Елгезек Эбдшда шыр-пыры шыгып, белбеу!н сулап, мацдайын, кеудеан суртедк Бупнп кузетшшер цаладан келгендер, ациланып тур. - Ох, контрлар! деп б1р курешке ыстык, суды итке жуынды к;уйгандай елп тепп-шашып эзер берд1. Тун жарымы ауа уш-терт милиционер камерага к!рд1де, Мацышты тепктеп, тургыза бастады. Давай тур, контр! Батырсымак,!-деп 31ркшдеп итер1п, далага тулак; суйрегендей дырылдатып суйрей женелд!. Сыртта жалгыз ат жеплген арбага кетер1п жатк,ызды да, уш милиционер соцынан к,арауылдап ерд) де отырды. Мак,ыш талк,аны таусылып, атуга алып бара жатк,анын журепмен сез1НД1. Оне бойы шымырлап, тула бойы еюыш-наладан а)1 урганы-ай, ел1м деген!ц дэл осылай цол созымда, тым жак,ын туратынын гумыры сез}нбеген, туйанбеген ед1. О, к;у жалган! Мак;ыштыц соцында юм бар, К1М к,алды? Муны жок,тар, сагынар, ес1не алар жан бар ма? гумыр бойы ырду-дырду, аттыц жалы, туйен1ц к;омында еткен баянсыз, бояусыз т!рл1К. Соцында зар жылап к,алатын урпагы жок,, баласы жок;!.. Тулдыр жалгыз, к,у бас! Келд), кетт1!.. Дуние жалган, опасыз деген осы-ау! Кер1нгенге кел-кеар боталатып жататын жаман шик! екпе нэрестеыц б1реу1н к;имадыц-ау, цудай! Озепн жарып, К!нд1пнен б!р ул берсец к,айтер ед1, Мак;ыштыц баласы деп ел1 экес! уш1н сыйлап, урпак; жалгасар ед), дэл маган келгенде шорт к;иып тастаганыц не? Уа, жаратк,ан ием, муныц не? Эйтеу1р кудайга шук!ршш)кетет1Н)-соцында Ыбырайым сынды 1Н1С! бар. Оз1 жасынан зей!нд1, кэр!к,улак; цариялардыц жанынан шык,пай эцпме, жыр, ацызга уй<р, б1р ест1ген!н к;агып алгыш болып ест!. Баягы болып барады, бу Мак;ыш патшаныц да турмеане к,амалган. Барымта деген шыгып, сойылдаск,анда муныц сойылы цатты кел1п, керш! елд1ц уш б!рдей Ж1ПТТ1 мерлпп, ол улкен дауга айналып, жандаралга шей!н арызданып жур1п, муны ак,ыры турмеге к;аматып тынган. Душпан- дары бер1ктер1н аспанга атып, \"Енд! Мацышты итжеккен С1б1рге айдайды, сонымен туцымы туздай к,уриды\" деап цаук,ылдасып, ойда жок, нэрсе- лерд! уй1п-тепп, к,аралап, кустаналап, арыздарын к;арша жаудырды. Онда Алматы к,аласы теменп етекте, муны кек жаца к,ылтия бастаган шак;та солдаттармен айдап экелген. Сонда к,аладагы ер1к, алманыц кепт!пне тацк,алды, ер!ктер керемет гулдеп, букш айнала еппак, болып, 393

Нагашыбек К,апалбекулы жупар И1С1бурк,ырап, цала ецсеа кекер1м агаш, жемю багынан кер1нбейд1. Турмен1ц 1Ш1 сыз, цыстыц суык; ызгары эл1 кетпеген. Кунде Мак,ыштан жауап алады, сырттан ешк1мд1К1рпзбейд!. Эйтеу1р сонда осы Ыбырайым !Н1а гана соноу Майтебеден 1здеп кел1п сырттан азык; тамак, екеп берт кетед!. К,ацсыган шшдеде жылымаган турме 1Ш1к;ыс тусе лпл азынап кетл. Мак;ышты)-( 1С1созылып, патша жандармдары тергеуд! де узд1к-создык, к;ылып 1шекше шубыртып муныц мысын басып, !стемеген ^ылмыстарды мойындатпак; болады. Оган Мак,ыш ел1п кенс!н бе, к;олымен !стеген1н айтып та, жазып та берд!, ал баск,аныц кунеан кетере алмайды. Ак;ыры желток,сан айында Ыбырайыммен кездесуге рук,сат берд!, онда Ыбырайым он жел жасар к,ылшылдаган бозбала. Келе турмеде тогыз, ай бойы кермеген, сак,ал-мурты к,ап-к;ара болып ес!П кеткен балуан агасын еюре к,уша^тап, жылап ж!берд!. -Ага, агатай цудай жолымызды оцгарды, К^исыбай бауырымыз ара турып, )^атты к1р!С!п жатыр, - дед1 Ыбырайым б!рден муны куантып. - Е, атак,ты Сарыбай бид!ц тук,ымы болса негып тыныш жатыр деп ед1м? - Ой, ага оган да к;алада кездейсо^ кездест к,алдым емес пе? - дед! де кез1н алайтып кузет1П турган солдатца елу тиын усынды. - Агаммен туске шей1н жанында болып, эцпмелесуге рук,сат бер. Солдат мылтыгын цабыргага суйей сала элг1 тиынды лстеп, ары- бер! аударып кер!п, мына олпы-солпы Ж1птте мундай багалы зат цалай жур-ау деген та1-щаныспен ьищырына салды да, жарайды дегендей ары узап, бул екеу1н жеке к,алдырып кетл. Екеу) жеке калган соц, Ыбырайым дэмдеп, туздап эцпмен1ц майын тамызып айта бастады. 1Н1С1Н1Ц к,уймак,улак; зерект1Г)не тент! болып, ризашылык;пен сез!н белмей тьи-щады. Оз1де цацсыган арьадан сусап к,алыпты. Ыбырайым эцпмеа ел! еанде: - Осыдан б!р жума бурын азге экелген азык;тарымды абак,тыныц алдындагы кузетш1лерге берд!м де, енд1 ^ыс кез1 к,ырауда к;айда барарымды бшмей келе жатсам, б1реу \"Ыбырайым!\"-деп дауыстайды. Жалт к;арасам пэуескеге мнген басында тулк! тымак;, уст1нде сусар берк] бар К,исыекец мырза, не, иэ, ^исыбай ага! \"Мунда негып журац! - деп жен-жосыгымды сурады. Мен к,ыс^аша, асыгып-аптыгыпжагдайды айтып бер1п ед!м, ол К1С1басын шайк,ап отырып к;алды. \"Екейге тагы да азу лай батырайын деген-ау, булар. Жок;, оларыц бола к,оймас. К^ане отыр к;асыма, жендеп сейлесей1к. Мен Орынбордан келем1н, сондагы улык;тар шак;ырып, улкен мэжш1сетк131П, сонда болдым, шырагым, ала жаздай. Кел, жур мен1мен\"-дед! де пэуескес1не отыргызып алды. Цисыбай жатк;ан агаштан к;алап салынган улкен дарбазасы бар, к,орасы кец уйге келгетм!зде б13Д! б1р К1С! кулп отыр екен; Ол к!С! К,исыбайга б!р хат берд!. Хатты ашып ок,ыган соц К^сыбай мацдайын 394

Атадан - цасиет, бабадан - есиет устаццырып ойланды да \"Жарайды\" дед1. Уй иес!Н!ч дайындап к,ойган шайына к,арамай, пэуескеге к,айта М1НД1К. \"Байбулан деген атак,ты мырза шацырыпты, уй1не Арк,адан туыск,аны Шашубай кел1п жатса керек, тамашасын керел1к\" дед1. Байбулан саудагерл1кпен байыган аса аук,атты, уЙ1тамаша, кекпецбек сырланган. Еапнен тер1не дей1нжайып тасталган кшем, керпе. Б1зден бурын уш-терт ж!пт отыр екен, олар ушып турегел!п Кисыбайга селем берю амандасты. Уст1нде ак; шалбар, ак, камзолы бар, басында цара тация бар цызыл шырайлы эдем! жют сырнайын сан к,убылтып, тецкер!Л1п отыра алмай отырды. Кун сол кун1 азынап, цатты суып кетт1. \"Мына кюлер тоцып келд1, шайды жаса!\" - дед! 613Д1 к,урак; уша к,арсы алган Байбулан К,исыекеце айырык,ша «.ошемет керселп, шынтагына к;ос жастык, тастап, децгелек жер устелге шай жасалды. Метц ек! кез1м гармоны бар юсще. Бурын гармонды, к,ыс 1Ш1нде ондай эппац КИ1М киген К1С!Н1, сэнк;ой адамды кермегем, Т1ПТ1еам шыгып отырмын. Б1р мезплде сырттан юсшер кел1п к,алды деп абыржып, кеп К1С1Н1 уйге К1рпзд!. Ол кюлер терге шык,ты. Бул К1сшерд1ч 1Ш!нде Жамбыл ак,ын, Мэчке болыс сияцты атак;тыларын таныдым да ез1м босага туста елеуаз отыра берд1м, амандасып отырганнан кей!н ол К1стерге де шэй экелшд!. Баганагы гармонды Ж1пт ойнацтатып, гармонды ш!рене тартып, елеид! к;оя берд1: Балась/ /(ои/^арбайбь/н мен Шаыуубай /1енбес/'н арть//^ть/-кем /^ь/лаан кубай. Санлааь/н ^лмать/нь/^ жиь/п аль/п Сь/йлабь/ /^она/( /^ь/ль/п Байбулан бай.; Ша/?арь/м 7ройцк/, /(арл;араль/ Барабь/ кеиук/ базар л1зр/(аааль/ Б/р/(атар тось/н абам к/р/'пкелб/ Уа, ш/рк/н, /<л/'нбе бул абамнь/н Жамбь/л бар ма Со ш/рк/'н, кеп оть/р ма бай/^аааль/-деп гармонымен тец- керш!п, эн1н цосцанда мен1ц еам шыгып кетт!. Осыны айтып, Жамбылга сок,тыгып, оныц к;асына ер1п келгендерд! сыцацтап, эжуалай бастады. Б/р кез/ Самижаннь/н /<ись//( екен. Байбатша^ Мэнкеменен пуиуь//^екен. Болеанба б/р/ной/^ь/, б/р/на/ой/<;ь/ Бэр/'нбе бап кел/с/'п оть/р екен. Терде отырган Мэцке: \"Жамбыл-ау, мына б!реу!ц б!зд! елт1рд1гой, енд! к,ашан\"?-дегенде Жамбыл: \"Айтатусан, айтцанымен к,айда барар дейац\" деп шэй!н !Ш1п отыра берд!. Тагы да Шашубай: 395

Нагашыбек ^апалбекулы <4р/(аба мен айтамь/н салбь/аь/мбь/. Мунба келсем айтамь/н Ба/^ия, Барль/бек, 7урль/бектей ханбь/аь/мбь/. Калаба ось/ уи/еу/ аман болса Бузбайбь/жанбаралбаржарль/аь/мбь/-деп гармонын к,ай- та к;уйх;ылжытып, мыц эуенге салды. Жамбыл шэй}н !Ш1Пболып, домбырасын алып кие женелд!: Ей, Шаюубай?.. Сен б/р/4р/^абан/(аи/ь/п келаен жаланаял; Жел сезб/ не %ь/лайь/н сенен аяп. Г/л/нб/ анбап а й т та, бай/(ай сейле Гимей ме, буйте берсен сааан тая/^. Ей, Шаиуужан.'.. Сен /Секюетау, Кь/зь/лжарбан кел/'п ж/рс/н Дибарь/н жа/(сь/ларбь/н кер/п журс/н. Дузь/нба елен беаен малеа/'н бар Эрк/мае сейлеп-сейлеп бер/пж/рс/н. Ей, Шаюужан/.. Ма/^танбаеь/н, /\\р/^абан мен кераен араь/н. Бул жербе бай боп жать/р келаен араь/н. Келб/ бе Жет/суаа байь/п кетт/ ^р/^аба без таб а алмай ж/раен араь/н. Шао/ужан, Байбулан кел/п еб/ М/наес/п /(ос-^ось/мен карала ат/(а Кос т/а/'п Гаста/^та /и/ жь/л жатть/. Ел/'мн/н кеню/л/а/н сонан бай/^а, Длсь/н беп тер/-терсек аралатть/. Мунь/мен Байбулань/н ть/нь/ш жатпай Кы%а%тап карала атпен оть/н сатть/. Жуь/нбь/мен бай болаан Байбулань/н Койшь/сь/мен айть/ск;ан байлар кусап, /\\йт/^ань/м жа^сь/ль/аь/мбь/ жарамас-ть/. Ей, Шаюужан Мунба келсе ма%тайбь/ Барль/бек пен Ба/(иясь/н. Сайлауаа юь//(сан ею тебенбе а/^иясь/н. Э с т е жок; мусь/лманаа жа/(ь/нбь/аь/н, Орь/сть/н баса ки/п та/^иясь/н. Кубайбь/н ез/ патша, ез/ /^убай Б/р жербен алар тауь/п та%ыясь/н. Су орнь/на /юкен/н ара%, боза Доза/^ть/н ортась/нба, оть/рарсь/н. Д/н/не кесек ат/(ан сур/^иясьщ, - деп уст!-ус*пне бастыр- 396

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет малатып, теге, тепей женелгенде 1Ш!П, цызып отырган орысша ки1нген жют Жамбылга тура жупр1п, уст1не кона тускенк Кей1н сурастырсам элп Бация деген! осы Ш1рк1н екен. Оган Мэцке тура жупр1п бас салды. К;ып-к;ызыл тебелес шыгып, элп жасаулы турган дастархан, бэр1тас- талк,ан болды. К,исыбай далага шыцк,анын керт мен де ере шыцтым. Жанжал басылып, Байбулан далага шыгып, б1здерд1уйге к;айта шацыр- ды. Елд) тиыштатып, басу айтып, к,атты к,ысылды. Гармоны бар К1С1, элп орысша кижгендер баск,а белмеге барып, даурыгысып жатты. Б13 отырып, эдей! аск,ан тамагын 1Ш!п болганда, ел тарцар туста Байбулан кел!п: \"Б1р тамаша <стей1к деп уй1ме эдей) шак,ырып ед1м, аягы уяттау болып кегп. Жол С1здерд)к1'\"-деп К^исыбайдыч алдына к;ырык, сом ак,ша экеп к,ойды. Кисыбай оныц жиырма бес сомын Жамбылга \"Сен жецд)ц, сен болмасац осы олжага кенелер ме ед1к\" - деп берд! де, к,алганын бэр1М1зге улеслрд!. Сонда маган жацагы елу тиын тид1. Осы айтысты сонда угып алып, цыстауда отырган елге айтсам, б1р1нен б!р1шак,ырып, к,айта-к;айта баяндатып, цызыгына тоймайтын болды. Мацыш он жет! жастагы Ыбырайымныц кеюрек кез!Н1цдацгылдыгына, Жамбылдай улкен ацынныц улкен айтысын б!р кергеннен цагып алар цуймацтыгына тэнт! болып, арк,асынан к,ак,ты. - Мен Жамбыл тэтемн1ц барлык, айтысын жатца б те м 1н, - дед! жуз< балбырап Ыбырайым агасыныц цолпашына насаттанып. - Жак,сыдан жацсылык, жугады. \"Улыдан - есиет, жацсыдан - насчет\" деген. Бурынгылар к,алай тауып айтк,ан \"Б а л а сы беске дей1н патшадай сыйла. Он беске дей1н к,улыцдай жумса, он бестен аск,ан соц жан досыц- дай к,урметте\". М1не, сен де ат жалын тартып м!нген салик,алы Ж1пт болдыц, царагым. Сез цад!р!н туанет1н болыпсыц, алла белцнен жарыл- цасын! Еа)-ще болсын жаманмен егескенше, жак,сымен кецеап тур. Толмаск,а к;уйма, тоймаск,а берме. Б!з ез! еспей к,алган атаданбыз. Екеу болсац б!р-б1р)чмен кецес, б!реу болсац цабыргацмен кецес. Тым би1к болма - цулап суйепц сынады. Тым аласа болма -тебеце эрюм шыгады. 631ЦД1 сез1цнен кем керсетпе. Тауып сейлейм1н деп - к;ауып сейлеп журме. Ец тэтт! де тш, ец ашты да тт. Кеп сейлеген - кебек ауыз болар. Адам - т т 1нен табады, сиыр муй!31нен табады. Жацсы сез - жарым ырыс деген. Ер цазынасы - журген 13. Ел цазынасы - кене кез. Тш цазынасы - еск1сез. Ацыл - кепке жетк!зер, енер - кекке жетюзер. Саган муныц бэр)н кец!Л!м толганнан айтып отырмын, угып ал. - Ага, Жамбыл тэтем Шашубайды елге аралатпак,шы, цасымда болсын депт1. - Е, муныц дурыс, берекелд<! - Ец бастысы К^исыбай агага рак,мет, улык,тарга барып, хат тастап, ауылдан юсшер шак,ырып, азд! шыгарып аламын деп бел шешт К1р1ап жатыр. 397

Нагашыбек К^апалбекулы -Эне, байк;адыцба, Ыбырайым. Жацсыдан-жацсы туады дегенд!. Экес! Сарыбай - букт Екейд! жинап, соган цоныс пен ер!С эперем1н, кегертем!н, кебейтемш деп бар ем!р!н сарп еткен асыл ием!3. М1не, бала- сы К,исыбай да экеге тартып туган келюл кец азамат болганын царашы! - Ага, ^исыбай да елец шыгарады, кейде анау-мынау елецш!ге алдырмайды! - Эй, к,арагым-ай, Екейд!ц бэр! жагына елец уя салган, тацдайынан жыр соргалаган, к,ызыл жел Суй!нбайдан келе жатк,ан а^ындар ел! емес пе! - Ага, С13Д1Цде кеп елец)ц1зд! жатк,а бшем!н, - деп Ыбырайым !Н1С! арсалацдай еркелей эцпме шерлп ед!. АгалыЧнш! екеу^ц сыр шерт!се, ак;тарыла эцпмелескен! осы болар-ау. Бауырыныц еап ел к,атарына к,осылганына Мак;ыш тэубеш!л1келп, оныц келешепне !штей ак^кол ттеп отырады. - Ага, аз де батырсыз. Райымбек экем!3 де батыр болган, ез! айтады деген ед! Ыбырайым к,ызынып, жуз! алаулап. \"От^а салып ер1тсец де - алтын с<рэ жез болмас. Аяк,ца шулгау ^ылсац да - асыл Ж1бек без болмас\" демекш! Орысатамыздыц эруагы гой к,оргап, жебеп журген. Оныц урпа^тары жаман болмауы ти1с!-деп Мак;ыш !н)ане ата-бабалары жайлы )^ызык,-к,ызык, эцпмелер айтты, олар- дыц ел б!рл1пн ойлаган ацыздай болган 1стер1н майдан к,ыл суыргандай айтып берд!. Ыбырайым Макышты гумыр бойы патшадай сыйлап, алдынан к,ия етпей, эманда мак;тан тутып, к,улдырацдап кеп журген!. Сол жолы да К^исыбайдыц бедел! мен б1Л1мд1Л1пн!ц, салмагыныц арк,асында кеп узамай турмеден босанганда да б!реуден лауга ат сурап абацтыныц еаг!Н1ц алдында к,ыста бурсецдеп кулп алган да осы Ыбырайым! М1не, ек! кез! терт болып к;ай-к,айдагы, жай-жайдагыны к,азбалап ойлап к;араса, Ыбырайымныц буган деген бауырмалыгына ерекше тац- к,алады, эманда муны !здеп кеп журген!. Узап, алыск,а кетсе кез! талып, сагынып, кут1п журелн де сол Ыбырайым. М)не, мына кецеслц турме- ане к,амагалы бер! 1здеп журген де сол жалгыз бауыры! Жан бауырым- ай, жулын ет!м-ай, сен1керер кун<мбар ме екен! Ык,ыластанып бауырыма к,ысып, мацдайыцнан суй)п, к,оштасып кетсем арманым болмас еднау! Бул опасыз дуниеге не дауа!.. Мак,ыштыц ес1не экеа Райымбек а^сак,ал тусл, ол кю сексен уш жасында он терлниш жылы к,айтыс боларында осы Мацыш пен Ыбы- райымды шак,ырып алып б!раз эцпмеан айтып ед!. Онда Мак;ыштыц аты 398

Атадан - касиет, бабадан - есиет дуршдеп, сайысца туссе алып, куреске шыцса жец1п, Жамбылдыц к,асы- нан ею ел: ажырамай журген б!р дэуренд! кундер! болатын. К,арак;тарым, сендердщ М1не белдескенн1ц бел1н сындырар, лрескенжц лзес)н буклрер, жагаласк,анныц жауырынын жерге типзер ерттей шацтарыц. Батыр мацтанса - жауга шапк,анын айтар, к,у мацтанса к,алай алдап к,ак,цанын айтар. Мен сендерге баягыдагы Сураншы батырмен б1рге цалай к,ок,андарды жецген1М!зд! айтып берей!н, - деп экес! атак,ты Сураншы батыр жайында кеп жайттарды айтып кетт1. Сураншы батыр Тезек теремен деорыс улыцтарымен де, к,ок,ан бектер1мен де терезеа тец сейлескен, айтк,анын етюзген, ца^арынан, к,ылышыныц жуз1нен ешюм бата алмайтын ересен ер. Ал, сол айбатынан тау шайк,алып, Балхаш кел1долданатын Сураншыныц Райымбек экес! сарбазы болгандыгын бул кундер! б1реу бшер, б1реу бтмес. К,иын-к,ыстау кезецде ел атак,ты дулыгалы батыры мен дуалы ауызды ак,ынын 1здейд1, солардыц соцынан еред!, айтцанына, кенедк Райымбек экес!Н)ц мына б1р эцпмеа эл1 кунге дей!н ес1нен кетер емес: \"Сураншыга хабар келгенде мен к,асында ед1м,- деп бастады эцпмеан экес!. Сураншы батыр ^аргалыныц беткей!нде, ауылдыц сыртында тогыз к,умалац ойнап отыр ед!. Ею торы аты терден ак,кеб!к болып кеткен Тшеуцабыл ел1Н1Ц шапк,ыншысы келд1. Цое атпен келе жатк,анда-ак, Сураншы к,умалак,ты жайып Ж1бер1п \"Булар жак;сы хабар экеле жатк,ан жоц\" деп кулп отырды. -Тойшыбек бастаган Кок,анныч к;олы Беркедердеп Ттеуцабылды шапты. Елд1ц ак,сак,алы эдей! С1зге Ж1берд1— дед! шапцыншы аттан ауда- рыла тус!п. Сураншы кеп сейлемейлн кю ед!, аз ойланып отырды да: - \"Ппцдер туды! - дед1. Кэшке туын кетерген соц-ац сол жердег! Еск,ожа, Екейд1цбарлык, ер-азаматы атца М1НД1. Небары бэр: сепз жуздей гана К1С1болды. К,ол жецк1ле темен тусл. Сураншы жол-женекей барлык, жарамды ат-айгырларга балаларга деЙ1н м!нпз!п, цара кебейлчдер деп, малшыларга деЙ1н к,алдырмады. \"Коцандар тауга кеуделеп кел1п те к,алган шыгар\" деген соч 613Д1Ц к;ол б!ресе жецк!Л1п К,опага шауып, б1ресе К^утырганга шауып, атта бол- дырып, барлык,ты. Б]р мезплде Сураншы: \"Цоцанныц к,олы К^опага к,оныпты. Енд1ол бупн кешпейд!, тунде тием!3. Аттарды б!раз тынык,ты- рып алалык;\" - деп к,олды аралап керд! де, Жанжют, Тебет деген жер- лерге бэр1н экеп орналастырды. Елд1ц бэрне жапатармагай отын шаптырды. Б1р юс1ге уш жерден тебе-тебе басына отын уйд1рт, кун батып, к,арацгылык, орнасымен барлык, уйген отынга от цойгызды. Сайдыц тасындай уш жуз жюгп таидап алып, оны ушке бел!п, уш жак,тан тутатк,ан бутаны аттын, куйрыгына байлатып ел жатк,ан сон, к,ок,андардыц к,осынына тарпа бас салып \"К,арасайлап!\" урандап, уш жагынан бас салды. 399

Нагашыбек К^апалбекулы Сураншы нагыз кезс!з батыр ед), жауды кергенде ар^аланып, еруак;танып кетет!н. - К^арасай, К^арасай! - деп дауысы жер жарып, аттандап цалыц к,ок,анныц ^олыныц к,ак; ортасын жарып ет1п, ак; шатыр услне Ш1П^ойган туын найзасымен шаншып туард!. Жан-жак,тан к;аптаган от, кетершген ^алыц ша)-щы кер1п, алачсызжатк;ан цоцандыцтардыцеа шыгып, дурл1пп, жан-жак,к,а тым-тырак,ай беталды лагып 1^аша женелд!. Берекеа кет1п, к,ас^ырдан ур1ккен бекендей басы ауган жак,к,а жосыган оларды шауып кел1п шет1нен тус!ре берд!к, тус1ре берд!к. К,ок,анныц цолы сол к;ашк,аннан жаман ^ашып, батыск,а к,арай жосып басы к,осылмай кетт1. К,о^ан жасагыныц арасында к;азак;тар мен к;ыргыздар да кеп екен, олардыц да тоз-тозы шык,ты. Олжага к;арык, болдык, та к,алдык;. Мен ез1м сол тунп шайк,аста он жел аттыц к;улагын кескен екенм!н. Шайк,ас кез1нде жаудан юс1туарт атын алган сарбаз сол аттыц к,улагына ез1Н1ц ен1н салатын дэстур бар. Артынан юмде К1МН1Цкюанде к,улак;тыц ойыгы кай атк,а дал келсе, сол атты олжага алады. Сол шайк,аста к;ок,ан к,олыныц алып кеткен мал-мулк1н ^айырып экел1П, шабылып к;алган Тшеу^абыл ел1Н1цез1не бергенде олар Сураншы батырды хан кетерт, к;урметтеп к;арсы алып, боз бие сойып, к,онак, етл. Сол Тшеуцабыл ел1Н1ц Ттен деген к!аан!ц сем13 бэйб!шес1 кел1п: - Сураншы батыр деген цайсысыц? Далага шык;сыншы, мына журт кереЙ1н деп тур, -депт!. Сураншы далага шыгып, к;алыцжуртк;а селем бер1п: - Енд1к,ок,андар ешуак,та к,ок,а)-щамайтын болды, тазыдан к,орык;к;ан борсык;тай 1н1не тык,тык;, - депл. Сонда елп Ттеныц бэйб1шес1алдына б1р шыгып, артына б1р шыгып, айнала к,арап-к;арап: -Айналайын, к;арагым, \"Бак, к,онатын адамныцулы етл, к,ызы кер!кт! болады\" деген! осы. Батыл болсац-батыр боласыцдемекш!, К,арасай бабацныц еруагы баса к;онган екен. Сол атацныц к;ызыл шубар жолбарысы сен! к;олдап к,оргап, айбыныцды асырып, душпаныцды к;ашырып журген. Жолыц оцыцнан тусын, к;арагым! - деген1н ез кулагыммен естщ1м. М1не, батыр болса Сураншыдай болсын, журепн1ц туп бар, табаныныцбур! бар нагыз ер сол ед1,— деп Райымбек экеа ез! ортасында болган б!р шайк,асты эцпмелеп берю ед1. Кей1н талай ол кюыц замандастары Мацышты кер1п „Артынан ерер кюыц аздыгы, ел1Н)цекейл1п болмаса екец Райымбек белгш! батырдыц б1р1ед!\" деп талай-талай к,ызык,тарын, ерл!ктер1н айтып отыратын. Экес! к,апсагай бойлы, 1р1тулгалы, сексеннен асса да жуз1нен балы тамган к;ызылшырайлы, анау-мынауга бой бермейлн к;ажыр-к,айратты, бурют еарт, к;ус салатын ермеп бар, серш1кке еуес ед1жары^тык;. Ие, сол экеажц асын бергеннен кей1н б!р жылдан кей1н-ак, тыныш, мамыражай елд!ц 1Ш1топала^ келгендей бул!нд1, аласапыран басталды. 400

Лтадан - цасиет, бабадан - есиет Мамыражай жатцан ел 1Ш1 буй1 тигендей бул!нд1, ер1мдей жас Ж1пттерд1 эскерге аламыз деп патша жарлыгы шыгысымен арлы-берл! шапк,ыншылар кебейд;. Не 1стер1н бшмеген ел сасып, сез устайтын беделд! билер мен батырлар тец1репне топтаса бастады. Ак,ыры елд1ц бас кетерер ык,палы бар кюлермен ак,ылдаса кел!п, буюл Дулат, Шапыраштыныцжацсылары К;аск;арау-Султан деген К1С!Н1Ч асында бас цосуга кел1ст1. Ас десе цу бас домалайды емес пе, бул жиынга энш!, енерпаздар, ак,ын-жыршылар, белпл! атк,ам!нерлер, к,амшыгер, сайысшылар, неб1р сен тур мен атайын деген суйект! жюттер жиналыпты. Сайдыч тасындай бозбала-еркек юнд1ктер бойларына к;ару-жарак,тарын байлап, асынып, сак;адай-сай келд1. Ел толцынша толцып, эр-ер жерде топ-топ болып, бер1ки1ктей ел1р1п, не !стейм13 деп ары-бер1 жецкш1п, к;улак;тарын улкен уйге тосты. Улкен эппак; КИ13уйден шык,к;андардыц алдында келе жатцан Ж1бек шапанды Сэт болыс бэр1не ток;та)-щар деп ишара берт: - Уа, журтым, ецкейсек етекте, шалк,айсак; тебеде басымыз б1р1гелн кун туды. Адам цайгысы -заман к,айгысы. К,айгы деген адамды садак,ша бугтд1ргенмен сындырмайды. Турльтурл! заман бар, ал заманына царай амал бар. Ата-бабадан к;алган асыл, сез былай дейд1: \"Уайым туб1 - туцгиыц, батасыц да кетес1ц. Тэуекел туб! -желк,айыц, етеацде кетес1ц\". М1не, не дейацдер?-дегенде ортага кеуделеп Жамбыл тэтес) шык,ты. Жамбыл тэтеа тепп-тепп узацжырлады. Мына б!р сумпайы зацныц артында сумырай тшек, к,орлык; пен зорлык;, к,азак,тыц малы мен барын шашу, жастарын к;ыру турганы жайлы толгаганда ел тугел к,оштап, мацулдасып цалыц бер1к, тация б1ткен теменшктеп, бас изест!. Не дейацдер журтым, цандай ой бар, айтыцдар бупн деп Жэкеч елец1н б1Т)ргенде эзер шыдап отырган Мацыш к,алыцжурттыц ортасына шыга келд!. Мак;ыш бул жиынга Жэпек батырдыц сауытын уст1не кит, атына ак, кебентай бектерпс!н Ш1П, к;айк;ы к,ылышын асынып, тор айгырмен кел1п ед1. Ел ортасына атымен шык;ты да айк,ай салды, цудай аузына не сез салды, соны айтты: Мусь/лман ер/к кетт/ баласынан Сез/мн/'^аибрат ал сарась/нан Патцуамь/з буйрь/л; /(ь/лбь/ солдат бер беп Оть/з б/р он тоеь/збь/^ арась/нан. Ось/аан т/р/ оть/рь/п кенем/'з бе? /р/'ктеп бар бозба^ть/ берем/'з бе? Болмаса елб/'к кь/ль/п, т/'зе /(ось/п Батыраа то п бастаеан ерем/з бе? -дегенде жюттер жапырлап айцайлап кетт): - Баста! Баста^ыздар! 401 013-26

Нагашыбек К^апалбекулы - Бастацыздар, Мак,ыш ага! - С13 не айтсацыз сол болады! -десп. Денел! келген узынша бойлы ел агасы )^олын кетерт, сез сурады. - Мен Эшекеулы Бекболат деген агаларыц боламын. Жаным сендер уш1н пида, садагага байладым цалган ем1р1мд1. Б1рде-б1р боздак,ты ел1мге лр! бермейм)з! Ушк,оцыр тауына Т1клм кек туды, сонда кел1цдер К1мде-юм менмен б1рге боламын дегендер!^! - Баста, баста, батыр! - Бекболат ага, ерд1ксоцыцыздан! - дест! жиналган журт б1рауыздан. Бекболаттыц дауысы да зор екен, оц к,олын кетерт ед1 шулап кеткен- дер дым болды. - Мына к;алыц елд1цтабанына юрген шепр мен1ц мацдайыма К1рс1н деп Алла алдында нан мен куран устап ант етем1Н, - деп белбеу1н шеш1п жайнамаз етт, к,уран окыды. Букш ел тугел беттерш сипап бэтуаласты. - Шапыраштыныц кетершген азаматтарына К,араш батырдыц урпагы -Сатай Кебегенулы мен мына батыр эл1балуан Мак;ыш Райымбекулы басшылыц жасайды. \"Ел к;улагы - елу\". Б1зд!ц майданга адам бермейм13 деп жиналып жатк,анымыз жандармдарга да жетед!, тез к,амданып, жиналып дел к,аз!рден аттанайык;,-дед! Бекболат сезд! к,ыск,а к,айырып. Нагыз к;олбасшы ед!-ау, соцына дурюреген к,алыц журтын ерт!п сол кеткеннен Ушцоцырга барып кек туды лпп, к,айыск,ан к,алыц к;ол жинады. К^астек сайында Сатай батыр екеу! шапыраштылардыц белд! Ж1пттер1н !р!ктеп, тауды кеуделеп ен!п, Узынагаш бек1н<ане ею рет шабуыл жасап ед1, к,амданып, дайындалып отырган бекеттегшер пулемет1мен жаск,ап, жак;ын жолатпады. Б 1р жумадан кеЙ1н Шиен ауылындагы орыстыц ек1нш! бек1н!ане шабуыл жасаганда гана кеш байк,ады, мунда тунделелп алпыс патша солдаты кел1п, жасырынып жатыр екен. Бурынгы есеп бойынша жиырма шак,ты гана к;азак,тар бар Шиен бекет1н тарпа бас салып, басып аламыз деген) бекер болды. Апдыдан жау огы к,арша жауды, лапылдап барган жасагыныц алды ок,к,аушып, кейб1р1бек1Н1Скежет1П цылышпен к,идаласып, жатты. Б1р бурышта ею пулемет 31ркшдеп ап женелгенде, Мак,ыш ^олын кер! к,айыруга буйырды, дел сол кезде Сатай ок,к,а ушты да, атынан аударылып туст1. -Сатай, бауырым! - деп ентеле)-(дей солай шауып жеткенде Мак;ыш- тыц да тор атына оц ти!п мурттай ушты. Жупр1п барып, Сатайды кетер!п алса, ок, тура мацдайына ТИ1ПТ!, батырдыц букш жуз1н к,ан жуып, к;ып- к,ызыл боп, эдем! дидарын бузып кет!пл. Тасырлатып жеткен уш-терт атты ж1Г1ттер келт Сатайдыц денеан ш!п алды, б!реу1атын келденецдеп буган жуген!н устата берд1. Калган сарбаздарын бастап, сол белмен Ушк,оцырга барып, Бекболат батырга барып к,осылды. 402

Атадан - насиет, бабадан - есиет Бекболаттай цолбасшыныц оц к,осы болып, к,ан майданга шык,ты. Кайран, асыл ерлер, бозымдай боздак,тар!.. Он алтыншы жылдан сансы- раган елд1ч б1разы ацыры К,ытай ауды, одан патша орнынан туст1, он сег131нш1 жылы елге жут келд1, ацтар мен цызылдар жосылды. Аласапыран, дурбелец дуние!.. Басы айналып, кез! туманданып, шекеа солк;-солк; етед1. Эне, эне... суп-сулу ок,таудай бозжорганыц уст1нде сылцым бозбала кетт барады. Кенет, астындагы бозжоргасы аспанга шапшыды, уюс! кес!Л1п цара жолга желб1рей к,улады, жорганыц жалын к,ып-к;ызыл цан жауып кетт1. Эй, эй, Тшепберген-ай, сен де айкезбе, диуана болып елд1ц. Сол боз жорга М1нген марцум бозбаланыц эруагы, обалы Ж1бермед!, к,алыц- дыгы мен ата-анасыныц к,аргысы атты. Мен де содан бшем цубас болып, ерн1м Ж161Псэби суйе алмаган куЙ1арманда болып бул жалганнан кечнп барамын, соцымда царайганым жок,, б!ржола еш!п барамын. Ей, адамзат, басыца к,аргыс жаумасын де! К^аргыс деген - к,андауырмен журепцд! алып тастау, болашагыцды отап Ж1беру, К^аргыс юрген уйде баланыц 1Чгэа ест1лмейд1, тыныштык, к,ашады, берекес! кетед!'. Жылан шак,са — уын сорып тастайсыц, ал журепце к,адалган к;адак,тай к,ара тацба сезден к;айт!п к,утыларсыц. К^анды к;анмен жумайды, сумен жуып кет1ред1гой. Арам ас <шкен 1ш жазылмайды, у бойга к,уат болмайды. О дуниеге барганда сол керкем бозжоргалы укш! бозбала марцум алдынан шыгатынын бтед1. Кеш1ре гер, бауырым, сенен талай-талай балалар энт-эсер ед1, кебейер ед1ц. К^айтем енд1, опасыз адамга сер!к болдым да, оппага жыгылдым, к,аргыск,а 1Л1НД1М, Ак, болсач к;арага жоламау керек, к;ара дак, жукдыш келед!. Рак;ымы жок, жазмыш осылай етер1н б!Л1п пе? Балпанак,тай ул тапцанда к,айран анасы ак, сут1н ем1рене ем131П, барын услне тект1, ерке- летл, ес!рд1, бет1нен цацпады. Егер де юнэс! мен кунэс! барлардыц бэр1 жазаланатын болса жер белнде адамзат к,алмас-ау арэ! Дэл буган келгенде тагдырдын, тандыры кеут, к,ос экпеден каргыс к,адалды да турды. - Ай-хай, дуние-ай... - деп шалцалай жатк,ан куй1ауа жетпей кеудес! керктей кетер!Л1п басылды. Милиционерлер эзара куцктдей бастады. - 6 лд1гой дейм!н, осы арага кеме салайык, та! -Жок,, ел кэрмейт1н алыск,а апарыцдар деген буйрык, бар. Муныц елгежн, к,айда кемтген1н жан баласы бтмеу! ТИ1С. Эйтпесе ел-журт шулап, кетершт кетулер! мумюн. - Лр! екен, демалып жатыр. - Одан да тез1рек жур!цдер. 403

Нагашыбек К,апалбекулы Ат эбден арык,, болдырган-ау, журмейд! теп! Мак,ыш аналардыц эцпмелер!н жазбай ест1п келед!, бул шынында да а^ыретт!к сапары екен. Бул жолмен Мак;ыш ары-бер1^аншама шиырламады. Алатаудыц кунгей- тер!скей1,теменп нар к,амысты 1ле бойы, Балхаш жагалауы, ердеп )^алыц Албан арасы бэр1-бер1бес саусагындай белпл!, тау мен даланыц жык;- пыл-жык,пыл, сай-саласына дей1н жатталып к;алган кеуде сарайында.. Уа, бэтуасыз Т1рл1к к!мге опа болгансыц?! Аргы беттег!, мына Апатаудыц кунгей1ндеп сур1нгенде - демеу, к,иналганда - к,ол ушын берет1н ^ыргыз агайындарына бармагалы да талай жылдыц жуз< болыпты-ау. Аласапыран туып, тецкер)с келгел! ат 131нсалмай кет1пт1. Кез алдына Кунайым кеп тура цалгандай болды, орамалыныц шашагын т1стелеп буган к;арап к,ол булгай ма-ау, к,оштаса ма, ейтеу1р баягыдай мез-мейрам. Ыстык,кел жагасында кенеттен кездес)п, алты ай жаз бойы сол ауылда арцандаулы аттай байланып калганы кайда? Куйеу! ел1п, ею жылдай жес1р отырган Кунайымга ынтык, болып, базарлы кундер!н етюз1п журген кел!ншект1ц агалары келю: - Батыреке, балуан ага! Ел аузына к,ак,пак, бола алмаймыз, бэр1н ест1Пжатырмыз. С13Д!Ч жур!С!Ц13 мынау. Кунайымныц аягы ауыр болып цалыпты, жецгелер1не айтыпты. Э л 1мнен уят кушл, бурынгы соцгыныц кэдес1н )степ, ез)ц<з алыцыз. Кунайымныц бауырларына нур жаудырсын, ездер! юнелщей темен- Ш1ктеп отырып осыны айтк,анда к,ара жерге юр}п кетердей к,ысылды. Сонда гана еан жиып, айран-асыр тол^ыды. Конган ауылда тур1жылтыраган к,ыз-кел1ншек кездессе сер1 кецш! алацдамай б1р тунд<кдеп к;ана тунеп кете берелн. Ал, мынау болса?.. - Ауылга барайын, агайындарга айтып, ^удаларыцмен кел1п алып кетем!н, - деп суытаттанган. Ею кез! к,ызарып, бш1Н)п калган 1Ш1Нбасып жылай-жылай Кунайым к;алды. Кай к,азак, то^ал алмай жатыр, Кунайым- ды алып келем1н, бейб1шем белен жыл болса да бала кетермей жур, цайтем енд1, туанер де к,ояр деп ойлаган. Ауылына кел<п ^анша ок,талса да бейб1шес!не бул сырын айта алмай журген сэтте ^ыргыз-^азак; арасында барымта-к;арымта шыгып, юс! ел1п, арты у-шу, улкен жанжал боп кегп. К,алыц к,аржауып, к;ыс тым узацца созылып, Т1герге туях; к,алмай мал б1ткен ^ырылып, кектемде а^суйек жут басталды. Аспан безер1пжаумай, к,айнаган жазда к,ара жер шыт-шыт жарылып, тандырланып кеу!п кетт1. Мак;ыш ел!н бастап Ысты-Жалайырлар арасына, 1ле цуйылысына к,арай кешт1. Б 1р жарым жылдан кей)н гана жуттан ел1н аман алып шыгып Орысбулагына оралды. Ес жинаганнан кей1н гана Кунайымды 1здеуд1ц сэт1 туст1. Кунайым келер кектемде Мацыштыц ез1нен аумайтын балпанак;тай ул туган. Жеар кел!ншек те бал жагылган агаш сеюлд!, юм кертген иектейд!. Балуанды куте-куте, кер!нгеннен селем айтады, бауырлары да дегб!разденед!. 404

Атадан - цасиет, бабадан - есиет \"Казак, арасы к,атты жутк,а ушырады. Макыш цыстауында жок, елее керек\" деген хабар жетед!. Ацыры бауырлары Кунайымды куштеп Ыстык,келд!ц аргы белндеп б)реуге куйеуге бер1п Ж1бер1пт!. Ол аласапыранда Кунайымды ерт!л К^ытай асыл келптк Мак,ыш сейлп жер тоцпацтап к,алды. гумырында б!ткен жалгыз перзенлжц дидарын кере алмай, мацдайын ебе алмай, у)Л1н ести алмай кусадан к,ан цусты. - К,айда сол Кунайым, к,айдасыц жан балам? Клайда гана журац жан цулыным!.. Барсыц ба?-д еп юсендеул! ею цолын кекке сауды. Тем!р К1сен сыцгыр-сыцгыр етт!. -Он что-то бормочет, - дед! арба айдал отырган бук<ш милиционер жетел1П. Кел<л цалдыц, енд1анау сайга к;арай оцга бурылыцдар, - дед1талал бойлы бастыцсымагы бел!ндеп былгары оцшонтайын сипап цойып. Мацыш кез1н ашыл алды. Жарыцтык, жулдыздардыц соншама кеплпне тац цалды, тепсецге жайылган ацберте к,ойдай жыпырлал тур- ау, жыпырлал тур. Эне, анау тецгедей б1реу1Ушцоцыр уелне агып туст1. - Б1СМИЛЛЭ, - деп басын кетерд!. Айнала кап-к;арацгы, ай туа цойма- ган ел1ара шак;. Тау жацтан шеплц басын тербелп самал есед). Ол шалк,алай к,айта жатты. Ж 1Т1 кез! бэр1н ацгарды, мынау жазык,к,а баягыда дар агашынан Бек- болат батырды урлап экеп жерлеп ед1, енд! сол жерден буган да топырак, буйырайын деп тур. Щара жерд!ц к,ойнында да батырлар цатар жатады. Адам ел1уилн туады, тек мэцгш!к сарайы - к,ара жер! гумырыцныц соцы - кер1ц! Мэцп мекен)ц - цасиетл к;ара жер! Ом!р деген1М13 - керуен, оныц барар жер1- ажал! Эзен кер) ак,пайды, гумырыц к,айта оралмайды! Анадай жерде су жырып кеткен жыраны к;азып жатк;ан екеу айкай салды: - Бер1 алып кел! Тац атып кетет1н болды! Денеа серпп, санасы сап-сау, орнынан оцай турегелд!. Адам ажал аузында жасацгырайды, жаны сэби тэн1н элдилейд! деуш! ед), елб1реп тур. Ныц-ныц адымдап, тецсел!п к,улап кетпеуге тырысып, кер аузына барды. Кер деуге келмес, белуардан келгендей асыгып к,азылган тар шуцанак,. - К^олындагы юсен1н шеш1п ал! - Эй, кереп жоц бул бэле к;ашып кетер! Баягыда аюды елт1рген бэлекет к,ой! Ал, к;ане атыцдар! Сен ецкейт отыр тутцын, - дед! муны желкелеген тапал сары. - Мен турегеп турамын, - дед1 бул кеудес!н кере шалцайып. Тагы да сардар Бекболат батыр агасы ес!не туст1. Иэ, иэ, анау жерде - соца- ланып жыртылып айдалып кеткен епелк алцабы астында жатыр кайран ер. - Кош!.. - К^ос мылтыц цатарынан тарс-тарс ете к,алды. Улы дуние шыр айналып, балуанныц денеа былк, елп шук;анацк;а цулап бара жатты. 405

Нагашыбек Цапалбекулы Тымык; тунде мылтык, даусынан кер1 Алатау шошынып, стюнгенде К,умбелд!ц музарт шыцында уясында отырган музбалац бурк1Т шац^ ет!п уясынан ушып шык,ты да, ылдига к,улдилады. Оныц от тесер е т ф жанары соноу темендеп жазык,тыц шелнде, жолдан к,ияс туста уш адамныц ел1кт1 асыгыс кем1п жатк,анын шалды. Дала к,ан сасып тур, адам к,аны. Мынау ащы дар! сасыган, за)1ар шашцан, к;ан татыган даладан тез!рек кеткю кеп жацагы жерд! б1р айналды да музбалак; к;ыран к,анатын цаттырак, к,агып-к,агып Ж1бер1п, туу би!кке кетершт, алыск,а бет алып ушып кетл. Оныц жалгыз тал улптдек к,ауырсыны )^алык,тай ушып кел1пжас бейгпц услне укщей болып ^онды. Музбалац бул елкедеп адамдардан шошынып цашты, мецпл1кке кетт1! Оны анау алые елдеп Кунайым мен Мак;ыштыц саятшы баласы устап, мепелеп, к;олга уйретт ацга салатынын бшген жок,. Музбалак; цыран бул елкеге ^айтып оралмады. Бурк!тт1ц б!р тал улб!рек цауырсыны жас беЙ1ТТ1Цжас топырагында елб!реп турды. Алатау ертеч1не к,артайып оянды. Сол жылы к;азак; ел!нде елемет ак,суйек жут болды. 406