Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

/^ЯЯЯ^<^С%.4М

^<и^<и .й а ^ 2 ^ <ж/2Я^

/г//йяб&%/;<и/% ^^^йя/^<м ^ я ^ я с м















Атадан - цасиет, бабадан - есиет эттец-ай дерл)п, соныц кеб1а жазылып алынбапты, хатк;а туспеген. Б!р гана Надя кел!н1мен, Надежда Лушниковамен он шацты рет айтыск;ан, ал ютапта соныц б1реу1гана бар. Айтыс - нагыз енер додасы. Онда букт енерпазга тэн шеберл1к, домбыра тарту, елец жуптау, табан астында жауап к;айтару секшд! к,атац ерекше жуйеа бар. Кез1нде жалындап шык,к;ан Баймук,а Нурсултанов деген мык,ты айтыскер ак,ынымыз болган. Элекец сонымен ею марте айтыск,а тускен. Манап, Эли, Эсембала, Эб!кен, Айтак;ын, Мухаметэл!, Озбек жене баск,а да ак,ындармен айтысы - бупнп зердел! ел еанде. Осы айтыстардыц барлыгында ол Желсуды, Алматы облысы мен ез1 туып-ескен аудан намысын к,оргады, жак,сылыгын жарк,ырата керсетл. Айтыс енер! ешуге бет алган туста к,айта кетершу1не алгашцылардыц б1р1болып белсене К1Р1СТ1. К,азак; ел1н!чтупк1р-тупюр!ндеп айтыск,а к,ызыл сырлы домбырасын к,ушак;тап барып, к;атысып журд1. Айтыстыц сол кезецдег! ту устаушыларыныц б!р1, б1р1 гана емес б1регей1, бупнп айтыскерлер к,ауымыныц ак,сак,алы осы Э л 1мк,ул Токдулыулы! Жамбыл тэтем13Д1)-( жадыныц мык,тылыгына тэнл болып зердеанде миллион жыр жазылып к,алганын М.Эуезов, С.Муцанов, Р. Муарепов жазып кетт1. Элекецн!ц де есте сак;тау к;абшет1не тач к,аламыз. К,андай б1р шеж!ре, ачыз тарихи эцпме болса тарам-тарам елп, деректермен толык;тырып, майын тамызып айтып беред!. Жас кун1нен бастап ест1ген-кергендер1н жазып, Жамбыл музейне етюз1п отырды. Ал, ютаптарындагы естелктер! мен еандеплер! жайлы деректер] - ете кунды. Элекецн1^ гумыр бойы к,олынан каламы туспеген - к,аламгерл!к к;уаты да ерекше б1р к,ыры. Аудандык;, облыстык, газет беттер1Н ак,тарсацыз онычжазган коптеген макала, зерттеу, естел1ктер1нежолыгасыз. К^унды- к,унды деректерге к,ызыгасыз. Мэселен Алгадайды жок,таудыч Жамбыл атасы айтцан нуск,асын былайдепжазады: /4т байла<3ым ак;ь/раа, бал ^а<7натть/м ба^ь/раа, /(а^нат/^ан балдан татлабь/^, Ка^тара сэлем айтлабь/^. М/'нзенбе ать/^ сур берте, 7у^еь/и/ь/м елб/'^ еп-ерте. Мем жь/ламай к/мжь/лайб, Жал-куфь/еь/м кел-келте. М/'нзенбе ать/^ дер ме екен, 225 013-15

Нагашыбек К^апалбекулы /<емлбен а^ ан те р ме екен? /(ь/рза о/ь/аь/п шал;ь/рсам, /4лаабай мен /зт/ле/бей бозбааь/м, /4тамнь/н баусь/-ай, бер ме екен? М/нзенбе атьщ а/^боз ат, Камеб/н а/^ь/рет /и; /(абат. Жауаптап молба албь/рь/п, 7бза% оть/н пермей ж ат. Э з1еспген талай-талай эцпме дерек, елец-жырларды осылай жазып келед!. Мэселен Мухтар Эуезов, Сабит Мух;анов, )^ажымук,андарга арнаган Жэкецыц эзтдер) к,андай. Сэбит Мук,ановты Жэкец \"Балуан Шолагым\"дейд! екен. Мне, сол Сэбеце арнаган б1рауыз елецм Дман ба Балуан Шолааь/м, %сайбь/ соаан /^омазь/н. Мезз/лс/'збе/ кел/пс/'н, Бола %ойеь/н /(оназь/м. Мариям жо/^ %ась/нба Б/наайсь/з-ау со жаеь/н. Кь/ззанать/н мен емес, Ось/ ауь/лбь/н тамазь/н. Мал союбан кеш калбь//<; /(айнайть/н ет, /^азань/м. Жен'л-желп/ /иу/'пжат, Балаларбьщ аразь/н. О ба болса серкес/, Ось/ /^ь/зь//( заманнь/н. Кой куй/'ске к/рб/ зой, 7/с/'нерс/'н каразь/м. Жалпы, жамбылтану гылымында Элекецн1ц ез!нд!к улеа бар. Жамбыл тец1репнде - ете дарынды, талантты ак,ындар шогыры цалыптасып, тэрбиелен1П, еап еркендед!. Олардыч цазац эдебиет1нде ез1нд)к орыны, салмагы бар. Мухтар Эуезов: \"Ал Жамбыл теьфепне топтанган ЮШ1,жас ак,ындар цаз1р ез творчествосында жалпы ак,ындык; - шыгаргыштыц жене жанрлык,-репертуарлык, бет-бейнелер1мен, багыт-багдарларымен Жамбылга жак,ын, сонымен ундес\" деп олардыц кеб!С1не лайык;ты бага берд!. 226

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Жамбылдыц шэюрттер! Кенен Э з 1рбаев, Умбетэл! Кэр1баев, Саядш Кер1мбеков, Есдэулет К^андеков, Эбд1гали Сариев, Эм!рзак, К,аргабаев, Эамхан К^осбасаров сек!лд1халык, ак,ындарымен Элекец б!рге журд1. Молдабай Жолдыбаев, К,асен, Оспан Туяк,баев, Аргынбай, Шуютай, Малыбай, Жартыбай К,ырык,баев, Этеп Оцгарбаев, Эбд1цадыр, К,асымхан Х^осбасаров тагы баск;а осы ец1рдеп умытылып бара жат^ан ацындар жайлы к;озгау салып, 1здест!р1п, ел еане салып журет!н де осы Элекец. Осы ауданныцтуцыш ревкомы-басшысы болган а^ын балуан Ма^ыш Райымбекулы жайлы ютап жазуыма туртк! болып, ой тастаган Элекеце к,алай разы болмассыц! 1р1 !стерд1 1р! тулгалар жасайды. Э л 1мк;ул аганыц усынысымен Жамбыл ата мавзолей1Н!цсол жак; босагасына цызыл шубар жолбарысы к,ойылды. Жамбылдыц ата-бабалары жат^ан беЙ1т-к,орымы к;оршалып, кесене тургызылды. \"Жак,сыныцжа^сылыгын айт, нурытасысын\"демекш1 бул ип 1стерд1жузеге асырган, кептеген ескертюш-кесенелер тургызып журген белпл! мемлекет к,айраткер1, бупнп Алматы облысыныц ЭК1М1 Сер1кЭб1кенулы Умбетовтыц шарапатты да шапагатты улангайыр ИПЛ1КТ1 1стер1н этап айтк,ан абзал. Т1р1 тарих, шеж1ре кецш Элекец - кенен1ц кез1, еткеныц жок,шысы. К,уртца тэу1п, Досмайыл бацсы, Байсерке болыс, Тэумецке, Туклбай эулие тагы бас^а да айтулы жандар жен!нде, олардыц К1м болганы, к,айда жерленгендер! жайлы к,ажетжер!не айтып, 1здеуш1а болып журген к,айраткер. Элекец Жамбыл куйлерн тартады, тарихын баяндайды. Жамбыл тэтеатц эн-эуендер1н айтады. Осы ец1рдеп умытылып бара жатк,ан эн-эуен, куйлер, жыршылар сарынын буг1нге жетк!зуш1. Кезтде Шортанбай, К;ыдырк;ожа, Шаштай куйлер1н б1рге барып жазып алган ед!к. Нургиса Тшендиевпен жак;ын туыс болып араласты. Эсет Бейсеуов- ты туцгышындай еркелетл. Оспанханмен эдем! калжындасып, Мухамет- жан Етекбаевпен жак,ын сырлас болды. Сейдахмет Берд!К,улов, Орысбай Эбдшдаевтар агасы жайлы \"Лениншш жасца\" мелд1рет1пжазды. Маркум СеЙ1тхан Молдахметулын ез баласынан артык, жак,сы керд1. /С/лк/- кер/'кл?/ ем/р, Эз/л - ебем/ ке^'л. Элекец жастарды жанына уй!р!п, эзш-к,алжыцмен, ак,ыл-есиет1мен б!р шогыр таланттарды тэрбиелеп еар1п келед!: Есенк,ул Жак,ыпбеков, Жолдасхан Курамысов, Ермек Жуматаев, Ак,ан Эбдуэлиев, Эуелбек Ыск,ак;ов, Нус1п Э б д 1рахым, Рэтбек Седуак;асов, Нурлан Эбд1беков бэр1-бэр] Элекеце еркелейд!. Элекец бэр1М1зд1еркелете бтдк Улы Бекмурат бупнде куйш1, ак,ын. Немерелер! де домбыра устап, Уйреып жур. Э л 1мк,ул Жамбылов жарты гасыр мэдениет саласында 227

Нагашыбек ^апалбекулы к,ызмет етл. К^ызыл отау, автоклуб мецгерушю болды. Элеке^ бармаган к;ыстау, араламатан жайлау жок, шыгар. Автоклуб мецгеруш!С1 болып жур1птанды та^га урып, малшы, к,ойшыларга, алыстагы к,ырман басында кино керсетт!, ез1елец-жыр, толгау-дастан айтты. Сахнасы - к,азак,тыц кец даласы, керермен! - к,ус уйк;ылы, бел шешпейлн бейнеткер малшылар к,ауымы болды. Элекец келсе эн келед!, жыры мен сэн келед!, - деп кут!п отырар ед! ел-журты. К,ашан керсек те Э л 1мцул ага тец- тец газет-журнал кетерт журелн, кеп оцитын, ок;ыганын турлп жазып к,ояды, жак;сысын елге айтып журед!. К,азак;станныц халы^ ак;ыны Эл!мк,ул Жамбылов атак,, абыройдан кенде емес. Щазак,станныцецбекац!рген мэдениет ^айраткер!, К^урмет орденд!, Алматы облысы мен Жамбыл ауданыныц к,урметт1азаматы. Эр адам б1р-б1р тарих, езгеше элем. 1шк! жан дуниеане уцтер болсак; сан турл! тагдырды керем!3. Элекецн!^ де ем1р! теп-тепс емес, сан ^ырлы, жет!мд!к зарын да, ашаршыльч^, согыс бэр!-бэр!н басынан еткерд!. Жубайы Кушэрия Сэрсенэл1к;ызы ерте, 1989 жылы к,айтыс болып, уш ул-кел1И1мен к,алды. Щиындыцты ^айыспай жеце б1лд!. Мойымады, мортсынбады. Бупн ел1М!зд!ц батагей ак,тшект1абыз ак;сак,алы. Мэскеуге барганы- мызда К^ызыл Ала)-ща сан елден келген сан улттыц екшдер! оюлы к;азак; шапан ки!нген, к,олына домбыра устаган Э л 1мк,ул шалды к,ушак;тап \"Жамбыл, Т1р1Джамбул\" деап суретке тус1п Ж1бермей к,ойтаны бар. Иэ, Жамбыл атам бейтне букт элем кел1п, басын ию, тэу елп жатады. Жак,сы да жайсац да, талай-талай к,уд1ретт! де киел! жандар Жамбыл ауылына арнайы ат басын лрейд!. Кулл1 дуниеыц жумагы гой бул - цутты мекен. Тэтем!зд1Ь( музей! алдында к,ызыл сырлы домбырасы к;олында, уст!нде Эзбекэл! Жэн1беков т!кт1р1п берген ою-ернект! шапаны, кез! кул!мдеп, эппак; са^алы желб!реп Э л 1мк;ул Жамбылов ^арсы алады мейман б1ткенд1. Эу деп ай^айлап, К,арасайлап уран шак,ырып, арнау жырын тепп-тепп Ж!берелн1 бар. Бэр! де гажап, бэр! эдем!. К,онак; б!ткен елж!реп, елб1реп лр! Жамбыл атасын кэргендей мэре-сэре болып жатады. Шэк/рт/ Суй/'нбайбь/^ Жамбь/л аль/п, Жь/рлаеан /(арасайбь/ аыбь/нбань/п. блекнем елмес туеь/р тапкан а^ын, Елбе ж/р жолбарь/сь/н ерт/'л аль/л. 228

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Б13Д1Ц ак, сэлдел! тауларымыз да бшк, аск;ар, сулу да пац. Ушы- к;иырына кез жетпейлн далаларымыз да кец, алып, керкем де керкл. Дархан жер!М13 де - асылга тунып тур, ел1М13 де асыл жандарымен ардак,ты. Данагей кепт! керген шеж1ре кец!л баташыл да тэубешш к,ария- ларымыз - Жамбыл атамды керген, сез1н ест)ген СНздер аман болы^ыздар. Сол Жамбыл атамныц журнагы - жауИар жырыныц жалгасы, домбы- радагы Д1р еткен дыбысы, ун1, сез), кез! - бупндер! сексенн]^ сецпр1нен аск;ан Элеке, ортамызды эн-жырга толтырып, аман-сау журе бер)Ц13, бацытты ем!р суре бер!^з. 229

ГУМЫРНАМАЛЬЩ АНЫЦТАМА Э И М К ^Л ЖАМБЫЛОВ (1927 ж ы лы туган ) 1927 ж ы лы А лм а т ы облы сы Ж ам бы л ауданы, Ж ам бы л ауы лы нда туды. 1944 ж ы лы Ж ам бы л орта мектебш, 1947 ж ы лы киноактер мектебш бМ ртен. А уданды к мэдениет бел<м!нде (1947-48; 1952-94), \"С т а л и н ж о л ы \" газетшде жауапты кызметтер аткартан. К ы ры к жылдан аса атасы У л ы Ж ам бы лды н енерш куып, ел 1ниндс айтысты дамы ты п келе жаткан суырып салма халык акыны. О л ш к у л Ж ам бы лов жарты гасыр мэдениет саласында кызмет етт<. К ы зы л отау, автоклуб менгеруш М болды. Автоклуб менгерунмс] болып журш танды тацга урып, малнм. койшьмарга, алыстагы кмрман басында кино корсетт), ез) елен-жыр, толгау-дастан айтты. Сахнасы казактын кец даласы, керермен] кус уйкылы, бел шешпейтш бейнеткер малшылар кауымы болды. Элекец келсе эн келедц жыры мен сэн келед!, - деп ку пи отырар е,п ел- журты. Эл<мкул Ж ам бы лов айтыс акыны ретшде таны лды . М .Кокенов, Э.Сарыбаев, Э.Ы скабаев, Н Л уш н и к о в а , тагы баска да акындармен айтыска тускен. Ж амбылга, Кененте, Умбетэл1ге, Турмагамбетке арналган толгаулары бар. Казакстанныц хальщ акыны Эл1мкул Ж ам бы лов атак, абыройдан кенде емес. К -чакс[анчы ц енбек сщ1рген мэдениет кайраткер], \"Курмеч б елп с)\" орден!мен марапатталган, Алм аты облысы мен Ж амбыл ауданынын Курметт1 азаматы. Акыннын айшыкты чныгармалары: \"К ы зы л сырлы домбыра\" - Алматы, 1993 ж ы лы , \"А тадан калган б)р м ура\", \"М е н - О .пм кул Ж ам бы л немерес!\" - А л м а т ы , 2004 ж ы лы , \"А т а т у р а лы е с т е л )к \" - А л м а т ы , 2009 ж ы л ы жарык карген. 230

НУРРИСА-ЭНЕР ЦУД)РЕИ Нургиса Алатау самалымен элдилеп, Каспий толк,ынымен толгатып, Сарыарк;а жусанды беапне белеп, Алтайдыч сыцсыган орманы эн салып мына жарык; элемге сагынтып екелген б1ртуар перзенлм1з! Улы езендерд1Ц басы - мелд1р булацтан басталады. Нурагац да - батырлар мен ак;ындар ел1нде туды. Титтей!нен жырдыц П1р1 -Суй!нбай бастаган к,ара ормандай энш!-ак,ын, жыраулардыц эн-жырын, ертедег! к,исса- дастандарды еслп ест1. Кулл1к;азак,тыц абыз ак,ыны Жамбыл эта лзеане еркелей отырып, ^арт жыраудыцдомбыра к;агысын, жыр эуен1н уйренд!. Экеа-Тшенд!, жак,ынбауырлары Шортанбай, К,ыдырк,ожа, ем!рэл1, Шаштайлар аспандагы а^у ун1н куЙ1не к,оск;ан аск,ан куйш1, шет1нен шертпе куйлерд1ц шеберлер! ед1. Нургиса осылай энмен оянып, куймен белен1п, уызында цазак, енер! бойына дарыган б1регей тулга. Улыны улы таниды. Сущарды суцк,ар парлап ушк,ан к,анат ^агысынан, тулпарды тулпар жер тарпыган шалк,ар шабысынан таниды. Иэ, бесжасында К^ара^ыстак,тан Апматыга кеш1п келген эке-шешес1 жумыск;а шыгып кетед! деуйде жас балажападан жалгыз ^алады. Осы кунп еюнш! шойын жол вокзалы турган орында бэкене, тоцал тамныц уст1не шыгып алып, Нургиса ертеден )^ара. кешке дейш к,алак,тай ушк;ат домбырасын к;ушак,тап, ез1уйренген куй сарындарды тарта беред!, тарта беред!. Жолай ары-бер1етюншшерден портфель кетерген б1рК1С1ток,тап, ылги тыцдап турады. Сол кю б1р кун1 буган бурылып келт: -Жур, сен1мен ок,ытайын, - деп жетектеген куй! Чайковский атын- дагы музыкалык; мектепке алып келед!. Мектеп басшылары салган жерден: -Ж асы жетпейд!. Тэрлпт! буза алмаймыз. Келес! кузде болмаса, - дейд1. Жетектеп екелген адам б!р сурланып, б1р к,ызарып отырып: - Йемене, мен сендерге кешеде ит к,уып журген б1реуд1экелт отыр дей- &чдер ме? К,ой эр1, болашагы бар, ею 1шектен куй теккен домбырашыны о^ытыцдар, сауатын ашып, музыкалык, бш1м беран деп келт отырмын. Бул аск;ан куйил болады, кереаидер. КеЙ1ндейацдер, кейн кеш болады, -дед!. Сосын ары-бер1 ет!п жур1п, домбыра тартып отырганын жи! керет1Н1Н жэне ез!Н1ц ыцылас к,ойып сырттай тыцдайтынын жасырмай айтты. Артынша ол б!р куй тартып беруд! к,алады. Эжет М1незд1бала 231

Нагашыбек К^апалбекулы КИ13 ^аптан домбырасын алып, экес)Н)ц \"А^к;у\" куй;н мэш1не келп'р!П тартып берд1. Сейт1пок,уга цабылданады. Буны ерлп экелген юа - атакуы Ахмет Жубанов ед1. Нургиса енерд1цде, бш1мн)ц де эл!ппеан осында ашады. Эн-куйге 1цкербала 1934-1940 жылдары Алматыдагы №18 мектепте, кеЙ1н № 12 мектепте оциды. Бурют к,ыран болар балапанын кузар-шыц басындагы уясынан бур1п, шырк,ау кекке алып шыгып, темен тастап кеп Ж1беред1екен. Сонда нагыз цыран болар от журект!, болат к;анаттысы гана тез ес жиып, ежеттеып, туу би1кке к,айта самгай кетершт, к;айсарланып, к,аск;айып ушып шыга келедкСол гана кек элемн1ц дулдул!, алк,ара аспанныц ардагы - музбала^ к,ыран болады. К,ырандар шыцга ^онады, ешуацтемендемейд!, гумыр бойы би!ктей беред!, алыс-алыс шалк;ар елемге самгай беред]. Сол сияцты устаздары Ахмет Жубанов, Муцан Телебаев, Латиф Хамиди, Бак;ытжан Байк,адамов сияк,ты к,азак; еиер!Н1ц корифейлер! бала Нургисаны барынша баптады, эл^нше элпештед!. Энерге талпынган Нургиса он ек1жасында К,урмангазы атындагы халык, аспаптар оркестр1нде домбырашы, он терт жасында шэюрт дирижер болды. Мектептег! оркестрд! баск;арып, республикалык;, Букшодак;тык, сайыстарга к,атысып, жулдегер атанып журд!. Мэскеу тернде де енер керселп к,айтты. 1943 жылы ел басына нэубет тенген кезде ез1 суранып к,ан майданга аттанды. Польша, Чехославакияда согыск,а к,атысып, нем1с жер1не аяк; баск,анда согыс б1туге ек! ай к,алганда цысца мерз1мд1дема- лыс^а туган жерне Ж1беред1. Аяулы устазы Ахмет Жубанов цоярда- к,оймай сол кездег! республика партия уйымыныц б!р1нш1 хатшысы Жумабай Шаяхметовке алып барып: \"Жец1ст1ц тебеа кер1Н!п тур, домбырашыга к;атпыз, Нургиса ауадай к,ажет болып тур\" деп к,олк,а салады. Ж. Шаяхметов Турюстан эскери окрупн1ц бас к,олбасшы- сымен сейлес1п, майданга ^айтып Ж1бермей алып к;алады. Кез1нде Ахмет Жубанов Нургиса агамызды осылай эспеттеп, элпештесе, жацында Нурагацныц жа^ын 1Н1С!, дарынды энш1 Ак;ан Эбдуэлиев ез1 баск;арып отырган мектеп алдына Ахмет Жубановк,а ескертюш орнатты. Бул, улы устаз, енер сацлагы Ахмет Жубановца к;аза^ ел1нде тургызылган туцгыш ескертюш! ед1. Атак,ты Мук;ан Телебаевтыц к;олдауымен Мэскеудеп, атынан ат уркелн Москваныц консерваториясына окуга туап, кш сайдыц тасындай гуламалардан тэл!м алып, энерд1ц к;абат-к;абат, к;атпар-к,атпар к;ыр- сырларын мецгерд!. Ол кез жайлы жазушы-драматург Шалтай Мухаметжанов былай деп естел1кжазыпты: \"Эл; ес1мде, Нургиса Мэскеу консерваториясына окуга келгенде сондагы эр салада ок;ып жургендерд!ц рухани кесем!, устаз агасы 232

Атадан - цасиет, бабадан - есиет болдыц. К,ольи-щагы к,о^ыр домбыраныцекпеан ^абынта, ецеш<н суыра ел кешкендей ацырата женелгежчд! эп-сэтте б!зд! б!р баск,а элемге алып кетелнац. Пернеанен от шашып, шанагында найзагай ойнаган к,о)-(ыр домбыра бар ма, жох; па К1М б т сш ! Б 1рак,, сен!ч дулей темпераменлце к,ай домбыра шыдап к,арык; болды дейац. Ол тупл пианиноныч ез1саусагыц тие бергеннен-ак, сарнап к,оя берелн. О, заман- ай? Ол да б1р сен!ц шойын шайнап, шок; бурк!п журген шагыч ед!-ау сабазым! Ок,уыцды тамамдап, опера театрынан бастап, Жамбыл атындагы филармонияныч бас дирижер! болган кез!цде тугырга цонысымен к;ыран к;анатычды б1рде жайып, б!рде бауырыца алып, букш оркестрд) жез буйдалы тайлак,тай жетелей женелген!)-(де жауырыныца деЙ1Н жыр тепп турушы ед!-ау. Алпыс ею агзац куйге айналып, кей аспаптан желм шык,к;андыбыстыц мычнан б!р мелшер1н к,алт ж!бермейт!н к,алк,ан к;улагы)^да к;андай к,ияпат-к;уд!рет бары тек Алланыц ез!не аян... Муныц барлыгы сен!ц улылык; сапарындагы шарк; урган шагыц болатын\". \"Нургисаныц эн1, Нургисаныц куй1\" деген угым эбден етек алганда к,ум к;ундагында калган Отырарды ояттыц. Аргы заманда атаусыз цалган к,аншама музыкалык, аспаптарга жан б т р т , к;ан жупртл^. Олар иеан тапты, сен киес!н таптыц, кесегес!н кегерлп, еркен!н жайдыц. Сен сол Отырарыцмен кулл! элемге халк,ыцныч музыка мэдениелыц 1нжу-мар- жанын шашты^\"-дейд! К^алагац. Не, Нургиса 1952-61 жылдары опера жене балет театрынын, дирижер!, одан кеЙ1н уш жыл к;азак;тыц халык; аспаптар оркестр!Н1ц бас дирижер!, ал 1968-81 жылдары \"К^азацфильм\" киностудиясы музыкалык; редакциясыныц бас редакторы болып к,ызметтер атк,арды. Н. Тшендиевлц атын аспанга шыгарган, дацк,ын элемге танытк;ан 1980 жылы ез! уйымдастырып, керкемд!кжетекш1С! болган \"Отырар сазы\" оркестр! цазац енер1нде ерекше к,убылыс болды. Бул !сте ез!не удайы к,амк;оршы болып журген Д. А. Кунаев ерекше кеп кемек керсетт!. Сы- бызгы, к;ылк;обыз, шертер, сазсырнай, нарк,обыз, желген, дабыл, асатаяк,, дацгыра, дауылпаз, туяк;тас, меск,обыз, к,оцырау тагы баск,а кене улттык, аспаптарымызды зерттеп, зерделеп, ец-рец бер!п, лршлп, оркестрмен сахнага алып шык;ты. Халык, ата-бабаларыныч к,азак;тыц кец сахарасында жау^ардай сак,талган кумб!р-кумб!р, куцпр-куцпр ун к;атк;ан эуез-эуенд! сагынып к;алыпты, дур сшк)Н1п, зор теб!рен!спен к;арсы алды. гажап дирижер, к;уд!ретл куйш!, к;айталанбас композитор екенд!пн танытты осы жылдары Нурагац. Жалпы Нургиса Тшендиев к,азак, енер!н!ц сан-саласын, кек- жиепн кец1ткен сан к,ырлы, жойк,ын, сурапыл дарын. Еш к,алыпк,а симайтын ер талант!!!. \"Отырар сазы\"оркестр!не 1999жылы Н. Тшендиев ес!М1, 2000 жылы академияльч^ атак; бершдь Нургиса \"Алтын таулар\" операсыныц (1961, К,. К^ожамияровпен б!рге), \"Достык, жолымен\" балелн!ц (1958, Л. Степановпен б!рге), \"Ортеке\" балет- 233

Нагашыбек Капалбекулы поэмасыныц (1957), \"Мен1ц Казацстаным\" (1959) кантаталарыныц, оркестрге арналган \"Поэма\", \"Ата толгауы\", \"Ак,са^ к;улан\", \"Аццу\", \"Арман\", \"Махамбет\", \"Кеш керуен\", \"К^айрат\", \"Жец!С салтанаты\" атты увертюралардыц, 400-ге тарта эн мен романстыц авторы. 19 керкем фильмге музыка жазды. К^аншама шэюрттер тэрбиелед!. К^азак;тыц кернект! мемлекет к;айраткер!, асыл тулгасы Асанбай Аскаров агамыз Нургиса жетп!ске келгенде мынандай елец жазыпты: Жетл/ске сен де келб/'н Нурзиса бек, Бол турсь/н ойза л;анат, жь/рза себеп. Кубь/лть/п, теб/рент/'п л?ула бойбь/, /<етес/'н ^ос /о/екпен жанбь/ бемел. Мм сенбей бомбь/рамен т/лбесеб/, Петлей тур кулазь/мнан /н кеи/ез/. Балань/ т у а б/лзен бал ез/'^бей, Дйналам мен Днаннан к/нбе сен/'н. Ел/'нн/'н ерке ескен ел/'з/'с/'н, Онерб/'н ль/разь/сь/н, кер/з/'с/'н. Каза/^ть/н киел/ уль/ беп б/лем/'н, Дзаннь/н бул базась/н сен бе т/с/'н. Элем мойындап, кулл! дуние жуз! к;ол сок,ты, енер! мухиттардан, мемлекеттер шекараларынан асып кетт1. Мэселен анау-мынауга тацк,ала к;оймайтын Кореяга 94 мемлекеттен енер тарландары жиналып, улкен фестивальда сайыс^а туст!. К,азак,станнан барган \"Отырар сазы\" оркестр! 9 жулдеыц алтауын жец!п алды, бас бэйген! иеленд!. Кенеттен кэр1стер Нургисага 126 адамдык, мемле^етт!К симфониялык, оркестр!не бас дирижерл!к етуд! усынды. Бул симфонияныц партитурасын б!р тунде к,арап, кейб!ржерлер!не тузетулер енпз!п, келеа кун! б!р-ак; репетициядан кей!н сахнага шык,ты. Ец соцгы концертлц б!р!нш} бел!М!н \"Отырар сазы\" оркестр!мен аяк,тап, сол концертлц еюнш! бел!М1н орындауга Кореяныц мемлекетлк симфониялык, оркестр!не дирижерлык, етумен шыцк,андагы толк,ынысы шекс!3 ед!. Симфониялык; оркестр ужымыныц тацданысында шекболмады. Кэр!стер дур кетершт, узак; уа^ыт к;ол шапалак,тап турып алады. \"Махамбетт!\" орындаганда ттл шалк;ып кетед!. М1не, енер к,уд!рел деген осы. Нем1С Клаус Шнайдер 1978 жылы былай деп жазды: \"Бул адамныц, осынау алк,ынып, тер!н сурт!п турган адамныц тула бойы толган музыка ма дерс!ц. Мен оны музыкадан жаралган жан деп атаган болар ед!м. Ол деген оркестрмен б!рге атта шауып бара жатцан 234

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет секшд!, ноталардыц уст!мен, аспанда, тауда, даламен к,уйгытып бара жатх,андай\". Унд1ж!пт! гитарамен \"К^устар эн!н\" сызылтты. Нурагаценер! элемд! шарлап кетл, би!ктеп кетл; элемд! мойындату - улы 1С, жанкешт! ецбек, тегшген терд!ц телеу!, ас^ан дарын жем!С1. Егер Нурагацжазган эрб!р эн-куй, шыгармасы жайлы айта берсек, оныц эрк;айсысы б1р-б1р том монографияга лайых; байтах, дуние. Н. Тшендиевлц енер! мен ем1р!не Елбасымыз Н.Э. Назарбаев эр- дайым х;амх;орлых,жасап, ецбепне едш бага бердг \"Халых, х;аЬарманы\" атанган Нургиса К^арасай бабасыныц 400 жылдыгына арналган салтанатта шабыттана енер1н паш етл. Бул улы журеклц соцгы сэт- тер1ыц б1р1ед1, сахнага соцгы шых;х;аны ед!. Сол жазда Нурагац туган елкеан сагына аралады. Мен! ерлп, Атабай атты сайды хер1п, мелд!р булагынан су 1шт!, кэусар ауасымен кеуде кере дем алды. Соцгы кездер! \"Жамбыл ата, Жекем жарых,тых; жанынан ек1 х,улаш жер бер!цдер, Жекецн!ц к,арауылы боп жатайын\" - дегенд! талай еслген ед!к. Б1р1нш1сэу1р - х,устар жылы жах,тан кехтемд! к;анатына шест!р!п хеле жатцан хекмунар шах;та туып, х,0 )-(ыр хузде - х;устар шуылдап, сыцсып х,айта х;айтх,ан ша^та бул дуниеден озды х,айран эз Нурага Жамбыл ата мавзолей; жанына ен-куй журехт! улы тулга мэцплкке х;оныстанды. Нурага^ныч бул дуниеден х,айтх,анына да М1не он жыл бо­ лып ^алыпты. Нургиса агамыздыц кез! т!р!С!нде айтх;ан есиетнамасы бар: \"К;азах,ты мендей суйелн адам болса, х,азах, жаман болмас ед1. Мен х,айтх,анда халх;ым жох;тау айтпайды, энмен шыгарып салады. Мен елд1ц рухын хетер1п хету1м херех. Сол уш!н де жаратылганмын\". Нургисаны Жамбыл ата мавзолей! жанына жерлеп жатцанда \"Отырар сазы\" хуц!рен!п, хуймен к,оштасып турды. гажап ^убылысты жох,тап, Алатау Нургисаныц ез куйлерш зарлатты. \"Гул есхен жерге гул еседГ. \"Аттуягын тай басады\" демекш! \"Отырар сазы\" орхестр!Н!ц бупнп жетекш!а, бас дирижер! Динара - Динзухра Нургисак,ызы Тшендиева. Динара-Динзухра Н. Тшендиевтен калган жалгыз туя^. Динараныц анасы Дарига Т!ленд!кел!н! де енерде ез орны бар белгш! ахтриса, хом- позитор, Цазах;станныц ецбех С!Ч!рген эрт!С1, домбыра тартып, эн са­ лады. М1не, осындай талант иелер! отбасында дуниеге хелген Динара- Динзухра жастайынан музыха эуен!мен тербетт!п, музыхамен оянып, музыхамен сусындап, музыхалык, сазды эуенд! бойына молынан ац1р!п ест!. Жа^ында Динара-Динзухра басх,арган \"Отырар сазы\" оркестр! Елбасымыз Н. Э. Назарбаев бастаган делегациямен б!рге Иорданияга барып, енер!н керсет!П к,айтты. Бул сапар - ерлеуд!ц алгашк;ы баспалдагы деп бтем!3. 235

Нагашыбек Капалбекулы Бул улкен сен1м! 2010 жылы Нурагацныц туганына - 85 жыл толады. Соган орай Алматыда ескертк1ш ашылып, енер фестивал! етмзшсе, ютап, альбом, куйтабак,тар шыгарылса деген ел-журтыныц Т1лег1бар. Нуреиса - ел/'н/'нмэ^з/ журез/нбе. \"Оть/рар\" сазы - елб/'я ак т/леу/нбе. /(арань/збаршь;.' Нуреисась/н саеь/нь/л - /(устар к;айть/п барабь/; - ан саль/л барабь/; -\"/-/уреиса, Нуреаса, Нурзиса/\" беп, - мь/на алемзе жар саль/л барабь/. 236

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА Н УРГИ СА А ТАБ АЙ УЛЫ Т1ЛЕНДИЕВ (!9 2 5 -!9 9 8 ) А лм а т ы облы сы Ж ам бы л ауданында 1925 жы лы 1 сэу]рде туган. Заманыньщ Ж ^ л ы композиторы жене дирижер], К С Р О халык эртю], Цазакстанныц ецбек с]Ц]рген е н е р кайраткер], Казакстан М емлекетт1к сы йлы гы ны н лауреаты (1983), Ц азакстан н ы н Хальщ каЬармапы (1998). Ек] рет Ецбек Цызыл Т у о р д ет м ен м арап атталган . 1952-61 ж ылдары О пера ж энс ба лет тсатры ны ц (А л м а т ы ) дириж ер]. 1960- 6 4 ж ы лд а р ы Казактын хальж оркестрш щ бас дирижер] болды . 1968-81 жылдары '\"К .азакф ильм \" киностудиясы музыкалык редакцияеыныи бас редакторы. 1947-50 жылдары А лм аты консерваториясында, 1950-52 жылдары М эск еу консерваториясыньщ дирижерлж факультет]нде (профессор Н.П.Аносовтыц класы б о й ы н ш а ) окь]ды. Кептетен операльщ шь]гармалардыц балет, контата жене эндер м е н куйлердщ поэма мен романстардыц авторы, Казакстан улттык музыка енер)нщ т а м а ш а д естур ш дамы тты , ер] орындауш ь]сы. 1980 жы лдан \"О ты рар сазы \" ф ольклорлы к-этногр аф иялы к ансам бл]н]ц уйымдастыруш ысы эр] керкемд]к жетекш)С]. О л \"А л т ы н таула р\" операсынын (1961, К- Цожамияровпен б]р ге), \"Досты к ^ж олымен\" балетш ]н (1958, Л . Степановпен б]рге), \"О ртеке\" балет-поэмасыньщ (1 9 5 7 ), \"М ен ]н Казакстаным\" (1959) кантаталарыныц, оркестрге арналган ^^Поэма\", \"А та толгауы \", \"Аксак кулан\", \"А к к у\", \"Арм ан\", \"М ахамбет\", \"К еш Ь<еруен\". \"К айрат\". \"Ж ен ]с салтанаты\" атты увертюралардын. 400-ге тарта эн М е н романстьщ авторы. 19 керкем фильмге музыка жазды. Ю таптар: \"Ж ан с э у л е м \", А лм аты , 1967; \" А л а т а у \" , А лм аты , 1972; \"К у с т а р ' й ! п \" . А лм аты , 1976; \"Ж е щ с салтанаты \", А лм аты , 1980; У лы сазгер туралы эдебиеттер: Н ур п етсов Э. Нургиса Тшендиев немеее % й гш ] \"Кустар-кустар\" калай туды. Т олгау, А лм аты , 1972; Измаилова Л ., \"Зрелость * Ч галанта\", К ом позитор Казахстана. - А лм аты , 1982. 1998 ж ы лгы 18 казанда б у л дуниеден озды. 1999 жы лы Ж ам бы л ауданындагь] Ж ам бы л кесенес]н1н жанындагы Н ургиса у Т )л ен д и е в зиратыньщ басына ескерттш орнатылды. Алматы каласында Н.Тшендиев ! ^ т ы н д а г ы кеш е бар. Каз]рг] танда кызы Динара-Динзухра Н.Тш ендиев атындагы \"О ты рар сазы\" Й; 0 )р кестр]н ]н коркемд]к жетекинс] жэне бас дирижер]. Елбасымыз Н. О. Назарбаев ^ а с т а га н делегациямен б)рге Иорданияга барып, енерш керсетш кайтты. 237

ЦАРАСАИ БАТЫР 8 кер/н/ст/ пьеса ЦАТЫСУШЫЛАР: Алтынай - абыз, К^арасайдыц экеа ^арасай - батыр эр'1к,олбасшы Жанай - 79 жастагы к,арт батыр Ес)м - хан Агынтай - батыр, К,арасайдыц досы Жэцпр - Еамханныц улы Жиембет - ак;ын эр! жырау Жолымбет - Жиембетлц !Н!С!, би Батыр цонтайшы - к;алма^тыц эскербасы эр! ханы Царасайдыц анасы - эз ана Царындасы - К,арасайдыц к,арындасы, он алты он жет!лердеп бойжеткен Теле - бала, кей!н эз Теле би болатын бала Сарбаздар, некерлер, цалмацтар 7-кер/'н/'с Жазгытурым кез. Жартас услнде Алтынай алыск,а кез лпп отыр. К1С!неп, шурк,ыраган к,алыц жылцыныц дуб!р! естшед!. Мал к;айырган куанышты дауыстар. Царасай жупр!п шыгады да, Алтынайдыц алдына б!р лзерлей отыра кетед): ^АРАСАЙ: Абыз ата, ассалумагалейкем! АЛТЫНАЙ: Балам, к,алай мал-жан аман ба? ЦАРАСАЙ: Мал д!н аман. Жылк,ы деген шынында да к,асиетл мал екен. Осыдан жур!п отырып Сырдыц берп к;апталындагы к;алы^ к,амыск;а барып байырк,аланды. Малдартелдеп, кебей!п к;айтты. АЛТЫНАЙ: Кел, балам ма^дайыцнан шскейш (К^арасайдыч мацдайынан И!скейд1. ^АРАСАЙ: Жол-женекей жутап цалган, ак;суйек болган цалыц елд! керд!м. Ел 1Ш1к;иын, абыз ата. АЛТЫНАЙ: К,улдай циналып жумыс 1стесец - бектей рахаттанып жатып жейац деген осы. Еацде болсын, журтыцныц береке ^уты - малынан ажырамауы керек. Ак,суйек жут болар, цантепс урыс болар - б!рак; телбасы - мал-жаныцды аман сак;тауды да кек!реп)-(Н1ц б!р 238

Атадан - распет, бабадан - есиет тупюрне туйт ала жур. Дэулелцд! к,ад1рле. Кедей болар Ж1птке - елелн ат кез1гер, к;у бас болар жютке - бедеу цатын кез1гер. Сез терк1Н1и угып ал. К,ойды серке бастар, тойды ерке бастар, ал енд1елд1-ханием туп желке бастар деген. Ел - ерге к;арайды. Жазга жетсец цыс кун1ЦД1 умытпа, куйеуге шы^сац к,ыз кун!1-щ1 умытпа. Жак,сылык; еткен озар, жамандык, еткен тозар. Жак,сыга мал б!тсе -агайынныч жогына к;арасады, жаманга мал б1тсе - кер]нгенмен итше таласады. ^АРАСАЙ: Ханием13Д!ц малы мына жуттан лгерге туягы к;алмай цырылып ^алыпты деген к;ауесетт1естщ!м. АЛТЫНАЙ: Ханныц к,атты саск,аны - елд1 албасты баск,аны. Хан елден к;ырык, к;улаш жогары, к;удайдан б1р к,арыс темен турады. Мацдайына бак; к,онган, шацырагына к,ыдыр тунеген жан гана ел басцара алады. Ханныц ешуак; кеудеа бугшмеу! керек. Жет! атасынан бер! ел баск,арган асыл текл жан ол. Теказ уй!ндеп к;атынына да ие бола алмайды. Сен балам, сез терк1И1н ук,к,ан боларсыц. Мына малдыц к,а^ жартысын алдыца сал да ханга апарып сыйла! Сахна куцпрттене беред!. Экел1-балалы екеу! элденен! ак;ылдасып жатады. шымылдык; 2-/ЮР/Н/С Ханныц ак, ордасы, Ес1мхан тагында уэз!рлер1мен эцпмелеап отыр. ЕОМХАН: \"Жутжет1агайынды\" демекш!, жет1басты айдаЬар к;усап б1р к;ыста бар малымызды жутып к,ойды. К,алыц ел енд1к,ынаша к,ырылып кетпесе ип ед1?.. !-УЭЗ!Р: Ел б1ткен жосып, 1шке ет!п 1б1р-С)б1рге бет алыпты. !!-УЭЗ!Р: Туст^ктеплер Бук,арага ауатын тур1 бар. Шык,па жаным шык;па деп эзер отыр. ЕОМХАН: Ж 1п к,анша узын болса да ушы табылады. Ип жак,сыларды шак;ырып а^ылдасуымыз керек. Айтпак;шы, Желсудегшер к;алай екен? !-УЭЗ!Р: Ж1берген шапк;ыншымыз эл] оралган жох;. Н-УЭЗ!Р: Ак,ылдасып П1шкен тон келте болмас. Жылда бул уак,ытта керуен-керуен кеш жайлауга ыцыранып кеш1п бара жатушы ед1, биыл лпт1 тып-тыныш. сасып бэр1 к,аражуртта отырып к,алды (Сыртта тарсыл-дурс!л ест1лед1, дуб!р удей тусед!. Бэр1тыцдай к,алысады). !-УЭЗ!Р: (Урпие орнынан кетерш1п) Бул не? Н-УЭЗ!Р: Жау болмаса ед1? Жасанганда жау келмес демекш!, осындайды пайдаланып тарпа бас салмак, болганы ма? ЕС!МХАН: Мыналар жуттан ыцыршагы шык,к,ан елд1 тарпа бас салайык,, ес1н жидырмайык; деп келе жатк,ан душпанымыз болмасын. К,арацдаршы. К^ап! К^ап! К,арсы туратын к,аук,ар да, мшелн ат та жо^! 239

Нагашыбек К^апалбекулы !-УЭЗ!Р: Ханием, мынау шацдатып келе жатк,ан к;алыц жылк,ы! Ч- - УЭЗ!Р: Мынау неткен кеп жылцы, к,айдан ауып келед!? ! - УЭЗ!Р: К1МН1Цжылк;ысы болды екен? И-УЭЗ)Р: К,ыстан куйл! шыгыпты ездер!. !-УЭЗ!Р: Шелнен жун! жылтыраган )^алыц жалды турк;ы белек екен жануарлар. К,олыцда к;амшысы бар К^арасай К1ред1де И1Л1Псэлем бередк ^АРАСАЙ: Ассалаумагалайкем ханием1з! Армысыздар агалар! ЕОМХАН: (тагына барып отырып) Жол болсын, балам? К1МН1Ц баласысыц? К^ане, к;онак;к;а сусын экел1цдер, алыстан келе жатцан тур1 бар. ^АРАСАЙ: Мен Аптынайдыцулы К^арасаймын. Экем мынатерттул!к малды едей! азге сыбагацыз деп бер1п Ж1берд! (Некерлер К^арасайга сусын экеп беред!). ЕОМХАН: Аптынай абыз Ж1берген екен гой. Айтпак,шы, к;ыстан )^алай шыцтыцдар, жуттан елдер1ц аман ба? ЦАРАСАЙ: Экемн1цак;ылы бойынша жылк;ыны алдыма салып к;ойып бак;тым да отырдым. Алдын к;айырмадым, ол ер1С1н ез1тауып жед!. 1з:не 1р1к,ара мал, соцынан уак,жан жайып шык,тым. ЕС!МХАН: Аптынай эйтпесе абыз атана ма? Абыз деген сез - эулие, керткел, айтк,аны айнымай келелн к;асиетт! жан деген сез. Халык; айтса к,алт айтпайды. Аптынай нагыз абыз екен1н тагы да танытты. ^АРАСАЙ: Ханием, мынау келе жатк;ан )^алыц жылк,ы - С1зге деген тартуымыздыц басы. Оныц соцында жук артар келе-келе туйе, сауынга арнаган табын-табын сиырлар бар. Олардыц екпеан к,ак,пасын деп жайып айдап экеле жатк,ан отар-отар уак,жандар кей1Н1рек келт жатар. Бэр1С13Д1К1. Ауылы бут1нд1аман де, ел) бут1НД1есен де. Ак,пейт болсац ас жерац, тэкаппар болсач тас жерац. Жутк,а ушыраган елдерге деген белек сый-сыбага бар. Оны да рук;сат етсец13 таратып берем! ЕО М ХАН : Эп берекелд1-ай! Мына ез!цд1 кер)п кеч!Л1м толды, к,арагым! Жак,сыны жет1кун жетелесец адам болады, ал жаманды жет! жыл жетелесец де надан болады. Ырыс-сенц мацдайыча, сездуасы -таидайыца к;онайын деп турган бала екенац. Тулгаиды керю, турпатыца к,арап нагыз ер болар, б1зге сер1к болар Алтынайдыц улы бар екеын байк;адым. Неан жасырайык;, ашаршылык,тан азып, жуттан жудеп к,алган жайымыз бар ед!. Мейманымыз асып, шаршымыз толды. ер1С1М13ге ^айта мал б!тт1, даладан телд1ц дауысы есттед!. Малсыз к,азак, - элс13, не жансыз жан сияк,ты. Не узап журе алмайды, не тойып куле алмайды, не кел1к М1не алмай к,ор болады. !-УЭЗ)Р: Ханныц ырысы - не к;уйк,алы жерден болады, не к;удай к,алаган елден болады деген осы! Н-УЭЗ!Р: К^ыран алысты шолады, тек к;ыр басына гонады. Аптынай абыз керегенд1пн танытты. Ел сыйлаган ес1кте отырмас, ханын сыйлаган к,ара болмас. 240

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет ЦАРАСАЙ: Ханныц ак, батасын алганым - ен байлыгы жалганныц. ЖАНАЙ БАТЫ Р: Уа, бэрекелд!, ул тусац осындай бол! ЖОЛЫМБЕТ: Мынау б1р ел^м деп туган ер Ж1пт екен келбет1нен кер1Н1п тур. Дидарында нур шалк;ып тур гой, нур! ЕОМХАН: Теске айылдыц батк;анын - иеа бшмес аты б1лер. Ер Ж1ПТЛЦ к,ад1р1н - агайын бшмес жат бшер. Осыны угынып, туану1М!з керек. К^арасай, к,арагым, хан айтпас, айтса к;айтпас. Мынандай ыцы- ранган к;алыц мал экеп к,иналганда к,ол ушын берген1цуш1н мойнымдагы парыздан к;утылайын. Не к,алайсыц? ЖАНАЙ БА Т Ы Р: Ерд1ц малы - елд1ц малы демекил, айта гой айналайын. ЖОЛЫМ БЕТ: Ырыск,а к;арай ул есер, цонысца ^арай мал есер. Ырысыц жарылып туган ул екенац, мына мацдайыцда мырзальи^ пен батырлык, тур к,арагым. Айта гой. ^АРАСАЙ: Ханием айтк;аныцызга к,улдык,. Кенектен шошынган бие оцбас, кептен белнген уй оцбас. Б13Д1К1 кеппен кореЙ1к, барымызды берей1к деген ниет деп туан!Ц!3 ханием. Сураншак; адам урыншац болады. Мен б1рдеце дэмелп келген1м жок,. Экем де осыны таптап- таптап айтып селем елп Ж)берд1. ЖАНАЙ БАТЫ Р: Мына жштлц сез! к;андай дэмд! ед1. Айырылган азады, к,осылган озады деген осы-ау. ЖОЛЫМБЕТ: Ер Ж1пт не кермейд!, ер кец1л не бермейдк Пай-пай Ш1рк1н К,арасай ханнан ештеце алгысы жок;-ау. Не деген жомарттык;, мэртт!к! ЕОМХАН: К^арасай, к,арагым. Ер бацыттыц к,онганын б1лмейд1, уш^анын бшед1. Сен ханныц ацордасында отырсыц. Кел, оцжац лземе. Мен!ц ак,ылман уэз1р1м бол... ЦАРАСАЙ: (иш1п) Ханием, ак,пей1Л1Ц!Зге мыц марте разымын. К^айраны жок, келден без, к;айырымы жок, елден без демекш!, аз-муз жасаган к,айырымымызга соншама пейш бшд1р!п жатырсыз, мыц да б!р рахмет! ЖОЛЫ М БЕТ: Аргымак, аттыц куйрыгы - эр] Ж1бек, эр1к,ыл. Ер Ж1птлц белпс! - эр! мырза, эр1к,ул! Ул болсац К^арасайдай бол! ЖАНАЙ БАТЫР: Жау жецелн Ж!птт1жарагынан танисыц, дау жецелн Ж1ПТТ1талабынан танисыц демекш! талабына нур жаугыр бала екен. ЕОМХАН: Ханныц ею сейлеген! - елгеы. К,арасай, сен бер1к,ара. Жак,сымен жак,сы к;уда болады. Денсаулык, ганибет - сыр^аулыгы болмаса. Ер жолдасы - к,атыны, ак; жаулыгы болмаса. Укщей гып ес1р1п отырган бойжеткен уш цызым бар. Тацдаганыцды айт ез1це ^осайын. Куйеу балам бол! Куйеу балам демейж, улым дей1н! ЖОЛЫМБЕТ: Эп, бэрекелд!. Ханга куйеу болганыц - елге суйеу болганыц. ЖАНАЙ: Хан пей1Л1 - кел дария деген осы-ау. ЦАРАСАЙ: (аз-кем муд1р1п) Ханием... 241 013-16

Нагашыбек Щапалбекулы ЕОМХАН: Айт, айта гой. Уялма! ЦАРАСАИ: Мен жача жауабымды айттым гой ханием. Ешнэрсе кереп жок, деп. ЕОМХАН: (сасып) Дэулет пен бил1ктен бас тартк;ан жанды туцгыш рет кер1п отырмын. Ханга бэр1де куйеу болгысы келер, б1р-ак, ханныц к;ызы уш-ак; тал гой. Бул одан да бас тартты. Туб1мык,ты, тепнде бар тулгасы мен турпаты, ез! мен езеп сай болайын да деп турган бала екен. Не берсем екен (ойланды). Жер де, мал да кереп жок, дейд!. Э, таптым, таптым. Ханныи сез1б!реу. Айтылган сез - атылган ок;. Кекдолы )^атын гана айтк;анын к,айтып алады. Айтк;аным айтк;ан - айтк,анымнан ешуак, к,айтпан. Мына к,ара шацырак, - ац ордам сен1К1. ЖОЛЫМБЕТ: Пай-пай, ханныцжарылган ак, ниет1-ай, тасып-теплд! гой Ж1птке. ЖАНАЙ: Еамхандайхан болмас- к,ара к;ылды жаратын, тект1Н11здеп табатын, ес1М1мэ^п к,алатын. ^АРАСАЙ: Не дейаз ханием, мына ак, орданы маган сыйлап отырсыз ба сонда? ЕОМХАН: К^арасай, карагым, кез11-ще жалын, кеудецде от бар. Сен! таныдым, тустед1м, тус1нд1м. Бул к;ара шацырац сен1ю! КАРАСАЙ: Мен1К1? Ханны^ к,ара шацырагын маган сыйлаганы Алла ырысын б1зден жимаганы. Патшаныц ык;ыласы тускен жан болар - сыйлы адамы. ЕОМХАН: Ал, ак, батамды берейн, к;олыцды жай: Дллаза ^ь/ль/зь/яжа%сь/н Ганба маиу/?ар к/н/нбе Длбь/ннан була% ал;сь/н. /7ер/и/телер манбайь/ннан и/скеп Жауь/рь/нь/ннан л;а^сь/н/ Кек/рез/'н ал; болсь/н/ Уст/не сен/я ба/<; /(онсь/н/ Кара босазаннан кь'бь/р кетлес/н, Кара шань/разь/ннан ь/рь/с кетпес/'н. Дть/н алть/ алаш^а тань/лсь/н Душлань/н табань/нба /(арь/лсь/н/ Дть/н - уран болсь/н Дйтл;ань/н /^уран болсын/ Жолбарь/сть/н ж/рез/'н берс/н/ Бар эулие, эмби, аруал;тар колбал-^ориуал, Бар - жа/(сь/ль//<; т/лез/'нб/ берс/н/ Эумин/.. Бэр1эумин деп беттер1н сипасады. Еамхан орнынан турып, сахна шетше уэз1р-некерлер1мен барады да, артына бурылып к,арайды. ^арасай к,ара босаганы сипап тур. 242

Атадан - касиет, бабадан - есиет ЕОМ ХАН: Карацдаршы, ^арашы. Эне-эне царашы. Соцымнан к;алмай ер1пжурген цызыл шубар жолбарысым мен1мен б1рге ермей к;ара шацырагымда К^арасайдыц ^асында цалып бара жатыр. ) - УЭЗ)Р: К,айсы, )^айда? И- УЭЗ!Р: Кер1нбейд1гой тук. ЕОМХАН: Ол не б1р аск,ан киел! жанга, не саск,анда иес1не гана кер!нед1. К,ызыл шубар жолбарысым менен калган екен, Щарасайга барган екен. ^арацдаршы, ол к,ара босаганы жалап тур, Эне, эне К,арасайга к,арай еркелейд!. Киеа - к,ут болсын! К^ызыл шубар жолбарыс - ел1м деп еьфеген асыл жандардыц жанында береке-б1рл1кке бастап, урлак,тан урпак;к;а ак;жол болсын! Куй ойнайды. шымылдык 3-/ОР/Н/С Сахнада жупрген, арлы-берл! сабылган, сасцан адамдар. Жарыц жанып-еш1п аласурады. ДАУЫСТАР: - Жау! Жау келе жатыр! - Аттан! Аттан! (Тасыр-тусырайк,ай). Сахнага цартайган Жанай батыр шыгады. ЖАНАЙ: Аттан, журтым! \"Жасанганда жау келмес, кулнгенде конак, келмес деген осы!\" К^ан к,ак,сатк,ан к;ара эбжыландай ыск;ырган жау б1рде оцымыздан б1рде солымыздан буйщей ТИ1П, тык;сырып барады. Б1рде жецш шык;сак;, к,ырык; басты айда^ар к;усап келеа жагы лр!л1п, ес жиып, обадай жайлайды. Булармен согыса-согыса елде еркек К1НД1К к;алмай барады (Жанай сауытын ки1нед!). Жупр1п сарбаздар шыгады. Сахнага эдем! ки1нген, цолында устаган домбырасы бар Жиембет жырау шыгады. ЖИЕМ БЕТ Ж Ы РАУ: Жанай агай, аз де урыск,а бара жатырсыз ба? ЖАНАЙ: Карагым, Жиембет. Сенжасыц юш1жасесп1р1м болганыцмен жолыц улкен. Ел1цде субел! салмагыц бар, киел! атаныц бутагысыц. К^улан - к;ырда болады, ^ундыз - суда болады. Ж еттс тогыз жасымда да жауга ез1м бастап шык;пасам болмас. Жанайдыц ез1келд! дегенн1ц ез1к;асымызды састыратыны анык,. Мына байракуы юмге тапсырамын, к,ол бастай бшмеген сарбазын к;ырып алады. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Бул заманба не зар/п? /4л; %алаль/ боз еар/'п. Жа/(сь/лареа аатпаеан 243

Нагашыбек Капалбекулы Ась/л шь/рь/н боз еар/'п. Заманбась/ болмаса /(ариялар болар т е з еар/'п. Каб/р/'нжензе б/лмесе Бойеа жеткен /(ь/ззар/п. Ел жазалай /(онбаса Бетезел/ бел еар/'п Каз-/йрез/ болмаса Айбь/н шал^ар кел еар/'п. Мурит/н тауь/п алмаса Азеь/н болса п/реар/'п. А т а журть/ будара Эз коль/^ба болмаса Кано/а жа/(сь/ болса ба Кайратть/ туеан ер еар/'п/- деп Асанк;айгы атамыз ^алай тауып айтк,ан десецш:. Жанай ага, ойпырым-ай, ананы к;арачызшы, шац- датцан цалыц жау к;ара булттай к,аптап келед!. Сахнаныц ек!нш1 жагына самсап к,алмак;тар шыгады. Ек<нш1 жак; бет1нде Жанай батыр бастаган к,азак, сарбаздары. К,алмак,тар айк,айлайды. - Жекпе-жек! - Жекпе-жек! ЖАНАЙ: Батырлыцтыц белпс! - к,анша жаск;а келсе де жекпе-жекке шыкданы, к;атындык,тыч белпа - ер жютлц к,ан майданнан бук,к;аны. Иэ, эруак, к,олдай кер! Тарным жауга! Щанды басыц бер1тарт. Алаш! Апаш! Казак, сарбаздары (урандайды): Алаш! Алаш! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: /(азтузан жь/рау айтпа%о/ь/.' Арзь/мал;ть/я балась/ Дрь/зан сайь/н ть/н жортар. Ар/(а мен /(ось/м /<;алар беп Азамат ерб/'н балась/ Жабь/^ань/н б/лб/рмес Жаманбар мазал; /^ь/лар беп/ К^айран, Жанай батыр-ай, сексенге кел1п к;алса да к,ак, ортага, жекпе- жекке тайсалмай шыгып бара жатцанын к,арашы! САРБАЗДАР: Алаш! Алаш! (/(алма/^ть/н бать/рь/ ортаеа о/ь/еабь/). )^АЛМА^ БАТЫР: Жекпе-жек! Сеыц к;артайган ^узгын басынды кеап алайын. Эй, Жанай батыр, талай жак,сы менен жайсац нояндарымныц к,анын суша шашып ед1ц. Енд1елер жер1ц келд1! Кэуж1реген сен шалдан баск,а ^олына 1^ару устар цазацта ешюм к;алмаган ба? Кел бер1! ЖАНАЙ: Келсе^ кел! Тып-тыныш жатк,ан ел!ме буйщей тисецдер, 244

Атадан - касиет, бабадан - есиет эл! талай-талай мыц цолыцныц бастары домалап к,алады даламызда. К,ан тшеп келд1ц к,ан кусып цашасыц эл1! Жанайдыц к,айратын кер! (Жанай батыр мен к,алмак, батыры екеу! ортада алгаш найзамен шыгады, одан найзаларын лак,тырып тастап, к,ылыштасуга кешед!. Жанай цалмац батырын эзер жецед!. К^алмак; батыры к,ак; ортада ^улап тусед!, Жанай оныц басынан аттап кетед] де, тэлт1ректеп сарбаздарына жете бере кулап тусед!. Сарбаздар суйеп кетеред;). САРБАЗДАР: СуЙ1нш1, Жанай батыр жецд1! - К,арт батыр бурадай алып тустИ - Жау жагы не 1стер1н б1лмей саск,ан турлер1н к,ара! Уйлыгып турган к,алмак,тардыц тагы б1реу! бер! ортага шыгады. Эздер! улардай шулап айк;айлап к;оя беред!. -Жекпе-жек! -Жекпе-жек! Ж И ЕМ БЕТ Ж Ы РА У : \"Жыгылган куреске тоймайды\" демекш) мыналардыц к;ылыгын-ау, десецчм! САРБАЗДЫу Б)Р<: Жанай батыр жараланыпты! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Батырды шатырга апарыпжатк;ызыцдар! Емилы алдырып, к;аратыцдартез! Калма^ жак,тан дауыстар: -Жекпе-жек! -Жекпе-жек! (Ортага шык,к;ан к,алмак; батыры сахнаны шыр айналып, тебеане к,ылышын ойнатып, сек1р1п-сек1р1п к;ояды. Казак; сарбаздарына к,арап айк,айлайды): ^АЛМА)^ Б А Т Ы Р Ы : Ей, мацца к;азак;тар К1мдер1ч бар менмен шыгатын? Элпц келет)Н1ц гана шык;! Э л 1 кунге дей1Н меымен жекпе- жекке шык;к;анныц б1рде-б1р1 л р 1 к;айтып керген жок,. Эп, бэлем цорык,тыцдар ма? Жацагы шалдарыц енд! к;айт1п турмайды. Енд1ондай ул тумайды. Жецшд1цдер ме, бэлем! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: К^ап, мына тайрацдаган ойраттардыц ^утыруын- ай. Кекке тойган текедей болган мына нэн немеан лак,ша бауыздайын. К,ой, намыс елт1р1Пбарады. Эзекл жанга ел1м. Э з 1м шыгайын. (Сарбаз- барбьщ арась/нан суь/рь/ль/п /(арасай ортаза о/ь/забь/). ^АРАСАЙ: Жекпе-жекке мен шыгамын! ЖИЕМ БЕТ БАТЫ Р: Тым жас екенс1ц. Ж 1птте б1р ерд1ц куш), к;ырык, адамныи айласы болганда гана душпан жецед!. ^АРАСАЙ: Мына жаудыц ^орлыгы елп барады. Мен кетлм! (Карасай ^ылышын кетер)п \"Царасай, ^арасай\" деп айк;айлап, урандайды). ЖИЕМ БЕТ Ж Ы РАУ: Эй, мынау тепн бала болмады гой. Эз атын ез1 урандап жатыр ма? К!М бул? 245

Нагашыбек К,апалбекулы (К,арасай мен к;алмак; батыры айцаса кетед!, екеу! шайк;асып журю сахна сыртына шыгып кетед!). ЖИЕМ БЕТ Ж Ы РАУ: Анац к,арачдар, алып тустИ Б13Д14 батыр жецд!! С А Р Б А З Д А Р : К,арасай жецд1! (/(арасай о р та аа шь/забь/. /(алмал;тареа /^арапайкайлайбь/). ^АРАСАЙ: Жекпе-жек! Жекпе-жек! САРБАЗДАР: Жекпе-жек! Жекпе-жек! ЖИЕМ БЕТ Ж Ы РАУ: Арыстандай ацырган мына жас батырга к,арсы турар батыр табылмай ойраттар айрандай 1ри бастады. Эне шел ыдырап к,ашуга дайындалды. Атаца нэлеттерд! енд1 к,айта турмастай к;уайык,. Кеттк к,ане! Алаш! Алаш! САРБАЗДАР: Апаш-Алаш! ^АРАСАЙ: К^арасай! К^арасай! Жау к;аша женелед!! К,азак; жагы )^уа женелед!! К,арасай алдында ^олбастап барады! шымылдыц 4 /^ер/н/с Хан ордасы. Еамханныц оц жак; т!зес! жагында - уэз1рлер1, сол жагында к,аз-к;атар батырлар, сарбаздары отыр. ЕОМХАН: (тагында отыр) К^азак, к;ашан аттан тус1п, бел шеилп отырып кер1п ед1. Бупн сендерд! ортага эдеЙ1 шак,ырып отырганым - б[рер жулынды жагдайлармен келюп алмак,шымын. М1не, ортамызда жетп1С тогыз жастагы к,арт батырымыз Ем 1л Жанай ага отыр. Бул юс1 - батырлардыц батыры, куш1не ак;ылы сай 613Д1Цту устаушымыз. Атадан келе жатк,ан салт бойынша эр урыстан кеЙ1н оны талк;ыга салып, К1мн1ц юм екен1н айтып отыру лэз1м. 1\\/Чнееткен согыста Жанай батыр тагы да к;ан майданда жекпе-жекке шьщты, атандай ак;ырып к,ол бастады. Естер^зде шыгар, доцыз жылы Ташкенттеп Иманк,улы шабуыл жасады. Сонда Жэкец жекпе-жекте оныц улы Ескенд1рд1 ел л р т, ес1нен тандырды. Кей1н Ташкент эм1р1Турсынмен болган согыста да суырылып кезге туст!. ЖАНАЙ: Ханием, бул шалды неге сонша мадак;тайсыц? Барлык, жерде дэстур бойынша батырлар жекпе-жекке шыгып б1ткен соц, ец ак,ырында хандар ортага шыгады. К1мн1цханы жекпе-жекте жецсе-жец!ссолжак,лк1болатынын бер!Ц б1лес1цдер. Турсынхан ез1имен жекпе-жекте к,ашып кет1п, маск;ара болганы к;айда? Жауымды жагадан алып суйремей тынбаймын деп соцынан сыпыра к,уып Ташкент туб1нде Абат деген жерде к;уып жетлк. Сонда ак,ыры бой бермей жекпе-жекке шак;ырып, найзамен туйреп, Турсынханды лак,тырып тастаганда букт журтыц ак;сарыбас атап, жец1С1цд! б!р ай тойламадык, па! \"Экеден ул туса ип, ата жолын куса ип\" 246

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет -деген осы болар. Жет1атацнан бер! астыцнан тагыц, басыцнан багыц таймай, тасыц ерге домалап келе жатк;ан асылтект1л!г1цд1 таныттыц. К,алыц ел1Нк;асиеттеп \"Ецсегей бойлы ер Еам\" деп атайды содан бер1. Хан болса сендей болсын. Сен тацца отыргалы ел!ц еан жиды, жогын тугендей бастады. 9шкен1М13 жанды, елгеым13 Т1ртд!. ЕОМХАН: Жауды жецу-батырларга сын. Кешеп урыстарда кон,ырат Алатау, дулатЖак,сыгул, аргын Агынтай, ^ацлы Сарбук,а, суан Елт1нд1, шапырашты К^арасай сияк;ты батырлардыц кезс!з ерл1ктер1не бек ризамын. (/(арасай ось/ кезде сь/рттан ем жо^аарбь/^ тай^ысь/н желкелеп аль/п феб/). КАРАСАЙ: (цолы артына байланган ею тутк,ын тайшыны желкес1нен к,ысып). К,ане, ханиемн1цалдында Т!зерлеидер! Ею тайшы лзерлеп, ойран салып, ойнак,тамак; болган талай ауылды шауып, к;анк,ак,сат^ан ежелп жауымыз ойраттыц ею тайшысы - Тойлы мен К,арак,алды экеп т1зерлет1п к,ойдым. Ханием, енд1ел!41зге кез алартк,ан жау б1ткен тугел осылай т!зерлейт!Н болады! ЕОМХАН: Алые жол - атты сынайды; ауыр жол - ерд1сынайды. Царасай сен бупннен бастап тек Алтынай абыздыц гана улы емесан,. Енд1сен буюл к,азак,тыч К,арасай батырысыц. Жаса, К^арасай! БАТЫ РЛАР: Жаса, К,арасай! ЖАНАЙ: Ханием! С!зден рук;сат болса, мен бупн к,азак; к,олын бастап журген туды мына жасжолбарыстай жаудыц ес!н алган, к,утын к;ашырган К,арасай батырга тапсырсам деп турмын. ЕОМХАН: Жацбыр жауса - жер ырысы, батыр туса - ер ырысы. Жаке бул жолы да тауып кетт1Ц13. Мен1цде ойымныц дэл уст!нен туст1Ц13. К,арасай цазак,тыц жас батыры, кезаз жойк,ын ер екежн танытты! ЖАНАЙ: К,арасай, балам! Болат цайнауда шыныгады, батыр майданда шыныгады. Мэ, мына туды сен уста! Кекберен бол, батыр бол, батыл бол! Б1рак, мынаны еаце мык;тап туй1п ал: \"Батыр б1р ок,ты^, бай б1р жуттык,. Жауды жецу уш1н жетп1с жет1айла, алпые алты тэс1Л керек. Душпаныцныц 1шю сырына к,анык, бол! Айласыз батыр ел1н жауга алдырар, ак;ылсыз батыр дауга к,алдырар. Тэуекел тау жыгады. Ел1це сен, мына к,ар шайнап, муз жастанып журген батырларыца сен! Мэ, уста туды! Жецген кезде, жец1с келген кезде сен таспа, жау шапса, ел к,ашса сен саспа! Цандай к,иын-к;ыстау кезец болса да мына ту тубте б1р1пчдер! А^ылдаск,ан азбайды, кецескен тозбайды. (КарасайЖанайбан бер/л/ байра/(ть/ тубь/ алабь/. Губа кас^ь/р-бь/^ бась/ как бер/ сурет/ бар). ЕОМХАН: К^ане, ту устаушы - К,арасай батыр енд1ант берпн. ^АРАСАЙ: Уа ханием! Уа, асыл журтым! Ак,берен тозбас ба-тырлар! К^усаузымен сез жуйеан тапк,ан бекзадалар! е р 1С1б;рге оттайды, ауылы б1рге ас 1Ш!сед!. Ал жауы б1рге - не жецю керед!, не ел1м керед!. Шерл! елмейд! - борышты елед!. К^айгылы елмейд! - ^арыздар елед!. Мен мына 247

Нагашыбек К^апалбекулы ел- журтымныц алдында, асылтекл ханиемн1ц алдында: жау жагага к,ол сук,пасуш1н, тулымдымыз к;ул болмас уш1н, кулындай к,ыздарымыз куц болмас уш1н, ак;сак,алымыз сак;алын сауып жыламас уш1н, ак, самайлы эжелер1М13 ак; шашын жулып ойбайламас уш1н, жанымды туй1п садагага байладым. Ел1м тыныш уйьи^таганша, беактеп к,азак; баласы нэрестеа !цгелаганша, цонысымыз елге, ер1С1М13 малга толганша ат услнен туспеуге, уст1мнен сауытты шешпеуге ант етемж! Егер бул антымды бузсам мына, к,ылша мойным талша узтсин, цалыц елд1ц к,аргысы атсын! ЖОЛЫМ БЕТ: Ханием, дат! Алдымен К^арасайдай алыпты таныга- ныцыз к;утты болсын! Рет1келгенде айтпасац сезд!ц атасы елед1. Дат, ханием! Тау белпа - тас болар, бар белпа - ас болар. Азган елд!ц белпа б1р-б!р1не к,ас болар. Тебе тайгак, болса, шыгып болмас. Хан айгак, болса, б тп болмас. Елд1 к;у бузады, сутт! су бузады. Ханием к;улак, салыцыз, тец1рег1^1зге кшец б!р сезбузар, мак,улбайларды жинадыцыз. Тура айтцанды, тауып айтк,анды сыртк;а тепт!Ц!з. Кеп сез, айтылар ой тец1репц1зден аса алмай, С1зге жете алмай мансук; болып кетл. Тур1н айналдырып, досты душпан гып керсетл. Т т л болмаса тец1рег141здег1 мына уэз!рлер1Ч13 б!рд1 бел1п, жартыны жарып жеп жагымпазданып, 613Д1арам-душпан ет1п керсетт!. !-УЭЗ)Р: Тарт Т1Л!Н,Д! жуз!к,ара! !)-УЭЗ!Р: Отк;а жак,ын куйед!, 613 ханиемн1ц кунд!3-тун1ойын толык;- тырып, жогын тугендеп, алдын болжап журсек, мынау не сандырацтайды? ЖОЛЫМБЕТ: Сендердей сайк,алдар мен эзэзтдертурганда мендей нарцас^аларга бул ем1рде орын жок, екен1не кез!м жетед!. Т1кен гул1н к;оргайды. Ара балын к,оргайды. Жаман малын к;оргайды, ал жак,сы арын ^оргайды. Беле бергендер1Ц-еле бер1идер дегендер!^. Мы^ кун елгенше деп бас кетерю, бел!нбек болдьч^. Ордага керек нэрсе отауга да керек. ЕОМХАН: Кус - жацылып торга тусер, ер - жацылып цолга тусер. К,олга тусер де усер. Халык; цаЬарланып, оныц мойнын узер. Мен ел1мн!ц айтк,анын 1стейлн кузырлы екш1М)н. ЖОЛЫМ БЕТ: Елд1 1р1тпе, бэр1Н1Ц терезес1н теч уста. Тец1репцде шэутдеген жаман к;андекше к;орк,ак, некер-уэз1рлер1цнен абай бол. Бурын да талай азуын айга бшеген хандар еткен. Солар да некерлер1н1ц 1^ара ииеттер1Н1ч арк,асында куш жетпей жер жастанган. Олардыц б1р к;олында бал, ек1нш1к,олында у! !-УЭЗ)Р: Пышак, болмас жетеаз, сырын ашык, бшем13, тепн сурап нетеаз? Муныц ойы - 61ЗД1белт кету, С13Д1 жалац к,алдыру. ЖОЛЫМБЕТ: Ханием, ел Ынде дурл1ккен эцпме кеп, мына керпен! тек ез1це гана тарта берме, теь(1репцнен сак; бол! Оз1м бшем деген елер, ел сез1не де к,ула^ тур! ЕОМХАН: К,ара жерд! жамандама - цайлп сонда барарсыц, к;ауым елд! жамандама - ^аргысына к;аларсыц. Онлр ун!1-щ1, эзэзш Жолымбет! 248

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Хан болгыц келд!, бил!к таластыргыц келд!! Сен1ц басыцды к;уртк,ан мансап, бил!к! Ит ез бойынан артыц сек1ре алмайды! Саган ит ел!м! ЕОМХАН: (к,атуланып, х;а)1арланып) Жаман дос жауыцмен б!рге шабады. бкпеден сокдан жел жаман. Ел!нен безген ер жаман. Эпкел бер! жуз!к,араны! (/-/екерлер ки/'м/ алба-жулба, коль/ арть/на байлаупь/ Жиембет жь/раубь/ аль/п /селеб/'). Батырлар жагы дурюреп кетед!. Уэз!рлер жагы ундемейд!. ЖАНАЙ: Мынау Жиембет жырау гой. ^АРАСАЙ: Жиембет би эр! батыр ед! гой. АРЫНТАЙ: Буюл б!р елд!ц бетке устары ед!. ЕОМХАН: Т!зерлет алдыма! Ж И Е М Б Е Т Ж Ы Р А У : (сарбаздардыц желкелеген!не кенбей лзерлемейд!): Ханием, алдыца т!зерлейт!н сатулы к;улыц, не алыск;ан жауыц емесгин. Б1релд1ц бас буйдасын устаган би1М1н. Ес бш1п, аузымды ашцалы жырау атанган Жиембет ед!м. Бул к,ай к,орлыгыц, не зорлыгыц? ЕО М ХА Н : Сен заржац, не бет!цмен сейлейсщ? Е л 1м, жанын шуберекке туйгендер мне отыр. Сен к,ыск,арт Т1Л1ЦД1, тубжен кеап аламын. Ак;ымак, арыстан аск,ынса - айга шауып, бел!н сындырар. Ак,ыма^ адам аск,ынса - анасын сабап, басын жутар. ЖАНАЙ: Ханием! Сабыр, сабыр! Ашу - орга жыгады. Б 13 туанбей отырмыз? Жиембет кун! кеше гана оц т)зец!зде отырган уез!р!Ц!3 эр! ак;ылшы би!Ц13 емес пе ед1? ЕОМХАН: Мен к,арашубар улы жыланды ^ойныма салып, жылытып жур1пп!н. Аягы жаман торды былгар, аузы жаман елд! былгар. Бул жуз1к,ара Жиембет басына келген бак;ты кетере алмады. Анау элп басбузар !Н!С! Жолымбет екеу! ел1н б!зден бел!п алып, жеке хандык; к,ургысы, б!збен бил1к таластыргысы келюл. Б13 кун к,атып, тун к;атып к;айтсек к,ана бар к,азак,тыц басын цоссак,, б!р шацырак;тыц астына жисак;, жумсак; жудырыгымыз 61р. ашсак, алак;анымыз б!р болса деп жанымызды жалдап журген!М!з мынау. Итаяк,тагы аск,а тойган еарген иттей енд! булар 631М13Д! к;аппак, болады. Шапанымыздыц б!р ец!р!н жыртып экелп, жагамызга к;ол салмак,шы. Б!реуге ел!м ттегенн!^ - керге басы ерте тыгылады. Жолымбетт!^ бул арам пигылын бшгендер устап экеп тапсырды. К^ол аягын юсендеп, зынданга салдым. Ал, оныц агасы мына Жиембегпц к;аз!р басын аламын. !штен шык;к,ан жау жаман. Шагамын деп умтылган жыланныч басын кесер болар. Енд! юмде К1М ел!М13Д1ц б!рл!пн бузып, белшектейм!з, 1Ш1нен 1р1тем13десе осы агайынды Жиембет пен Жолымбетлцжолын цушады. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Енсезей бойль/ ер Ес/м, Ес/'м сен/ ес/рткен. 249

Нагашыбек К[апалбекулы Ес/л бе мен/'н кенес/'м. Ес б/лзеннен Ес/'мхан Коль/на болбь/м с/йес/'н, Колть/еь/на болбь/м бемес/'н. Ертенз/ к/н болеанба, Ел/'н ке^ес курзанба, Дбналь/п а/^ь/нтабарза, Сонба хань/м не бес/'н. Мен жо/< болсам Ес/'мхан И т т/ртк/'н/ /серес/'н. Жиембет /^айба безенбе Не беп жауап берес/'н? ЕС!МХАН: Ток,тат к;ане, еш!р ун1^д1! Ордалы жылан ордама кел1п ойнак,салмасын. Цутырган ит-иеан ^абады. К,утырдыцдар, еард1цдер. Бос устаган к,амыс алак,аныцды ттед1. Эз!м еркелетт1М. Ак,сак,алдыц назасына к;алма - ез1 болмаса да сацалыныц агы урады. Ханныц к;а)1арына к;алма - ез! болмаса да астындагы тагы урады, - дегенд! бтес!^ бе! К^аз!р екеу!цн1ц де ба-сыцды аламын. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Эм/р/ /^атть/ Ес/мхан, Б/л/'к саль/п буйь/рбь/н. Бась/н бер беп бать/рбь/я, Кань/н /о//'п /(злмакда, Жань/п отл;а салм а^а. Дтабан жалзь/з мен емес. Хан ие, /с/'нжол емес, Жолбарь/стай Жоль/мбет, Курбанбь/^а кол емес... ЕО М Х А Н : К,узгындай суццылдама, уясын алдырган раздай )^ацк;ылдама! Ертерек неге ойланбады^? Есер 1Н1че неге ток,тау салмадыч? Екеу1це де кеудецдеп бастарыц артык, болып жур екен. Екеу!цыц де халык, алдында бастарычды аламын. К^ане уэз1рлер1м не дейацдер? ! - УЭЗ)Р: Хан айтса - тауып айтады. Ч- УЭЗ!Р: Эр аск,анга - б1р тоск,ан. Сатк,ындык;к;а будан баск;а кес1м жок;. ЕО М ХАН: Ал, батырларым сендер не дейацдер? Мынандай сур^иялык,к,а к,алай тезем!з? ЖАНАЙ: Хан ем1р1не ^арсы тура алмаймыз. Ханда к,ырык, уэз1рд1Ц ак,ылы, к,ырык, батырдыц к,айраты болганымен, кеам! б1реу гана болады. Дегенмен, ханием, дат берсец!3 айтайын. Мына Жиембет кеше юм ед1? 250

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Б1р елдеп баск;арушы би!ц, ел шелне душпан келсе эскербасыларыныц б1р1 болмап па ед1? Ойраттармен урыстагы ерл1пн к,алай умытамыз? Тэшкент ханы Турсынныц кетер1Л1ан басуда бул баск,арган к;олдыц ерл1к керсеткен1н мына батырлар тугел бшед1. Ел1нде цалган 1Н1С1Жолымбет жасырын елд1 булд1рген болса, оган жыраудыц к;андай цатысы бар? Бул кезде С13 бен 613Д1Ц к,асымызда журд! гой. ЕОМХАН: Жолымбет хан болгысы кел1пл. Эрюм керпеане к;арай кесшу! керек, кетере алмас шоцпарды бел!не байлаган адам майып болады. Бул антурган астыртын хабарласып турган-ау шамасы. ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Жолымбет жецштек 1с !стеген1 рас-ты. Ол уш1н ел1 зардап шекпеан. 1ш1нде болсам торгайдай тозбацдар, ак;ылдан озбац- дар деп то^тау салар ед1м-ау. Алыптармен алыспау, куштшермен курес- пеу кереклпн ук;тырар ед1м. К,айран да к,айран бауырым, басыц кетер 1ске бес Т1пп нец бар ед!? КАРАСАЙ: Дат, ханием, дат! Ханием, Жиембетл елт1рсек-жауды еллрмейм13, дауды ерш1тем13. Б1р к,урсак,тан ала да, к,ула да туады. Жиембетке сауга сураймын, ханием. Ханныц к;а11ары цатты, к,айтарымы шуа^ты болушы ед1 гой. ЕОМХАН: Эй, К^арасай-ай, сен эл1жассыц, албыртсыц. Елд1 булд1р- ген есерлерд) бупн ест1п аяусыз жазаламасак,, ертец тагы 61реу1 бой керсетед!. Жауды аяган - жаралы. Хан айтты - б1тл! АРЫНТАЙ: Ханием, араша, ханием! К^арасай досым дурыс айтады. Кеше гана б1рге жур1п, б1рге тунеп жауга к;атар шапк,ан Жиембет жыраудыц басын кеап, к;айлп к,анын шашамыз. Жанын к,алдыра кер!Ц13, араша, ханием, араша! ЖАНАЙ: Жиембетке сен1Ц13. Батыр ею сейлемейд!, елр!к айтпайды. Оган К631М13 жетт1. Бауыры ушн жанын )^алай аламыз? Ханием, мынау жау к,анша к,ылышын алтесе де кесе алмаган басымды Жиембетпен к,атар к,оямын. Ал, жазык,сыз жазалау - куне! Ханием, кунэга бекер батпайыц. С1зде к;ырык, мыц адамныц жомарт журеп бар емес пе? ЕОМХАН: Жолымбетлц басын алыцдар! Ал мына Жиембетл... (ойланып, батырларга сынай к,арап отырып к;алады)жанын к,ияиын. Б1ра^ ем1р бойы кез кермес, к,ула^ еслмес жак;к;а айдалсын. Кес1м!м - осы! (Сарбаздар кел/'п Ж иембетт/ айбап аль/п бара жат/(анба Жиембет арть/на бурь/ль/п, тепс/'н/'п, жауар булттай т/нереб/'). ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: /(ол-аяаь/м буаауба Гарь/лбь/ байтам жер/м/ /\\рманба боль/п барамь/н Коа/тасуеа аял жо/( Кал/(аман, Шолан ерлер/'м/ Кайь/рь/ль/п /(абам басареа 251

Нагашыбек К^апалбекулы Кун болар ма мен сораа. Эзен, Драл жерлер/'м Киябан колбь/ /<ерсеткен Гебене м/ь/зар кун бар ма Жотась/ би/кДенбер/м... (Сарбазбар Жиембетт/'н елен/н/'н ^алзань/н абткь/збаб желкелеп аль/п кетеб/'). ЕС!МХАН:Тугырына сацгыган -суцк,ар оцбас, уй1р1нен ^ацгыган тул- пар оцбас, кептен бел!нген уй оцбас. Б13 б!р жецнен к;ол шыгарып, б1р жагадан бас шыгарып, жумылган жудырыкуай тас туй1н б1р1ккенде гана айбынымызасады, дэулелм1зтасады. Муны керген жауымызез-ез1нен сасады. шымылдыц 5 - кер/н/с Сахнада цайгырып, к,ара жамылган К,арасай, оныц анасы мен к,арындасы. АНА: К^апыда кеткен бекзатым-ай! Жалгызым бар, ум1Т1м К^арашым- К^арасайым деп елп ед1. Кез жумарында \"К,ошк,ар болар к;озыныч - мандай жагы дец келер, адам болар баланыц - етек-жец! кец келер\", дегендей К,арасайымныц т!леу1Н ттецдер. Жалгыз деп жасытпацдар, еркем деп тасытпацдар. Б1р аллага тапсырдым, батамен туган ед1, кеплц тшек- батасымен кегерер, кебейер... Жалгызым-ай, К,арасайым-ай!... - деп армандап жатып, сен1 сагынып жатып аттанып кетт!-ау, арманда. КАРЫНДАС: Жан кекеш1М-ай, ^апыда айырылдык, к,ой экем1зден. Сен1 согыстан аман келсе деп тшеп мойнымызга буршах, асынып журген!М!зд1 кер1п \"Эй, К,арлыгаш, жаман ырым бастама. Жалгыздыц ^удайы бар деген. Жалгызымды к;удайга тапсырдым. Аман келед! элн ак,. Кереац ол узак, жасап, немерес1н суйелн болады ел1\" - деп ед1. К,айран асыл экем-ай... ^АРАСАЙ: К,айтей1н-ай, жалгыз улы бола тура бул жалганнан мэцплк етер1нде жасында бола алмадым, б1р тамшы су бер алмадым, соцгы сез1н ести алмай зар илеп арманда, зарлап етелн болдым-ау... (Днась/ мен ^арь/нбась/ сь/^сибь/, \"Об бауь/рь/мбап\"сь/рттан Жиембет жь/рау ^ась/нба ем жасауь/ль/ бар к/реб/. Олармен б/рзе Даь/нтаб ба келеб/). ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Алыстагыны болжаган абызым-ау, кепт! аузына к,аратк;ан кер!пкел1м-ау... К^апыда айырылып, к;анатыцыз к,айырылып к,алды ма, ак, еже? (Дна мен %арь;нбас/(а кер/'себ/). ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Энекуы хан алдында еслмепп13, бшмептз, ^ол- аяк;ты К1сендеп алды да кетл. К^арасай к;арагым, экецн1ц арты жак;сы болсын, ^удай алдынан жарылк,асын! 252

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Ей, /(арасай, Кзрасай, Бер/ мааан /^арашь/-ай/ ел/л-еш/л келем/н Б/тпес шерб/'н жарась/-ай/ /<етер л;ане бась/^бь/, Кезб/'н с/ртк/н жась/^бь/. Элмей м/не кеп турмь/з, Ма^зи ба/<;ижоаалть/п, Жоль/мбетл?ей ась/лбы... К[АРАСАЙ: (бась/н кетер/пЖиембетпен л;айта кер/себ/) Жырау ага, бауырыцыздыц арты жак,сы болсын. Ж ИЕМ БЕТ Ж Ы РАУ: \"Байлауы жок, шешеннен - ундемеген ест1 артьи^. Бэйге алмаган жуйр1ктен бел1 жуан бест! артык,\" деп тып-тыныш журе бергенде бауырым лр! журер ед1. Елд1ц сез1н сейлейм1н деп к,ыршыннан к,иылды-ау. Жак,сымен жак,ын болсац - к;олыц жетер, залыммен жак,ын болсац - басыц кетер деген осы. Энекун! хан алдында мына басыма араша сурап алып цалып ед1ц, Алатаудай экецнен айырылып жатк;аныцды кей!н еслп, кец1л айтуга эдей! суранып келд1м. Эне жаналгыш - жасауылдары б!р кунге гана мурсат берт тутк,ындап экеп тур. Енд! бул жазиралы ел1мд!, кекорай бел!мд!, мына сендерд! кермесп1н. К,оштаск,алы, арыздаск,алы келд1м. Ак; эже, к,амык;пай бел1Ц13Д1 буыцыз, орныцыздан турыцыз. Отыз жет! жастагы арыстан }н1мнен айырылып турсам да, к;ол-аягымды юсендеп, кез кермес, кулак; ест1мес аралга аударылып бара жатсам да, к;ызыл тт1м сайраулы. АНА: Жарыгым, бауырыцныц арты цайырлы болсын, соцы)-щагы к,ок;ыр-сок,ырларына жацсылыц келан! ^АРЫНДАС: Берекес1н берс1н, жырау ага... АРЫНТАЙ: Б13 тагы урысца кет1п барамыз. Ел шет1не тагы да жау тидг Асыгып аттанып бара жатып ез1це бурылдык,, К^арасай ага. ^АРАСАЙ: Не дейд1, жау шапты дейм!С1ц? !^ой, онда менде сауытымды киеЙ1Н, бес к,аруымды асынып, сендермен б1рге барайын. АНА: Экецыц эл1 к,ырк;ы да еткен жоц. ^АРЫНДАС: Жан кеке, сен1 ешк,ашан еш жерге Ж1бермейм13. (шь/р^ь/рапжылайбы). Экемнен б1р, сенен ею айырылып анам екеум13 ацырап отырармыз. АРЫНТАЙ: К^арасай, бул жолы уйде ^алыцыз, к,ара жамылган шацырак,к;а кецш айтушылар кеп келед). Уйде болганыцыз жен, ага! ЦАРАСАЙ: Жок,, батыр б1р ок,тык,, мен1ц ажалымды тек Алла гана б!лед1. Кун1 кеше гана букш к,азак,тыц бас батыры атанып, кекберш! туды алып, ант берд1м емес пе? Атаныц гана улы емес, алаштыц улы бол демед! ме сонда ип жак;сылар бата берт. Апа, жол бер1Ц13, к,олыцызды жайыцыз, ак, тшеумен аттанайын. Сарбаздарым кулп тур гой. ^АРЫНДАС: Жо-жок;, жан бауырым, жалгызым, кектег! жалгыз 253

Нагашыбек К^апалбекулы жулдызым, жердег! асыл цундызым, жан кеке, сен1 Ж1бермейм13, бармайсыц ешк,айда! ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ: Дспанбь/ булт курсайбь/ - К/н жауареа уксайбы. Кепбербе кулар юулайбь/ - Кекш/л/'бен ол ауан Соккь/ жезензе уксайбы. Кеп /Ынбе б/р жалеь/з Кеп мунайып жь/лайбь/ - К/йбенбескен кеп жаман Сез/ тиаензе уксайбь// Дтань/я уль/ жа^сь/за Маль/^бь/ бер бе бась/н кос. 6 /р /с/н/ болар керез/. Дйбь/н и//йсен тарпан цу^й Кетер/лзен сона куть/лмас Жауеа кисен берен ки, Езеупезен болат е т е алмас. Есенб/'кте маль/^бь/ бер бе, бать/р жи, Бась/на кь/стау /с туссе, Душпанныя колы ж ете алмас/ -деп Шалки13 жырау айт- пацшы а^ эже балацызды жолынан к,алдырмацыз. Багы жанып, болайын деп турган бала к,ыран ол! АНА: Жиембет жырау жак;сы айттыц, бел1М!зд1 к,атайттыц. Ата ел1п бала к,алса - муратына жеткен!. Ал, егер бала ел!п ата к;алса - арман шер! 1ште кеткен!... Аттан балам. Ул таппас ана болмас турарын айт, мал таппас бала болмас курарын айт... Балам жортк,анда жолыц болсын! К/н цууакть/ болсь/н, Кен/л/н су атть / болсь/н. Конь/сь/н ер/ст/ болсь/н, Эр /с/'н жем/'ст/ болсь/н Сен1 эулие экец Аптынай абызга табыстадым. Жалгызымды аргы бабам Бэйд1бек баба аруагына тапсырдым! Ме, мына цурттыц шелн б!р т!степ жеш1. Сен урыстан аман келгенше бул куртты ешюмге лстетпей сактаймын. Бул к,урт ак,жол Т1лейд1. Аналардыц анасы - эзиз Биб:- Фатима саган тапсырамын жалгызымды! Жолыц оцгарылсын! Эумин! (бер/ эумин бесеб/. Карасай сауь/ть/н /ол'п урь/ска аттанабь/). К,алмак, ханныц ордасы. Тун. Ес1мханныц баласы Жэцпр к,алмак, ^олында тутк;ында отыр. Кереге к,оршау 1Ш1нде отырган оны кузет!п 254

Атадан - цасиет, бабадан - есиет сыртында к,алмак; кузетш! жур. Оган !ргелесхан ордасы. Бук,пантайлап б1р шеттен К^арасай мен Агынтай шыгады. Жарык, соларга тусед!. ^АРАСАЙ: Баласы тутцынга тускел! Еамханныц ез! жи1 аурушац болып алды. Агынтай, бупн тун! к,алайда Жецпрд! тутк,ыннан босатып алуымыз керек. АРЫНТАЙ: Кузеттер! мык;ты деп ед!? КАРАСАЙ: Ел бастайтын так, мурагер! тут^ында, жау к,олында бугау- да жатк;анда к,айт1п к,ана журе аламыз. Экпеден к,адалган к,адак;тай жан таптырмай бара жатыр. Азар болса жанымыз садага, басымыз чурбан. АРЫНТАЙ: Журепыч туп бар, бшепн1ц куш1 бар Жецпрд! к,алай гана к,олга тус1рд! десецш!? КАРАСАЙ: Апдап алып кетл гой. Бул калмак; бэтуасыз. К,ане тыныш- тал, энеб1реу1 сыртк;а шык;ты. (/(алма/^ть/н хан ордась/нан Баты р %онтайшы шь/зь/п, тут/<;ь/нба отырзан Жэна/рд/н /^ась/на келед/. Жарь/^ енд/ соларза т/сед/). БА ТЫ Р КОНТАЙШЫ: (т/резелзен^алпы менс/нбей). Эй, Жецпр, сен1 хан тук,ымы деп асырап, багып журм!н. Ельней сен! 1здеп шыгар б1р еркек К1НД1К тумаганы ма? К^ашанга дей!н ест!п буралган иттей босагамда жатасыц? Ж ЭНП Р: Эй, к;онтайшы, сен таспа, ел! саспа! Сен!ц алпыс ай-лалы, сексен сумпайылылыгыц бар екен1н юм бшген? Доцыз жылы бтмге кел1п, букш И1а - к;азак,-к,алмак;к;а той жасаганыц к,айда? Оган к,азак,тыч асыл Дэулет би, Найман Ток;ымтай би, Аргын Нур^ожа би бастаган ел жак,сы- лары катысып, сен букш ел!цд1 жинап, к,онтайшы атагын алып ец, сол барган елшшермен тес к,агыстырып, б!Т1мге кел1п, дос болайык, деген колыц неге кесш!п кдлмайды. )ле-шала уэдеден тайып, бар цалмацтыц басын к,осып, )^азак,к,а тагы тарпа бас салдыц. БА ТЫ Р ^ОНТАЙШЫ: Бу дуниеде юм кушт1-сол ем!р суред!. Мше, мен кушт1М1н, мык;тымын. Ал, сен эла'зац - сен тутк,ынсыц. Ел!Ц таланган иттей еан жия алмай жатыр. Хан улы екендюцд! гана ескерем, ейтпесе баягыда басыцды алып, жартаск,а !Л1Пк,ояр ед1м. Керан журтым контайшыныц юм екен1н. Алдыма кел!п жыгылып, сен уш1н Ариага дей1нп жер1н б1зге берсе гана сеж лр! к,айырамын. Талай, Кужы, Торгаш деген сен! тут^ындап екелген тайшыларга берген уедем ед! бул. Ж ЭНП Р: Егер сен нагызхан тук,ымы болсац неге к,олымдагы юсенд! шеш!п тастап сейлеспейс!^? О заманда бу заман хан мен хан тук;ымдары, ханзадалар тутцынга туссе ханзадалардай кутшу! керек ед1. Сен нэпац неп1р, кеюрепц сок,ыр, туб!ц к,айыры жок, к;арадан шык,к,аныиды таныттыц. Ал, кессец М!не басым! Б1рак; к;онтайшы еаце мынаны мык;тап сак;та: дос болайык, деп к,агыстырып алып, ту сыртымыздан к,анжар урдыц. Кулл1 к,азак;тыц царгысына к;алдыц. БАТЫ Р ^ОНТАЙШЫ: К^аза^ты тенлрелп, улдарыныц тулымдарын кеап к,ул етем1н, к,ыздарыныч бурымдарын кеап куц етем1н. Ежелден кеткен кепм бар. Осыдан ер! керерс!ц эл!. Батыр контайшы атым урсын!

Нагашыбек Цапалбекулы Сен1 саугалап келген елшшер болса тацдайын тш!п, к;улак,-мурнын кеап маск,араласам деп отырмын (цолын ыск,ылайды цужырланып). Ж Э Ч П Р: О, астафролла адамдыцтан безген сен сумырайды к,ара жер к,алай кетер1п жур десецш!. К^амсыз отыргандарды к,ырып, к,анжоса к,ылган саган да б1р зауал келер-ау. Эй, к,онтайшы, мен де тект) жерд1Ц баласы ед1м. Сенен эбден туцшд1м. К^ол-аягым бугауда болса да Т1Л1М сау. Саган к,аргысжаудырып, тер1С бата берем!н: Батам жербе жатлас, батам - бата батлас, Шибен шь/мь/лбь/еь/ц болсь/н. Гастан молац болсь/н. /нбетке толь/ коран болсь/я. Ж/рзен жер/'це о/еп шь/клай, Жаманбь/к ез/'/^мен катар консь/н/ Шелбеу/'к безен берт келс/'н Б/р келб/'ц суь/ /шкен/'не жетлес/'н/ Уларбай шулап, каскь/рбай уль/п, Бале, жала бась/^нан кетлес/'н/ Сь/ртка шь/ксац ать/ц елс/'н Уйзе яелсец кзть/нь/ц елс/'н/ /(ораба тайь/ц тулась/н Уйбе балац шулась/н, Енб/ сенбей зь/миян, жер ертез/'ш Бул б/ниебе кайт/п тумась/н.' БА ТЫ Р ^ОНТАЙШЫ: Эй, тарт Т1Л1ЦД1, шауып тастаймын бел1ндеп цылышын к,ынабынан суырып алады да Жэцпрд1ц тебес1нен жалацтап ойнатып к,ояды). ЖЭЩПР: бзект! жанга - б1р ел1м! К^ане шауып кер! К^ара ор-мандай ел1м таудай тецкерт1п, Хазар тец)31ндей толк,ып бер1 селдей к,аптасын! БА ТЫ Р ЦОНТАЙШЫ: Енд! жаца ай туганша кутемн. Буг!н ай к,арацгысы, енд1 жак,ында жаца ай туады. Сол жаца айды керд1ц болды басыцды аламын. Басыцды анау ею елд1ц ортасындагы тауга апарып 1Л1Пкоямын. Керс1н ел-журтыц. Андагы сумагиаган тш1цд! кемекеЙ1^мен б1рге жулып алайын, тоцтат к,ане! (Батыр к,онтайшы ары к,арай барып, ез1Н1ч ордасына юр1п кетед!). Ж ЭЧП Р: (ез1не-ез1) Кец1лде жатк,ан юр болса оттай ыстыц сез шаяр. Кулак,тан юрген суык, сез - кекей1це барып муз болар. Жацагы ак,ымак; к,онтайшы тагы да аНылап уйык,тай алмас. Еттен еткен таяк,тан, суйектен еткен сез жаман. Экем науцас дейд1, б1рак, ба)1адурлер1м к,айда? Олар неге мен11здемейд1. Абыздан туган К,арасай батыр бар болса б!р хабарын берер ед!, ез1-ак, 1здер ед1. Намыс елт1р1п барады. \"Ецкейгенге ецкей - ол атаиныц к,ара к,улы емес, шалк,айганга шалцай - ол пайгамбардыц 256