УУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА ШАПЫРАШТЫ НАУРЫЗБАЙ БАТЫР (1706-1781) Науры збай К^тпанбетулы !ле Алатауы боктерш дег] Серектас аймагы нда туган. Ж онгарларга карсы курескен батыр. Ел н н т дс, гылыми эдебиеттерде Ш апырашты Наурызбай деген атпен белпл). Наурызбай 1729 жылы Аи^ракай ш айкасы нда ш апыраш ты руы нын колыи баскарды . Абылай ханны ц ту устауш ы уш б а т ы р ы н ь щ б !р 1. ]р! колбасш ы б о л ган . Д е н е б]т!м< адам б а л а сы н д а снрек кездесетш белекш е жаралган баЬадур. Ж онгар ханы Ш амалхан мен бас колбасшысы К аск слец и ж екпе-ж ек анкасга елт)рген. Науры збай бас колбасн<ы багы ры ж еинс жаска дей]н колынан кек суцпсш тусфмеген) ж эне казак жерш ж онгар калм акгардан тазартк ан ш а аттан туспеген ]р) тарнхн тулга. Н а у р ы зб а й б а т ы р Ш а п ы р а ш т ы н ы ц А с ы л ы н а н , о н ы ц <ш<нде Т ел е м )с т е н тарайды .Т елем [стен К ^тты м бет, С ам атай, Б эйет, О теген. К утты м беттен - Н ауры збай, К^лайберген, Д уйсен, А лы пкел, К ож агул, ХанкелдЦ Ж анкелд), Кеш ет. Науры збайдан - О цгар, Ж аксы п.щ Байтока, Ж апгока, Бакгы бай. 1748-53 жы лдары ол бэсентиш М алайсары , кыстык М алай, ш апы раш ты Каскары баты рлары м ен б[рге Ш ы гы с К азакстанды , Ж етк уды азат ету согы стары на катыскан, ел баскарган. Бул ж енш де \"Казак-орыс катынастары\" атты куж аттар ж ннагы нда К .М иллер Н ауры збайды Улы ж уз ордасы ны н старш инасы деп атап керсетед]. Ал, осы Кезы басы ны ц шокыеында Ш апыраш ты Наурызбай батыр 1730 жылы ту т)пп, Басбатыр атанды. Осы шокыга арнайы белптас койылды. Казак халкыныц мактанышы Ш апыраш ты Науры збай батырды н 300 жы лды к торкалы тойы на арналган гы лы ми-теориялы к конф еренпиялар откЫ лд). Сонын б]р! эл-Ф араби аты ндагы К азак у л п ы к универентетш де \"Ерл)к - елге мура, урпакка уран \" атты гы лы ми - теорнилык конференция. К о н ф е р е н н и я д а о к ы л ган б а я н д а м а л а р , зе р т т е у л ер ек< м эр т е ж н н а к бол ы п ш .ч ары лды . Бул конференцияны н мэн) би ж , мац,[зы зор, жастардьщ бойына елжанды лы к, огансуйг!ш т)к каснеттерд] дары ту, оларды ага урпакты ц ер.пь д э с т у р ш е н т эр б и е л е у 1С)ие к ы зм ет ететш ) д а у сы з. Казы бек бек Т ауасарулы ны ц \"Туп-тукианнан ез<ме ш ей ш \" аггы ецбегш де ел азаттыгы ушш курескен батыр Наурызбайдыц бейчес) жаксы керсет]лген. 2009 жылы Бакытяр Эбдш даулы ны н \"Ш апырашты Наурызбай баты р \" атты тарихи дерект) романы \"Мирас\" баснасы нан жарык корш , тусаукесер] етк)3)лд). 2006 ж ы лы \"М ерей\" баспасы нан С ем бек К ош акановты ц \" Ш ап ы р аш ты Н ауры збай \" атты к)табы п<ыкты. К аскелец - А лм аты - Б<шкек ж олы иы ц киы лы сы нда Ш апы раш ты Наурызбай батырга улкен ескертмш ориатылды. Узы нагаш та б]р орта мектеп, А лматы каласы ндагы б)р кеш е Н ауры збай баты р ес}м]мен аталады . Д егерес ауы лы нда Н ауры збай баты р аты ндагы мепмт бар. Басбаты р тауы ны н етегш дег) Ш апыраш ты Н ауры збай батыр бей [11 басы на кесене тургы зы лды . 49 013-4
КУРТЦА ТЭУ!П СУЛТАНКОЖАУЛЫ - <)енсяулы%. Халь^ мя^ялы Неге екен!н сайдам э дегеннен Ай^ымбай екеуи/мз дос болып кетт!к. Ол - анау Узынагаштыц аргы жагындагы Таран ауылынан, ал б!зд1ц интернат Майтебе бауырындагы Жамбыл ауылында, еке-шешем к,ысы -жазы к;ой багады. Сенб! сайын интернат балаларды уйлер1не Ж1беред]. Таза желмдер жене мен сияк,ты еке-шешес; алыстагылар кез!М!з бозарып к;ара кежеге цамалып интернатта саламыз. Сондайда Ай^ымбай досым: - Кетт1к 613Д1Ч уйге - дейд1. Екеу1М13тырылдаган автобуспен Узын- агаш асып, Таранга барамыз. Айк;ымбайдыц екеа - Эбдуел! марк;ум баягыда жиепне майда ж!бек ернек лккен к,ара так;иясын б1р шекелей КИ1П, ас алдында: - Куртк,а теу1п бабамныц еруагы к,олдап, ^оргап журан! - деп бата берет1н. Обдуел! ак;сак;ал мен Сара шешем1з - он бала е а р т отыргандык;- тарына к;арамастан курцылтайдыц уясындай б1р белмел! жертеледе турса да услне барган б1зге цабац шытпайды. - Б13 Куртк,а теуюлцурпагымыз. Теу1п атамныц еруагы к,олдап, алла берген булар ел1-ак, ес1п-ен1п, жетшт кетед;. Сен К,уртк;а теу1пт1ц К1М болганын бтем1ац? - дейт!Н маган. Мен иыгымды к;ик,ац етк!зем1н де цоямын. - Э, е, бшмейац. К,уртк,а теу1п - гулама шипагер, емш! болган. Туу, сонау парсы ел1не дей1н барып ок;ыган. Петербордагы медицина институтын б1лрген. Эуел1, ез1 ауырса, ез1н емдеп жур1п, 136 жаск;а жет кен. Пай-пай сендер бшмейацдер гой, К^уртк,а атамныц цандай керемет емш! болганын. Осы ауылдыц к;арияларынан сурашы, к;ане? Бэр! суырылып теу1п атамныц гажап емшшю жен1нде талай-талай естел1к- терд! айтады - дейд1. Мен мектепл бтргенше сол ауылга сенб1, жексенб! сайын барып турдым. Эр барган сайын Эбдуел! а)(сак;алдан К,уртк,а теу1п жайлы та лай-талай ацыз ецпмелер естимн. КеЙ1н есейд!к, ескерге алындьи^. Таран ауылы - \"Степная\" к,ус фабрикасы болып, тауык, еар1п, дурюред!. Айк,ымбайдыц епкес! - Нургайша Тауасарова - сол к,ус фабрикасыныц алгашк,ы к,адасын к,ак;к,анныц б1р1-орден алды, депутат, делегат атанып, атагы аспандап кетл. Айк,ымбайлар ауыл шет1ндеп жертеледен кеш1п, бес-алты дуцпрлеген уйлерге ие болды. Кейш бул ауыл - белпл! цогам 50
Атадан - цасиет, бабадан - есиет к,айраткер1, жазушы-журналист Балгабек Цыдырбекулы ауылы болып аталды. Мен бул ауылга жи1-жи1 барамын, маган ете ыстык;, бар адамын туган бауырымдай керемн. Керемет ык;ыласты, берекел!, к,асиетт1 ел мекендейд! бул ауылды. Онда мен!ц Айк,ымбай, Тэл1к, Молдахан сек1лд1 достарым турады. Мен уйленгенде келшшепмд! Айк,ымбайдыц уйне апарып тус)рд1м, оныц басына орамалды Сара шешем13 салды. Мен1ц ерте к;айтып кеткен Кулиман шешемн!ц орнына осы б!р он к,урсак, кетерген Сара анамыз ак; бата берд1, тойымды сол ауылда достарым жасады. Бул достарымныц да аузынан - Щуртца тэу)п туспейд!, соган сиынып журед! ердайым. Куртк,а теу1п жайлы ацыз ецпмелер бойыма ац!П, оныц урпацтарыныц б1р! рет1нде кеюрепмде нурланып, тулгаланып, мецпл1кке орын алды. Уацыт Ш1рк!н со)(1(ан жел, ак,к,ан су!.. Ел!М13теуелазд1пн алып, халык, к,амк,оры болган к;астерл! тулгаларын !здеп, еткен тарихына уц!ле бастаган туста - б!3де К^урт^а теу1пт! 1здеп, бей1Т!Н1ц басына бардык,. Бул 1997 жылы 6 мамыр кун1 ед1. Ол кездеп Курт1 ауданына к,арайтын Шил1бастау деген жердеп К,уртк;а теу1п бейтне к,уран ок;ыттык,, жанын- дагы булак; суына бет1М!ЗД1 шайдык;, естел1ктер айтылды. Байтереков Кецес аганыц ез1 шыгарган елец! 613Д1ерекше толк,ытты. Жайь/лзан бар казака Куртка ать/н, - Хал^ы^а ти/'п еб/ и/арапать/^. Жазатын ауруларбь/ б/к/л елзе, Еулама емш/ болып тарап ать/н. Дртыл; еб/ бар/нен бе /^асиет/н, Гамам журт албь/на кеп бас иет/'н. \"Эруа/(ть/, киел/'- беп айть/п кеткен, /(астерлейм/'з бабаларбь/н есиет/н. Ем болеан аурулараа берзен бэр/'н, /</'мб/лмес жаратушы /(убай барь/н. Колбайаер эруааь/нмен, уа, киел/'м/ /<ел/'п тур таезь/м ет/п урпа^тарь/н. Мамь/рбь/н а/( танбарь/ атл;ан шь/еар, Лар/с/'н талай абам тат/^ан шызар. \"бась/ма таазь/м ет/п келб/ зой\"- беп. Жары/(ть//( аунап тус/'п жат/(ан шь/зар. Жат/^ан жерщ жайлы болсын киел/'м/ Газзь/м ет/п мен бась/мбь/ ием/'н. 51
Нагашыбек К^апалбекулы \"Эруааь/^мен колбай керн//'\"- мен/ бел, Бей/'ттен алаан л/опь/рааьщбь/ суйем/н.' Бул сапарда Аубай Байгазиев, Нуртшеу Бэюров, Ермухан Арк,абаев, Ушкен Эбд!халык,ов бэр1М13 осы К^уртца тэу1п бейтн цоршатып, оныц мурдес1Н1ц басына тем1рден едемтеп кумбез - белг! орнатцан Сер1К Умбетовке шынайы ризашылыгымызды бшд1рд!к. Ол осы ипл1кт) 1СТ1 Курл ауданында эюм болып жургенде жасатыпты. Кей!н Сер1к Умбетов Алматы облысында, одан Жамбыл облысында эк1м, кейт Ауыл шаруашылыгы министр] болып жогарылап кетт1. К,аз1рп кезде Алматы облысыныц ЭК1М1 болып, улкен аймацты баск,арып отырган Сер1к Эб!кенулы осындай имандылык, 1стерге ерекше кец1л бел!п журелн, ез1не цасиет цонган аса ацгарлы азамат. Жамбыл атамыздыц 150 жылдыц мерейтойы кез1нде Жамбыл ата мавзолеЙ1Н1ц босагасына к,ызыл шубар жолбарысын жасатып к,ойдырган да Сер1к Умбетов. Оныц Жамбылды ем1рге экелген - эке-шеше - ата бабаларыныц мазарын жасатцаны сияк;ты ел еанде ерекше цалар ипл1кт1де керегенд! 1стер1н атап айтк,анды бул орайда жен керт отырмыз... \"Жак,сы адамнан 13 к,алады, жаман адамнан - сыз к,алады,\" - демекш! мэртебец эрдайым би1ктей беран демекп!з, ел! ардацтаган азаматца! Кеп узамай К,уртк,а тэу!пт!ц басына арнайы тагы бардык;. Сол жылы б!ЗД!Ц елкеге гумыры шыцпаган кек шыгып, аспаннан нур жацбыр жи1 жауып, жердеп береке ен!п, жаратылыс ак;жарылк;ап пейш1н ак,тарып салды.Букш дала алк,ызыл тур1кмен ктем1ндей кез1цн1ц жауын алар, )шпей - жемей мае к,ылар - цалыц к,ызгалдак;. Гулге оранган сайын дала жазгы самалга тербелт, шымк,ай к,ызыл туске белент, к,улпырып тур-ау, турлен!п тур... Бул жолы 13ПЛ1КТ! де, ипл1КТ1 де ютермен кезге тус1п, жас та болса, талай улкен улангайыр цайырымды шаралар атк,арып, ел алгысына белен1п журген К^айрат Сатыбалдыулы 1Н<М13: - Куртк,а тэу1пт1ц басына Алла буйыртса кесене салдырмацшымыз. Тэу1п бабамыздыц урпак,тарын жинап, бейтн1ц басына апарып, куран оцытып, чурбан шалдырып цайтыцызшы, ага, -деп к;олк;а салганнан соц арнайы келген белм13ед1. Бей1тке к,ызыл граниттен белп тас к,ойылыпты. Енд1, алыстан мен мундалап кер!нет1н аппац ак; К1рп1штен салынатын кесенен1ц улпамен таныстыц. Осы кесенен! салатын цурылысшылар бул кесенен! биылгы жылгы тамыз айына шей!н толык, б!т1рет1ндер1н айтып, оныц архи- тектуралык; жайын тус1нд]рд1. Болашацта салынатын би1клп 13,6 метрлк кесене цурылысыныц алгашк,ы тасын ел агасы, Казак,тыц Эл-Фараби атындагы Улттык, универ- ситет1Н1ц профессоры Жолмухан Тур!кпенулы мен К,арасай батыр к,орыныц басшысы Аск,ар Ток,тамысовтар к,алады. Жиналгандар алдын- 52
Атадан - цасиет, бабадан - есиет да Куртца тэуюлц урпацтары Ацби Эл!мцул, Ерубек Егеубеков, Айцымбай Тауасаров жэне басцалар сез сейлеп, Куртца тэуюлц халыц алдындагы атцарган елшеуаз цызмет! жайлы айтып берд!. Б13цалыц цызгалдацты кеш1п жур!п урпацтарынан Куртка тэу!п жайлы сурадыц. Жетп!с беске келген оцымысты агамыздыц б!р! - Жолмухан Тур1кпенулы былай дедк - К,уртца тэу1п - ел1не цамцор болган абыз, еулие, керюкел, цасиетт! шипагер. Уш гасыр адамдарымен араласцан, емшт1Г!мен аты шыццан, бш1м- дар, эр! оташы, эр! шеппен, дэр!мен емдеген бул к!С1 - Ибн- Сина, Отейбойдац секшд! 1р! тарихи тулга. Узац жасап, 136 жыл гумыр кеш!п, XX гасырдыц басында цайтыс болган. Эттец члрюн, Кецес еюмет! кез!нде мундай жандар женшде айтуга, жазуга рухсат болмады, айтцандарды цудалады. Сондыцтан жазылмай, гылыми талданбай, ел жадынан еш!п цала сацтады. Енд1п м!ндет-абыз ата Куртка тэу!п жайлы гылыми )здест1ру, ютап шыгару, тарихымыздагы орнын цалпына келт1ру - б1здер уш1н асыл парыз, басты мурат. Сонау Жамбыл облысы Талас ауданындагы Ушкен,Ацби,Ацансер1, Ецбекчлцазац ауданындагы Сатылган Журынбаев, Балгабек Кыдырбек- улы ауылындагы Тэл!к Естаев, Нургайша Тауасарова жэне де басца да урпацтары Куртца тэу!п абыз бабасы жайлы толгана да ойлана да эцпмелед!. 2002 жылы 9 тамыз кун Шил1бастауда Куртца тэу!п кесенес!н!ц ашылу салтанаты етл. Салтанатты жиында алгашцы сезд! ел агасы, шеж1реш!-тарихшы Аубай Байгазиев алды: К,азацтагы цасиетт! тулгалардыц б!р! - Куртца тэу1п. Туган, эм!рден цайтцан жылдары белпл!, К,азац совет энцикпопедиясына (7-том, 51 - бет) юрген адам. Улы жуз, Шапырашты тайпасы, Шыбыл руыныц Байыс деген атасынан екен! айтылган. Ол Желсу, керш1лес цыргыз, езбек ел!не белпл! атацты емш!, тэу1п, эулие жан болган. Турл! шептерден дэршер жасаган. Коцандыцтар мен цазацтардыцсогысында сарбаздармен шеап жур1п, жаралыларды емдеген, операция жасап, еттеп, суйектеп садац огын алган. Куртца тэу1п арабша, парсыша оцыган, сауатты адам болган. Ол уш гасырды керген адам. 1770 жылы туып, 1906 жылы цайтыс болыпты. Оныц 136 жыл ем!р суру! кептеген сырцаттардан езген! гана емес, ез!н- ез! емдей бшгендюыц дэлел! болса керек. Жузден асцан соц, маржандай Т131Л1П, жумсац лс шыгыпты. Ол ез!не операция жасап, ауырган аягын кесу!, жасанды агаш аяцпен журу! де сол бт1кт!Л1пн!ц дэлел!. К,уртца тэу!п тек сыныцшы, емш! гана емес елге цамцор болган цайраткер адам. Жаугерш1Л!к заманда шашырап кеткен туыстарын жинастырып, басын цосуга цамцорлыц жасаган. Аталастуыстары оны: \"Ел иеа - Куртца\" деп атаган. Ел иес! атану ек1Н!ц б!р!не буйырмайтын цасиет екен! айцын. Каз!р Карасай ауданындагы Кексай ауылында 53
Нагашыбек К,апалбекулы салынган жаца меш1тке Куртца тэу1пт1ц аты бершген, - деп Куртца баба жайында теб1рене сейлед!. Алматы облысыныц сол кездеп Жамбыл ауданыныц эюм! Сыдыц Баяманов мырза: - К,азацтыц батыры мен багланы, кесем! мен шешеы, ацын жыршы- жырауы, данышпан мен эулиеа аз болмаган. Терт цубыласын тугел устаган улыста неб1р емш1, тэу1птер, кер1пкел, сэуегейлер, шипагер абыздар болганын, еткен1н 613 кешеп тарихтан таныдыц. Солардыц арасында би1к тулганыц б1р1 - К,уртца тэут. Куртца тэу1пт!ц даццымен байланысты ацыз эцпмелерд1ц ден1 баба мыздыц букш саналы гумыры !зпл1кке непзделген)н баяндайды. Жуз отыз алты жыл ем1р сурген эулие айналасына жацсылыцтыц нурын шашцан, неб1р ауруларды емдеп жазган, шипалы дэр1лерд1 пайдаланып, емш!Л!кт1ц цупия сырларын ашцан. Сондыцтан да болар, оган цудайдан буйырган цасиетт) мойындаган ел1 \"К,уртца тэу1п - журтца тэу1п\" деген сез цалдырган, - деп осы ец1рдеп атацты адамдардыц да ес1мдер1н этап, олардыц арасында Куртца тэу1пт1ц алар орнына тоцталды. Белпл! ецбек жэне цогам цайраткер! 1збасар Балтагулов, галым Жолмухан Тур1кпенулы, Мэскеуден эдей! осы рэс1мге арнайы келген гарышкер Талгат Мусабаев жене басцалар ыстыц леб1здер1н бшд!рд1. Уш марте цажы Хамза Екейбаев тегшлп бата берд!. Би!КТ1п 13,6 метр кесене салтанатты турде ашылды. Б13 осы орайда белпл! галым, хирург, медицина профессоры Турар Кекеев агага жолыгып, К,уртца тэу!п жайлы зерттеулер! нен1 керсеткен1н сурадыц. Бупнп медицина бшпр! былай деп агынан ацтарылды. \"Емш1\", \"теу1п\", кей1н келе халыцтыц \"еулие\" децгей1не дей1н мадацтап кетеру! К,уртк,а бабамыздыц цудайдыц берген цуд1ретт1 цасиел'нен басца ез1Н1цжастайынан бастап ем1р бойы С1Ц1рген ецбепн1ц арцасы. Бабамыздыц ем1рбаянын алып царасац,туганнан (1770 жыл) дуние салганга дей1н (1906 жыл) бабамыз жаугершш!к заманда ем1р сурген. ем!р1Н1ц алгашцы шагы жоцгар басцыншыларымен цанды согыс шайцаста етсе, есейе келе ем1р1Н1ц ец мацызды шацтары цоцандыцтармен журпз1лген азаматтыц согыста етт1. Экес! Султанцожа (ХУШ-гасыр бой ында ем1р сурген, шамамен 1720 - 1815 жылдары) атацты емил, сыныцшы болган. К,алмацтармен согыста, !р1 шайцастардажарацаттанган сарбаздарга хирургиялыц кемек керселп, эскери жорыцтарда, согыс науцаны аяцталганша, ез!Н1ц кемекш1лер1мен б1рге эскери цолдыц басы- цасында болган. Согыстыц саябырсыган мезплдер1нде ел аралап, курдел! жарацаттардыц ем!н одан эр! жалгастырып, науцастолыц айыгып жазылып кеткенше бацылауын узбеген. 54
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Осы жорыцтарда ер желп цалган К,уртцаны экес! Султанцожа ене бойы цасына !лест1р1п, согыста жарацаттангандарды емдеу кэаб1н1ц егжей -тегжеЙ1н 1с жузнде уйрет1п отырган. Ел арасындагы к1Ш1пр1м мектеп- медреселерд! жас бала Куртца уздкжэне цатарларынан ерте б!т1р1п, молда-мугал1мдерд!ц ацылымен 6Ш1МН1Ц орталыгы Бухара, Гургендж, Исфахан, Хамадан цалаларына аттанады. Осы цалаларды 7 жылдыц 1Ш1ндетаза д1ни медреседен басца, непзжде бт!м-гылым жагына бей1мделген (астрономия, математика, философия, медицина) мектеп-медреселерде бш1м-тэрбие алып, эаресе медицина жагын толыц игерд!. Оныц себеб! - оцуга аттанардагы Султанцожа экеанц айтцан ацыл-есиет!: жаугершш1к заманда, батыр цолбасшылармен б1рге б1Л1мд!, тэж1рибел1 емш1-тэу1птерд1ц елге ете цажет екенд1п. К^уртцаныц осы цалаларда оцыган Ш!М1, игерген гылыми саласыныц непздер! - медицина гылымыныц непз1н цалаушы атышулы галым Ибн - Синаныц (Абу Али Хусейн ибн Абдаллах) (980- 1037) парсы т!Л1нде жазылган (кей1ннен араб тш1не аударылган) элемге эйг!л1 болган \"Емдеу гылымыныц каноны\" (каноны врачебной науки). Уацтысында бул ецбек 30 к!тап болып парсы тш1нде басылган (кей1н Ташкенде орыс тш!нде жэне езбек тш1нде ете келемд! 6 том болып галымныц туганына 1000 жыл толуына байланысты басылып шыцты). Алгашында араб тш1нде, кей1ырек парсы тш1нде Ибн-Синаныц осы ете келемд! ецбепн, ел-елден жиналган (Араб, Персия елдер1мен цатар турк! ттд ес елдерден жиналган) 12 тэл1бтерд1ц 1илнен узд1к багамен 61т1р1п, Хорезмшахтыц ордасы Гургендж ша1тарына \"Ордадагы бас тэутлц жэрдемш1С1\" деген цызметке шацырылды. Б1рац, елде тыныштыц дэу1р1 аяцталып, \"жоцгарлардыц шабуылы жишеню кетт!\" деген суыц хабар, Ж1Г1Тболып цалган Цуртцаны елге цайтуга мэжбур етт!. Бул XVIII -гасырдыц аягында жоцгарлардыц (цалмацтар, ойраттар) езара 1ШК1дау-тартыстарын тоцтатып, Цевен-Рабдан цонтайшыныц цол астына жиналып, Ресейден жэне Цин империясынан жаца цару- жарацтар, зецб1ректер сатып алып, армиясын мейлюше кушейлп, цазац ел1не царай шабуылдарын жишеткен кез ед1. Араб, парсы тшдерюде сол кездеп бш1м ордаларынан курдел! бт1м алып келген, 17 - гасырдыц еюнш! жартысына дей1н Еуропаныц барлыц университеттержде К.Галенн1цецбектер1мен б1рге непзп пэндерд1цб1р1 болган Ибн Синаныц \"дэр1герл1кгылымныц канонын\" толыц игерген жас галым, дэр!гер, емш!, сол кездеп терминологиямен айтцанда, \"Табиб\", цазацша варианты \"тэую\" К,уртца Султанцожаулы ез1Н1ц лкелей игерт- мецгер1п алган емшшк кэс1б1не шомып кетт!. К,уртца бабамыз кептен ерекше бел1н1п кезге туселн К!С1болса керек. Оз1 узын бойлы, суцгац денел!, атжацты, цаба сацалды, етк1р кезцарасты, цыр мурынды, кец мацдайлы, жылы шырайлы келген. Басындагы 55
Нагашыбек К,апалбекулы сэлдес!н молдалард1К1ндей жалпайтып емес, цазацтыц берк!не уцсастырып орап киед! екен. Ол К!С!Н! керген адам б1рден сол юс1Н1^ ауанына толыц берш1п, гипнозды жагдайга тускендей болып к,алады екен. 136 жыл ем1р сур1п, букш Жет1су елкеане, керш! к,ыргыз ел1не атагы кец тараган, тэу1пш1л1п мен еулиел1п ацызга айналган, эскери-дала хирургиясыныцнепз1норыстыцгалымы Н.И. Пироговтан 100 жыл бурын к,алап, ретке келлрген бабамыз К^уртк,а Султанк,ожаулына кесене тургы- зып, еске алып жатк,ан урпацтарына ниеттер1М13 к,абыл болсын, баба мыздыц эруагы к,олдап журс1н деп, - тшек бшд1рем1н. Турар ага геронто логия гылымында К^уртк,а атамыздыц 136 жыл жасаган узак, гумырыныц сыры мен к,ыры жайлы да бшпрлкпен дэлел келт!ре эцпмелед!. Енд1 осы Куртца атамыз жайлы орыс Т1Л1газеттерде жазылган мацала- ларды эдеЙ1сол Т1лде беруд! жен керт, жариялап отырмыз. В Алматинской области открылся памятник народному целителю. На месте захоронения казахского целителя Куртка Султанкожаулы потомки возвели мавзолей. Вчера к святому месту съехались те, кто помнит о прошлом и старается сохранить историю для будущих поколений. Куртка родился в 1770 году в ауле у подножия Алатау. Предста витель Старшего жуза, он владел арабским, персидским и русскими языками, дар врачевания перенял от отца и был главным целителем всех трех жузов. Ровно месяц возводил мастера мавзолей на могиле Куртка. По словам главного архитектора Джамбулской области Салауата Домбая, возвышение на четырех опорах со сквозными проходами на все стороны света не просто дань памяти предков, о таланте и мастерстве которого знали не только по всему Казахстану, но и в Киргизии. Это еще.образ самого человека, душа которого была открыта абсолютно для всех. Мавзолей украшают изображения подковы-символа счастья всех людей, а внутри подковы — ключ к человеческой жизни, который смог найти Куртка. Он умел лечить травами от любых недуг, а во время войны с Кокандским ханством делал воинам операции без ножа. В 1856 году врачеватель получил диплом Петербургского медицинского университета. Куртка лечил людей из трех столетий. Умер он в 1906 году, прожив 136 лет! Потому высота мавзолея — 13,6 метра — также символична. Открытие памятника не состоялось бы без людей, которые чтят, свою историю. Кайрат Сатыпалды, президент Федерации национальных видов спорта (по инициативе которого и был возведен мавзолей), заме 56
Атадан - цасиет, бабадан - есиет тил, что сей час мусульмане стараются возродить свои корни и это обязательно нужно поддерживать: \"При СССР был болыиой недостаток: религиозные чувства, которые люди впитывали веками, старались вытравить. А сейчас у религии по вине многих политиков лицо терроризма. Главное, чтобы религиозная духовность не стала в руках таких политиков оружием \". Мысль поставить когда-нибудь мавзолей на могиле народного врачевателя у Кайрата Сатыпалды появилась еще в 1995 году, когда он впервые приехал на это место. И раньше сюда приходило много людей, но Кайрат Сатыпалдинович уверяет, что мавзолей - не столько место для паломников, сколько объект для изучения своей истории. Почему возрождением традиций и историй казахов занялась именно Федерация национальных видов спорта? Это не первая, скорее всего, не последняя ее инициатива. По словам Кайрата Сатыпалды, национальные виды спорта - это тоже часть традиций, обычаев, которые переплетаются с историей. А историю нужно знать, чтобы делать определенные выводы. Для участия в этом событии специально из Москвы приехал и наш знаменитый земляк-космонавт Талгат Мусабаев. Он признался, что просто не смог бы упустить возможность отдать дань предкам. Наталья Соколова \"Комсомольская правда\" , 10 августа 2002 г. ТРИ ВЕКА ОДНОЙ СУДЬБЫ Куртка-баба проповедовал разумный образ жизни Неподалеку от Мцхети - религиозного центра Грузии - есть Лысая гора. На самой ее вершине - христианский храм и монастырь, место успокоения Великого князя Давида. Я был там. Больше всего почему- то запомнилась дорога - бесконечный крутой склон, по которому карабкались мы с моим грузинским другом-писателем Теймуразом Барчулая, кряхтя и чертыхаясь. Настоятель, правда, потом объяснил, что в Грузии место для пос тройки таких святынь выбиралось, как правило, на горе. И покруче, дабы. Путник, пока дойдет, проникся уважением к строителям и в особенности к духу того, в чью честь возводилось это сооружение. К мавзолею Куртка-баба тоже непросто добраться. Вдали от шумных трасс его могила, посреди вольных степей. У предков нет ничего случайного, особенно по части традиций. Храм Давида имеет один главный вход. И там лежит огромная пли та, под которой и покоится почтенный прах. Обойти ее невозможно: не 57
Нагашыбек К,апалбекулы наступишь - не пройдешь. Зачем, казалось бы? Оказывается, Давид сам так не наказывал, ибо \"когда умолкнут шаги, перестанут люди ходить в храм, значит, отвернулись они от веры - и не услышу я это, и тогда умрет дух мой\". Пароль времени Шпиль комплекса Куртка-баба виден издалека. Высота его 13,6 метра, потому что прожил он 136 лет. Впечатление производит незабы ваемое. Я сам из этих благословенных мест и мальчишкой помню, как аксакалы в своих молитвах часто упоминали имя Абыз-ата, Куртка- баба. Оно жило в традиционном обиходе и прочно засело в моем соз нании, но только сейчас понял я истинное значение такой символики. Старики клялись этим именем, оно было посредником в общений с богом, с предками, оно служило абсолютным мерилом, означавши чистоту помыслов и искренность пожеланий. А поскольку в Степи отношение к Слову было особенным (\"Плеть бьет по мясу, слово пронизывает до кости\", \"Хорошее слово-половина дела\", \"Сказанное слово - пущенная стрела\", \"Мертвые слова дурно пахнут\", \"Выстрелом поразишь одного, словом -тысячу\" и т.д.), то такие \"кодовые фразы\", \"ритуальные пароли\" несли в себе очень серьезную смысловую нагрузку. В них \"квинтэссенция народной мудрости, любви, почитания ижизненной философии. Следовательно, Куртка тауп - давно уже высокая нравственная категория, на которой держится духовная культура нации. Как известно, казахи никогда не были приверженцами ортодоксальной религии. Ислам, тенгрианство, язычество в той или иной форме дошли до наших дней. В этом ряду культ почитания предков сохранился в своем возвышенном и прекрасном значении. Полное имя великого моего предка, еще при жизни признанного святым, - Куртка Султанкожаулы. Жил он неподалеку от современного Узун-Агача в местечке под названием Шилибастау. Там и сейчас бьет родник с одноименным названием. \"Тауп\" означает лекарь, врачеватель, чудотворец, целитель. Пото му его и прозвали Куртка тауп, как, например, Жамбыла - \"акыном\", а Биржана-\"салом\". Сто тридцать шесть полных лет! Согласитесь, это- цифра! Годы жизни 1770- 1906. Три века вместила в себя одна судьба. Дважды пережил пророка... Поэт спрашивал: \"Долгая жизнь-награда или расплата\"? Народ гово рит, что Куртка тауп не ведал дряхлости и до последних дней лечил людей и ... зверей. А умер от того, что не осталось для него в этой жизни секретов. 58
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Разумный образ жизни Дорога получилась долгой, а потому полна она была самых невероятных историй. Рассказывают: уходил старик в степь - собирал травы, корешки, ловил каких-то змей. Возвращаясь, развешивал их в пустой юрте под самый шанырак и расставлял на полу посуду. Яд использовал в своих заготовках, делал снадобья, которыми лечил рак и чуму. При этом не был доморощенным самородком, знал языки: арабский, персидский, русский... В 56 лет закончил Петербургский медицинский университет. Встречал караваны на Великом шелковом пути и через них получал заказные книги: изучал подробно все труды Гиппократа, Авиценны, индийских, китайских и европейских врачей. Широко применял их учения в своей практике, поскольку считал: великая цель образования - это не знания, а действия. Использовал около 800 лекарственных препаратов индийских табибов, 2600 рецептов Ибн Сины, проводил операции без ножа, часто выезжал в Москву, Петербург, Бухару, Хиву, Самарканд, Китай... Его считали своим - народным лекарем - киргизы. Казахское воинство неизменно брало его с собой в походы - лечить бойцов после сражений. С него по существу начинается военно-полевая медицина в Казахстане. Владел гипнозом, слыл предсказателем. В столетнем возрасте у него выпали зубы и ... прорезались новые. Позже он как-то серьезно поранил ногу, началась гангрена. Сам себе сделал ампутацию. Смастерил протез. Поднялся... Одно только перечисление этих фактов похоже на неспешную и причудливую песню баксы, однако не следует представлять себе шамана с бубенчиками, который скачет вокруг костра и изгоняет духов. Куртка тауп не укладывается в обывательские представления, пос кольку был высококвалифицированным врачом со светским образованием. Мне рассказывали близкие его родственники и прямые потомки, что Куртка-баба мог наговорами обращать реки вспять и вызывать дожди в засуху. Полагаю, что всякая неординарная личность имеет обыкно вение обрастать легендами. Люди хотят верить в чудо, и, наверно, не нужно им в этом отказывать. Мне порой самому хочется думать, что он действительно мог договорится с небом насчет дождя или снега. Было еще и такая будничная история. У одного бая ни с того ни с сего стали дохнуть кони. Никто не мог понять, в чем дело. Позвали Куртка-баба. Знахарь побродил среди табуна, мирно щипавшего траву, внимательно разглядывая пасущихся животных. Наконец, набросил уздечку на одну из лошадей и вывел с собой. \"Вот, - сказал он. - Этот вороной болен. Надо его подлечить. Джигиты 59
Нагашыбек Щапалбекулы спутали ноги, повалили коня. Куртка тауп сд елал надрез на его бедре и насыпал туда какого-то снадобья. Рану зашил. \"Все. Отпускайте, - вел ел он. - Падут ещ е несколько лош адей, остальные выживут\". И действительно: через какое-то время мор прек ратился. Болезнь прошло. Есть о нем краткое упоминание в Казахской советской энциклопедии (том 7, стр. 51) \"Куртка Султанкожаулы, народный целитель. Был широко известен в С емиречье и Киргизии. Проводил сложные операции, лечил тяжелые заболевания. В частности, восстанавливал воинов-участников сражений с Коканским ханством. Производил ампутации, извлекал пули. Проживал в Алма-Атинской области\". Маловато. Несомненно, его наследие и вообще биография его ждет ещ е своего благодатного исследователя, тем более что он был не просто лекарем. В народе сохранились многие его высказывания: \"Любое лекарство-яд, однако и яд когда-то становится лекарством\". \"Больного поймет только мертвый\". \"Как мучается бык, зн ает только плуг\". \"Не заставляй озябшего разжигать костер\". \"Не пляши перед слепым, не проси немого петь\". \"В немощном тел е родится только болезнь\". \"Если правитель в здравом уме, то и народ здоров\". Разве эти мысли сегодня устарели? Сейчас в ходу лозунги о здоровом образе жизни. Куртка-баба в свое время проповедовал разумный образ жизни. Там тоже есть множество мудрых наставлений. Мне запомнились эти: \"Не желай врагу смерти, пожелай долгой жизни - быть может, он успеет осмыслить свои ошибки\". И ещ е: \"Обжора умрет от еды, герой - от стрелы, а бай - от богатства\". При перекочевке на новое место первым делом Куртка тауп размеш ивал в воде какие-то свои зелья и обильно поливал ими землю. Лишь после этого аульчане ставили свои юрты. Другими словами, расселялись после \"дезинфекции\". В помощи не отказывал никому. Всех принимал одинаково. Опять ж е,почти по Гиппократу. Мой долг - лечить Однажды явились к нему жители соседних аулов с необычной просьбой: - Абыз ат а ,- обратились они. - Совсем замучил нас Тезек-торе, обложил поборами, заб рал последний скот, многих пустил по миру. Но 60
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Аллах все видит, а потому наслал на его сына тяжкую болезнь. Тезек послал гонцов за тобой. Воспользуйся случаем, подсыпать своей травы ядом его выкормышу, пусть подохнет. Отомсти за народ. Ничего не ответил Куртка тауп. С ел на коня и не торопясь отпра вился в Аптынемель, в ставку к Тезек-торе. Почти месяц провозился он с его сыном, которого все уже мысленно похоронили. Однако мальчик выздоровел. Торе сиял от счастья. По возвращ ении в аул на лекаря набросились близкие с обидами: - Вместо того чтобы воткнуть шило в сердце ненавистного богатея, ты подарил ему радость! - При чем тут Т оре? - возмутился Куртка. - Я ездил к больному мальчику. А больные все одинаковы, среди них не бы вает богатых или бедных. Хворь равняет всех. А я просто знахарь и мой долг-лечить. Никто не знает, сколько людей поставил на ноги Куртка тауп. Прием ный покой-вся степь. И отовсюду тянулись к нему страждущие: купцы и воины, поэты и музыканты, киргизы и узбеки, русские и калмыки... Магия цифр: 136 лет прожил Куртка тауп. 136 народов населяю т нынешний Казахстан. В отдельные дни у могилы чудотворца собирается много разных людей: прикоснуться к камню, помолиться, подумать о вечном. Даже после смерти объединяет людей Абыз-ата. Святые люди одинаково принадлежат всем, видимо, в этом и заключается величие их духа. Ермек ТУРСУНОВ \"Известия\" 16 августа 2002 г. ВЕЛИКИЙ ВРАЧ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ Кочевник мерил дорогу стоянками и колодцами. А ещ е он ориен тировался... по мазарам. Чем выше купол, тем дальш е его видать, зна чить, уважаемый человек покоится здесь. Высоко вознесся шпилем своим в небо мавзолей почтенного Куртка- баба. Вчера на его открытие собрались благодарные потомки со всего Казахстана, Узбекистана, Киргизии и даж е из России. Некий удачливый ф абрикант Луи д е Паскаль говорил ещ е в прош лом веке, что культура нации определяется количеством мыла, по требляем ы м на душу населения. Его соотечественники - французы - считали, что показателем культуры является положение женщины в обществе. Есть мнение, что самым объективным таким показателем является состояние кладбищ. Впрочем, высказывания на этот счет могут быть самыми разными. Степ 61
Нагашыбек Капалбекулы ная мораль всегда держалась на нескольких канонах: уважение кстаршим, бережное отношение к слову, особая дань традициям и память предков. Удивительный был во всех отношениях человек - Куртка-баба. На красном граните - годы жизни: 1770-1906. Ни много, ни мало - 136 лет. То есть успел пообщаться с людьми в трех столетиях. Как ни странно, но о нем в нашей стране почти не знают. Есть лиш ь небольш ое упоминание в Казахской советской энциклопедии (том 7. стр. 51) \"Куртка Султанкожаулы - народный целитель, врачеватель. Был широко известен, в С ем иречье и в Киргизии. Проводил сложные операции, лечил тяжелые заболевания. В частности, восстанавливал воинов - участников сражений с Кокандским ханством. Производил ампутации, извлекал пули...\" А ещ е знал персидский, арабский, русский... В 56 лет окончил в Санкт-Петербурге медицинский университет. Вернулся на родину: неподалеку от современного Узун-Агача, в Алма-Атинской области на берегу высохшего русла реки Курты был аул Ш илибастау. Н азвание свое это селение получило благодаря роднику, который есть и сейчас. Там и жил степной доктор Куртка баба. Читал мудрые книги, встре чал и провожал караваны, что неспешно двигались по Великому шелко вому пути, отправлял с ними оказии в Китай, а на обратной дороге - в Европу. С Востока выписывал лекарства, а с З ап ад а - книги. Изучал, таким образом, полностью, все труды Гиппократа. Использовал в своей практике около 200 лекарств, которыми пользовался в свое время сам отец медицины. Знал наследие Авиценны, около 2600 снадобий и лекарств изготовил, пользуясь рекомендациями Ибн-Сины. Подробно изучил секреты индийских врачей. В собственной практике пользовался в основном природными средствами. Люди помнят, что он надолго уходил в степь и горы, а возвращался после долгих путешествий с мешком различных растений. Ловил змей. Р азвеш и вал их в пустой юрте на специальны е шесты, смеш ивал яд со своими заготовками. Говорят, лечил рак. Жил во времена А блай-хана, Уали-хана, Кенесары... Участвовал во многих битвах и сражениях, поскольку казахское войско нередко брало Куртка-баба с собой. Получается, что он - первый военный врач в казахской степи. С него, по сути, начинается в оен н о-п олевая медицина. Впрочем, лечил он не только людей. Однажды к нему приехал Джамбул. Благо, недалеко. Куртка-баб глянул на его лошадь и сказал: - Послушай, акын, твой конь поранил копыто. Если не будешь лечить, завтра захромает. Джамбул лишь улыбнулся. Но утром действительно у скакуна распухла нога, и он не мог передвигаться. Куртка-баб сделал надрез, посыпал рану каким-то своим зельем, 62
Атадан - цасиет, бабадан - есиет и через несколько дней акын мог ехать дальш е по своим акынским делам. Об этом поразительном патриархе Великой степи - Куртка-бабе - можно рассказывать долго, тем более что и жизнь он прожил длинную и дел добрых сделал предостаточно. Восстанавливать историю его непростой жизни - занятие для ученых и историков. Наследники сделали свое дело - построили мавзолей, созвали народ, воздали почести. - Деньги собирали всем миром, - говорит Акби Алимкулулы, один из прямых потомков великого врачевателя. — Человек жив, пока жива память о нем. Важно помнить Куртка-баба. Народ любил его, а значит, и Бог его любит. - А чья это было идея? - А вы об этом Кайрата спросите. - В 1995году СерикУмбетов, нынешний акимДжамбулскойобласти, привез сюда целую группу людей, - вспоминает Кайрат Сатыпалды, председатель Ассоциации национальных видов спорта, усилиями которых и было организовано строительство мавзолея. - Дорога тяжелая, дальняя по степной пыли. Вдали от скоростных трасс. Показал. Небольшая оградка. Камень. Вот, говорит, здесь лежит великий человек. О бъяснил, кто. Р ассказал. Так и появилась идея построить настоящий памятник. С тех пор прошло семь лет... Люди возвращаются к своим корням. Заполняется вакуум, образо вавшийся в течение семидесяти с лишним лет, - продолжает Кайрат Сатыпалды. - Природа, как известно, не терпит пустоты, и не всегда этот вакуум заполняется чем надо. - Что вы имеете в виду? -Д л я меня это прежде всего долг. Нормальный человеческий долг. И, кстати, это не первый и не последний памятник, который мы возд вигли. Уже возведены комплекс Карасая и Агынтая в Кокчетавской области, мемориал Кабанбай-Батыра в 30 километрах от Астаны, Тем ир-баба на Мангышлаке, Суюнбая в Узун-Агаче, Зерип, Сланды- апа в Чимкентской области... Начато строительство православного храма в Восточно-Казахстанской области. В одном ряду с этим строительством я рассматриваю проект издания Корана в переводе Валерии Пороховой (\"Перевод смыслов Корана\"). Идет строительство духовного мира нашего общества. Для меня религия - это, прежде всего духовность. Бог един. Некоторые думают: вот, родственник президента, значит, ему это легко дается. Это не так. Важно, чтобы религия не оказалась в руках нечистоплотных людей, вот в чем смысл. И еще: речь идет о традициях, об истории, о просвещении. - Вы упомянули о православном храм е? - Д а , в Усть-Каменогорске. Руководит проектом Николай Кузьмин, председатель областного филиала Федерации национальных видов 63
Нагашыбек К,апалбекулы спорта. Большой энтузиаст и м астер своего д ел а. А почему вы удивляетесь? В Москве Храм Христа Спасителя отделан джамбульским мрамором - подарок Казахстана. В толпе людей увидел Талгата Мусабаева. - Талгат-ага, а вы как зд есь? - Из Москвы, специально п р и л е т е л ,-о т в е ч а е т к о с м о н а в т,-я ведь - шапрашты. Не мог не приехать на такой праздник. А вы разве знали про К уртка-баба? - Конечно, знал. Например, когда ему было 100 лет, он сильно пора нил бедро, началась гангрена. И тогда Куртка - б аб а сам се б е сд ел ал операцию. О нем можно долго рассказывать! - А что для вас лично значит сегодняшний той? -Д л я меня это очень важно: прийти, прикоснуться, подумать о д елах отцов. - А из космоса, Т алгат-ага, наши горы видны? - Оттуда все видно! Адлет ЖАНУЗАКОВ \"Известия\" 10 августа 2002 г. Шынында да Куртка т э у т деген юм? Казак, Совет энциклопе- диясында былай деп жазыпты: \"Куртца Султанцожаулы (1 7 7 0 -1 9 0 6 )-Ж е л с у жэне кершшес цыргыз ел^не аты кеи тараган халык; емима. Улы жуз Шапырашты тайпасы Шыбыл руыныц Байыс деген атасы нан. КУРШа ар аб -п арсы ш а оцыган. Ол - ауыр науцастарды емдеп жазып, курдел! операциялар жасай бшген. Турл! шептерден д э р 1жасаган. Коцандыцтармен согыста жаралы болгандарды емдеп, операция жасап, суйектеп оцты алган. КУРШа ете узац жасап, 136 жыл е м 1р сурген\". (Казац С овет Энциклопедиясы. 7 - том, 51-бет) Ж елсуды билеген Т езектерен 1ц баласы ауырып, К,уртцага цосатпен юс! шаптырыпты. К,уртца тэу1пт1ц тере ауы лына б ара жатцанын е с т 1п, жацындары кел1п: - Абыз ата, Тезектерен!ц б!зд!целгет!зес! цатты батыпжур. Апым- салыцты уй1п-тег1п, ес жидырмай, ата цонысымызды тартып алды, елд! еьфетт!. Енд1 соныи е с е с 1н цайтаратын кез келд1. Анау д!мкэс ауру баласы на у бер д е цатыра сал. Эр сауалга - б 1р зауал, - деп жер теп ктеп , т т е к тшепт!. 64
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Куртца т э у т ундемей Алтынемелде отырган таре ордасына атта- нады. Унтацтап саумалга цосып 1шк)зген дэр!С! шипа болып, б!р айга жетпей бел бер! царап, адам болмайды деген бала турегеп, Д1'н аман ж уп р т кетед!. Ауылына цайта келгенде, элп туыстары цайта кел!п: -А б ы з ата, т е р е ^ ц баласы турып кет!пт1, а з емдеп, цулантаза жазып Ж!бер1ПС!3, - деп т е п а н т л . - С 1зд ер цызыц ек ен азд ер . Д эр1Н1ц бэр! - у болады. Мен берген дер! -у оган шипа болды. Ал, естер!Ц!зде болсын, Алла м усэтрге рахым- шылыц жасаган. Ауру, дертт! жан - мусеп!р. Мусэп1рд! мус!ркеу керек, ем деу -п ар ы з. К^олдан келсе, шипа болар жагдай жасауы мы з керек. \"Ец басты байлыц - денсаулыц\" демекш!: тэн! жарымжан пенде - ец бейш ара, ец мусэп!р. Ауырган жанды аялауы м ы з цажет. К^аскунем - царацтан елед), цомагай - тамацтан елед!, батыр - садацтан елед!, бай цадацтан елед!. Абайлап сейлеп, ойлап 1с 1стеу лазы м. Эз!н куткен - ерге шыгады, езгеге ел!м тшеген - елд! бузады\". \"Ашыццанга цазан астыр- ма, тоцганга от жацтырма\" деген бурынгы ата-бабалары м ы з. Б!реуге ел!м тшемей, ез!м!зге ем!р ллей!к. Ж араныц азабын -ж а р а л ы бшед!, цазаныц азабы н - царалы бшед!. Ер! сауды ц - ел! сау, аурулы е л д е - кунде дау. Ел-журтымды аурудан, даудан аман цылсын!\" - деген екен. Куртца т э у т л ц бул сез! - есиетнама болып цалыц елге тарапты. - Тэу1плц соцы Куртца абы з болар. Кез! царацты, сез! салмацты, ел!не ардацты мундай шипагер - тэу!п багымызга туган екен. КДц'Р'н б)Л!п, цасиет!н асырайыц. Надан кю сусыз арыцца уцсайды. Э л а з денеге - ауру уялайды. Басы ауырган бацсы -балгерге тоймайды. Ал Куртца т э у т т е й сепз цырлы, б!р сырлы шипагерд!ц болганына, тэубе! - депт! Тезек таре тэутлц ем ш тю не аса разы болып. - С одан ел аузы нда \"Т эу тл ц соцы К,уртца болады\" деген цанатты сез цалыпты. Ел е а н д е цалган мундай эцпм елер ете кеп. Бэр!н ыжда)1аттылыцпен жинап, ютап ел п бастырып, шыгару алдагы кунн!ц енш ю . К,уртца тэу1пт! жаугерш!л<цте арбага м!нпз!п сарбаздарм ен б!рге алып журед! екен. Сайрамда Сураншы батыр жау цолында цалганда: - Сен аман бол, енд!п елд!ц тутцасын сен устарсыц, - деп Сарыбайды Сайрамныц дарбазасыныц )Ш!нен сыртца лацтырып Ж!бер1пт!. Д 1Кел п жерге тускен салмагымен С ары байды ц б!р жамбасы уш жерден сынып, оган цоса ек! цабыргасы опырылып келпл. К,уртца тэу1п соны орнына салып, емдеп жазыпты. 65 013-5
Нагашыбек К,апалбекулы ... Б1р аста Ж амбыл м тген аты сылти басып келгеын кер1п, К,уртк,а т э у 1п: Анау ацынныц атыныч б1р аягыныцжш1п жарылган екен. Енд1М1нсе, куп боп !С1П, тукке ж арам ай к,алады, - деген соц, тэу!пке емдет1п, царатк,аннан кеЙ1н б!р айдай босж]бер1п мтгенде цур аттай шауып кет!пт!. ... Б1р байдыцжылк,ылары ауырмай-сырцамай топ-топ елп жыгылып, вырыла бастайды. Бай Куртца т э у т л алдырыпты. \"Бар кесел мына цара айгырда екен\", д еп элп айгырды жыццызып, к;ара санын устарамен тш т Ж1бер1п, ырсиган елн1ч !Ш!не б!рдемен1 салып к,айта т!пп тастайды. - Буныц не? - дегендерге: - Бул - \"уа\", - деген д э р т к ш епт1ч унтагы. Ол мына айгырдыц кесел!н кесед!, к,уртын куртады. Осы айгырдыц с!лекей!н жуцтырган жылк,ыч е л 1п к,алады. Енд1к,орыцпа, - д еп л. Шынында д а к,алган малы Д1Нам ан болыпты. К^уртк,а т э у т ауырган аягына е з 1операция жасап емдеген, жасанды аяк; жасаган. Жузге келгенде тю кур1штей болып к,айта шыццан. Ж аца цонган к,оныск;а, к,ора-жайга су к;оск,ан дар! шашып, аластайды екен. Бул бупнп дезинф екция гой! Оз!н - е з 1емдеп, ез!н е-ез1тэж 1рбие жасап, оны журтк,а улп е т т айтып отырган. Турл1жыландарды устап алып бос уйдеп шацыра^^а ш т к,ояды екен, ол е з 1н е н - е з 1 ал д ы н д агы ыдыск,а агып тускен к,оймалжыц затц а айналганда шипалы шеп цосып, д э р 1жасаган. К,ойдыц кар! ж!Л1пн жулынынан белек алып, к,айрап, уштап адам д ен естд еп жарацаттарды емдеген. Домалатпай, к,аз!рп сок,ыр!шект1 тауып, кеап алып, жазып отырган. Ж!Ц1шке ауру - к,ылтамак,ты, к,аз1рп ракты д а ем деу т э с ш т тапцан. Кэд1мп тобылгыны бурлеген уак,ытта кес!п алып сак,тап цояды екен. К,ажет кез1нде алпн! жылк,ыныц жас цазысына тыгып, отк,а устап, ушына элдеб!р дар! жагып, тамагынан ары -бер! етк13!п алганнан кеЙ1Н элп наук,ас уш кунде жазылып кетед! екен. Куртца тэу!п - шеппен емдеген, турл! шептерд! жинап дар! жасаган. 66
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ж 1бекжолымен ары -бер! етелн керуендерге аманаттап, ана ш ет1К^ытай, мына ш ел Хиуа, Бухар, Самарцан, Ресей е ц 1р1нен унем! туй1нш ек-туй1н- шек д э р 1-д э р м е к алды ры п отырган. Э з 1 хат таныган, ютап оцыган, Петерборда, тагы да басца кептеген жерлерде сапарда болган. Гиппократ д э р 1Н1ц 200 тур1н, Унд1тэбибтер! 800 тур1н пайдаланган болса, Ибн С инадэу1р1нде 2600 турл! дер: цолданылып, оныцжартысынан кеб1ес!мд1ктерден алынган. К,уртца т э у т осы дэрш ерд! жэне оны жасау ж олдары н м ецгерген, оны сацтау мен п ай далан уды унем! уй рет1п отырган. Турл! ауру - кеселдерд! ем д ей л н шипалыц дерш ерд! д е ез! жасаган. Щуртца атамы з - асцан сыныцшы, адам ны ц да, малды ч д а сынган, шыццан жерлер1н орнына салатын б!Л1мдар оташы болган. Алдына келгенд! емдеп, цулантаза жазатын асцан ем ш 1, култалцаны шыгып д ен е мушес! цираган неш ем е жанды т!к тургызып ж!берген цолы уалы, сез! дуалы К,уртцаны журт т э у т , еулие деп атаган. К^уртца тэу!п ел 1С!не д е араласцан аузы дуалы абы з, кепт! керген, айтцаны келген ацсацал би д эр е ж ес1не деЙ1Н к е тер тген д 1пн мына б!р ж айттан-ац ацгаруга болады . Т ал ас бойында жырацтап цалган б 1р топ Ш апыраштыларды алып келу уишн 1870 жылдары Куртца емилжц тап- сырмасымен Сураншы батырдыц агасы Андас датца келген. Сонда ол: Ел иес/ - Куртка, /збел келаен бат/^а. Б/рщ /(алмай ^айть/^бар, Дтаме/<енжурт/(а/-деген екен. Сырттап кеткен агайындарын шацырып цана цоймай, ел 1Ш)ндеп д а у - ш арларды б1Т1мге келлр1п, улкен ж анж алдар К,урта тэу1п алдындагы эд!л шеш1М1н тауып отырган. Ал, жазушы Мамытбек К^алдыбаев 1995 жылы шыццан \"Бэйд!бек баба арманы\" ютабында былай деп жазган: ... К,уртца, Саурыц батыр, Ш апыраштыныц теб е би1 Андас ушеу! Суй!нбай ацынга кел1П жолыгады. Сонда Суйекеч: - Бул, %аза/(тьщ бас тэу/'б/ Куртка болар, Днбасть/^ ась/л сез/ нус/^а болар. Дбамнан ась/п туеан Саурь//^ бать/р, /(ь/реь/з бенен /(аза^а тут/(а болар, - деген екен. 67
Нагашыбек Капалбекулы Белгш! галым, проф ессор Ж олмухан Тур1кпенулынан К^уртк,а тэу1п жайлы сураганымы зда мынандай цызык,ты д ерек - ецпм е айтты: Экем Тур1кпеннен (1883-1959) жэне экемнен ею жас улкен туысы Сембай цариядан (1881-1984) еслген!м: 1906 жылы кузде Курл езе н 1н1ч бойында Ш ил[бастау-Ж олбары сты жота деген жерде кузд1кге отырган Курл шыбылдарынын, (Шыбыл байыс- тар) ацсацалы, ел эулие деп атап кеткен Ж елсу е л 1не атагы тепе тарап кеткен Куртца тэу1п 136 жасында дуние салды деген хабар келюл. Хабар- ды жетюзген цое-цое атк,а м!нген ею байысЖ 1г1ттер! екен. Ол Ж1п ттерд1ц айтуы бойынша К^уртца бабамы з елер!Н1ц алды нда уш кун бурын ез уй1не отбасын тугел жэне ауылыныц е с л адам дары н тепеж иып, е з 1не арсы з аж алды ц таяп цалганын, ен д 1 уш куннен кей!н бул жалган дуниеден бак,и дуниеге е т е т 1н1н хабарлай ды . К,ария соцгы ес и е ттер 1н айтып, мурдес1н к,ай жерге, цалай к,оятынын, жерлеуге К1мдерд! шацырып, цалай етк!зу1н айтыпты. Сонда Тургенн!н, аягы К,арашецгелде отырган Беке бауырым хабарсыз к,алмасын деп басып айтыпты. Осы хабарды жетюзген Ж!пттер тамац- танып, б!раз демалы п к,айтып келпл. Ол кезде ел отырыцшы емес, Беке би бастаган шыбылдар Турген езеы ы ц оц жагын бойлап кеш т журед! екен. Ж аз жайлауы Асыдагы Назар, к,ыс цыстауы Тургенн!^ 1леге цуяр ж ер1ндеп К^арашецгел. С ембай атам айтады: Хабаршы Ж1пттер аттанып к е л а м е н Беке би е л 1н жинап, К,уртк,а тэу1пт)ч ел!М1н ест1ртед!. Эздер! журер жолга даярла- нады. Ел ол кезде э л 1кетершмеген, жагдайымыз орташ а ед!, дегенмен кэдеге отыздай жылк,ы жиналды, б1рнеше саба к,ымыз алынды. Ертес1нде ертем ен Беке би бастаган он шак,ты ж!пт жолга шыцты. Ол кезде мен жиырма бесте е д 1м. Мен! ертпей, малга ие бол деп, тастап кетл. Беке ата сексен алты д а болатын. Атын е з 1м устап, ерттеп, жарыцтыцты цолтыгынан дем еп, атца м 1нпзд!м. Атац узын бойлы, д е н е а зор, сусты ЮС1е д 1. Ешюм б ел н е тура царай а л м а й т ы н . К^астары к е з 1н ту гел ж ауы п туруш ы е д 1. Ж а сы н ы ц улгайганына царамай жур1с-турысы эл! сергек е д 1. Атк,а жецш М1Н1П, лк отырып, жиналган жылуымды алдарына салып ерткен жюттерш ез1 бастап, кешю цонак, астан цалмай деген жерге жету уш!н эр юс! к,ос аттан алып суыт жур!п кетт1. Э улие бабам ы зды ц д е н е а н суык, жерге б е р 1П, ж ерлеу р э а м 1н ез< гибрат еткендей тугел этю зтл. Беке атамыз байыс туыстарында марк,ум- ныц ж ет1С1еткенш е болыпты. Елге келген соц журтты жиып, К,уртк,а тэу!пке арнап к,уран оцылып, к,удайы тамак, берш!п, жыртыс таратылып- 68
Атадан - цасиет, бабадан - есиет ты. К елеа жылы Куртца т эу т к е арналган ас рэс!М!нде Беке басцарыпты. Беке би 1912 жылы кузде тоцсан ею жасы нда цайтыс болыпты. Орнына улкен улы Бекбота би болып сайланыпты. Атамыз ол кезде цырыц уш жаста екен. Ол юаыц улкен улы Тур1кпен, меыц экем, жиырма тогызга толыпты. Халыцаралыц \"Турк! элем!\" газет!Н!ц 2002 жылгы тамыз айындагы 8 нем 1р1нде этнолог-зерттеуш! Эш 1р -Б ек К,ойтас Молдаулы ат-Турк!Ста- нидыц архив деректер1не суйен1Пжазган \"Бабалар дэстур!н гасырлардан гасы рларга жалгастырайыц\" деген келемд! мацаласы жарияланыпты. М ацалада будан 100 жыл бурын, ягни 1902 жылы, цазацтыц (оган цоса керш! турю е л д е р 1Н1ц) зиялы азаматтарыны ч бас цосцан мэслихаты с а л т ан атты ж и ы н-той е т т л . С ол ж и ы н -той га \"Ж ет1су е)-(!р!ндег! Узынагаштан Улы жуз Шапырашты аталарындагы есю цудаларымыздыц урпацтары пайгам бар жасын ею рет ж асаган Куртца тэу!п э у л и е - атамыздыц тумалас бауыры Шыбыл Беке (1820) ацсацалдыц улы Бекбота (1869ж.т.) мен Екей Нарынбай ацсацалдыч улы Игшк ею-уш Ж1пттер!мен цатысцанын\" айтады. Мацала авторы дерек кездер!Н!ц Ташкент жэне Эзбекстанныц басца да цалаларыныц архивтернде сацтаулы екен!н ескертед!. Буган цараганда Куртца баба туралы цужаттар мен деректерд! !Здест1р1п, табу ал д а турган келел! д е ум1тт1 мурат цой дейм!3\" - дед! К^уртца тэу1п урпагы Жолмухан ага Тур1кпенулы. Бупндер! ел ацсацалы, ецбек ардагер!, аргы-берп тарих-шеж!рен! жацсы б 1лет!н С оветбек Байгазиев ага былай деп естел!к айтты. - Экем Д1ни ад ам болды. Сол юа айтады: Ш ил!бастаудан ары -бер! кешкенде Куртца б е й т басы на б!р цой сойып, цудайы тамац таратып кешед! екен. Экемн!ц Аюбек деген еюл б аласы б1рде б!р отар цойымен тустелелп Шил!бастауга тоцтамай ет!п кетед!. \"Жылда тоцтап цудайы шалып журм13 гой. Биыл ертерек б арар жерге ж елп алайыц\" - деп цуран оцытпай, К^уртца тэу1п жатцан тустан кешпен эт!п кет!пт!. Сонда кенет ею-уш цыр асцанда туйелер тулап, кеш лц ш эк-ш эл екет1шыгады. Не !стер!н б т м е й цатты сасцан Аюбек кеш лч басын цайта бурып экеп, К^уртца тэу!п басы на тунеп, цой шалып, цуран оцытады. Е р теа н е кеш кенде туйелер! жуп-жуас, момацан, Д1ттеген жер!не ам а н -е с е н жетедк - Курл совхозы на цызмет ауыстырып бардым. Цаз1рп экономика жэне статистика академиясыныц ректоры, белгш! галым, академик С агатбек Райымовтыц экес! Шоцпар деген юс! сонда царауыл болып . !стейд! екен. - К,арагым мына Ш ил!бастауда Куртца тэу!п деген эулие кю ы ц б е й т н е барып цуран оцы т,-деп ез! бастап апарып керсетт!. 69
Нагашыбек К,апалбекулы Куртца тэу1п бабамныц б е й т н 1ц басына осылай жи! барып, цулшылыц е т 1п турдым, цудайга тэуба, жумысым оцга бастап, ж елслкке жет!п келем 1н. Исатай деген жылцышыныц биелер! кектемге царай цулын тастай берд!. - Куртца эулие б е й т басы на цуран оцыт! - дейд! экес! сонда. Экес! екеу! букш жылцыларды Шил!бастауга айдап э к е л т , К,уртца атаныц басы на тунепл. Туныц б 1р уагында экес! оятып: - Балам , жылцыцды айда. Эулие бабам нышан б ер д 1. Енд1Д1н аман кулындайды, - депл. Содан бастап кулын тастау тоцтап, буаз биеыц бэр! тугел цулындайды. ... Б1р жылы е т е тацы рш ы лы ц болды . Б13Д!Ц совхоз нег131нде епнш 1Л1Кпен айналы сады . Кектен жауын жауса епн шыгады, ж аумаса тацыршылыц болады. Ала жаздай жацбыр жаумай, епн цуарып бара жатты, цатты састыц. Сол кездеп Курл ауданыныц эк1М1С ер1к Умбетовке барып жагдайды баяндадым. - Куртца ата басына барып кудайы таратыцызшы, - дед! нуржаугыр аудан басшысы. Ауылдагы ацсацалдарды алып, дастархан жайып, мал сойып, Цуртца эулие басы нда цурбан шалып, тамак, жеп бола бергенде, аспанда тоцымдай булт 1Л1НД1де, ол улгая келе б 1зге царай ойысты. Эне-М!не дегенш е цара булттан несер тепп жур1п кеп б ер д 1. - Эруац, эруац! К^уртца ата эруагы цолдай кэр! - деп машинага М1не салып, епслкке тарттым. К^ара жол бойымен электр жел1а тартылган. Соныц б1р шет1- 613Д1Цшаруашылыц та, еюнш! шет1Айдарлы совхозын1К1. Н есер жацбыр сол 61ЗД1Ц епст!кке с е л -с е л куйып б ер д 1, аспан асты тутасцан булт, агы л-тепл су шелдеген епнд! ыргын цандырып агып жатыр. Ал, шекарадан ары \"Айдарлы\" совхозына дым тамбады. - Эруац, эруац! - деп жылап журм1н, цуанып барлыц еп сл кл аралап шыцтым. Б13Д1Ц совхоздыч еп ст1п цанып, эй б1р жыргап су 1ш л -ау... К,урап кетей!н деп турган епн дур кетерш т, жайнап шыга келдг Е ртец1не \"Айдарлы\" совхозыныц директоры Амантай Нургожаев аудан ЭК1М1 Сер!к Умбетовке барып осы лай д а осы лай деп епж не жацбыр жаумай еткенн баяндайды. - Амантай, Курт! совхозына аллан ы ц рахмет! туап, Куртца тэу1п эруагы цолдап нур жаудырды. Эулие тэую атаныц басына сыйынбайсыи, царамайсыц. Анау Ж алпацтастан арнайы тас экеп, Куртца атацныц басына цой, цудайы тарат. Шил:бастау сен басцарып отырган совхозына царайды. Э л 1риза болмай лр! байымайды, - д е п т 1. Амантай Нургожаев ез! бастап Ж алпацтастан арнайы керлп цызыл тас алдырып, К^уртца тэу1п басы на б елптас цойдырды. К,уртца ата эруагына цатты сен ем 1н, жолым ац болып, б1раз табысца жетлм. 70
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Б 1рде ту ам д е ауы лы м а Куртца атам келю жатыр екен. Аппац уйлер Т)ПЛ1П, б ал ал ар жупр1п жур. - М1не, К,уртца еулие отыр, -д е п жатцанда оянып кетт1м. Э ули ел1пне тэн л болдым, ылги сиынып ж урем1н. Бупнп К^азбек бек ауылындагы б1р кешеге К,уртца тэу1п аты бершд!. Бупнп урпац, келешепм13 К^уртца тэу1пт!ц юм екен!н бш1п журген! абзал. Б 1зд е р г а л ы м -у с т а з Ж олм ухан Тур!кпенулы, б ел г!л 1 к э с т к е р Ж умабай Тэж1б аев, ф отограф Ацансер! К,ошцарбаев К,арасай ауданы Ж амбыл ауы лында туратын К,уртца тэу!п урпацтарына 2008 жылдыц алгашцы кундер1нде арнайы 1здеп бардыц. Узац ж ы лдар м угал1м болган, б уп н д ер ж е т т с т е н асцан С эбит Бултбаев агамыздыц уй!нде келел! эцпме-дукен цурдыц. Сабит Бултбаев агамыз шеж1реден эцпм елей бастады: - Мен1ц экем Молдапбай, оныц э к е а Бултбай, оныц экес! К^ойшыбай, оныц экес! Куртца. Ал, Куртца Султанцожаныц улы. Аргы атамыз Шыбыл, оныц 1Ш1нде Байыспыз. Б!3 1961 жылы кунгейге, М ихайлове^ деген ауылга барып, цыргыз- д арды аралады ц. С онда цыргыздардыц ортасы нда оты рганда б 1зд! Куртца тэу1пт1ц урпацтары деп таныстырып е д 1, б эр 1 орындарынан ушып т у р е г е л 1п: - К^асиелцнен айналайы н К,уртца тэу1п! Атацты 136 жас жасаган эулиен!ц урпацтары цонац болы цы здар, - деп б э р 1жиылып тес цагыс- тырып, цушацтап, м еы ц белм н ен суЙ1п, цой сойып, ерекш е цонац е т т кутл. Сэбитпен керш ш ес бауыры С айлаубек К,ыстаубекулы 1938 жылы туган. - Мен экемнен еелген б1р эцпмемд! айтайын. Ж амбыл ацын жас кез1нде К,уртца эулиеге кел!п бата сурайды. Эулие, б]раз кун цасына устап, ел ец -ж ы ры н ты цдап, батасы н б е р 1п, су ж аца к т м киг1з е д 1. К,айтарында Ж амбы л жарыцтыц бурынгы ки1п журген еск! ки1мдер!н сурапты. Сонда К,уртца атам: - Сен узац жасап, жузге келеац. Бац-дэулет басыца цартайганда цонады, - деген екен. Ж амбыл атам: \"Мен жуз отыз алты жас жасаган Куртца тэуттен бата алгам, узац жасайтынымды сол эулие атам айтып ед!\" д еп т1. Екеу1Турюстанга б 1рге барыпты, - деп С айлаубек ага эулие атасы жайлы еелгеын айтты. 71
Нагашыбек Капалбекулы Цазбек бек ауылынан келген, алпысты алцымдап цалган К,уртца атам ы зды ц урпагы Бидайбек Б ай сер 1кулы Бултбаев мынандай цызыц эцпме айтты: Т ел е м 1СТ!ц алты цасцыры атанган - Айгожа, Нургожа, Байгожа, Асцар, Дэубас, )(ойшыбайлардыц бэр! де дэулеттер! асцан байлар екен. Шил1б астау - Куртца атамныц, ал Ж алпацтас Нургожаныц жер! екен. Куртца атамныц жылцысы б!рде Ж алпацтасца ерютеп кетсе, Нургожа оны тырцыратып цуып, К,ызылсайдан ары апарып тастайды. Куртца эулие жылцысын !здеп Нургожага келсе, шытынап ашуланган ол ауыр-ауыр сездер айтып, ллдеп тастайды. - Мал ер!С!н б!лмес, ауру цонысын б т м е с . Мен!ц жет) атам нан асырып цатты сез айттыц-ау. Басымнан сез асырмаушы ем. Тасып келпац, асып келпац. Мына батып бара жатцан кунмен цуларсыц, сонда айтцан сез!мд! ойлап жыларсыц, - деп жур!п келпл. Ымырт уй!рте шапцыншы жетед!. - Куртца ата! Кеш бата Нургожа цулап, е с -т у с а з, тш аз жатыр. Бала- лары, агайын-тугандары ат-ш апан айыбын алсын да, Нургожаны емдеп берс!н деп! - арнайы Ж1берд! С!зге, - д еп л. - Ауыр сез - атцан оцтай, адам жанын жаралайды, эруацтарды царалайды. Ауыздан шыццан сезге сац болу керек. Тац ата жетем!н, науцас жан гой енд! не е т е м т . Науцасты ем деу емш!ге - дэру, ауру жан емге зэру. Тун! бойы дуга оцимын, ам ан цалсын, - деп шапцыншысын цайтарыпты. Тач бозара жеткенде Нургожа эппац болып бозарып, лрш!л!ктен кудер узгендей тек ю рпт гана цозгалып, ел! мен лр!Н!ц арасы нда жатыр екен. - Нургожа, СЭ31ЦД! цайтып ал, эруацтар келедк Сен!ц лл!цд! байлап тастап, кез!це керсетт! ме? К,аз1р атцан кунмен б!рге турып кетес!ц. Артыц сез басжутады. Кешлм, кешлм, кеш лм \",-д еп дуга цайтарганда Нургожа байгусца эл б т п , цыбырлап, тац ажарланып атцанда, ац ы л-еа юрт лл бтп: - К^уртца эулие, кемецгер екенс!3. Енд!гэр! а зге царсы еш теце айтпай- мын. Епз туган Шыбыл, Асыл баласы ед!к, туган бауы рыцы здай боламын, - деп ец!реп жылап, кеш!р!м сурайды. Куртца эулие цайтарда ол ез аягымен шыгарып салуга жарап, лк жур!п келпт!. Куртца атамы зды урпацтары \"кеке\" деп этап кеткен. Куртца а т а мыздыц цыстауы - Этеген тауыныц бауыры. Туган жер! сол Этеген тауын- дагы Царацацпа цора деген жер. Кектеу! - Шил1бастауда. Туган кезде К,арацацпадагы д эу ж артас цац жарылыпты дейд!. 72
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Аргы-берпн) жацсы б т е л н К^огамшыл мен Д егерес ауы лдары нда м еш 1т салган, кептеген ип 1сте р д 1 атцарып журген белпл! кес1пкер Ж умабай Тэж1баевты ч айтцаны: - Б ал а кез!М!зде цариялар кешке ерютен мал келер туста ауыл сыртындагы дец гелек теб е басы нда ец п м е-дукен цурар е д 1. Сонда Куртца тэу!п жеж нде кеп айтатын. Э а р е с е ол кюжц цоцандармен согыста сарбаздарды ем д ей л н 1н, операция жасайтынын, керемет емш! теу1пшшд1пн кеп айтатын. Э з 1аягынан жаралы болып, ез!н -ез1емдеген! жайлы ест1ген!М13де т<пт! таццалаты нбы з. Куртца тэу!п - нагыз гулама д е р 1гер - е м ш 1. Енд!, осы эу л и е-аб ы з Куртца теу1пт)ц бупнп урпацтарын арнайы жазып цалдыруды жен кер1п отырмыз. \"Гул ескен жерге, гул еседГ демекш!, эулие атадан тараган урпацтары еап-енген отбасылар. С эбит М олдапбайулы Бултбаев агамы з Гулзада жецгем!з екеу! 13 б ал а еар<п отыр. Енд! оларды атап берей!н: Б ултбаева Э лия (1977), Нуржанов Ерлан (1981), Нуржанова Еалия (1976), Бултбаев Ергали (1978), Бултбаев Мухтар (1982), Бултбаева Салтанат(1984), Бултбаева Айнур (1986), Б ултб аева Айгул (1987), Б ултб аева Биб^гул (1989), Бултбаева Айсулу (1991), Бултбаева Раушан (1993), Бултбаева Эльвира (1996), Бултбаев Нурсултан 5 сыныпта оциды. Енд! С айлаубек К,ыстаубекулы мен жецгем^з К^айшаныц ул - цызда- рын атап етей!к: К,ыстаубекова Сэуле (1960), К^ыстаубекова Зэуре (1961), К^ыстаубекова Улту (1963), К^ыстаубекова Гулмира (1965), К,ыстаубеков Бацытжан (1967), К^ыстаубековЖец!с(1972). К,асиетт'1абы з атаны ц ул-цыздары ! Сендерд! К,уртк,а бабам ы зды ц эруагы цолдап, цоргап, эрдайы м биктен кер1не бер!цдер! Куртца тэу!п айтыпты деген мынандай нацылдар кеп: Дя% - а з а м а т Кол - мул/'к Б ас - санбь//^ 7*/л - ю л т Г ерте//н е то/<;тау /^ойса^ Естыт/'н/^ ма/^тау болабь/. 73
Нагашыбек Цапалбекулы Б/р ад ам ж /р зен ж ерде - /з калабь/, Ж /з адам журсе - совпал; болабь/, Мьщ абам ж /р се - ба/^еь/л болабь/. Дбамеа к а стер л / /с /с/лесе^, Сонь/^ба сен/н сол калабь/. ^рам абамнь/^ /лобась/жок, Дшл/ан елзен к/'с/'н/'/^ молась/ жок. Кайь/рь/ль/п кеп кео//р/'м сураса, Ер ж/'з/'тке ео/ окась/ жок. Озбь/р олжа /ш/'н елеб/ /С/нму/л к/н бе/м ен елеб/ М/'ниу/л м/'не/мен елеб/ Кайсар ез/'не-ез/ сенеб/ /(а й р а т пен акь/л б/'р/'ксе Бэр/н бе же^еб/. Иэ, 613 ест1ген1М13Д1 айтамыз. Халыц айтса - цалт айтпайды. Ел ез тэу ел с1зд!пн алгалы - тарихи тулгаларын !здест!ре бастады . )(арасай ауданы Кексай ауылындагы К,уртца тэу1п атындагы меш!тке барып, тэу1П бабам ы зга арнап цуран оцытып к,айттым. Сол м еш гтеп Сулеймен Жылганов деген молда ацсацал айтады: - Мен е з 1м осы нда турып жатцан найман руынанмын. Осы меинтл ашамын деп ж ел жыл соцынан журд1м. Ел журттан сурастырып меш 1тт1ц аты жен!нде кеп ойландык,, толгандыц. Ак,ыры халцына к,амк,ор болган, аты ацызга айналган К^уртк,а т э у т л ц ес1М!н беруд! жен деп таптык,, - дейд! жетп1С ж ел жастагы цария агынан жарылып. Бул меилтл ашуга к,ужаттарын жинастырып алуга, оган К,уртца тэу1п е с 1М1Нберуге ете улкен ецбек су р ге н парасатты цария Сулеймен агага мыгща б1р алгыс айтамыз. К,уртца тэу!п бабам жайлы талай-талай цызгылыцты деректерд! айтып берген Э л 1мк;ул Жамбылов, Советбек Байгазиев, Щудайберген Сыдык,ов, Айцымбай Амантайулы, Ж олмухан Туркпенулы , Нурт1л еу Б эк1ров, Аубай Байгазиев, Ахабай М олдахметов, Э л 1бек Эм зеулы жэне басца д а кэр1цулац, шеж1ре кецш, кене тарихты жацсы бтет1Н ел агалары на ризашылыгымызды бшд1рем13. 74
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ал ен д 1 Куртца тэу 1пт!ц осынш ама узах, ж асаганына кумэн келт1- р у ш те р д е табы лды . Мысалы мундай цаццу сездерд!ц делелс13 екен1н керсетелн материалдар баршылыц. \"Турк1элем!\" газет! 2002 жылы тамыз айындагы №8 саны нда \"Б абалар д естур 1н гасы рлардан гасы рларга жалгастырсац\" атты мацаласы нда этнолог - зерттеуш! Эш1рбек К,ойтас Молдаулы ат-Т урю стани былай деп нацты д ерек келт!р1п, жазады: \"Жет1су е ц 1р1ндеп Узынагаштан Улы Жуз Шапырашты аталары есю цудаларымыздыц урпацтары пайгам барж асы н ею рет жасаган К,уртца тэу!п жэне еулие атамы зды ц тум алас бауыры, Белтай атамныц зам ан д ас 1ншер!н!ц б1р 1- Шыбыл Беке (1820 жылы туган) ацсацалды ц улы Бекбота би (1869 жылы туган) мен Екей Нарынбай ацсацалдыц улы Ипл1к ею-уш Ж!пттер1мен келд!\". Бул жайлы белпл! журналист Келбай Адырбекулы \"Турюстан\" газелнде (2002 жыл 9 цараша) \"Будан 100 жыл бурын\" атты мацала жазып, Куртца атамы зды ц ею пайгамбар жасынан асцанда ягни 126 дан ас ц а н д а Турюстан ш аЬ ары н д а Ж ам бы л ацы нм ен б 1рге болганы н нацтылап, цужат арцылы д эл ел д еп б е р д 1. Куртца теу1п жайлы зерттеу жаца басталды , ол жайлы э л 1т а л а й - талай айтылар, жазылар, зерттеулер алда. Куртца тэу1Пбасына алгаш рет 1972 жылы тем1рден цоршау жасатып, белп цойгандар Т1келей урпацтары М олдапбай, оныц улы С эбит жэне Тургенбай Т аласбаев, Байболат К^илыбаевтар е д 1. Ал, кеЙ1н ел!м, ж ер1м деп тарихымызды лрш л п журген ултжанды а за м а т, белпл! м ем л ек ет цайраткер! С е р 1к Э б 1кенулы У м бетовт1ц басшылыгымен \"Айдарлы\" совхозы журтшылыгы улы бабамызга улкен цызылтастан белп цойып, жан-жагын цоршатты. Ж огарыда егжей-тегжейл! жазганымыздан кей!н жас та болса кепте ген цайырымды имани игш!кт11стер атцарып журген К^айрат Сатыпалды бауырымыз Куртца теую б ей 1Т1 басы на зэ у л 1м, асцацтаган айшыцты кесене тургызды. Онда цурылыс, архитектура жумыстарын Бегжар Ысцацов тындырымды д а уцыпты атцарды. С 1здерге аллан ы ц нуры жаусын дем екп 1з! К^уртца бабам ы з жайлы деректер мен цужаттарды жинап, респуб- ликалыц ютап музеЙ1нде арнайы керм е-кеш уйымдастырдыц. Оган цатысцан белпл! цогам цайраткер!, \"Ац орда\" республикалыц цозгалы- сыныц терагасы К,айрат Сатыпалды, Алматыдагы улттыц медицина университелн1ц ректоры, медицина гылымыныц докторы Талгат Момынов м ы р зал ар е м ш 1-теу!п атамы зды ц узац гумыры мен атцарган емшш!к-
Нагашыбек К,апалбекулы тэу!пт!к улы цасиеттер!Н гылыми тургыда зерттеу цажетт!пн айырык,ша айтты. Бул бэр1М13Д!Ц борышымыз. Атацты адамдарды ц эруагы эрцашан асцацтай беред!, бар а-бар а алты алашца тугел жайылады. К,уртца тэу1Патындагы проскопиялык, гылым жэне дэстурл! шыгыс, халыц медицинасы д эр 1герлер! цогамдык, гылыми академиясы жэне цоры цурылып, зацды куэл!пн алып, жумыс 1стей бастапты. Бул 1сте К,азацстан Республикасы Денсаулыц сак,тау министрл!П жанындагы республикалык, халыц медицинасы орталыгыныц президент!, медицина гылымыныц докторы, академик Шэкен цажы Ш ынтаев мырзаныц атцарган ип !стер!н ерекш е этап еткен жен. Алланыц нуры жаусын С!здерге! 76
ГУМЫРНАМАЛ ЬЩ АНЫКТАМА КУРТКА ТЭУШ СУЛТАНКОЖАУЛЬ! (1770-1906) К азактагы касиетт) тулгалардыц Й1р 1 Куртка тауш. К азак совет энцикло- педиясында (7-том, 51-бет). Улы жуз, Ш апы раш ты, Ш ыбыл руыныц Байыс деген атасы нан екен) айты лган. Ол Ж е т к у , корш)лес кы ргы з, озбек ел<не белпл) а та к ' ы емш<, тэуш, эулие жан болган. Турл) шептерден дэршер жасаган. К оканды ктар мен казактарды ц согы сында сарбаздармен ]лес!п журш , жаралыларды емдеген, операция жасап, еттег), суйектег) садах огын алган. Куртца тэу)п арабш а, парсыш а окыган, сауатты адам болган. Ол уш гасырды керген адам. 1770 ж ылы туып, 1906 ж ы лы кайтыс болган. Оныц 136 ж ыл ем[р суру) кептеген сы ркаттардан езген! гана емес, езш -ез! емдей б1лген д п1н1н дэлел) болса керек. Жузден аскан соц, маржандай Т13].пп. жумсак [ 1с ш ыгыпты. Ол оз1нс операция жасап, ауырган аягы н кесу<, жасанды агаш аякпен журу] де сол б)л<кпл<гшщ далел). Куртка тэуш тек сыныкшы, емш< гана емес елге камкор болган кайраткер адам. Ж аугерш М к заманда [чанп,1рап кеткен туыстарын жинастырып, басын косуга кам корлы к ж асаган. Аталас туы стары оны : \"Ел иес; - К уртка\" деп атаган. Экес) Султанкожа (18-гасыр бойында ом[р сурген, шамамен 1720 - 1815 жылдары) атакты емчп, сыныкшы болган. Куртканы экес} Султанкож а оне бойы касы на }лест)р)п, согыста жаракаттангандарды емдеу кэсмбпин счжей-тегжейш к жузшде уйрет<п отырган. 2002 ж ылы 9 тамы з кун) Ш ил'бастауда би1кт!п 13,6 метр Куртка тэуш кесенес) ашылды. Нагашыбек Капалбекулы 2008 ж ылы \"Куртка тэуш\" атты ютап жазды. Карасай ауданы Коксай ауылында Куртка тэу<п атында меш]т бар. Алматы каласында Куртка тэуш атындагы Проскопиялык гылымдар жэне халык, шыгыс, дэстурл] медицина дэр!герлерш<н гылыми академиясы жумыс ]стейд). 77
САРЫБАЙ БИ АЙДОСУЛЫ (1821-1890) Сарыбай мал телдеп жатцан кектемде дуниеге кел1пл. Айдос ауы лында мейман болып журген Ж алайырдыц Артыц батыры дуниеге жаца келген нэрестен!^ дауысын келес! уйде отырып еслп: - Айдос, царагым, мына б ал а туб1нде б у к т ел^цжц с е з 1н, цары мта кеп)-(Н1ц е з 1н сурайтын, айтцаны айдай келер, цызыл дауды цыздырмай шешет1н кемекейл! шешен би болады , - деп батасын б е р 1пт1. С а р ы б а й д у н и еге келген соц б1р ж ум адан, кешн жер С1лк1нед!. С ар ы б ай ауылы басца кершшер1н1к1ндей емесд!Н аман цалады. Атжалын тартып М1нген шацта Сарыбай Теке Белек батырга эдейшеп барып, бата сурайды. - Шаршыц толсын, е л 1ч ам ан болсын, цоргайтын сен 1цызыл шубар жолбарысты )(арасай бабач болсын! - деп ац батасын б е р т л . Ац бата - алга тартады , жаман сез - жарга тартады . Ауызы дуалы осындай цасиетл де атацты адамдардан бата алган Сарыбай ерте та- нылып, букш ел!не с е з1этел н би атанады . Сол кезде Ж ет1су ел кес1нде терт кю ден цазы би сайлаган. О лар - осы аймацтагы ец 1р1д ау -ш ар - ларды шеш!п отырган бедел! асцан жандар: С ары бай би Айдосулы, Смайыл би, бул Мэцкен!ц э к е а , Ж алайы р Балпыц би, Тшенш! би. К,арасай батырдан цызыл шубар жолбарыс Теле биге, одан Сураншы батырга, одан кей1н Сарыбай бид!Ц соцынан ерген деседк Киел! Сарыбай би цол бастаган батыр, болжаганы айдай келелн кереген эулие, цы за- цыза келгенде ею-уш ауыз елецд! тег1п -тег1п Ж1б ер ел н ацын д а болган. К,ызыл се зд 1Ц жебес! атацты Суй1нбай ацынды цатты сыйлаган, цад!р тутцан. Сарыбай бид1ч ерекше б1р керегенд1п - Жамбылды жас кез1нен танып, цанаттыга цацтырмай, тумсыцтыга шоцтырмай, тэрбиелеп, цырандай би1кке самгатып ушыруы. Ж амбылга берген батасыны ц ез! не турады: - Ау, Ж амбь/л б а т а сурап кел/'п капсь/н, Кобь/з т а с т а п , %ольща бомбь/ра апсь/^. О л е ^ н / ^ арась/нан %ыл етпес/'н, Албь/^нан /нж у-маржан езен а%сь/н. 78
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Жамбыл-ау, Екей ел/ - еле^ безен, Жел сеззе эрб/р казак еле^безен. Кез/'нбе - от, кек/рез/^бе жь/рь/н тунь/к, 7*/б/нбе акь/н ы;ыааб сенен кенен. Екейб/^ ать/ и/ыккан еле^менен, /р/ акь/н мойнь/ озь/к керем сенен, С/й/нбайбь/^ сез/н жалеар - алть/н кембе, Б а т а м б ы т у б / сазан берем безем , - деп Ж амбылга ац батасын берю, талай шаршылы топта айтулы айтыстарга туарт, цасынан тастамаган. С ары бай Айдосулы - Сураншыныц у зец п л ес с е р 1п, ас а жацсы керелн 1Н1С1, цол бастаган баты рларыны ц б!р1. Оны букш е л 1не сез!н отюзер кесем деп, дауга салар шешеым деп гумыр бойы цасынан тастамаган. Екеу1Т1зе цосып атацты К,арцараныцжэрмецкеане келгенде, А латаудыц кунгей-тер1скей1ндег1цыргыз-цазац, аргы жацтан ц алм ац - цытай, ы лдидан дуцган, уйгы рлар, бук1л Ж1бек жолы бойы ндагы с а у д а г е р л е р , цалы ц журт тугел е р е т у р е г е л т , ц а с т е р л е п , и1л е с э л е м д е а п , ип жацсылар цац терден орын усынады екен. \"Батыр - аццау, ер - куд)к\". Сураншы ацгалдыгынан жауды^ алдага- нына сен1п, байцаусы зда цолга тусед!. Сонда С айрам цаласындагы би1к цамалдыц 1Ш1нде цасындагы аз гана сарбазы м ен цалып, согысып жатцан Сураншы Сарыбайга ацырыпты дейд!: - Мыналар б!зд1цутцармас. Елд1басцаратын сен аман бол! )(арасай б аб а аруагы се н 1 цоргасын, - деп би1к цамалдан Сары байды кетер1п алып сыртца лацтырып Ж1б ер 1пл. Сонда Сарыекем жамбасы сынганына д а царамай, букш цолын жинап цайта келгенше цоцандыцтар Сураншыны цасындагы сарбаздарымен тугел цырып тастапты. Сураншыныц ел!М1не Сарыбай цатты циналады. Букт сарбаздарымен С айрам-Таш кентт1ц цан базары на ат ойнатып, цоцандыцтарды быт-шыт цылады. Сураншыныц суйепн е л 1не, Алатауга алып цайтуга царалы кеш уйым- дасты рады . Сонда ж ол-ж енекей 1(оцырат, Дулаттыц атацты адамдары: - Ж олбары с та ит цой, тепне тартпас д ем е й а ц . К,ызылга айналып 613Д1Ц ел д е цалар, цан жоса цып мал сойып тастацдар, - деп терт тул!к мал шалып, Сарыекецн!^ царалы кеш1н царсы алады . - Б13 баты рымыздан айырылган царалы кешп13. К,онац болып дэм татар уацытымыз жоц. Сураншы батырды жерге бергенш е ат уст!нен туспейм13, - деп С ары екеч ешюмге п е й т 1н бермей, б е р т ! байрагына жылцыныц цара цуйрыгын байлап, Сураншыныц Ацтуяцтулпарыныцжал- цуйрыгын кузеп, ер-тоцымын тер1с ерттеп, суыт аттанып кете берю л.Е лаз жерге келгенде гана аялдап, езд ер 1мен б1рге алып шыццан малды сойыс жасап, сонымен гана тамацтаныпты. Тоцтамай, кун-тун дем ей е л 1не кел!ПТ!. 79
Нагашыбек К^апалбекулы Кун1не намазга б ес м арте отырганда, нам аз цайырып бет сипар алдында Сураншыныц атын айтцан кезде Сарыекемжц кез жасы алты тарам болып шубырып, орнынан ецк!лдеп тура алмай, к,ара жерге бауырын тесеп, жер тоцпацтап: \"Арманда кеткен арысым-ай\" - деп жылайды екен. Сонда Сураншыныц Ацтуяц тулпары кун1не уш м арте К!нд1пн тартып, кумб!р-кумб!р к!С!нейд! екен, асыл туган жануар иес<н 1здеп. Киел1цызыл жолбарыс содан Сарыбай биге ауысыпты. К,ызыл жолба- рыс босагасына кел1амен-ак, Сарыекецн1ц абырой-даццы аспандап жур1п б ер 1пл. Ш апыраштыныц б ас би! болып сайланыпты. Оц жак, л з е а н д е дулыгалы батырлары отырган Ж елсу ел!Н!ц к,ад!рл! сез устары атаныпты. Сарыбай би цайтыс боларында Жамбылды шацырып алып, ац бата- сын бер!п былай деген екен: - Айналайын, Ж амбылжан, жасыцда ест) тентек ед!ц, ел таныган ациык, ацын болдыц. Маган ете жацын болдыц. Ж ас кез!цде ел т<рл1Г! бузылмасын, жаца уйыган ел 1р1м еан деп, Бурым сулуыцды алып цашып келгежцде, гашыгыцнан айырып, саган циянат жасап ед!м. Сонда да сыртца кетпед1ц. Ак; батамды саган берд1м. Тек, эттец, басыца бак, кештеу цонады екен, - деген екен кереген эулие би. К,ызыл жолбарысты Ж амбыл атам ы зды ц даццы терткул элем ге та- нылды, елец! дуниежуз!н ш арлап кетл, букт ел!М13Д!Ц алып ацсацалы, XX гасырдыц Гомер! атанды. Ж екец арцылы дуние жуз! цазак,ты бшд!. К^асиет1цнен ай н ал ай ы н , цызыл ж ол б ары сы м !... Ш ынында д а, Сарыбай би деген юм? Сарыбай жен!нде цызыл насихаттыц цылышынан цаны тамып турган кезде жазбац тупл! айтуга цорыцтыц цой. \"Бай\", \"би\", \"еулие\" деп ип жацсыларымызды умыттырып, жады мы здан оларды ц цасиелн б!ржола еш!р!п тастагысы келмед! м е? Сарыбай Айдосулы 1821 жылы туган. Он бесж асы нан бастап ем!р- !Н!Ц соцына дей!н ат услнен туспеген айтулы батыр, Ш апыраштыныц кесем!, би1, эр! шешен! болган адам . Сапаргали Бегалин \"Жамбыл\" атты к!табында былай деп жазады: \"Айдос - С ары байды ц экес!. Бул К1С! Екей бытырагында, Ж алайы р !Ш!ндеп Артыц батырдыц жэне Сек терен!ц ауылына кеш!п барган кезде С ары бай жас болады . Экес!Н!ц цайраты цайтцан, б)рге туган агалары тек малга ие, жай шаруа болады. Дулаттыц боздагына цуныкер болып кеш!п барган аз ауылга 1ргел1ел цандай цызыццыш. Неше турл! зорлык, !стейд!. Артыц батыр ез!Н паналаган цонысын цоргайды. Дегенмен, 1ргел1 елд!ц устем сез!, 1стеген зорлыгы кебейе беред). Ж ас та болса бул Сарыбайга бата беред!. Ж 1герл! бала Ж1пт ел!н ойлайды. Ел1ме цайтсам, ез руымныц ез!мдей жастарымен басымды цоссам деп талаптанады. 80
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Шапыраштыныц Теке деген руынан шыццан Белек деген батырды еслп, ацыл сурап соган барады. Ж ас б ал а жютлц жай-куй1н сурап алады да, Белек еш нэрсе айтпайды. Б 1р айтцаннан кей!н С ары бай батырды мазалап, о да цайта сурамайды. Б!рац ауылынан кетпейд). Ертел! кеш сэл ем бер!п, атца М1нсе, атын ерттеп цасынан цалмайды. Содан б1р кун! Белек: \"Шырагым, сен 1 маган юм Ж1б ер д 1? - деп сурайды. \"С!зге бар деген Кененбай ацсацал е д 1\", - д е й д 1. \"Е, ез; неге ацыл айтпайды?\" - дейд! Белек. Одан кей!н тагы д а тш цатпайды. Б1р кун! ерте ат ерттет1п, Б ел е к жол ж урмек б о л ад ы . С ары б ай д а б 1рге ж уредк Б ел ек кеп сей лем ей лн ызгарлы адам болса керек, арты на б1р бурылып царайды да, ж урт отырады. 1л е н 1ц ер басы нда отырган терен!ц ауылына келед!. Т ерен 1ц даяш ы лары кел:п Белекл туар1п, жолдасы р ет1нде цасына ер1п барган С ары бай б1рге болады . Ол куш цонац уйде болып, ер т е ц н д е ЭДШД1Ц е з 1 отырган уйге барады . Онда Эдш б олм аса керек, Тезек тереы ц уст1не юред!. Албан, Суан, Ж алайы рды ц б 1рсыпыра адам дары болады . Т ере уш нде мэжш 1с болады . Осы м эж тю те Т езект1ц елге айтцаны: \"Орта жузд! царатцан орыстан юс1келд1. Арцадагы е л д 1Ц бэр! теп соры сц а царапты. Муныц 1С! эдш кер1н ед1, мен цыргыз манаптарына да сейлеслм. Уэде берелн болдыц. Соган осы жуырда бас цосамыз. Ж эне 613Д1Ц К^аратал, Крапал бойына кеп цол келед!. Оган келуге руцсат етт!к, буган не ай та с ы зд а р ? \"-д е й д !. К,оцан эк1м д ер 1нен елд!к ар-нам ы сц а ти ерл 1ктей кеп ектем д1к керш цалган ел Тезек сез!н тепе мацулдайды. Осы пэтуанага бата цылган Белек батыр болады. Белек ертеде батыр болганмен, бул кезде цартац тартып, ацсацал болган кез1екен. Ел тарайды . Б елек е л 1не цайтады. Ж олда ат уст^нде келе жатып, Белек Сарыбайга: \"Балам, не уцтыц?\"- дейд!. \"Батыр, мен не угам, тереыц айтуына цараганда, орыстыц ж ол- жобасы жацсы кер1нед!\", - дейд!. \"Балам, байцаган екенс^ц, сен енд! ацылды орыстан сура\", - д е й д 1. Осыдан келген соц С ары бай Белек батырдыц батасын алып, е л 1не цайтады. Енд1ел орыс цолыныц алдынан шыгуга цамданады. Бул кезде Есцожадан шыццан Сураншы батыр да орыс цолыныц алдынан шыгуга келе жатыр деген хабар келед!. Осыны е с т 1п С ары бай Суранш ыга кел1п цосы лады . Суранш ымен цосылып К,аратал бойында орнап жатцан орыс цолына барады. Бул барганда тура ездер! бармай, алды нан К1С1Ж1б ер 1п, л л алады . Сонда барып л л алып келген кюжц б1р1С ары бай болады. Сураншы батырды орыстар кецшд! цабылдайды. Ойткен! орыстарга бурын танысып жацындасцан Жалайыр адамдары Сураншыныц мацтауын жетк131п, оныц беделд! батыр екен!н айтып угындырган болатын. Осы ж ерде Найманныц, Улы жузд1Ц б1рсыпыра юешер! бас цосып, орыстыц басшы адамдарына ант бередк Орыстыц цолын 1леден бастап еткел тауып етюзу М!ндет1не Сураншы, К^ожантай, Балпыц баты рды ц баласы Ттенш! ие болады. 81 013-6
Нагашыбек К[апалбекулы Орыстыц б1р топ к,олын Балпык, б аласы Ттенш ), Еск,ожа Сураншы бастап, К,апшагайдыц аяц жагындагы У ш аралдан тем ендеу атпен ететугын ж ерден алып етедг Бул 1л е н 1ц бурынгы белпл! еткел! екен. Осы еткелде ж ас Ж1пт С ары бай ете к,айраттылык, к е р сетт, кеп цызмет !стейд!. Орыстыц эскербасы С ары байга ете разы болып, буларга кеп сый эскер беред!. Ол б е т н д е оры стар К^ок,ан бектер!не ж эне цазацтыц ездер!не к,арсы болган Б эй сей 1т, Кер!м сияк,ты адам дарга К1С1Ж1б е р е д 1. Оздер!не тартады . Б 1рак, олар оны к,абылдамайды. Бул кез оры старды ц 1леден ет1П, 1ргес!н бек1Т1цк!реп алып жэне артындагы кеп к,олдарын 1лен1н, бер жагына келт1р!п алу э д 1С!н цолданган кез1болады . Осы кезде С ары бай оры старга кеп сен 1мд1Л1к керсетед!. Аса жак,сы к,ызмет !стейд1. А пды-арты н жинап алганнан кеЙ1н орыстыц эскербасы лары к,азацтыц ездер!не сен 1мд1 адам дары н алып, алдагы шабуылдыцжен!н кецесед!. Осы кецеслц 1Ш1нде Т езектер е, К^ожантай, Э б1лестер болады. Сарыбай орыстарга жол тауып б ерет1н цолды бастап отыратын ж ер ш т рет1нде алынады. К,ок;ан бектер! бастаган кеп цол орыс шапцыншыларына кездеап, урыс болып к,алады. Бул согыс аса улкен согыс болм аган. Бул ж ерде орыск,а к,арсы урысцан ас а кушт! жау Бэйсей!т К^оцан бектер1Н1ц д е сойылын сок,пайды. К,ыргыз манаптарына д а цосылмайды. Ол б 1р жагынан к,ыргыздыц манабы мен, К^оцанныц бектер1мен ж ауласса; ек1нш1жагынан Царатал, 1л е бойындагы орыстыц цолына да сан рет шабуыл жасайды. Элденеш е жерде кездеап атысып, ез адам дары н д а шыгындатып, орыстыц цолынан д а б1рсыпыра К!С)Н! ел т 1р е д 1. С ейт1п Б эй сей 1т оры старды ц ете кектескен жауы болады . Бэйсей1турыск;анда орысжагында болып, кеп цайраткерсеткен Байсерке батырдыц баласы К,ожагул болады. Э р1ж ерд1ц жайын бш елн, э р 1К^оцан бектер1Н1Ц царауындагы е л д 1ц жайын б т е т 1н мык,ты Ж1пт ете батыл цимылдайды. Жол тауып, К^ок,ан бектер1Н!ц цолыныц !Ш1нен тш алу, б1рл1- жарым руларды упттеу жен1нде С ары бай д а улкен ецбек етед!. Апбан Сарцыт б аласы деген Шапырашты Ж1пт сол К^оцан цолыныц 1Ш1не К1р 1п, л л алып к,айтуга, жер шалып келуде аса е п т т к !стейд1. Узынагаш бек!Н1- а н оры с цолынан ал а алмай, К,ок,анныц кеп цолы шепн!п, Мерке, Шу, К,орагаты езендер!н1ц б 0йына барып, бек1Н1с жасайды. К^орагаты езе и 1Н1ц бойында отырган Ботбай ел! орыс к,олыныц алдынан шыгып царсы алады . Ботбай Сыпатай батыр ез ел!н бастап орыс цолыныц алдынан шыгып нан, тузусынады. Орыск,олыныц 1Ш!нде б 1рб електоб ы на басшы- лык; 1степ келе жатцан Сураншы батыр Сыпатайдыц бул келу!н ас а к,уп алмайды. Сураншыныц к,асындагы Сарыбай Сыпатайдыц алдынан барып, сэп ем бер!п жэне орыс улык,тарына Сыпатайды ц ел 1Ш!ндеп б е д е л 1Н айтып, тус1нд1р1п к,абылдатады. С ары байды ц бул 1а н е Сыпатай к,атты разы болып, батасын беред!. Ж эне орыс эск е р д е кел1к, азык, б ер1п, кемек керсетед!.
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Орыс цолы элд ен еш е ж ерде согысып, К,оцан бектер1Н1ц цолын ыгыс- тырып, Э улиеата цаласын алып, Шымкентке деЙ1н цуып барады . Осы кунг! Сайрам ауданыныц орталыгы онда улкен цала екен. )(оцан бектер! сол цалада улкен цорган бек!Н1с жасап, цатты царсылыц керсетед!. Сейпшге бек!Н1п отырып, оры с цолына кеп соццы беред!. Осы бек1Н1СЛ алууры сы нда Сураншы цолгатуап, елед!. Сарыбай мерлпп, л р 1цалады. Сайрам цаласын орыс цолы е з 1не царатцаннан кеЙ1н онда б!рсыпыра ат тыныцтырады, алды -арты н жинайды. Оган дей!н Сарыбай д а е з 1не ерген цазацтарды бастап, цолымен б 1рге Ташкенте дей!н барады . Орыс цолы Тэшкен цаласын алудагы согысында б!рге болып, Тэшкен алынганнан кей)н елге цайтады. Ж елсу цазац, цыргыздарыныц оры с цолымен осы жорыцта б 1рге болып, ел!не цайтцан адам дары н бастап алып келед!. Орыс эскербасы лары д а осы жолы аса се н 1мдш1к керсетед). Сонан С ары байга кеЙ1ннен эскери шен беред;, е з 1н Ж ет1су е л 1нде беделд!, сен:мд1адам рет!нде устайды. Орыстар е з 1не царатып алган ж е р л е р н е ездер!Н1ц тэрт1б!н журпзед!. Ел Т1зпн!н ездер!не сен 1мд! цызмет еткен ездер! бш елн адам дары н а беред!. Сол сеымд! адам ны ц б!р1С ары бай болып, оры с эскерлер)Н1Ц айтуымен жогаргы орыс улыцтарына д а сен!мд1, беделд! К1С1болып таны- лады . Ж елсу е л 1оры с цолы астына царап, тэрт!б1не алгаш багынганда \"децгелек болыс\" деген атпен сайлау журизшедк Осы сайлауда Шапырашты руы тутас б1р-ац болыс болып, оган Есцожа руынан Андас датца (Саурыц баты рды ц 1Н!С1) болы с болады . Бул болы с алгаш цыда Шапырашты болысы атанады. Сарыбай осы уацыттан бастап баягыда бытырап кеткен Екей руыныц басын цосып жинап, ел цылудыц цамына К1р!сед1. Б!рац бурыннан орныгып цалган ел ж ацадан жиналган Екейге кецтдеп жерден цоныс бермейд!. Сарыбай алдымен жиналатын агайынына 1рге т е б е р л 1к цоныс алуды ц цамын 1стей д 1. Узынагаштагы ж эн е А лм аты дагы оры с улы ц тары н а жолыгып, ол ел!Н1ц барлы ц жагдайын айтып, цоныстыц жер сурайды. Сарыбайдыц бул ллепн цабылдап, цалаган жер!цд1 е з 1ц керсет, 613 кес1п алып берем13 д е й д 1. С ары бай Е кей д1ц бы ты рам ай тургандагы е з 1не ТИ1СТ1 ж е р 1нен д е асырыццырап, цыргызбен шекарадагы Тоцмацтыц бер жагындагы Кекойрац езе н 1нен улкен Кем1нн1ц тубнен бел!к журпзд1ртед 1. Берп ш ел К^аргалы езе н 1, тем енп жагы Д егер есл басып, )(утырган, Ушбулацты басып К,опага д е й н тусед!. Бул б е л 1ктен цыргыздыц б ар жайлауы, Есцожаныц кептеген цыстау, кузеу! С ары бай алган жерге кетед!. Б1рац бул кезде Есцожа Екейд1ц цоныс ш екарасы аш ылмаган тутас уацыты болады. Осы кесл р т алган жерге Шапырашты Децгелек болысы цыстап, куздеп, жайлап отыратын болады . Бул а р а д а б 1раз уацыт е т е д 1. Шетке кеткен Екейд1ц С ары бай жинауымен басы цосылып, о д а б 1рсыпыра ел болады . Осындай эцпмен!ц кезн д е Екейд1ц Сарыбайга сер!к боларлыц 83
Нагашыбек К^апалбекулы атк,а М1нген адам ыны ц б!р! эр! мыцты Ж1ПТ1 Ж амбы лдыц э к е а Ж апа болады\". С ары бай ем!р сурген дэу1р цым-к,игаш, ауыр жагдаймен туспа-тус келд!. Ж ер жаннаты - Ж елсуга к,аба сацал оры стар ынтыцты, а л а тациялары желпшдеп, зекелн кушейлп, цоцандыцтар шуйл!кл, ауык,- ауык, жалац цылыштарын жалацдатып цыргыздар д а барымталап турды. Улы ж!бек жолыныц бойында тургандыцтан, мунда сан алуан саясат, цацтыгыс, басца жайттар - бэр! цат-цабат болып жатты. Ал енд! осы ж ерде б!р нэрсен! ерекш е ацицаттап, аныцтап алуымыз цажет. С ары екец ешюмге лзпн!н берм ей, К1ммен болса д а т е р е з е а тец д эр еж ед е сейлес!п, кездеап , ел!Н!ц амандыгын, б!рл!пн сацтап цалган ел!Н1ц цамын жеген ерекш е би. Ол б!рден орыстарга жац болып кеткен жок,, Д1Н)М13де, т!Л!М!з д е б!р деп алгаш ында цасына сарбаздары н ерлп, цоцандыцтармен б!рге орыстарга царсы болган. Бул жайлы: Кенесары ханныц баласы Ахмет султан Кенесарыулы жазып цалдырган ем!рбаян- дыц д ер ек л ц уш!нш! бабынан уз!нд! келт!руд! эдей! жен кер!п отырмыз: \"1860 жылы Щоцанда ерл!пмен атагы шыццан К^анагатша)! Ташкентл билеп турган кезде, генерал Колпаковский бастаган орыс эскер; Алма- тыдан шыгып, Тоцмац цамалын бузып алды. ЩанагатшаЬ пэруанашы цырыц мыц эскер!мен Верныйга царай аттанады , соларды ц !Ш1нде Тайшыц, Сыздыц, Ахмет султандар д а бар ед!. К^анагатшаИтыц аттанганы жайлы хабар алган соц, Колпаковский эскер!н шекарадагы К,астек бек!Н!а мацына орналастырып, кулп жатты. К^анагатша)! асудан асып, Ыргайты-К^айыцды деген жерге жеткен соц, Тайшыц, Сыздыц, Ахмет султандарга цыргыз, цазацтардан цуралган б!р топ жасац б е р т : \"1лгер1барып ал а ал сац д ар Узынагашты алы цдар. Ала алмаган кунде д е жауды К,астекке ж!бермецдер, ертец б!з д е жетем!з\", -д е п буйрыц берд!. С ултандар Узынагашца жеткенде, онда б!р зецб!репмен ек! жуз солдат бар екен. Султандар солдаттардыц цамдануына мурша бермей, шабуылга К1р!ст!. Сондыцтан ек! жацтан д а адам шыгыны кеп болган жок,. Ж аужурек ж ю ттер жау ш ебш е шауып бары п, со л д аттар д ы ц цолындагы мылтыцтарын д а тартып алып журд!. Осылай олар уш кун согысты. Терлнш! кун дегенде К,астектег! орыс эскер! тунде кер! шепн!п, Узынагашца жацындады. Тац ата Колпаковскийд!ц ез! басцарган сепз жуз солдат цазацтарды мылтыцпен де, зецб!рекпен де атцылап, султандарды кей!н шепнуге мэжбур етт1. Будан кей!н д е Узынагаш пен К,астек арасында б!рнеше соцтыгыс болды. Ацыры Саурыц батыр цорганы деген жерге цырыц мыц эскермен К^анагатшаЬ пэруанашы д а кел!п жетт!. Мундай кеп ескерд! керген соц, Колпаковский д е тоцтады. Колпаковский 84
Атадан - касиет, бабадан - есиет жет1зец б1рект1картечпен ок,тап, дурюндете атуга буйрык; берд!. Зец б 1рек огынан к;ок,ан сарбаздары топалац тиген нойдай к;ырылды. Сол ж ерде жецшген соц, К,анагат пэруанашы К,астектен темен ш епнт, Жиренайгыр бойына барып ток;тады. К ел еа кун! тач алды н да ол Тайшык;, Сыздык;, Ахмет султандарды басш ы елп , к,азак;-к;ыргыз жасак;тарын Алматыга Ж1б е р е д 1. О ларга: \"Мен е р те ч К,астекке к,арай аттанам ы н, с е н д ер Алматыга шабуыл жасацдар. Мен) к,ашанда К,астек мачынан табасыцдар\", - д е п буйрык, беред;. С ултандар Узынагаштан ет)п, К^аргалы деген жерге жеткенде лауа- зым иес1датк,а атагы бар, жолга ауыр нарт адам дарды Батырбек, Байзан, Момынбек, К,ожабек, ныргыздыц манабы Ж антайды, Сыпатай батырды сол жерде цалдырып, оздер! Шадыман манап (Шабден манап), Сураншы батыр, С ары бай батыр, Б эй сей 1ттермен к,ыргыз бен к;азак;тыц б ес жуз 1р1ктелген ж асж 1пттер1н бастап, кун-тун ж урт отырып, Алматы бек1Н1С1Н1ц мацына кел1п жасырынып жатты. Келес! кун! азан д а шабуыл жасап, к,ала сыртында журген терт орыс пен б 1р орыс ш аруасыны^ к,ызын устап алды. Сол кун1туске таман Царгалыда к,алган датк,аларга найтып кел1п, К,астекке барды. Барса, К,анагат пэруанашы булар кеткен бойда-ак, тайып турган. Ал буларды орыс эскер! е з 1Н!ц соцынан туспес1н деп эдей! алдап Ж1берген екен\". М1не, Кенесарыулы Ахмет султан жазганындай, к;ок,андык,тар Суран шы мен Сарыбайды орыстарга к,арсы от аузына эдеЙ1айдап салып, езде- р1К^астекте кутем13 деп, булар тугел цырылып к,алсын деген арам оймен оларды алдап тастап, к;ашып кеткен. Осыдан к;анына к;арайган, )(анагат пэруанашыныц залымдыгына эш 1ккен, ыза болган Сураншы мен Сарыбай ам алсы здан оры стар жагына шыгуга мэжбур болды. Ал, буган дей<н орыстар д а сан мэрте Шапырашты е л 1не елш 1Ж1б ер 1п, ез жагына тартуга куш салган е д 1. Эйткен!, ею ортада турган, э л 1ешюмге багынбаган Ж ет1су халк,ы юмге жак, болса, соларды ц мерей! устем болары айк;ын е д 1. Оны е м 1р д 1ц е з 1д е д элелд ед !. О зд ер 1н аж алга айдап салган к,ок,андык,тарга к,айтып к,аны к,араймасын. Осыдан кей1н Сураншы, Сары бай бастаган Ш апыраштылардыц Ш)п ал арл ары \"Енд)п ата жауымыз - к;ок;андык;тар\" - д е п бэтуаласы п, оры стармен б!р1пп, майданга шыгады. Сарыбай би осы кезде батырлыгымен, улкен эскербасылыгымен кезге тусед!. Сураншы екеу! уш жуз к;олмен Узынагаш насында кезаз е р л 1кж асап, нок;андардыцойсырай ж е ц т у 1не себепкер болады. Сураншы, Саурьщ, Ди^анбай, Белексеюлд! батырлармен б1рге к,ок;ан эскер лер 1н екш елете к,уып, )(ордай асуынан асырып тастады. Осындай алгашк,ы ж ец1стен к,анаттанган к,азак, сарбаздары оры с эскерлерм ен к,олтык;таса согысып, Сайрам к,амалын к,улатып, Ташкент беюнюне жорык; жасады. Ак;ыры к,ок,ан хандыгын к,улатып, улкен жеч!ске жетед!. Ал, осы туста к;адап атап айтар нэрсе - Сарыбай би бурыннан Алатау- 85
Нагашыбек К,апалбекулы га ат басын лреген Кенесары ханмен де, цыргыз манаптарымен де, орыстарь!мен д е терезес1н тец устаган, бер1мен сыйлы араласып туратын улкен мэмлегер болган. Кенесары ханныц баласы Сыздыц тере кей1н, арада талай жыл еткен соц, Алатауга С ары байды 1здеп келед!. \"Сарыеке, цасыцызга б!рер адам ды ер т1п, мен1цыргыздарга апарыцыз, экемн)ц елген ж ер1не цуран оциын, б!р б ас цурбандыц шалайын\", - деп цолца салады . Сыздыц султанды Сарыбай би ерекше сыйлап кутед! де, цыргыздарга хабар беред!. Цыргыз манаптары цатты е б 1рж1п, бул жагдайга ерекш е сасады. Султан кел1Пхан атасыныц есю кепн аламын деп жаугершш1ктен ебден цажыган е л д 1д урл1кт!ре ме деп, бар жацсылары кецес цурады. Апыстан шолгыншы цойып, цанша цолмен, цалай келе жатыр деп, 1штей бш д1рмей э з 1р л ен ед 1. С ейтсе, Сыздыц султан цасына С ары бай бид1, Ж амбы л ацынды ерлп, е з 1Н!Цат устайтын ею сарбазы м ен кунгей асып, Шу ерлеп, Тоцмацтыцжанында ац ш агаладай ки13 у й л е р т 1пп кулп отыр ган цыргыз айылдарына барады. Кенесары, Наурызбай суйеп жатцан Кекш1к сайы он б1р жыра екен, сол жерге барып, жетектеп келген ац боз биен! шалып, цуран оциды. Б укт цыргыз б1ткен лк турып, ыммен гана цызмет керсет!П, бейек болады . Атасыныц цаны тамган, суйеп жатцан жерге б 1р тунеп, ертец 1не цайтпац болганда, цыргыздыц шон манабы сез бастайды: - Сыздыц тере, алты атацнан бер! хан туцымысыц, цыргыз-цазац б 1р туган ем ес пе е д 1. Айтуга тш кесш1п тур, мына б1р керуен туйелерд! ал, услндеп жупмен саган тартцан тартуымыз, оган цоса б1р уй1р сейгулж ж э н е б 1р ц ы зы м ы зд ы ж а с а у ы м ы зб е н б е р м е к ш 1м!3 . Бул б е р е р сыйымыздыц басы гана деп б ш ер ац , - деп кеш!р1м сурауга батпай, астындагы аргымагын ортага тартыпты. Сонда Сыздыц султан: - Мен сендерден еш теце сурап келгенм жоц, экемы ц кез1боларлыц ер-тоцымын б е р 1цдер. Ал, мына аргымагыцды бауыздап, елге таратып Ж1бер, - д еп л цабагын ашпай. Кенесарыныц ер-тоцымы рабайсыз улкен эр! ауыр екен, ерттеген жылцыныц услн алып туселнд 1ктен, б1р сиыршы епзге ерттеп жур екен, соны тауып экеп б е р т л . Баягы кум1с сыртцы аш ам ай-ернектер1н жулып тастапты, ебден тозган е р д 1цушацтап, арты на ецгер!п, Сыздыц султан женеп берюл. Алатаудыц т е р 1скей1не ауып, б 1р булацтыц басы на келгенде, аттан тус1п, сыздап тунер1п келген султан цасындагы сер1ктер1н узатып Ж1бер1п, ацын мен бид1гана цасына алып цалып, цалмац бас е р д 1цушацтап ек]р1п жылаган екен. \"Мынау найзаныц туб!Н т!реп цоятын цасы, муны тер!ме 86
Атадан - цасиет, бабадан - есиет ш!п цоямын, урпагымнан урпагыма цалсын\" - деп цасын шауып алып, цоржынына салады да, ерд! ж арм алап бел ее, агашыныц 1Ш1не цуйма алтынды толтырып тастаган екен. Соны алып: - Ме, цанша аласы ц дар, береЙ1н, - деген де, Сарыекец: - Сыздыц айналайын, сен алтынныц сыныгысыц, тулпардыц туягысыц, терен 1ц пырагысыц. Пейш1це рахмет. С ен дерд 1ц е л д е б 1раз Екей бар, е а р е с е батырлыцпен барып цалып цойган Элти, К^осай, Ж олаш арларды е л 1не цайтар. К^айтарыцда Турк:с- танда елгендерге арнап мал сойып, цуран оцытцыц осы саган аманат, - депл. С ы зды ц сул тан Е кей лерд! 1з д е с т 1р 1п, е зб е к , цоцан, т у р к м е н жерлер!нен кер1цайтарыпты, цаетарына адам цосып, жетюз1п тастапты. М1не, бул эцпме Жамбыл бабамыздыц естел тн д е бар, кез!нде хатшы- лары жазып алган, ауыл цариялары тугел бш елн жайт. Орыстар Ж ет1су- ды жайлап, билеп-тестеп турган шацта Сарыбай бид1Кенесары ханныц баласымен осылай журу1, цыргыз е л 1не апаруы оныц шоцтыгы би1к улкен парасат и еа екендюн, бэр! тугел ыгатын айбарлылыгын танытса керек-л. Терт цубыласына тугел с е з1н етк1зет1н д эреж еге келген С ары бай би то з-то з болып кеткен Екей е л 1н жинаган, журтыныц басын цоецан би!к тулгага ай н ал ад ы . Кез1нде цалмац пен уйгырга кеткендерд! К,улжа мацынан, Дуйсен б алалары н 1ле бойынан, Сэд]бек пен Тш еу1м б етл - Эулиеата, Шымкентжацтан, Элти, К^осайды-Ташкенттубшен, 1збасар, Ботацара, Жанузацты - Крапал, Алтынемел, кейб1р)н Алакел мацынан, Морга, К,арамерген, Ацетт! - Ыстыцкелд1ц аргы белнен 1зд ест1р1п тауып, бедел! мен батырлыгыныц арцасында Алатауга екеп цоныстандырган. Атацты К^ыбырай, Курт1бай, Ногайбай, Кебекбай сияцты аузы дуалы билерд! цасына ерлп жур1п, тек цана Екей гана ем ес, арцага ауып кеткен Кешектерд!, К,арасайдыц уранымен кетт цалган Жылгар мен Тайторы- ларды д а сарт-таранш ы ларды ц арасы нан е л 1не екелд!. Сарыбай би ел аузына т ж ю м е н шашырап кеткен букш Екей ел!н т1рнектеп жур1п, жан-жацтан талмай !зд еслрт, сурастырып жур1п жинай- ды. Букш агайындарын ж ан-жацтан кеш1р1п ек ел 1п, Айцым бауы рлары цуана царсы алып, Майбулац деген жерге цоныстандыра бастайды. Бул жайлы Себит Муцанов, Сапаргали Бегалин жазды. Апдымен Екей - Айцым б 1р болыс болады да, кей1н тулн саны молайган соц Екей езн ш е б1р болы с болып бел1Н!п шыгады. \"Барлыц Екей сепз жуз сексен бесуй, К,айдалыныц баласы Курлбай би\"... деген ел ец ел арасы нда сол кезде цалган. К^аз1р бул ел сепз ауы лда турады, е а п -е н г е н жиырма б 1р атага ж етт1, Шапырашты е л 1Н!ц ага баласы саналады. 87
Нагашыбек ^апалбекулы С ары бай би батырлыгымен д е дацк,ы шык;к,ан, к;ок;андарды сонау Сайрамга, Ташкенте д ей 1н к,уып бары с^ан баты рларды н б1р1, Сураншы б аты р ды ц ж о л д ас ж ан серю , оц к;олы, са р б а зы болган. О сы ндай батырлыгы мен алгырлыгы уш!н полковник шеын алды. Эз е л 1- Ш апыраштылардыц атак,оныс жер1н д е улгайтып, Алатаудыц кунгейн сонау Шу езен 1н1^ шыгыс жагын тутас е л 1не алып, улпге туарлп (улп-к;арта) б1ржола бек!Т1п берд!. Ж елсуды ц б ас би1бола жур1п, Екей е л 1Н1ц басын к,урап, шеб! шуйпн, ер 1С1кецЖ ет1судыцк,ак,тер1не ноныстандырады. Ел1не Царация, Майтебе, Кектебе, Аспанк;ора сек1л д 1ж айлауларды , Ак,тайлак;, Т1кенд1, Ш1р1кбай, Шотай еиякты к,ыстаулары, К^арасаз, К^утырган, К^айназар, Шортанбай, К,арасу, И тб ай , Т еуке д е г е н к у з д е у -к е к т е у л е р д ! к е с 1п б е р е д !. К,ара^ыстак,, Шотай, Тэуке, Кутырган езендер1н!ч бойына епн салдыртып, отырык,шылдык,к,а уй рете бастайды . Дик;аншылык, кэапт! уйретуге езбектен арнайы адам алдыртып, Цайназар бойына сок,а салдыртып, кек-сэк, тары екюзд!, жем!с агаш тарын отыргызды. А ргы-берпге ацгарлы, е з 1хат танитын, озык, ойлы Сарыбай би Екей е л 1нде алгаш м еш 1т салдырган. Кекбастаудагы бул меш!тке алды нда Атабай, кеЙ1н Т эл 1пбай к;ажы имам болган. Ж аз жайлауга кеш т журет1н меш 1т-уй жасатып, жас балаларды ок,ытк,ан. Сарыбайдыц лкелей ык,па- лымен Узынагаш пен К^аскелецде к,азак, б алалары уш1н арнайы мектеп салынды, онда алгаш араб эЫппеамен о^ыса, кей1ннен орысша ок,ытатын болган. Халык, уш1н к,абыргасы к,айыск,ан улкен азаматты гы ны ц б1р гана кер1Н1С1н мынадан гана байк,ауга болады . 1878 жылы е л д е к,атты жут болып, епн шыцпай, т е ч 1рек ашаршылык;к,а ушырай бастайды . Д эл осындай к,иын-цыстау кезецде Сарыбай би Кекбастаудагы меилтлц имамы Т эл1пбайды басшы елп, бар малды б1р ортага жинатып, бак,тырып, релмен сойыс жасап, халык,к;а б1р мезгш ыстык, ас таратуды жолга к;ояды. Алыстагы ауылдарга сауын айтып, жиналган сут-айранды, тамак,ты эр адам га тепн у л е е л р т б е р 1п отырды. Соныц арк,асында халк,ы орасан зор аштык,тан, ^ыргыннан аман к,алады. Сарыекец б!реуге ык,ыласы туссе, оныц б!рден ырысы тасып, б ерекеа артып, к,атарынан мойны узын болып отырган. Ол кюыц эули ел1пн мына б 1р жагдайдан-ак; бшуге болады. О з1Н1ц сарбазы эр) !Н1С1Биманбет елген соц, кел1И1н Келмембет деген агайынына алып беред!. Сонда Бимамбет- Т1Цэйел! былай д еп т1: - Би к,айнага-ау, мынау та^ыр кедей гой. !шер ас, киер КИ1Мтауып, м ен1 асы рай алм ас. Ею к;ыз, б 1р улым бар. )(айлп асы райды 613Д1? - десе керек. Сонда Сарыекец: -О д а н к,амжеме, кел1н, айналайын. М еыцбатам асырайды, к,арагым, депл. Содан кей!н-ак, Келмембетт!ц алдына к,арайып мал б т п , е с т - ен!П, ш аруасы д у р т д е п ж урт келпт!. 88
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Сарыбай би Атымтайдай жомарт, Курецкейдей ат сыншысы, адам таныгыш, айтцаны дел келелн кереген, батасы оцынан цабыл болатын эулие екенд1пн осындай д эл ел д ер м е н айтуга болады . С ары бай - цолы ашыц мырза. Энш!, ж ы рш ы -ацы ндарды тец 1репне жинап, оларга ат М1нпз1п, шапан жауып, е н е р л е р 1н багалап отыратын жомарт, сепз цырлы, б 1р сырлы жан болган. Сарыбай би Ж елсу ел кес1Н1Цтеб е би1болган. Онда Ж елсу ел кес1не Аякезден Ыстыцкелге д е й н , б!р ш ел Т алас езен)не деЙ1нп улкен алцап царайтын. Ел дауы, жер дауы, бары м та-сы ды ры м та, б1тпейлн ай ты с- тартыстыц ортасында жур!п, эдш д1пмен асцар таудай алты алаш ца аты шыцты. Екей-Айцым б 1р болы с болып турганда С ары бай е з 1Н1Ц туган 1Н1С! Саржанды е л 1не болыс елп цояды. Ол кезде дау-дам ай ды шешуге алты ай жазга сапарлап, алы сца цияндап шыгып кетед! екен. Дау ш еш ет1н жиын б!р жыл - Балцаш тыц бойында, келер жылы Апатаудыц кунгей!не ауысып турады екен. Сол цалыц Ж алайыр, Найман ел н аралап, бес-алты ай ж урт цалыпты. Саржан л ке М1нез, ете кербез, тэкаппар, аппац ки1м ки1н1п, цалыц буцарадан жырац, ац боз уй лклрю , б електен 1п, ез е л 1не цатты л з е батырып Ж1б е р 1пл. С апардан оралган соц бул эцпм е ж!Ц1шкелеп С ары екеце жетед!. Д ереу ац-царасын аныцтаган би ел жацсыларын тугел шацырып алып, )Н1С1Нжерден алып, жерге салып, эбден урсады да, орнынан босатып, болыстыцца Тоцшабайды цояды. К^айдауыл Тоцшабай мырзалыгымен, э д 1л д 1пмен аты шыгып, ел:н1ц цамын ойлаган берекел! болы с болыпты. Тоцшабай болыстыцца ек! мэрте сайланып, цара цылды цацжаргандыцтан ел! журтына жаццан елагасы атаныпты. Тура биде туган жоц деген осы ем ес пе?! Саржан Сарыекецнен ек1 жас К1Ш1. 1р1денел!, батыр тулгалы тетелес 1Н1а . Атацты Узынагаш шайца- сында ересен ерл!к керселп, цызыл шапан, цызыл ш албар киген цоцан- дарды сарбаздарымен цойдай цырыпты. Э с1ресе, майдан Узынагаш езен! бойында кунузын созылып, езен ацгары цып-цызыл боп келп л. Сол м айданда Саржан Айдосулы к е заз е р л 1к керселп, езеннен б 1р1нш1елп, езенн!ц царсы цабагындагы бек!Н1СЛ бузып, Тебетке д е й 1н цуыпты. Сол ар а кей1н \"Саржан кетрГ атанып кет1пт1. Саржан ур!м-бутагымен сол езен н 1ц атымен аталган ж ерде кеЙ1Нжерленген. Ал, С ары екецн1ц а т а -б а б а л а р б е й т цаз1рп Умбетэл! ауылыныц жанындагы К!Ш1К,аргалы езен! бойындагы жотада. Айдос ацсацал сыртта кеп ж урт, б ал ал ар ы н а \"Туган жер1мнен топырац буйыртыцдар\". Туган жердей жер болмас, туган елдей ел болмас. Э з1цн1ц емес, езгеыц цамын 89
Нагашыбек К,апалбекулы ойлайтын азам ат болыцдар\" деп балалары ныц к;улагына к,уйып отырады екен. Ацыры л л еп н е ж елп, е л 1не кеилп кел1П, осы ар а д а к;айтыс болып, ел-ж урты тугел к,атысып, ак,к;а орап, арулап ж ерлепл. С ары бай бид1ц эулие, керткел д ю жайлы ацы з эц п м ел ер кеп-ак;. К,осай шешен к,атарсынып екеу! к;атты к;алжыцдасады екен. - Биеке, айтшы бул дуниеден екеум13Д1Ц к;айсымыз бурын озамыз, к;айда 613Д1Цб е й т м !3 б о л а д ы ? -д е п л . Сарыекец ундемепл. Келер жума намаздан кей1н, К^осай шешенд!, ез!н1ц б алал ар ы н шак,ырып алып: - К,осеке, сен сурадыц, мен айтайын. Э рнэрсе ез кезепмен болганы жак;сы. Кеп узам ай мен кетерм н, л р щ е кец!л к,алдырмаган серю м е д 1ц, ж аназа, асы м ды сен басц арасы ц. Ал, к;ай ж ерге ж ер л ей т1н д ер 1цд! жур1идер, керсетей1н ,-д е п жур1п кет1пл. Ол кезде к,аз1рп К,айназар мацы, езенн!ц бойы к,алыц к,амыс, би!к к,орыс екен. С ары екец соны 1^ак; жарып, тура цаз!рп б е й т жатцан жерд! керсетт: - Мен1осы жерге ж е р л е й а ц д е р ,-д е г е н д е бэр] \"Мына к;алыц к,амыс, сазды ц ортасына ж ер лей ац деген! к,алай\" - деп тацк,алыпты. Сол жерге туйен'1ц ортан жшюн таск,а байлап, белп к,ойып, к,урык; к,адап келпт!. Келер жазгытурым Сарыекец к,айтыс болганда Цосай шешен кезнен жасы булак, болып агып жур!п, \"Сарыбай биекецн1ц соцгы тшепн орын- даймын\" деп цалыц цорыстыц 1Ш1Нора^пен шаптырып, бей1т к,аздырып, Сарыекецд! ж ерлепл. Кей!н урпак,тары терт цулацты дуалды кесене тургызыпты. Кей1н бул ара ^ургап, су арнасы ары аунап, тец1реп ашылып, кекмай- салы кекорайга айналыпты. Кецес ею м ел кез1нде Алматы - Узынагаш - Царацыстак, тас жолын салар кезде жоба бойынша жол тура Сарыбай бид!ц бей 1Т1Н)ц услнен ете т1н болыпты. Ел кулагы елу, д ереу Ж амбылга жетед! бул хабар. Ж экец Алматыга арнайы кел!п, улкен ж ерлерге ф т жур1п, беЙ1ттен жогары жота етепнен жолды салаты н болып кел1а п т 1. Бурын жол к,атынасы Алатаудыц бектер1мен бурынгы Ж1бекжолы торабы, \"Кеуде жол\" аталып кеткен к;аз1рп К;арак,ыстак, - Ж амбы л - К^ызылэскер - Ынтымак, - Майбулак; арк;ылы етед! екен. Сарыбай би к;ок,андардан жылда \"Сураншыныц алымы\" деген алым алып, е л 1не таратып турады екен. Ж 1бекжолыныц бойындагы а р ы -б е р 1 еткен 1^ок;ан, сарт, баск,а керуеншшер С ары екецн1ц ауылына ток,тап, тунеп, с э л е м -с а у ц а т ы н б е р 1пт). Цаз!рг1 А к,бастауда керуен сар ай аштырып, б е с -а л т ы уйд1 жайлау, к;ыстауга кеш1рмей устап, с а у д а - саттык,к,а уйрелп, табысты ортага салды рып отырган. О з1 сапармен 90
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Туркютан, Ташкент жацца жи! барып турган. Цаз1рп К^айназар бойына кек-сек еснрт, Ш1р 1кбайга ал м а агашыныц кеш елн отыргызып, цалыц бау-бацшага айналдырган. Эзбекстанныц Фергана цаласындагы елкетану музеЙ1нде Сарыбай би Айдосулыныц сурет! бар деп естим13. Ол д а бекер б олм аса керек. Сары екемн1ц езбектен алган ш еш ем1зден туган урпацтары д а бупн е а п - е н 1п, ата абы ройы на сай эр с а л а д а цызмет етуде. К,оцандар жылда зекет салыгын уст1-уст!не кебейлп алымш ыларын Ж1беред1 екен. Соцгы б!р м ерте келгенде С ары бай оларды белек кулп: - 7елейт/'н м ал /^алмабь/, /(орбаль/ жан цалмабь/. Б ер ер ае туяаь/м ь/з жок;, К онараа уямь/з жо/(. Куо/беа/ /и; жь/л к/тс/'я, 7ел /(орамь/заа б/тс/'н. Еселел сось/н керес/з, ^ й т ^ а я ь /н ь щ бэр/'я б е р е м /'з-д е п зекеттеп ел!н цутцарады. Уш1нш1 жылы оры старм ен б 1рге цоцандарды ц ел!н а з а т етуге ез! цатысады. С ейлп е л 1н зекеттен цутцарыпты. Ел!Н1ц болашагын ойлаган, цоцан езп ан ен цутцаруды кездеген Сары- екец орыс улыцтарымен д е терезес! тец сейлескен. 1л е н 1ц бойында журген цаба сацал орыс казактарыныц б 1р тобын Сураншы батыр тутцынга алып, айдап экелед!. - Кепш а л а м ы з - д е п жан-жацтан андыздап шауып бар ип жацсы ер- азам аттары ж иналады. \"Кепш\" деген сез тутцынга тускендерд! таратып алып кет1п, цул-жалш ы р ел н д е устауды айтады екен. Сонда Сарыбай би ен д1рдей жас, ек1белнен цызылы тамып туратын керкем Ж1ПТТ1Ц султаны Сураншы агасы на кел1п: - Алты алаш ца кеткен дабы сы ц бар, тулпар тект! ш абысыц бар. Курюресец кун тутылады, айцайласац ай тутылады, ца^арыцнан ж азда цар жаудырасыц, баты реке. Ерл!пцмен е л 1ц е ц с е с 1н кетеред!, цыргыз- цоцандар Сураншы, Саурыц атын еслсе жылаган бала жылауын цояды. Сен мына кетрлерд! маган бер. Булар цалыц орман гой, дулей дауыл гой, артын ойлайыц,-деп Сураншы агасынан сауга сурапты. Сураншы а р ы -б е р 1ойланып, С ары екеце тутцын оры с-казактарды б е р 1пт1. Сары бай кунде б 1р бузау-торпацты сойдырып, оларды б]р ай багып-кут1пт1, еш цайсысына тимепл. \"К,апалдан улкен жасауыл - цол шыгыпты, шеру) цатты, зец б 1рек бар, жогалган оры старды 1здеп келед!\" деген хабарды ест!п С ары екец 91
Нагашыбек К^апалбекулы е з 1 б а г ы п -к у т1п жатк,ан о р ы с -к а за к т а р д ы Д1Н ам ан к;ару-жарак,, е ш н е р сеа н е тиюпей алып жур1п, к;арсы алып шыгыпты. Орыск,а ею казапн а л д ы н -а л а хабарга Ж1б е р 1п, е з 1 1л ен 1ч бойынан кулп алыпты. О рыстар ез тобына Д1Н ам ан цосылып, жылап кер!ап, б эр1\"Б13Д1 аман алып калган Сарыбай Айдосович\" деп, Сарыекецд! тер1не шак,ырып, улык,тары Петерборга хат жазып, Сарыбай биге патша атынан алтын кафтан (шапан) мен аты жазылган алтын к,ылыш сыйлапты. С ары бай би содан бастап, \"К,ара ормандай ^алыц орыс к;органыс болды\" деп, оларды ц ип жак,сыларымен кеп араласы п, е л 1Н1ц тагдырын б 1ртутас оцга бурган ип эрекеттер жасады. Э а р е с е , ген ерал-губернатор Колпаковскиймен етен е жак,ын ара- ласты. Бул Алатау л р 1тарих, не кермед!. Осы Ж елсу ец!р!н ге н е р а л - губернатор Колпаковский бас^арганда оны б 1реулер к;онак,к,а шак;ырса, мен1мен б 1рге С ары бай би Айдосулы мен М едеу Пусырманулы б 1рге болса гана барамын дейд! екен. К,ыргыз-к,азак, арасы б 1рде дауласып, б 1рде жарасып, одан к,ыз б ер1п, к,ыз алысып татуласып ескен ек1 елд!ц лзпн!н к,азак,та Сары бай би, к,ыргызда Шебден Жантайулы устаган. Ел жайлаудан тускен сэры кузде шапыраштылардыц уй1р жылцысын к,ыргыздар бары мталап айдап екетед!. Ел дурл1пп, ш абысамыз дегенде Сарыекец ер-азам аттарды сабырга ша^ырып, к;асына санаулы гана н екерлерн ерлп , Ш ебден манаптыц хан ордасы на К!Ш!кем1нге кел1п, сау ете туапл. Ш ебден б 1рден тай алдырып, бата сураганда: - Бул жылцыны - пырац дейд], жак;сы керген адам ды - шырак; дейд!. Ш ебден хан бул тай ак; ад ал е з 1цд1К1 ме, езген!К1 м е? - деп С ары бай сазары п бата бермей отырып к,алыпты. - Байеке, а з бен 613 613 дескен елм!3, неге туй ш еаз? Батадан артык; жол жок;, - дегенде С ары екец тепп-тепп Ж1бер!пл: Уршь/к бась/ жарь/к келес)/, /4л;ь/ иес/ т а н ь /л келеб/. Мал аоууь/ - жан ашуь/, Сойь/ль/н албь/на саль/л келеб/. Даубь/^ бась/ - кь/зь/к, Болар со^ь/ - бузь/к. Ежела/ се р т/л / бузь/л, /стеб/^бер сумбь/к кь/ль/к. Орь/с^а ж/берсем сь/зь/л, /\\йбар-ау сенберб/ т/з/п. 92
Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Бел омырт^аларь/^бь/ /з/'п, С/б/рзе айбаларсь/нбар кез/п, Мал бауь/ - ар бауь/, Лауласкань/^ - жауласл;ань/н. /мутен теу/п, жаеалас/(аньщ. Жауласса^ онь/нбь/ айт. Онба /^оль/мь/з жаза^ба кетер. Кол^а ж/рез/'^ суь/рь/ль/п кетер. Шубан бера/ ел/'нб/ таптаааль/ тур. Маль//^- мань/п кетер, Елщ - %а^аь/п кетер. Ур/'м-бута/(, бала-шаеаларь/^бь/ Сенбей урь/ - я;араларь/^бь/, Караь/с назась/ ать /п к е тер , - деп кесек-кесек муздай сезд! бурк,ыратк,анда Ш эбден ек1умтылып, орнынан э зер турегеп кеп Сарыекечд! цушак,тай алып, - Дат, д ат - Кечлрпн, цулыным, кеш1рпн. Айып б1зден дей бер1ПТ). Сарыбай би айк,ай салыпты: - Кунь/керлерб/ береу алзь/зась/н. /С/сенбеп алаа салзь/зась/н. Кулааь/н кес/'п, /^ул ет/п берес/^, Кь/збарь/^бь/ к/н ет/п берес/'н. Маль/мбь/ ес/м/мен ^айтарась/н. Ось/аан не айта алась/^? Кун орнына батцанш а осы кеамд! б 1Т1р е а ч . Э йтпесе дауы б 1тпес жау боларм ы з!- депт!. К^ыргыздар бэр! к е л е а уйге бары п, аб ы р -са б ы р , ат шаптырып, дурл!пп, туе ауа б т м г е деп к,уныкерлерд1мойнына арк,ан сап, л зер л ел п алды н а экел^п, терт уй!р жылцысына терт уЙ1р цосып, дауды б т р г е н екен. К,уныкерлер уш 1н тагы б 1р уй 1р цулынды б ие ш урцы расцан жылк,ысын б ер 1пт!. \"Дауды кесу ем ес, шешуд! Сарыбай би айтсын\" деген м етел к,ыргыз-к,азак; е л 1нде осыдан кеЙ1н цалыпты. Цыргыз манабы Шебденхан Жантайулы жак,сылар мен жайсацдар бас цоецан алцалы жиында арда сейлеп, былай дептн \"Мына Алатаудыц тер 1скей1ндеп Шапырашты е л 1Н1ц багыныц асцаны, дэулелн !^ тасцанын к,арашы: Суй!нбайдай шоц ацыны, Сары байдай атацты би!, Ш1р!кбайдай дэулетт! байы, Туклбайдай цасиетт! бацсысы, Сураншы, Саурыцтай батыр жацсысы бар бул ел багы б ес е л 1ем ес п е !\" -д е г е н екен. Кей1н бул сез Апатаудыц кунгей-тер1скей1не тугел тарап, м этел болып кетт!. С ары бай би асы на бул ец!рде бурын болм аган 400 уй т!пл!пт!. 93
Нагашыбек К,апалбекулы \"Эм1р1м1зд е к,атар ак;к,ан к;ос езен д ей е д 1к\" деп к;ыргыз Ш эбденханы 100 уй тагы экеп т 1ппт!. С ары бай би басы ндагы ескертюшт! кез1нде С ары бай атындагы шаруашыльи^ басшысы Баты рханМ ецдебаев б ас болып орнатк,анед1. К,аз1р Астанадагы Жогары Сотта турган Сарыбай би ескерткЫ н осы ауылдыц тулеп, белпл! зацгер Марат Нурбеков ага Э31жасатк;ан болатын. Марат Нурбеков - эдш ет министр!н!ц б!р!нш1орынбасары болды. К,азац- стан Конституциясын ж азу д а ж эн е т э у е л а з е л 1М!ЗД1ц к;алыптасу жолында улкен ецбекац!рген зацгер, б1рнеше облыста соттыцтерагасы болган ардак,ты азамат. Алатау мен К,аратау арасы нда журелн киел! к,ызыл жолбарысы бар к;асиетт1е л д 1ц бупнп С ары бай бид! эспеттеп, к;урметтейт!н урпагыныц тут!Н1тузу, дастарханы берекел!, азам аттары арк,ардай ареалы , таудай тулгалы болсын! Суй1нбай мен Сарыбай епз к;озыдай б 1рге журген. Сарыекец Суй!нбай- дыц ак,ындыгын жогары багалаган. Ал, Суй!нбай Сарыекецнщ э д т д 1пн, е р л 1пн уза^ жылдар бойы халык,к,а д э р 1птеген. Эттец, Ш1рк!н, сол цайнар- дан агып шыгып жатк;андай елецдерден б1зге жеткен! б!р-екеу1гана деуге болады. Эйтпесе, Суйнбай Сарыбай ж еннде к,андай эдем! жырлаган: /<есем/м - Сарь/байь/м ел куразан, Заманнь/^ бе^зелез/н т е м буразан. Екейбен б/р бана аб ам о/ь/^са бел ем, Кубайь/м т/'лез/'мб/ берб/ мазан. Н ем есе С ары бай бид1ц мэртебес!н аск,ак;татып, жар салып, к,алыц журттыц алдында былай деп жырдан кумбез тургызады: Ей, Сарь/бай, Сарь/бай, Сез/мн/'м т /с / н мен/н-ай. Суранюь/нь/^ барь/нба, /4 т а жаумен ай^ась/п, Б/рл/к /ш /н иуай/^ась/п, Дль/п еб/'м жань/н-ай. 94
Атадан - цасиет, бабадан - есиет Сарыбайдыц улкен кемецгерлю - Ж амбылды ак,ын ел п тэрбиелеу!. Ж амбыл жасында ел ец жырга, домбырага уй1р болып, ацындыкда беЙ1м- д е л 1п журген1н экес! Ж апа жацтырмайды. Ж апа ол кезде баласы н \"Ацын мен бацсы ны ц туб! цайырш ылыц пен жын. Ел кез1п, д у ан а болып кеткенше, цайратты е р л 1к жолын к,уып, м ал бац, д эу л ет жина\" деп домбырасы н сындырып, рухсат берм ейдг Сонда Ж амбыл букш е л д 1ц бетке устары С ары байга кел1п, экес!Н1ц б е л б!р цайтса, тек осы юсщен цайтарын бш1п, бата сурайды. Сарь/еке, салбь/м б/р сез сь/нь/^ь/зеа С/'зб/'н сь/н таразь/ зой сь/рь/мь/зза.' Коль/ма бомбь/ра аль/п талап /(ь/лбь/м, Берес/'з /(анбай баеа уль/^ь/зза. Жаманнь/^ ке^/л/ кекте, жербе бась/, /\\ль/с %ойа^зарзанба ек/ арась/... Жа/(сь/ньщ ез/ ки/'к, ойь/ бм/'к, Б/рбей ме еке//'н/'нмартебес/? Б/ре/лер малмен бар/'н бектер/'п ж/р, у4йт/^анбь/ а%ь/л нусл;а жек кер/'п ж/р. /<еп?ер/'п б/ниенщ ке^-/(о/^ь/рь/л/, Дпарь/п /(ай иуу^л;ь/рза теккел/ ж/р? Б/ре/лер 'Кайтем/'н\"беп ^алта^Оап ж/р, Эрк/мн/'н аузь/на б/р жалта^бап ж/р. Б/'реулер б/л/'п турь/п ж ете алмайбь/, /4яеь/н /<;анбай нэрсе ард;анбап ж/р? Ке^/л/' кейб/ре/лерб/'н бултта жур, Устауза к/н мен айбь/ жуь/%тап ж/р. Б/реулер /(ара сезб/ %амиуь/ /<;ь/ль/п, Кубь/ м/'н/'п, /(уль/нбь/ /(урь/^тап ж/р. Кайсь/сь/н мазан соньщ еп керес/'з, Экетсем ез/'м та^бап еклелерс/з... С/йекемн/'^ с/йзен/'н ойласа/-;ь/з, Элен болсь/н сер/з/'^ беп берес/'з? - деген кезде талапкер балага разы болган С ары бай Ж амбы лга ак, батасын б е р 1пл. О л ец 1н унатып, талабын мацулдап, Жапаны шацырып алып: \"Баланыц будан кеЙ1н б ет1н цайырма, бул улкен ацын болады\" деген екен. Элецге бет алып, жарапазан, той-томалык,тыц айтысы, тойбастарын айтып журген кез1нде Ж амбыл жырына жол аш ардай ез басы нан б!р эсерл! улкен оцига кешедк Ел ж айлауда отырганда б 1р ауы лда той бо л ады . Ол тойга Ш апырашты е л 1Н1Ц бэр; келед!. Ж 1п т-ж ел ец , ц ы з- кел1ншек бас цосып, айтыс, кекпар, кеп там аш а болады . Осы тойда Ж амбыл К^ыдырма цызы Бурым сулумен кездеап , танысады. 95
Нагашыбек К^апалбекулы К,ыз Ж амбы лга е з 1Н1ц атасты рган куйеу1н менанбейт!н!н айтып, Ж амбылмен кецш к;осып, жолдас болуга сез беред!. Артынан релн тауып к;ызбен кезд еап , алып к;ашатын жагдай !здеп, ж айлауда к,исынын таба алм айды . Ел ж айлаудан куздеуге кеш кенде к;ызды Ж амбы л алы п к,ашады. Алып к,ашк,анда к;ызды ез у й н е экелмей, С ары байды ц 1Н1С1 Саржанныц уй1не тус1р ед 1. Эз! сыр б 1л д 1рмей С ары байды ц уй1не кел1П, сонда болады. К^ыздыц терюн! сурастыра кел1п, Ж амбыл алып к,ашцанын бш1п, Ж апаныц ауылына кю салады . \"Жамбыл ^ызымызды алып к,ашты, к;айдан тапса да, тапсын, б олм аса к,олдасамыз!\", - дейд!. Ж амбыл ол к,ызды алып к;ашк,аным жо^ деп мойындамайды. Ж ер туб1нен аныгын бш1П келген Тэйт1С ары байга к,ызды Ж амбы лдыц алып к;ашк,аны анык, екен 1н айтып, угындырган соц, С ары бай оцаш алап сурайды. Ж амбыл шынын айтады. \"Мен б 1рак, бул к;ызды к,айтарм айм ы н\"-деп кенбей отырып алады . \"К^ызды к;айтаратын ед!м, Сарыекемн:ц ею сез! ой туард!. Б 1р1- \"Екей жаца ел болып келе жатыр е д 1, тагы булнед! гой. Мына к,ыздыц е л 1 уркеппе, к,ау бер1к ел ед), айтк,анга кенбейд!. Еюнш1экецн!ц лрнектеп жинаган аз дэу л ел н е кеар к,ыласыц гой. Атац атастырган к,алыцдыгыцды ал. Оган ток,тамасац, осы елд!ц !Ш1нен басы бос б!р тацдаган к;ызды тауып, ж!п так;, е з 1м алып берей!н\", - д е й д 1. \"Оган к;иын зам ан болып кетл гой, С ары екемн1ц куолнен ас а алмады м гой, осы сезден аса алм ай э р е ц д е ге н д е кенд1М. К,ызды уш тогыз айыппен к,айтарып б ер д 1м \" ,-д е п аузынан 1944 жылы 12 там ы зда Ж экец уй н д е ез! айтк,ан екен. Сарыбайдыц абыройынан аса алмаган Жамбыл д а ток,тайды, ^ыздыц ^айыны, терюн! д е ток,тайды, - деп жазады, белпл! жазушы Сапаргали Бегалин. М1не, мунда С ары байд ай кесем бидщ ел б!рл1пн жогары цоятындыгы жэне ол к,асиетл адам ны ц сез)н П1р санап, Ж амбыл ею етпейт1нд<г! анык; кэр1Н1п-ак, тур. М1не, Суй!нбай мен С ары байдан бата алган Ж амбы лдыц ак,ындык; элем!, ак,ындык, к;уд1рет1элемд! тацдай к,ак;тырды. С ары бай бид!ц шешендю н сынайыншы деп Ш эбден манап б 1рде 1^ыргыз-к,азак; б ас )^оск;ан б 1р жиында тетеден сурак, к,ойыпты: - К^артайган адам ны ц неш е тур1б олады ? - д еп л. - К,артайган адам уш турл! болады . - К,андай-к,андай турлер! болады ? - Не дана, не бала, не шала болады адам к;артайганда, - депл Сарыбай. - Осыны тарцатып айтып бере аласыц ба, Сарыеке, - депл Шэбден. Сонда Сарыбай былай депл: 96
Атадан - к,асиег, бабадан - есиет Ел/не %а<3;р/ асса, бана бемей немене, б ее к пенен сез тась/са, и/ала бемей немене, /4пжып елбен /^аиуса, бала емей немене, - деген екен. - Сарыеке сен1ауызы дуалы шешен деп ед!, соныцды сынамак, е д 1м. Эй, эк ел 1цдер б е р 1б 1руй!ржылк;ыны, бер мына Сары байга, -д е п т ! Шэбден манап. О ле-елгенш е к,ыргыз ел! Сарыекецд! цурмет тутып, к,атты ц а д 1р л е г е н . \"Сарыбай Айдосулы цаз1рп Алматы облысы, Ж амбыл ауданы нда туган. К^оцан хандыгыныц шапцыншылыгына царсы курескен атак,ты баты рларды ц б!р!. К^оцанныц эскери беюнютер! ГИшпек, Тоцмац, Мерке, Сайрам, Шымкент, Таш кента алуга цатысцан. Ол С. Марковтыц \"Идущие к вершинам\" (1963ж. Алматы) атты ютабыныц кей!пкер1. Ж амбы лдыц елецдер! мен толгаулары нда, Суй!нбай Аронулыныц \"Ациыц\" (1975ж. Алматы) К1табы нда жарияланды\". М не, С ары бай би ж еы нде К^азак, С С Р -ы ц цыск,аша энциклопе- диясы нда (1-том, 1984, А. 424 бет) осындай м ел 1м еттер келт1р 1л е д 1. С ары бай бид1ц е м 1р1н, оныц е л 1не жасаган нурлы шапагаты, асыл кесем д1к с е зд е р 1, шешенд!к, эд!лд!кбил1п, ца)1арман батырлыгы сияк,ты сан к,ырлылыгын тер ец ашып зерттеу, архив цазыналары мен халык, зе р д е а н д е цалгандарды жинацтаудыц кезец! ж ац а-ж ац а туды. Ес1н жиган ел арыстарын ойлай бастады. Екей е л 1Н1ц намысын жыртып, с е з1н устаган алгаш рет Ботак,ара Самбай деген юа. Одан кей1нп басты К1С1С1Бэйет деген кю атца к,онады. Бэйет цартайганда С ары бай ел т<зпн!н устайды, Кулл1Екейд1ц басын к,осып, А л ата у га а т а м е к е н 1не к е и л р т э к е л 1п, ж ер к е с 1п бер!п, цоныстандырады. Ж амбы лдыц туганына 100 жыл толуына орай К,азацтыц б 1р1ккен мемлекет баспасы 1946 жылы ем1рбаяндык; очерк жинагын шыгарды. Авторлары - С. Бегалин, Э. Тэж1'баев, М. Ритман - Фетисов. Сол к!тапта Сарыбай би Айдосулы жайлы ерекше жогары бага беред!: \" Е к е й л е р д !ц б а с ы н к,осып б 1р 1к л р г е н , Ж а м б ы л д ы ц э д е б и е т майданындагы келешег!н белплеуде аса улкен кемепн типзген - Сарыбай... С ары байды ц басш ылыгымен Е кейлерд1ц д ер б ес к,ауым болып б1р- 1гу1д е Ж амбылдыц есу1не, оныц ак,ындыгыныц дурыс дамуына зор эсер етт1. Ж амбыл дуниеге келместен кеп бурын-ац Екейлер цоцандыцтардыц тепк1С1Н1ц уелне, сол кездеп рулардыц к,оныск,а таласуыныц салдарынан, 97 013-7
Нагашыбек К^апалбекулы Дулат руыныц д а цысымын керн келд!. Кушт!рек жэне кеб!рек Дулат руы Екейлерд! унем! цысымга алып, олардыц жайлауын тартып алып, ауы лдарын шауып, куйзелушш!кке ушыратып отырды. Мундай кушт! руга к;арсы туруга ш амасы келмеген Екейлер, ата к,онысы мекендер!н тастап тоз-тоз болып, кершшес кешпел! рулардыц арасы на С!Ц!С!П кетл. К,орлык,-зорлык; керу, мазак, болу, цорганышты жэне кунелтуд! турл! рулардыц байлары нан куту удайы к,угындагы Екейлерд!ц сы багасына тиген б1р улес! болды. Ж аратылысынан ацылды жэне ете к,ажырлы Сарыбай Екейлерге ж айлау алып б ер д 1, сейлп Екейлерд! ол бурынгы кеш!п-к;онып журген ж ерлерн е жинап, бастарын к,урастыра бастады. Екейлер баск,а руларга к;оцсы болып бытырып кеткенде оларды ц ата цонысына: жайлау, к,ыстауларына бауыр басып калган эр! бай, эр! жуан рулардан ол жерлерд!Ц ездер!не к,айта алып берш ун талап етт1. Ол ары здары цабылданып, жерпл1кт1билеуш шер цоныстарын к,айтарып берд!. А эрация, У лкен саз, К эктебе, М ай теб е сияк,ты ж а й л ау л ар , )(арак;ыстак;, Узынагаш, К^аргалы еиякты улкен булацтардыц бойындагы цыстаулар сонда алынды. Бул жерлерд! к е т т р е к Ж амбыл ез жырларында аса суйаып жырлайды. Осыдан кей1н Екейлер ез алды на д ер б е с К,аргалы болысы болып б е л 1нд1. Осындай ете шытырман, ете шиелен!скен жумыста, Екейлерд! шаруашылык, жэне цогамдык, жагынан д ер б ес б!р тайпа ел ел п б!р!клру !С1нде Сарыбайга Суйнбай ацын, Ж амбылдыц экес! Ж апа жэне басцалар сер!к болды . О лар цолдаса, к,арсы турып, сей л есе, тец туап, Екей руыныц баск;а ел д ен кемд!к кермеу!не тиянак; болды\". С ары бай би би!к м эртебеге жету жолында атакты ею адам нан бата алган. О л а р -Т е к е Белек батыр, ЖалайырАртык, батыр. Э з1Ж амбылга батасын берген. Сарекец кептеген тарихи тулгалармен б!рге ел!Н!ц намысын жыртып, к;асиетт! жер! уш!н курест!. Андас датца, Нарбота би, Сутлбай, Куртца тэу!п, Медеу, Сураншы, Саурык, батырлармен, цыргыздыц Шэбден манап Жантайулымен аралас-цуралас болган. Орысулык,тары Колпаковский- ден бастап бэр! С ары бай бимен санаск,ан. Букш Ж елсу ец1р!, к;азак;- цыргыз арасы ндагы улкен дауларга эдш бил!к айтк,ан. Сарыбай Айдосулы 1890 жылы кекек айында цайтыс болды. Сонда С ары байдай ел жацсысын Ж амбыл былай деп жок;тапты: 98
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 491
Pages: