Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

ЖАМБЫЛ АТА (1846-1945) Шешемжц ш еш еан мен Дэуапа дейлнм 1н, бук1л ел-журт \"эж е' деп этап кеткен ол юси жузге таяу кел1п, дуниеден озды. Сол К1С1Н1Цэулиел!п бар е д 1. Ондар шама- сы нда б ал а кез1мде туе керд1м. Б13Д1Ц уйд1ц тер!нде кум1стей эппак, сак;алы алдын жапк,ан Жамбыл атам отыр. Алдында домбыра, сац- к;ылдап ел ец айтады . Мен к,олына су к;уйып, эппак; орам ал усынып е д 1м, Ж амбыл атам нурлана к,арап: - Б а л а м , е м 1р1цузын, бак,ытты б о л ,- д е п су -су цолымен ею бет!м д1 сипады. Д енем к,ызып, ду ет:п, балбыраган рахат куйге ен д 1м. - Кел жаныма оты р,- деген! жарык;ты1(тыц. Жамбыл атамныц к,асына отыра кетт!м. гажайып элем, рахат дуние... Эз-ез1мнен мэз болып жатып, ояна кетт!м. Дереу шешеме айттым. Шешем Тукт!бай бак;сыныц урпагы е д 1: - Балам, жан баласына айтпа, жур Дэуапаца жорытайык,, - деп Ж анат аганыц уй!ндеп ез)Н1ц анасы на ж етектей женелд!. Д еуапам б е л 1бук1рейген, е м 1р1ешюмге дауы с к е т е р т сейлемейт!н, ел -ж у р т бала-ш аган ы ц амандыгын, жак,сылыц цана т т е п журет1н к;а- сиетт! кейуана ед! жарык,тык,. К,ашан барсам букшиген кемп1р д 1ц арк,а- сы нда н е м е р е а Крапай журед!, к,ашан керсем д е сол жылауык; балага тамак, )шюз!п, ж епз1п жатады. Шешем Д эуапам а жетектеп алды на экеп отыргызды да: - Кэне, тус1цд1айтып берил, -дед!. Мен Ж амбыл атам жеынде керген тус1м д1тэпт!штеп айтып б е р т ед!м: - Эруагыцнан айналайын Тэтем мына к,аршадай баланы к,оргаштап, цолдап жур екен айналайын! Ешюмге л с жарып айтпа. Тэтем улы адам гой, улы. Уль/ збамньщ ать /н ба, Уль/ /с ж /р еб/. Уль/ зе р зе р бойь/нба, /4лть/н, к/м/'с ж/ре<3/. Онер кепке д е жетк1зе д 1, кекке д е жетюзедм Тэтемн1ц б е й т н 1ц басына Мекебайды апарып к,уран о^ытайын. Мына баланы тш -кезден аман бол­ сын деп дуга ок,ытып берей!н, - дед! Дэуапа. Мекебай кеЙ1Н 107-ге кел1п к,айтыс болган )^ашан керсек те жолдагы тас, анау-мынауды тазалап журелн к,ария е д 1. Сол ю аге ушюрлп алып, 149

Нагаш ыбек К^апалбекулы юшкентай шуберекке туйген ж ел тасты КИ1М1МН1Ц сол жа)( цолтыгына Т1пп б е р д 1. Кей1н к;анша ки1м ауыстырсам д а шешем байгус, соны жаца КИ1М1МН1Ц сол жак; цолтыц тусына л'п'п берелн. Эскерге барганда ки!м ауыстырганда жулып алы п, к;алтама эскери билетпен б 1рге салы п алы п журд!м. Д ам ан ск а р а л ы ок;игасы кезш д е к,асымда э с к е р д е б!р б е л 1м д е г 1 жалындаган боздак;тар ок;к;а ушып, ж арадар болып, жазымга ушырап жатты. Ал мен сол 1969 жылгы наурызындагы сол цанды ок,игадан Д1Н аман цалдым... Сол эск ер д е ж ургенде апта сайын монш ага барасы ц , е з 1це ие е м е с с щ , к;атал т э р т 1п. Ш е к а р а д а к у з е т т е ж у р г е н д е с о л есю гимнастерканы жогалтып алды м . Оны со л д аттар етюз!п Ж!бер1пт!, жацасын берд! де, ж ет1 тас б!рге жогалды. Кбайта к;апа болып уйге хат жазып е д 1м, ш еш ем Ж амбы л атамны ц юшкентай сурет1н конвертке салыпЖ 1б ер 1п, \"Осыны кеудеце сак,та, б а л а м \" -д е п л . Сол сурет мундэга дей!н тес к,алтамда, журек тусымда сак,таулы журд1. Мен э л 1 кунге к,аншама кецсе, уй ауыстырсам д а оныц к;ак, тер1нде Ж амбыл атамныц сурет! турады. Эйткеы, Ж амбыл ата - м ен1ц мэцгш к сы йлар П1р1м. гумыр бойы зерттеп, мадацтап етер так;ырыбым. А^маржандай е л е ц д е р 1н ок;ысам жансарайым кецейед!, улылыгына, даналыгы на тэнт! боламын. Алмагайып, кецш1ме муц орнаса да, не шаттанып куансам д а Ж амбыл ата беЙ1Т!не барып, к;уран ок,ытамын. Жаным жадырайды, журепм орнына тусед!, элем жацарып, жацгыргандай болады. Улы Ж амбыл атам мэцгш!к еш пес жырларын шыгарган к;асиетт1 ж ерде туганыма, сол ж ерде ес!п, ерж еткеы м е теуба етем 1Н. Жыл сайын 28 ак,панда Ж амбы л атамы зды ц туган кун! этап етте д !. М1не 45 жыл бойы осы кун Ж амбыл атамы зды ц туган кужн атап еткенн к ер т келем 1н. Баягыда, бурынгы еск1клубта Ж экецн1ц е з 1н керген, е л е ц 1н еслген Межен, Сарк,ытбай, Умбетэл!, К1нэз жэне баск,а д а кептеген к,ариялар е с т е л 1к айтар е д 1. Соцынан Ж экец жайлы д ер ек л ф ильм к е р с е т 1л е д 1. Ж ам бы л м у з е т ж ц директоры Т урш абай Ж агы паров журпзед! еске алу кеш!н. Б1рер жыл музей директоры болып, классик жазушы Б ер д 1бекСоцпак,баев ага м ы зд а 1ст е д 1. Жамбыл атамыздыц туганына 125 жыл толуын ауылда улкен салта- натпен атап етл. Улкен ак,ын Э бдш да Тэж!баев толк,ып, шешен сейлеп, эсерл! баяндам а жасады. К^азацстан басш ылары тугел келд1. Мэскеуден Ж азуш ылар Одагыныц б1р1нш1хатшысы Марков бастаган атак,ты ак;ын- жазуш ылар жиналды. Мен сол юсшерге к;ызмет керсет1п журд1м. Ж ы лда Ж амбы л атам ны ц туган куш - улкен м ереке, салтан ат. Апматыда, сыртта туратын елец к,урметтеген, енер сыйлаган журт бул кун! Ж амбыл ата ауы лына агылады. Эткен гасырдыц соцына таман аудан ЭЮМ1Н1Ц оры нбасары Тоццожа Е стеновт1ц усынысымен туган 150

Атадан - касиет, бабадан - есиет куынде Ж амбыл атам жайлы б!р м арте мен д е баян дам а жасаган ед!м. Белпл! мемлекет ^айраткер!, ултжанды, улкен журект! азам ат Сер!к Умбетов Алматы облысыныц эк!М1 болганынан бастап, Ж экец н ц туган кун1республикалык, дэреж еде улкен мазмунды мереке рет!нде аталып ете бастады. Соцгы жылдары Жамбылтану, улы ак;ынныи бай мурасын насихаттап, жацгырту жайлы айтк;ан туста ек1адамныц ес!М1н ерекш е атап айтуымыз жен. Филология гылымдарыныц докторы, профессор Султангали Садыр- баев агамыз Жамбыл жайлы талмай зерттеп, улкен ау^ымды улангайыр гылыми жумыстар атк;арып жур. Улкен галым агамыз Ж амбылдыц акаде- миялык, ек1 томдыгын шыгарды, дерект! фильм туардм \"Жамбылдыц балалык, шагы\" фильм!не кецесш! болды. Кез!нде Ж амбыл атындагы филармонияныц басына булт уй!р!лгенде араш аш ы болып улкен к,айраткерл1ктанытты. Ж амбылдыцустазы Суй!нбай атамыздыц музей1н салдыртты, ютабын шыгарды. О сы н д ай ец б еп у ш 1н б 1р1н ш !дэреж ел1 Халык,аралык; Ж амбыл сый- лыгыныц лау р еаты атагын алды , гылымга С!Ц!рген зор ец б еп уш!н орденмен марапатталды. Жамбылтану элем!н жан-жак;ты, терец эр! тубегейл! зерттеп журген Султангали агамыз жуырда улы Суй!нбай ак,ынныц 190 жылдыц мерей- тойын д а салтанатпен, парасатпен мазмунды етк!ЗД!. К^ыстыц сур к;ары кете к;оймаган, кектем келе к;оймаган жылымык; наурыз айы жаца басталган кун! сол кездег! Алматы облысы эк1М!тц орынбасары Сер!к Умбетов к;асына мен! алып, Ж амбыл ата музей! мен ке сен еа н е барып, аралап кер!п, б е й т ы ц басы на к,уран о^ытты. - Секе, енд! осындай элем таныган улы Ж амбылды дуниеге экелген ата-анасы ны ц бейгггер!Н1ц басына барып, дуга багыштап к;айтайык;,-деп усыныс айттым. Секец иманшылыгы бар, эруац сыйлайтын, рухы таза, би!к тулгалы аза м ат к;ой, \"Жур барайык;\" деп б!рден кел!СТ!. Ж ам бы л ауы лы ны ц куншыгыс б е т 1нде, К,ызылэскерге бараты н жолдыц ер жагында, Майтебен!ц етеп н д е улкен б ей 1т к,орым жатыр. ^оршалмаган, т е б е -т е б е боп к,ар астында жатк,ан бей!ттерд!ц б!рд!- ек1С!не гана б ел п цойылган, баск,асы жэй тебеш!к - м урде. Калыц бей1ттерд!ч у с л н д е б!реу к;ой-ешк1С!н, сиырын багып жур. - Секе, м!не мынау к,алыц б ей гтер Ж амбыл атамы зды ц экес! Ж апа, атасы Ыстыбай, ш ешеаУлдан, бауырлары, агайын-туыстары, балалары жатыр, -д ед !м . Эйткен!, К,ызылэскерге барып-к,айтып журген!М!Зде улкен кю лер осы жерге ток,тап, аттан туап, атап-атап к,уран ок,ытып жататынын жастай кер!п есл к к;ой. 151

Нагаш ыбек К,апалбекулы - Улыларды дуниеге э к е л т , тэрби елеп е с 1рген а т а -а н а д а киел1, к;асиетт1адам дар. Ж амбылдыц эке-ш еш еа цайда жатыр деп ертец ел сураса не д е м е к т з? Б1р ш ара к,олданбасак, болмайды екен? - деп Секец к,атты куй1нд1. Бей!ттерд1ц уст1не мал багып журген кюн! шак;ырдык;. Сак,ал-мурты к,аудиып е с 1п кеткен К1С1613Д1Цсурагымызга цыцырайып, к;ырсыгып женд! жауап та бермей, биилпмен жер сабалап журе сейлесл. Э з1былтыр гана кеш1п кел!пл, осында е з 1Н!ц жеке жекеменш 1пн1ц малый багатын кер!нед!. - Бей1тлц услн малмен таптадыцыз десек, - Кер!нген жерд! к;ызгана- тындарыц не, керек болса к;оршап к;ойы цдар,-деп ез1м!зге М1нез керсет- кен1. С ер1к Эб!кенулы Алматыга к;айта оралысымен талай жерге телеф он шалып, ак,ылдасып, д ер еу арнайы дем еуш ш ер тауып, бул беЙ1т - цоршауды эд е м теп , тугел ^оршатып, кумбез тургызды. Оган мынандай деп жазгызып к,ойды: \"Жамбыл Ж абаевтыц ата-баба, бауырлары мен балаларыныц зираты Ыстыбай, Ыстыбайулы К^азыбай, Ж адыра, Ж апа (Жабай),1\\/1эйке, Улдан, К^азыбайулы Орынбай, Айдапкел, Мыржы, Бозымбек, Епзбай, Ж елген, Ж ады раулы С эл 1мбай, е м 1р э л 1, Ж апа мен Улданнан тараган балалардан жатцаны: Т эйл, К,оман, К^ожа^, К^ожаш, К^ожамберд!, К,ара, Тоцк;улы, Ак;к,улы, Абай, Амбала, Кунтэй, Бекк,улы, НурпеЙ1С, Айтк;улы, Нур, Б1ржан. Жамбылулы Алгадай, Шыныбай, 1зт!леу, Тезекбай. 7змы з 7996жь/л\". Бул кесенен! салуга белпл! мемлекет к;айраткерлер1 Ахметжан Е ам ов, Сарыбай К,алмырзаев сынды атак,ты азам аттар ерекш е мен бере кдрап, б ас-кез болып, ездер! кел1п салтанатты ашылуына ^атысты. Б!р1нш1 наурыз кун1613 Ж амбы л ата жене ол ю а н и ата-б аб асы н ы ц басына барып е д 1к б 1р жумадан кей!н С ер1к Э б 1кенулы Умбетов - облыс эюм! болып тагайы ндалды . Ж аца улкен жауапты к,ызметке келгеннен кей1н ею куннен соц жексенб! кун! С ер 1к Э б 1кенулы Ж амбыл атасыныц басы на кел1п к,айта тэу етл. Еажайып, улы адам дарды ц кие, П!р1болады. Абылайханд1К)-х;ызыл тулю, Райымбек б аб ад а - ак; туйе, Кемп1рбай ак,ында - кекала уйрек. Ал, Ж амбыл атамыздыц киеа - к;ызыл шубар жолбарыс. Улы ак;ын кесе- н еаж ц К1р еб ер 1а н д е сол жа<( босагасы нда Ж амбы лдыц киел! к;ызыл шубар жолбарысыныц б ейнеа орнатылып, кесенен1ц керю, мазмуны ашы- ла тусл. Бул !сте С.Умбетовлц лкелей усынысымен, уйымдастыруымен жузеге асты. е т к е н 1М!зд1 таразы лап, айтулы тулгаларды мэцп есте к,алдыруда Сер1к Э б 1кенулы кей1н Ж амбы л облы сы на эюм болып барганда д а жалгастырып, ел-ж урттыц ык,ыласына беленд!. \"Эткенд! умытсац - ешкен!цн1ц белпс!, еткеыцд! еске ал сац - ескен!цн!ц белпс)\" - демекш! 152

Атадан - цасиет, бабадан - есиет сол е ц 1рде Б эй д 1бек б аб ад ан бастап, тарихи тулгаларга ескертк!ш орнатты. \"Жамбыл\" атты эдеби журнал шыгарды, аудан орталыгына Ж амбыл ата ескертк!Ш1н тургызды. \"Ер/ ба^кть/ болса, Ел/ антть/ болабь/. Друаеь/ арть/п ж/реб/, Домань/ и/алкь/п ж/реб/. Дуиупань/ аязь/н т а р т ы п журеб/\", - демекш! облы с эк!М1 С.У мбетовлцбасш ылыгымен Ж амбыл атамыздыц 150 жылдык, мерей- тойы д а дурюреп етт!. Шезе тазань/ са^тайбь/, Газа туякты сактайбь/. 7уя/( тулпарбь/ са^тайбь/, Гулпар ерб/ сактайбь/. Ер елб/ са^тайбы, - деген осы емес пе?! Ж амбыл эта музей! мен кесен еан к,айта жендеу, тец!репн абат- тандыру, гулденд!руге айырык,ша мэн берд!. Атам к,азацтан калган дана сезбен айтсак,: Ел/н кореайть/н ер болар, Ер/'нколбайтын ел болар/ Ж а ц а б 1р кел ем д ! ш ы гарм а ж азы п б!Т1р се м е з - е з ! м е 1ш тей масаттанып, рахаттанып, б1рер кун ты ны ш -бэсец демалатын эдет!м бар. Ж амбыл ата жайлы арнау-жы рлар, ес т ел 1ктер б!рнеше том болады, улылыр жайлы, зерттеле бермек, жазыла бермек. Ж экец ем!р сурген, м эц гш кеш п есж ы р л ар шыгарган, ауасын жутып, к,асиетт! ж ерде туы п- ескен мен титтей!мнен цариялардыц жанында журуге эуес болдым, соларды ц айтк,андарына к,улагымды тур!п, кей!Н кейб!реу!Н дэптер!ме жазып алып отыруды эдетке айналдырдым. Э а р е с е , б!зд!ц елд!ц ак,са- к,алдары К^арасай, Сураншы, Саурык,, М едетбек б аты рлар жайлы, Суй1нбай, Ж амбыл, Кенен, Умбетэл! ж эне кептеген ак,ындар туралы, Мацыш балуан, Тукт1бай эулие, Куртца тэу!п, Досмайыл бак,сы, Андас датца, М едеу к;ажы, Байсерке, Сэт, Мэцке болыс, Белт!р!к шешен, Ногайбай, Кебекбай, Ш алтабай секшд! 1р1 ел тутк,асы болган атак,ты ад ам д ар жайлы 1р! сейлеп, кесектурайтын, ал у ан -ал у ан айтулы !стер! ел аузы нда ацы з болып к,алган гажап жандарды там сана, тацдана эцпмелейт!н. Сол ортадан шыкдан соц мен де Ж амбыл атам жайлы к,алам тербеп, б 1р хикая жазып бтр!п, машинкага басып, цанттай елп, дайындап к,ойып, енд! б!р кун дем алайы н деп ж ора-ж олдастарга к,арай тартып кеткенм!н. 153

Нагаш ыбек К,апалбекупы Аудан эюм! Нукетаев Ж устел! агам 1здеп тауып алып, тез алып келан деп адам Ж1бертл. Узынагаштагы аудан эк1М1кецсес1не келеек онда - К,адыр Мырзалиев отыр. Атак;ты ак;ын, ж асы нан жырын жаттап ескен б1ртуар талант, к,азак,тыц мацдайындагы жулдыздарыныц б 1р!. - К,адыр ак,ын с е н 1 1здеп кел1пт1, - д е д 1 Ж ус1пэл! ага. Алматыдан осындай дачк,ты адам 1здеп келген1не шын разы болып, Кдцыр аганы уйге э к е л т , к;ой сойып, 1(она)( к,ылып кутлм. К,адекец жайлы М1н е зд 1, терец б!Л1мд!, ацгарлы жан екен. - К,аз1р не жазып журс1ц? - деген!. - М1не, - деп жаца жазып б 1ткен дуниемд! к ер сел п е д 1М, - Бул повес1ЦД1маган бер, ок,ып керей1Н, - деп алып кетт1. Ею куннен кеЙ1н К,адыр агам телеф онга шак,ырып тур: - П овес1ЦД1 ок,ыдым, ж ен е б 1р -е к 1 адамга ок,ыттым. Жак,сы екен. Ж амбыл жайлы ел ец -ж ы р арнагандар кеп. Ал прозадан тек Павел Кузнецовтыц \"Бацытын тапк;ан адам\" - деген романнан баск,а келемд! дуние к,олыма тиген жо)(. Мына Жамбыл жайлы жазылган повес1)-щ1жеке К1тап елп шыгаруга теруге баспаханага Ж!берд1м. К,утты болсын! - деген! К^уанышымда шекжок,. Ол кездер; ютап шыгару ^иям етлц к,иямет1. К,адыр ага \"Балауса\" баспасыныц бас редакторы. Ютабым сол жерден шык,пак;шы. Д ел сол кезде облы с ек1М1Н!ц оры нбасары М. Ахметов телеф он шалып, ер те ц е агат Ю.ООде облы с ек!М1 Э. Озбеков шак,ырып жатцанын хабарлады. Облыс ек!М10. Озбеков ец п м еа к;ыск,а болды. Улы Ж амбылдыц 150- жылдык,тойы жа^ындап цалды. Соган орай к;ор к,уруды маган тапсырды. Бул усынысты облыс, аудан басш ылары тугел мак,улдасты. Дел сол кун1Цалдарбек Н айманбаев мен1Казахстан Ж азуш ылар одагы Алматы облысты)( б е л 1м ш еа н 1ц терагасы ел п беютт!. Муныц б ер 1- Ж амбыл ата еруагыныц к;олдаганы деп ук,тым! Э ам х ан К,осбасаров, Э л 1мк;ул Ж амбылов, К^ойкел, Айтжан, Рахым Д еугов, Ом1рбек, 1ргебай, Теке, Туганбай, Т теген Жак;ыпбаев, Ж у м ад т Есдеулетов жене тагы д а басца Ж амбыл ауданыныц б!р топ ел сыйлаган ак,сак,алдарын жинап, Жекецн!Ц б е й т н е к,уран ок,ытып, уйге мал сойып, атам еруагына арнап, тамак; б ер д 1м. Цордыц жумысы д а аса жауапты е р 11скерл1кт1 к,ажет е т е д 1. Бул к;ор бурын облы с еюмшшю жанындагы облыстык, Ж амбыл цоры деп аталатын. Ак;ынныц 150 жылдык; мерейтойы к,арсачында оныц ерюн кецейлп, Халык;аралык, Ж амбыл к,оры ел п к;айта к;уру жен1нде ш еш 1М к;абылданды. Эдш ет министрл1пнде к,айта Т1ркеуден елп, мерейтойдыц е з 1р л 1Г1не к;ызу к1р1С1п кетлк. О блы с аудандары нан, дем еуш ш ерден каражат жиналып, к;ордыц келем! едеу!р есл. Улы Ж амбылдыц 150 жылды^ мерейтойы царсацында ак,ынныц ем 1р1 мен мурасын зерттеуге арналган \"Ата толгауы\" атты жинац шыгарылды. 154

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Германиядан \"Жамбыл элем!\" атты к,азак;, орыс, агылшын тш дер 1нде тус1Н1ктемелер бершген сурет альбом ы жарык, керд}. Оныц ал гы сезн жазушы, мемлекетк,айраткер1 Эб!ш Кекш баевжазды. Сондай-ак,, Эш1р- бек Кеп1шев екеум!з \"Жамбыл муражайы\" атты сурет альбомын шыгар­ ды к,. Ж амбылдыц ацындык; тец1репн, сазгер урпацтарын цамтитын \"1цкэр с е з1м - сазды эуендер\" атты К1тап ок,ырмандар цолына тид1. Улы жырау- дыц немерес!, ак,ын Э л 1мцул Ж амбы лов жен1нде тел еф и л ьм туаршд!. Жамбыл шыгармаларын зерттеуге, насихаттауга белсене араласк,ан б 1р топ адам га Ж амбыл атындагы Халык,аралык; сыйлык, тапсырылды. О ларды ц арасы нда ак,ынныц 2 томдык; ш ы гармалар жинагын баспага э з 1рлеген, тел еф и л ьм тус!руге цатыск,ан гылым докторы Султангали С адырбаев, кез1нде ак,ынныц хатшысы болган Эбдш да Тэж1баев, Дихан Э б ш ев, ж ам бы лтануш ы Н ы санбек Т ерецулов, СеЙ1т Каск,абасов, Сэрсенб! Д эу1тов сияцты галы м дар, \"Алатау сынды алы бы м\" атты пьесаны ц авторлары , жазуш ылар Ок1м Тарази мен К^алихан Ысцацов, сондай-ак, жазушы - журналистер Орысбай Эбш даев, Нурманбет К,изатов, Есенэл! Ералиев, Док,тырхан Турлыбеков, Бэдуан Имашев сияк,ты азам аттар бар. Ж амбылдыц 150жылдыгы Ресейд!цб1рнеше к,алаларында, К^ыргыз- станда, М оцголияда аталы п етш д1. Э л 1М)(ул ата екеу1М13 д елегация цурамында ондай эдеби -м едени ш араларга д а барып, цатысып цайттык;. К,ыргызстанга барганда эл е м н 1ц Айтматовы атанган Шыцгыс агамыз: \"Мен дуние ж уз1нде еткен тал ай ак,ы н-ж азуш ы ларды ц тойлары на цатысып журм1н, Б 1рак, Ж амбыл ата тойындай халык,тык, мерейтойды керген1мж ок;\"-дед!. Осы тойга цатысуга келген б1ртоп езбекж азуш ыла- рыныц разы болганы сондай, \"К,азак; эд еб и ел \" газелн е арнайы мак,ала жазып, п1К1р л ер 1н бш д1рд1. Ацынныц шэк!рттер1Н1ц б 1разы атаусы з к,алып келген е д 1. О ларды ц 1Ш!нде Этеп О цгарбаев, Ж артыбай ацын, Мак,ыш балуан Райымбекулы тагы б а с ц а л а р б ар . Б у п н д е сол 1зб а с а р л а р ы н ы ц ш ы гар м ал ар ы жинастырылуда. Халыцаралык; Ж амбыл цорыныц усынысымен, Алматы облысы эюм- Ш1Л1ПН1Ц к,олдауымен б 1р топ ен ер ад ам дар ы н а атац алып беруге куш салдьщ. Соныц нэтижес1нде Жамбылдыц н ем ер еа Э л 1мк;ул Жамбыловца - Казак,станныц халыц ак,ыны, ал Суй)нбай, Ж амбы л эн-ж ы рлары н кем ел1не келт1ре орындап, насихаттап журген Ержан К^осбармацов пен Улжан Айнацуловага К,азак,станныц ецбек С1Ц1рген а р т и а атацтары бершд!. 155

Нагаш ыбек К,апалбекулы Жамбыл атамыздыц 150 жылдыц мерейтойы дурюреп, улкен салта- натпен, мазмунды етт1. Республика сарайы нда еткен жиында К,азак;стан Республикасы Президент! Нурсултан Э б 1шулы Н азарбаев мазмунды да, эсерл! баяндама жасады. Той ацынныц туган ел!нде жалгасты. Ж амбыл ауылыныц 1ргеандеп Кекбастау алац ы на мыц жарым уй т!плд!, сахналанды рылган улкен кер!Н!с керсетшд!. Э нер жулдыздары ен ер кер сетт, бэйге е т ю з т т , ас бер!лд1. Бул тойга К^азак;стандагы барлык, ак,ын-жазушы, атак,ты тулга- ларды шак,ырып, уй-уйге б е л т , сый-сияпат жасадык,. Той алдында ел агаларымен б!рнеше марте ацылдасып алдыц. Алдымен галым-жазуш ылардыц басын к,осып, кецес етк13Д1к. Одан кей!н кез!нде улкен цызметте болып, ел баск,арган ацсацалдарга шэй бер!п, п!К!рлер1н тыцдап, батасын алдык,. Ж амбыл атаныц урпак,тарын, жак,ын агайы ндарын тугел жинап, оларды ц д а у с ы н ы с -п т р л е р т б!лд!к. \"Ак,ылдаск,ан азбайды\" демекш! соныц нэтиж еанде тойга дайындык, т ап - туйнак,тай етт1. Бул !сте непзп салмак, Алматы облыстык; эк1мш!Л!пне тусл. О блыс ЭК1М! Сер!к У мбетовт1ц ацы л-кецес, уйымдастыруымен мерейтой шаралары ойдагыдай егп. М ерейтойды етк1зу бары сы нда сол кездеп ви ц е-п р ем ьер болып !стеген Имангали Тасмагамбетовлц )скерл!пне тэнт! болдым. Ж амбыл ауылына б!рнеше марте барып, дайындык, жумыстарын ез кез!мен кер!п, тапсы рм аларды пысык,тап, ыждаЬаттылыц танытты. Мен!ц ез!мд! д е \"Нэке, к,алаган кез!ц!зде кел!п, п1К1р!Ц!зд! б!лд!р1Ц!з, цай уак,ыт болсын тел еф о н согыцыз. Ортак, 1сте ойланарлык, жагдай болса, с!зд! эр уацыт ты ц д ау га д а й ы н б ы з \" - д еп турл! ш а р а л а р е т к 1зу б ар ы сы ж айлы ак,ылдасуга шацырып турды. Осы улкен мерейтойды етюзу алк,асыныц терагасы рет!нде цандай м эселем ен барсак; та б!рден цабылдап, зей!н сала тыцдап, оц шеш!М!н шыгаратын, эр тапсырманы Т1келей ез! бацылап, уацтылы орындайтынына разы болдык;. Осы тойды етк!зу кез!нде белсенд!л!к таныткан сол кездеп Щазацстан- ныц Ресейдеп елш!а Тайыр Мансуров пен сол кездеп Атырау облысыныц ЭК1М1 Р авиль Ш ырдабаев м ы рзаларды ц атцарган !стер!н этап айтцан лазым. Бул кундер! Тайыр Мансуров - Солтуслк К,азак,стан облысыныц ЭК1М1. Р. Ш ырдабаев - мэж!Л!С депутаты. К^азак,станныц улкен ак;ыны, сол кездеп К,азак;станныц К^ыргызстан- дагы елш!С1Мухтар Шаханов кеп ецбекс!ц!рген1н атап айтуымыз керек. Ж амбыл жайлы БЫ кекте гылыми - теориялык, конференция етк1зд!к, онда к,ыргыз галы мдары жамбылтану жайлы ез п1К!р, пайымдаулары жайлы баян д ам алар жасады. Халыцаралык, Ж амбыл к,орыныц Щыргыз- стандагы б ел1м ш еа ашылып, оны цж етекш т1пне цыргыздыцэйгш! ацыны Суй1нбай Эралиев сайланды. Атак,ты Шыцгыс Айтматовпен б!рнеше мэр- те кездеслрд!, ол К!С1 Ж амбыл ата ж е н т д е кеп сурайтын. Кей<н оны 156

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Мухтар Шаханов екеу1 б1р!пп жазган ютабына енпзюл. К^ыргыз халк;ы ею елге орта^, алтын кеп1р болган алып Жамбыл тойын букш ел болып етюздк Озбекстандагы Фазыл Насыров агамызга б 1рнеше мерте телеф он шалып, жолыгып, ол К!С! Жамбыл жырларыныц тандамалыларын езбекше аударды. Ж амбы л жырлары, Ж екец жайлы ютаптар Р есей д е, К^ытай, Иран, Пеюстан, Туркияда шык;ты. Айтыс, ен-куй байк,ауы, жыр мушайрасы, турл) медени, едеби, спорт ш аралары республикамыздыц барлык, тупюр1нде д е р л 1к етт!. Жыршы, т е р м е ш т е р байк,ауында б ас бейген! Ж екец ел1н1ц жас тулеп, дары нды ен ерп аз - Ак;ан Э бдуели ев жец1п алды. Ак,ан Э бдуэлиев - к;аз1р белпл! енш!, термеш!, мемлекетт1к \"Дарын\" ж астар сыйлыгыныц иегер!, Хал ык;аралы^ Ж амбыл сыйлыгыныц лауреаты, кептеген конкурстардыц ж ец1мпазы. Сан турл! мерейтой шараларын етюзу барысында сол кездеп Алматы облыстык; ек1мш!Л!пн!ц )ШК1саясат б е л 1М1Н!'ц мецгеруш 1С1Айтбек Сеймов пен м едениетбасцарм асы ны ц бастыгы Кул1мханЖ ейш !бекова, белпл! атбеп Орынтай Эм1ргалиев, сол кездеп облы с ек1М1Н1ц оры нбасары В. Долженков, Б. Шеюров, Е. О маров сынды азам аттарды ц ак, пейш, шын журепмен аталары н а жупр1п к,ызмет етк ен н е куе болган е д 1к. Иэ, той -халык;тыц к,азынасы, елдж лц б ел п а. Баспасезде галым, к,айраткер, ак,ын - ж азуш ы лар улы Ж екец жайлы кептеген мак,ала, гылыми-зерттеу ецбектер1н жариялады. Бул кезец-ж ам бы лтануды ц жаца би1кдеу!р1болып эд еб и ет тарихында к,алды. У ак;ыт-жуйр1к. Бедерл!, беделд! ок;игалар гана ел жадында к;алады. Жамбыл атамыздыц 155жылдыгын ез!м баск,аратын республикалык, ютап музей1нде етюзд1м, улкен керме дайындадык,. Академик Сер1к К^ирабаев, гылым докторы, профессор Султангали С адырбаев секшд! аузыныц дуасы бар, сез!Н1ц киес1 бар улкен галы м дар сез сейлед!. Бул кешке Ж амбы лдыц н е м е р е а - Э л 1мк;ул Ж амбы лов, Кенен Эз1рбаевтыц к;ызы - Терткен, Умбетел! Кер1баевтыц к;ызы - Демегул жене баск,а д а зиялы к;ауым екшдер! цатысты. Жекецн1ц туганына 155 жыл толу м ер екеа Ж амбыл атындагы филармонияда, ютапханада, гимназияда жене Жекец ауылында етл. Ж амбы л жайлы ж а зу -б у к т XIX, XX, XXI гасы рларды жазу, б укт сол деу1рд1 эцп м елеу деген сез. Сол б1р кезецдеп тарихи, елеуметт1к улкен-к1ш!л1 ок,игаларды сараптай келе Ж амбыл жырларына бага беруге болады . Ж амбыл - улы деу!р тугызган улы ак;ын. Буюл эл ем Ж амбыл арк;ылы цазацца к,азак,ты таныды, к,азак, атын елем ге мойындатк;ан да Ж амбыл. Бул жайлы Сэбит Мук,анов, Мухтар Магауин, Э б 1ш Кекшбаев жене бас^а д а атак,ты тулгалары мы з нак;па - нак, айтцан, жазган. 157

Нагаш ыбек К^апалбекулы Т эц1рдей табынатын, гумыр бойы е з 1ме П1р санаган асыл атам - улы Ж амбыл жайлы э л 1талай-талай урпац эк1л д е р 1 тамсана, таццала жазар. К,айталанбас феномен, б!р гасыр жасаган алып ацсацал, жырдан Алатау тургызган гажап ацынныц сан цыры жайлы, талант сыры туралы жазыла берер, айтыла бермек. Улы ацынныц туганына 160 жыл толуы царсацында еткенге сел кез Ж1бер1п, ой сабацтаганым ыз е д 1бул. Ацын жайлы оныц елец!нен артыц не айтасыц: Жамбь/л - мен/'н жай ать/м, Халь/% - мен/7/ шь/н ать/м .' - деген! айдай кел1п тур ем ес пе?! Ацынын ардацтар халцы барда Ж амбыл еам ! гасырларды кектей елп, мэцп жасай беред]. /\\%ь/н безен б/р була%- Кем/лер кез/'н ашпаса. Кез/н ашар кепш/л/к, Суйс/не ть///бап %оштаса. <4лть/н сезбе ас болмас, Елеус/з жерзе тастаса. Ер %аб/р/'н ер ба%%ан- Ерлер б/лер беаен сез. Зер %аб/р/н зер со%%ан- Зерзер б/лер безен сез. Эм/р барба ескермес, базась/ %унбь/ ерен сез. /\\лть/н /рзе ер барба/ Алтын 1ргел 1 - тэуелс13 Ц азацстаны мы зды ц кек байрагы би1кте ж елб 1рей берс)н! Барш ацызга Ж амбыл атамныц батасын, ац л леп н жетюзейн: Дта//нан бата ал балам, Дрзь/ма%ат%а м/'н балам. Дбь/ройеа ие бол, Д зат баспа б/р %абам. Дта% берзен атана, Ел %аб/р/н б/'л балам/ Ел ерл/з/, б/рл/'з/. Сь/нза т/скен бул заман/ Ж амбыл - цазац е л 1Н1ц батагей д ан а цариясы, алып ацсацалы, гасыр жасаган гажайып ацын болып ел журепнде мэцп сацтала бермек. 158

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА ЖАМБЫЛ ЖАБАЕВ (1846-1945) Ж амбыл Жабаев 1846 жылы Жамбыл тауыныц етегшде дуниеге келген улы акын, жырау, жыршы. Улы жуз курамындагы шапырашты тайпасыныц екей руынан пыккан Жапа деген елге капр.п адамнын отбаеында дуниеге келген. Жамбыл жасынан елец жырга канып ескен, ез анаеы Учдаичыи акындык га. ним ыи бойына сщ}рген. \"Менщ [пр1м С уйш бай...\" деп Ж ам бы лды н е л жырга коскандай, Суйш бай Аронулы еиякты жыр дацгылынан тэлгм тэрбие алган. Ж амбылдыц акын болып калыптасуы тек Жетму акьгндьщ мектеб)Н1ц аукымы нда калган жок. Ол езш е дей)н емчр еурген атакты жыраулардын, оичсн катарлас ащ.пчар мен жырнд,[лардыц бай мурасын, кул.н халык поэзиясын толык мецгерш, ез шьчгармашьчлыгына тугыр еткен. Асан Цайгы, Букар жырау, И1еже, Балта, Ш ернияз, Ш ортанбай, Дулат, Суй<нбай, Доскожа, Нысанбай, Майкет, Майльщожа, ^улыншак, т.б. акындарды ул п туткан. Сонымен б)рге Жамбыл т уы ск ан к ы ргы з ел!н1Ц д е сез ен ер ш ж ет)к б)л ген . К ы р гы з м ан асш ьм ар ы мен жомокшылары арасында эрштес достары кеп болган, солармен бчрге кцргыз айылдарын аралап, елец айтып, жыр гогыткан, куй тартып, айтыска тускен. Атакты Токтогул, М ураталы, Элчмкул, Балык, Тыныбек, Кагаган еиякты дулдулдермен енер сайысына тускен, солармен жарыса \"Манас\", \"Ер Тештук\" эпостарын жырлаган, олардыц штипат ыкыласына беленген. Ж ам бы л букчл элем ге тараган \"М ын б)р туннчц\" тараулары н, Орталык Азия мен Кавказ хальщтарына ортак \"Керугылы\" жырын, Фирдоуси \"Ш ахнамасыныц' узш ды ерш жасынан жаттап алып, айтып журген. Осындай кайнарлардан нэр алган Жамбыл осе келе тек казак елше гана емес барша элемге эйгЫ жырау, акцн, жыршы болып калыптаскан. Сез ен срЫ н бул уш турш б!р адамныц мецгеру) - сирек кездесетш кубылыс. Ал Ж амбыл озш эр) жырау, эр) ж ы рпы , эр} акын р епидс сезшген (\"Шын журектен жыр тегш , сейлеп б;р кетч! жырауыц\", \" Н е т ест)сек, соны айту ежелден 1С1 жыршь]ныц\", \"Жамбыл акын сейлеген сезд! бекер демецдер\" ). Жамбыл жуз жыл ем!ршщ сексен бееш елец жырмен етюзген. Жамбылдыц нагыз ам.ш ретшде байтак елге таныткан, оныц еегмш букы Ж еткуга, Кыргызстанга, Сыр бойына тараткан енер] оныц айтыстары. Акьгндармен айтыс Ж амбылдын суырып салмалык дары н ы н шьгцдады, акынды к ш ебер л1гш артты рды , азам аттьщ ер есш ес]рд< ж эне такырып аясын кецейтт1. Ж амбылдыц Сайкал кызбен (1864-65), Жаныс акмнмен (1866), Белектщ кцзымен (1870), Бурым кызбен (1873), Айкумкпен (1874), Сарамен (1875), Майкетпен (1891) т.б. айтыстары казак эдебиетшщ алтын корына косылды. 1916 жылгы улт азаттык козгалысына Жамбыл акын белсене катынасты. Патша жарлыгына карсы кетерыген халык букарасынан калыц ортасында журд1. Озшщ жалынды ундеу жырларын сол козгалыска арнан шыгарды. Оныц кебю сакталмаган. Тек есте калып, хатка тускеш \"Патша эмчрч тарылды\", \"Зшд! буйрьп^' деген елец толгаулары. Акын шь]гармаларын- дагы бейнелеу куралдарыныц мундай тутастыгы Жамбыл поэзиясына ерекше керкемдж эстетикалык жуйе денгей]не дейш кетередг Жамбыл ешпес мол мура калдырды. Уздж пыгармалары 40-тан астам шет елдер тшдерше аударылды. Улы жырау казак халкын, оныц поэзиясы н букы элем ге ж ария еттч. Ромен Роллан, М артин А ндерсен, Н ексе, Катарина Сусанна Причард еиякты атакты суреткерлер Жамбыл поэзиясына ете жогары бага бердь К азакты ц улттьщ мэдениет) мен эдебиетш е сНи'рген ен беп уш[н Ж амбыл Ленин ордешмен, Ецбек Кызыл Ту, Цурмст белпс] орден<мен марапатгалды. 1941 жылы Сталиндчк (кей]н КСРО Мемлекеттчк) сыйлыгыныц лауреаты атанды. 1-сайланган Казак КСР Жогаргы Кецес[нш депутаты, КСРО жэне Казаксчан Жазушылар одагыныц мушес) болды. Кулл) республпкамыз бойынша улкен бф облые, уш аудан, ондаган елд; мекендер, мектептер, мэдени мекемелер мен жуздеген кошелер, Санкт-Петербургтег) б!р кеше Ж амбыл ес!м<мен аталады. Ж амбыл ауданы Ж амбыл ауылында музей) бар. 159

МЕДЕУ ПУСЫРМАНУЛЫ (1850-1908) К^аз1р кулл! к;азак,к,а б е л г т ! М едеу жайлы ец п м елегенде алды м ен оныц шык,к;ан теп, екес! жайлы ецпмелегенд! жен керд1к. Медеуд!Ц е к еа Пусырманныц аргы бабасы - шеж1реге уцшер болсак; - ак,ындар мен баты рлар е л 1 атанган - Шапырашты, оныц 1Ш1нде Еск,ожа. Еск,ожадан уш ул - Алысай, Алтынай, Шуаш. Аптынай - к;атарынан аты озган, с е з1деу!р1нде ду- р!лдеп журген, айтцаны келген еулие, ш еш1М1н к е ап айтк,ан, б е р 1не абы з атанган цад1р л 1 жан болган. А лты найды ц б е й б 1ш е с1нен алты ул - К^ойшег)р (Б е с с а р ы ) , Б а й ш е п р , Ж а н ш е г 1р, Бекш ег1р, Н урш епр, Б олай, еюнш! е й е л 1нен - Ток,тамыс, Шагаман, ал уш:нш1е й е л 1нен - ейпл! К,арасай батыр туган. Болай - е т 1л р 1, пысык,, журтты е р л 1кке, дщаншылык, кеапке шак,ы- рып, жак,сы 1ске уйтк,ы болган. Болайды ц - Бикю, К,улк!С1, Борангазы, Ж олдыбай, Шак,а деген бес баласы д а намысын ешюмге ж^бермеген ынтымагы жараск,ан, ерк;ашан к;азак, - к,ыргыз арасында бедел - абыройга ие болган деулетт! ата екен. Болайды ц кенж еа Шак;адан - Жайыцбай, Дуйсенб!, Догалак, е с 1МД1уш ул тарайды . Жайык,бай - к;олы ашык,, т е р 1нен к,онак, узш меген, керм еден ат кетпеген жомарт жан болыпты. Жайык;байдан - М албасар, Семен, К,ул. Ал, К,улдан - Пусырман, С ер 1кбай, Т елебай, Кузенбай, Саркебек. Енд1 м!не, осы Пусырманнан - Курт1бай, М едеу, Баты рбек атты уш ул тарайды , - дейд! б13бен ец п м ес1нде галым, белпл! педагог, Улы Отан согысыныц ардагер! Муштай ага Батырбеков ата шеж1р еа н жан - жацты таратып. Белпл! тарихшы Аубай Байгазиев агамыздыц \"Бейд1бек баба - алып бейтерек\" атты ютабында д а бул шеж1ре жан - жак,ты жазылып керселлген. Пусырманды ел -ж урты , замандастары \"Ойжелке Пусырман ер\" - деп атап кеткен. Пусырман Сураншы батырмен туйдей цурдас екен, екеу] к,атты езш десед! екен. - Хан Кешкеыц урпагыныц л зе а н е н к,ос адым темен отырасыцдар, - дейд! Сураншы батыр )^ырык; к;урсаулы, тоцсан баулы хан Кешкен!цтуын лпп к,ойып, - Б1рак, мен!ц оц жак, л зем н 1ц жанында ойжелке Пусырман гана отырады. Ойжелке Пусырманды мен е л 1мнен ею рет алып к,алдым, ол мен! б1р рет жау огынан сак;тап к,алды. Екеум13 ит жейдем13 б 1р жылы тозган тел курдаспыз гой, ажал б!зд1 алуга асьщпапты, ацыретлк дос осындай болар, сарбаздарым! - деп Пусырманды к,асынан тастамаган. 160

Лтадан - касиет, бабадан - есиет Енд1 Пусырманныц неге \"ойжелке\" деп аталып кеткен! жайлы ток,талайык;. Бул туралы жазушы, осы М едеуге куйеу бала, марцум Мухаметжан Етекбаев агамызды ц ерекш е ецбектенген1н атап ету1М!з керек. М едеуд1ц н е м е р е а - К^ожаханныц к;ызы - Хазима осы Мук;ацныц жары, аудармаш ы, елге ецбег! ац ген устаз. Аргы - берпн! терец бш елн танымды педагог, буг1н дер1цурметт! д ем алы ста ^арак,ыстак, ауылында турады. Хазима тетем13 де Медеу, ойжелке Пусырман ер жайлы мацызды маглум аттар б ш ед 1. Мухаметжан Е текбаев Пусырман ер жайлы былай деп жазады: 1851 жылы орысескер! 1леден бер1елп, ^ок,анныц Таушелек бек!н1ан е шабуыл жасайды. Оган Сураншы Ак,ынбекулыныц к,азац Ж1пттер!нен к,уралган сарбаздары д а белсене к,атынасады. Олардыц 1Ш1нде Сарыбай мен Ж олаш ар, Дик,анбай мен Ж антугел, С утлбай мен Теюм БеЙ1тулы сек!лд! с е н 1мд[ с е р 1ктер1 б о лады . О л ар оры с е с к е р л е р 1мен б 1р!ге к;имылдап, к,ок,ан ескер л ер 1не алгаш рет ойсы рата сок,к;ы беред!. Тауш елек согысы кез1нде Сураншы, оныц н ем ере 1Н1С! Царатай мен Б ессары ел!нен шык,к,ан оныц ерж урек сарбазы Теюм Бей!тулы су жагалап келе жатып ж араланып жатк,ан б!р адам ды керед!. К^араса, ел п н 1цж аны бар. О з1 цазац. Екеу! жабылып тургызып, сейлессе, Пусырман деген Ж1пт екен елп. Б ер 1 оны, т1птен жак,сы бш ет1н боп шыгады. Пусырман Жайык;байулы (архивтег! цужаттарда ол, кеб!несе, Пушман деп аталып жур) Еск;ожаныц Болай е л 1нен шык;к,ан батыр. Оныц аты кей1Н1рек едеу!р кец тарайды . Кед1мп атак,ты М едеуд1Цекес1. Тек1м мен К,аратай Пусырманды тургызып, жарасын тацады. К^аратай м е н Теюм оган б 1р а т алгы зы п, соган оны М1нг1зген. Пусырманныц е р к куш! мык,ты екен, е р д 1ц басы на к,олын лреп, басын суйеп отырган. Сейлп, к,осца зорга шыдап жетедк С одан к,оста жатып емделед!. Б1р кун1жазылып, к;айтадан к,атарга к;осылган. Мойнына К^уртк,а теу!п ^урсау салы п б е р т л , ейтпесе былк, - сылк, ет!п басын кетере алм айты н болы пты . Сол кезден ж е л к ес1Н1ц тыртык; болып б !т у т е байланысты \"ойжелке Пусырман\" деп аталып кетедк Ол сол жолы Сураншыныц е з 1мен, оныц ж олдастары м ен айнымайтын дос болып, к,иын-к;ыстау кездерде сар баздар м ен б!рге жур;п, б 1р турган. Бул жагдайды Шебденел! Жантайулы, Рыск;улбек Боранбайулы, Эдшбек Сулейменулы сык;ылды есюкез к;ариялардан ест1сек, еюншщен, М едеуд1Цкенже баласы Шаяхмет Медеуулы талай р еттеп т1штеп айтцан е д 1. Уш1ншщен, есю архив цужаттарында Сураншы бастаган к,азак; ж)пттер!Н1ц Тауш елек бею ню ндеп шайк,аск,а б ел сен е к;атыск;андыгы ецпм е болады . Э а р е с е Сураншы батыр жене оныц тец 1реп ж ен1нде жазушы Мухаметжан Етекбаев кеп зерттед!'. Тауш елек шайк,асынан кей!н б!рер айдан кей!н цок,андыцтар дем 161 013-11

Нагаш ыбек К^апалбекулы б е р г е н О р м а н х а н н ы ц ж асак,тары А л а т а у д а н б е р 1 асы п , к,азак; ауы лдары на тетеннен шабуыл ж асайды. К,аз1рп К^аргалы мацында, К,арак,ыстац алк,абында кесктескен урыстар басталады . Баск,ыншылар ж ерпл1кт1халыцты кеп шыгынга ушыратып, малдары н айдап кетед!. Орыс эскер 1Н!ц капитаны С .Р яб л ев т1ц ж асацтарымен Т1зе к,оск,ан Сураншы сарбаздары Орманхан баск,ыншыларымен к,ымк,уытайк;асып кетед!. Сураншы батыр тобына ж ацадан к;азак;тыц кеп Ж1г<ттер1агылып кел1п жатады. К^олдарында к,арулары, астары нда сейгул1к аттары бар цырандар куш услн е куш к,осып, жауга к,арсы ен телей согыс салады . Бул ж ерде д е Сураншы мен оныц жак,ын достары э с 1р есе ойжелке Пусырманныц айлакерлю, батылдыгы бурынгыдан да арта туседк Ал, 1854 жылдыц жазында цаз!рп К1Ш1Алматы езе н 1н!ц бойындагы Алматы атты цазац к,ыстауыныц (осы кунп Алматы цаласындагы Республика сарайыныц мацайы) жанынан орыс эскерлер!Н!ц басшылары бек1Н1с салды руды уйгарды. С ейт1п, Улы жуз к,азак,тарыныц приставы (бастыгы) майор М.Д. Перемышльский цазацтыц уш батыры Сураншы, Д и ц ан б ай ж э н е П усы рм анды е з 1не ш ацы рды . О н дагы мак,саты буларм енен ацылдасып, бек1Н1СТ1Цорнын б елплеу болады . - Мен еш тец е бшмейм!н. Ж ер орыслк! ем ес, к;азак,т1к!.0 ны б 1зден сурамацы з, мынау отырган ел д ен сурацыз, - деп, Сураншы жуз1н терю бурады. Дик,анбай мен Пусырман еш теце айтпай, у н аз темен к,арайды. Осы елкеы ц басш ылары уш батырдыц жацтырмай отырганын б 1рден сезген майор еш теце бшмегендей кул1мдеп: - С ендер кеше ушеу1ц б 1р ауы здан \"Осы жер жацсы деп айтпап па ед!Ц13дер. Эзен мынау сарцырап агыпжатк,ан. Тогайы мынау жайк,алган. Ж ер1 цандай кек майса. Тауы мынау тебецнен тен 1п турган. Орманы анау сыцсыган\" дегендер1Ц эл1м ен !ц еам д е, - деп, М.Д.Перемышльский Сураншыга царайды. Олбетте, бул эцпме тшмаш арцылы айтылып жатк;ан-ды. Шынды- гында, бул сезд! Сураншы е з 1 кеше езен бойында айтк,ан е д 1. Онда д а осы тертеу! жеке турган болатын. Б!рак; онда экю орыс басшысы: \"Бул жерде ауыл болады\" деген е д 1. Б1рак, оныц орыстыц эскер1не салынатын \"ауыл\" болатынын аццау батыр туанбей к,алган екен. КеЙ1н ойлап, е з 1Н1ц аццаулыгына эбден-ак; ек1Н1п жур ед!. С эл ойланган Сураншы: -Т ац сы р , мен1ц кеше айтцаным шын е д 1. Эйткенмен бул жерге ауыл салу дурыс емес. Мына жерде бурын елген адамныц бейг! бар. Элген адам еруагына обал болады, - деп т т к,атты. - Ж арайды, ол д а дурыс шыгар. Ал, а з д 1цше, ол ауылды енд! цайда салам ы з?-дейд1майор сабырмен. -Т е м е н , сонау алы сж акда салу керек,-дейд! сонда Сураншы к,олын сштеп, тем ен жак,ты керселп. - Жуз шак,ырым алыск,а кету керек. 162

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Экю орыс офицер! к,арцылдап кул!п алады . Содан кей!н ез!н-ез! ток,татып: -Жок,, Ж1пттер, б!3 ауылды осы жерге салмасак,, анау жерге саламыз. Бул жер бей!т болганмен анау ж ерде ешк,андай беЙ1т жок, цой. Сол арага са л а м ы з,-д е й д ! жерд! ацырын гана аягымен теу!п к,ойып. Сосын се з1н ары к,арай жалгайды. - Мунда ауыл салы нса, азд ер ге, цазацтарга д а жаман болмас. Бул мацайга ешк;ашан жау келмейд!. Уш батыр !штей к;атты куйзелсе д е, еш тец е айта алмайды . Сонымен кел!ам беред!. Ж ацагы бей!т жатк,ан ж ерде бурынгы есю к,аланыц цираган орны д а белгш! болып жататын. Онда ер те д е Алматы атты к;ала болган. Б!р зам ан да ем!р сур1п, кей!н оныц жойылып кеткенд!пн к,аз!р археологтар делелдеуде. Сейлп, бек!Н1с салу жумысы 1854 жылдыц жазында басталы п та кеткен ед!. Бек!Н1с салу салтанатына жогарыда аты аталган уш батырдан баск;а д а к,азак,тыц кеп адам ы цатысады. О лар К1Ш1 Алматы езен!н!ц жогаргы шатк,ал ж агы нан (к,аз!рг! М едеу муз ай ды н ы ны ц м ацы ) жумысшыларга к,арагай к есл р т, оны атпен, епзбен, туйемен беюжс к;урылысына жетюзуде кеп ецбекс!ц!рген. Пусырман Сураншы мен Дицанбайды сер!ктер!мен ж ене орыс ескерлер!Н!Ц басшыларын К1Ш! Алматы езен!н!ц жогаргы бас жагындагы Мыцжылцы ж айлаулары нда отырган ауылына к,онак,к,а шак,ырады. Жерпл!кт! к,азак; Ж1пттер! мен алдыцгы к,атардагы орыс азаматтарыныц арасы нда жолдастыц, достык, к;атынастар осы кезден басталады . Арада б!р жыл еткенде Пусырман Жайыцбайулы сепз ж асар баласы Медеуд! орысша о^уга беред!. Ол буган деЙ1н мусылманша хаттаны ган болатын. Зерек бала мусылманша жене орысша цатар ок,ып, терец бт!м алады . Сейлп, ол заманындагы сауатты, озык, ойлы азам ат болып ес!п, е з ел!не, ез жер!не !стеген жак,сы 1стер 1 уш!н к,ад!рл! М едеу атанып кепшш1кт!ц к,урмелне беленед!. 1856 жылдыц жазында сол кездеп Р есей д 1ц белпл! галымы, географ П.П.Семенов -Тянь-Шанский (оган Тянь-Шанский деген ^осымша кей!нп жылдары Тянь-Шань таулы ел кеан кеп зерттеп, ецбек С!Ц!рген соц бер!- лед!) Верное беюнюне келед!. Ол аспантаулар елкеан зерттеуге шыкдан болатын. Б1р жагынан осы лайш а алды на гы лы м и-зерттеу жумыстарын журпзуд! ойласа, еюнш! жагынан Р е с е й д 1ц басца жерлерд! отарлау саясаты н жург!зуге д е бул жумыстыц пайдасы кеп болгандыгы б ел г1л!. Омбыныц генерал губернаторы Т.И.Гасфорт )ле елкес!Н!ц бастыгы М.М.Хоментовскийге арнайы нуск,ау бер!п, П.П.Семенов Тянь-Шанскийге кемек ету<н сурайды. М.М.Хоментовский Верный бек!н!с!не б!рнеше сен!мд1к;азак;ж1пттер1н шак,ыртып алады . О ларды ц !Ш1нде Сураншы мен Пусырман д а болады. П.П.Семенов-Тянь-Шанский Верныйга келген соц уш -терт кундей демалы п, содан жанына казак-орыс солдаттарынан он адам жене жол 163

Нагашыбек К^апалбекулы бастауга ек! цазак; Ж1г т н алып, Улкен Алматы езен!н!ц цаз1рп А л м а- арасан санаторий! орналаск,ан батыс айырыгымен асудан асу асып, цыргыздыц атак,ты Ыстык;кел1не барады . Олар келд!цжагасында б!раз болып, би!к таулы елкен!цтацгажайып табигатын там аш алап кередк Б1рер кундей аялдап, содан кей!н бек!Н1ске цайтадан оралады. Бул жолы Семенов-Тянь-Шанскийд!ц жасагына жол- басшылык, жасаган ею к;азак, ж!Г!Т!Н)ц б!р! ойжелке Пусырманныц ез! е д 1. Он шацты кун тыныгып, бел кетерген П.П.Семенов - Тянь-Шанский жанына к,ырык, шак,ты ад ам ерт!П, Ыстык;келд1ц алабы н к;айта барлап, багдарлап зерттеу уш!н жэне жолга шыгады. Ол топтыц 1Ш1нде орыс солдаттарымен к;оса Пусырман !Н!С! Курт!бай екеу!, Сураншы батыр жэне оныц сер!ктер! Сарыбай, Сугпбай мен С ер 1кбай, Андас, Тэюм, Жантел!, Тейтел! мен К^аратай, Ж олаш ар мен Жантугел, С уйнбай мен К,алыгул, Щудайберген сек1лды цазак,тыц беделд! ж!Г!ттер! болады . Сураншы батыр сер!ктермен орыс галымын Верное бек!н!с!нен алып шык;к,ан б ел н д е жуз шацырым ж ердеп К^астек езеы м ен ерл ей тартып, Кектебе жайлауында отырган ауылына бастап алып келед!. Батырдыц ауылына цонак, болган орыс галымы сер!ктер}мен сол а р а д а б!рнеше кун аялдап, куншыгыс жацтагы К^арацыстак, езен!И1ц ец!рлер!н кезед!. Ол алк,аптыц Ацтасты, Элмерек, Сарысай, Шетенд! тэр!ЗД! булак,тарын ерлейд!. Таутекел!, Майтебе, ^арация, Сарысайдыц Дегерез! тэр!ЗД1би!к тауларга кетерш!п, бул елкеыц сулу, керкем табигатын ез кез!мен керед!. Ак,тасты сайындагы К,ызылжартас цузарын, оныц бурют уя салган ушпа ж артасы н т а м а ш а л а й к,арайды. Карак,ыстак, куншыгыс жак, буйратында Ж елд1сай деген жер!нде отырган би Айдосулы Сарыбайдыц ауылында болады . Карак,ия тауыныц сай-шатк,алын аралап Кумбелге деЙ1н шыгады. С одан к,айтар жолында осы алк,аптыц кунбатыс жак, ец!р!нде Асусай мен К^арабастау ж айлаулары нда отырган К,удайберген )^уттык,сей!тулыныц, Ацтастыныц К,арасай жайлауы нда отырган Тэюм Бэй!тулыныц ауы лдары нда к;онак;та болады. П.П.Семенов-Тянь-Шанский тек цазак, ауылдарын аралап цонак, болып к,оймаган. Осы ец!рд!ц тацгажайып табигатын зерттеген. Тауешю, арцар, бурют, улар, суыр сияк,ты таулы ец!рд! м екендейлн ац к,ус дуни еан эдей! барып керт, табигаттыц байлыгын тамаш алай к,араган. Осы алцапта есет!н ес!мд)кт!ц мол коллекциясын жинаган. Мастек аймагындагы к;уз цияларды аралап, осы мацныц би!ктауы Суык,тебе басына кетершген. Кектебеде бес-алты кундей болып, сосын ары асып, атак,ты Шу ацга- рына тусед!. О лар сол беттер^мен Ыстык,келд!ц кунбатыс жагалауын барып кер!п, сол ец!рд! зерттейд!. Журген жерлер!н картага тус!ред1. С аяхатш ы лар цайтарда Кунгей Алатау мен 1ле Алатауыныц баты с С!лем1н басып ет!п, Верное беюн!С1не к,айтып келгенге дей!н оларды ц жандарында Сураншы мен Пусырман жэне баск,а д а к,азак,ж!пттер! б!рге жур!п, б!рге болады . 164

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Алгашында \"цонак, келд1, ж ер1М!зд1аралатып керсетт1к\"деп мак,тана ойлаган Сураншы мен оныц жак,ын сер1ктер1 кей1Н1рек ею турл! ойда болган д е с е д ! кериялар эц п м е арасы нда. Б1р жагынан, к,ок,андыцтар к;ысымынан к;утылгандай с е з 1нсе, еюншщен жаца отарлау жаца к;ысым болатынын болжайды. О ларда е м 1р д1ц е з агымынан угады. Угады да, 1штер!нен налиды. Бул м езетте К^ок,ан бектер1нен к;ысым керген Сураншыныц ел! т о з - тоз болып кеткен болатын. А латауды ц бектерж мекендеген к,азак;тар атамекен жерлер!н тастап, ауып, Шудыц берп жагына кеш!п барган. К,ордай менен Сулутер аймак,тарын, л п л сонау ш елейт елке Ацырак,ай, Алмалы, Сарыбулак,, Ащысу, К,ызыл^айнар, К^арацур ал^абы на деЙ1н барып, б!раз кеш1п журген. Сол жерлерд! м екен дей лн \"Плеук;абыл, С ары уйс1н, Ысты е л д е р 1Н1ч ар асы н а барып паналаганды гы тарихи деректерден белпл!. Туып-ескен ж ерлер1нен к;уылган жене кейб1р сен!мд1се р 1ктер1б1ресе Ко^ан бектер1Н1ч, б!ресе патша ею м дер1Н!ч тырнагына Ш!Н1П, зорлык,- зомбылык,к;а ушыраган Сураншы батыр 1штей цатты ызалы ед!. Ол е а р е с е батыр жолдасы, се н 1м д1 с е р 1ктер1Н1ц б<р1 ойжелке Пусырман мен оныч 1Н1С1, ержурек Курт1байдыц ею жузд1л е р д 1ч ж аласы м ен осы кезде орыс ек1м дер1Н!ц к,олында тутк,ында отыргандыгына ^атты налулы болатын. С ол кун дердщ б!р1н де С уранш ы ж о л д аст а р ы м ен ак;ылдасып Г.А.Колпаковскийге юа Ж1б е р 1п, Пусырман мен Курлбайдыц не себ еп л юнел! болгандыгын сурайды. Оган жауап р ел н д е Г.А.Колпаковский: \"Курлбайды босатып к,айтарып отырмын. К,аз!р букпе сак,тамай, ашы)( сей л есел н жагдай бар. С ен1ц бер! цайтып келу1це е л 1уак;ытжетед1. Сен б!зден к,ау1птенбе. Себеб! сен ол жакда ауа кешуге юнел! е м е с с 1ц. Мен с е н д ер сияк,ты д о стар ы м а Ш апыраш тыны^ дачк,ты а т а -б а б а л а р ы жерленген ез туган ж ер лер 1це к,айтып кел1цдер деп кеиес беремж\" деп хат жазган 1861 жылы. (Казахстан республикасы ныцО рталык,М емле- кетт)к архив!. К^ор-3,1С-334, парак;-18). Сураншы Г.А.Колпаковскийге к,айыра хат жазып, Курлбайды к,айтар- ганына ризашылы^ бш д1р ед 1. Сонымен к;атар: \"Арадагы есек сезге сен- бег(1з. Ж узбе-ж уз кездес1п, а у ы зб а -а у ы з сейлескен1М !з оры нды . Пусырман деген адам ы м ы зды ц е л д е б 1реулер б ес жылк;ысын урлап алган. Пусырман сол жылцыныц артынан к,уып барса, оны Сураншыныц жансызы деп азге устап берген. Ол жансыз емес, ез шаруасымен журген адам . Оныц к,аз1р к,андай халд е екен!н б т е алм ай отырмыз. Б1зге сен- сец!3, тыныш турсын десец13 адам ы мы зды к,амаудан шыгарып бер1Ц!з. Егер босатып б е р м е с е ф , 613Д1Ц Нарботамен Алматы тубж де болса да атысып-шабысуга баратынымыз хац\" деп, ашык;жазады. (К,азак,стан рес- публикасыныц Орталы)( М емлекетт1к архив!. К,ор-3, !с-75а, б ет -2 3 ,24). Бул хаттан кеЙ1н д е Г.А.Колпаковский ер турл! ай ла-ш аргы га салып Пусырманды тутк,ыннан босатпайды. Ею ар а д а тагы д а хатж азы лады . 165

Нагаш ы бек К^апалбекулы Сураншы ол хаттары н да Пусырман тэр!зд! ер Ж!пттерд1ц тездет!п босатылуын, ондай ад ам дарды ц тек к,азац халк;ы уш1Нгана ем ес, Ресей мемлекет! уш!н д е мацызы зор екендюн, эюмдер!Н1ц зацсы з эрекет жасагандыгын, 1штарлык,тан, к,ызганыштан туган бундай алауыздыц пен жалак,орлыцтыц царапайым халык,к,а д а, м ем лекет басш ы лары на да пайда б ерм ейт1нд1пн басып айтады . С ейт1п, уюмет тарапынан бундай жагымсыз !ст!цтез ар ад а ток,талуын талап е т е д 1. Т!пт1, осындай к,айшы- лыгы кеп м эселелерд! к;олма-к;ол шешу уш1Н Колпаковскийд!ц ез1мен жузбе-жуз кездесуд! елнед!. Осындай жагдайына к,арамастан Сураншы батыр жэне оныц жолдастары ^ок,ан бектер!Н!ц к,олдарына тускен орыс адам дары ны ц босанып шыгуына кеп кемег!н типзед!. Сонымен к,оса, сол кундер! Пусырман батырдыц ел-ж урт алдындагы ецбектер!н атап айтып, оныц тутк,ыннан т е з 1рек босаты луын ц ай та-ц ай та сураумен болады. Соган царамастан эртурл! к,улык; ойлаган жэне жалацорлармен астыртын ауыз жаласцан генерал Г.А.Колпаковский берген уэдеан орындамай, ак,ырында Пусырман батырды С!б!рге жер аудартады . А латау окрупнц басш ысы, генерал Г.А.Колпаковскийд1ц бул цылы- гына к;атты налыган Сураншы Ацынбекулы 1861 жылы 25 тамыз кун! оган тагы д а хат жазып, былай дейдк \"Эрюмн!ц ж аласы м ен жак;ын ада- мым Пусырманды С!б!рге жер аудартк,аныцыз уш1н а з г е мен цатты екпел1М1Н. С13 шындык,к,а к,алай дурыс царамайсыз. Ешб!р дэлелс13, куэс13 жер аудару деген ак, патшаныц зацы нда жок; ем ес пе? Ал, а з зацды е з 1ц1зж асады цы з да, оны айдатып ж!берд!Ц13. Былтыр к,ок,андыцтар кел1п к,ыск;анда, 613 оларды ц к;оршауында цалып к;ойсак; та, а з г е улкен куш к;осып, олар м ен ен согыстык,. С 1зге м е л 1м ет б е р 1п, оры с арм иясы на кемектеслк. Кемек берген менен баск,а юм б ар ? С 13 мен берген ак,пар бойынша царуланып, к,амданып шыцтыцыз. Мен есекке ермейм!н жэне одан цорыцпаймын! Мен ею сейлемейм!н. С1зге келем 1н дед!м, келем 1н!\" (К,азак,стан республикасыныц Орталык, архив!. Ц ор-3,1с-150а, 4-бет). Сонымен, не керек, халык, арасы нда бедел! кушт! Сураншы батыр мен санаск,ан генерал Г.А. Колпаковский Пусырман Жайыцбайулын С!б!р- де айдауда журген жер!нен босаттырады. Досы эр! курдасы Сураншы баты рды ц Т1келей сурауымен, к,оймай жур!п жасаган ет!Н1Ш1нен кей!н гана Пусырман ею жылдан кей!Н С!б!рден айдаудан к,айтып оралады . Ж адап -ж у д еп , кур суйеп саудырлап цалган Пусырманга: - Орыс жер! к;андай екен? - дегендерге: - Ушы - к;иыры жоц, к;ус ушса к,анаты талатын, айшылык, алты ай жол жургенде б!тпейлн сыцсыган орман - улы даланы керд!М. Бала- ларды орысш а ок,ыту керек, б!з Алтайдан ары ел бар деп ойламап ед!К, алты ай журген!М!зде улы мухиттыц жагасына жетлк. Одан эрмен Сак;ал- ды деген тагы б!р жер бар екен. (Сахалин деген! шыгар). Туб! осы журтпен болганыц жен - ау, - депл Пусырман ер. 166

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ел аузында \"ест ойжелке Пусырман ер\" деген талай - талай ацыз - ецп м елер к,алды. Сураншы е к е у т 1ц б1р - б 1р1н к;алай аж алдан аман алып к;алгандары, батырлыгы мен е ж етт т , достык, реу1штеп е з ш - к;алжыц- дары н ел ак,сак,алдары кун1 бупнге д е й т жыр гып, сыр гып айтады. Пусырманныц ш ебереа Кауар Шагатаева шыгарган елец! ел арасына тарап кеткен. Сурасан араь/ атамбь/ ер Пусырман. Жа^сы болмаеь/ абамнь/^ пиеь/пь/нан Ойна,кул жас к/н/'^бе беп айтамь/н Пайба жо/( елаеннен сон жиеан малбан... Ойжелке Пусырман ер е м 1р сурген д еу 1р -а у м а л ы , текпел!, азынаган ж елд 1, дауы лдатцан дауы лды зар зам ан болды. Ол кезец 1(ок,андык,тар к,ызыл а л а шапанын жамылып, найзалары н к,ок;айтып баты стан кел1п бассалды . Алатаудыц кунгейтдеп к;ыргыздар дурю н-дурю н барымта- латып к,арсы айбат керсетпесе басынып, басы байлы к,ул еткю келд1, малын айдап, барын алдап алгысы келд!. Аузы - мурнын тук баск;ан к;ара шекпенд! к;олдарында отауыз мылты- гын кезеген о р ы с - казактары топ -то б ы м ен к;амалап, ел}н, жер!н тонады. Осындай к;илы - к,ыстау кезецде ойжелке Пусырман ер к,ок,андармен де, к,ыргыздармен д е, оры стармен д е ашык, м айданда ары стандай ай- к,асты, талай шайцасты басынан еткерд!. Сан м ерте ж араланды . Олар Пусырманды ашык, майданда ала алмады, жеце алмады. Б1рац ец к,иыны - бугынып жатк,ан ез 1Ш1ндеп жау, к,азак; бауырларыныц ж ала-ары зы м ен абак;тыга ^амалып, С 1б 1рге айдалды -а у . Орыстар астыртын айлам ен осылай ел !Ш!Н бул!нд1р1п, ез!Н1ц жак;ындарын к;арсы айдап салды , олар ел р к жала жапты. \"Адаспаймын деген ер т а л - тусте жолдан адасады\" деген осы. Пусырмандай ерден к;алган асы л туяк; - Медеу еам ! кулл! жалпак, журтк,а танылды, М едеу ез!Н1ц к;м екен!н зам ан дастары н а 1ам ен , енеге - улп гумырымен танытты. М едеу 1850 жылы, Ж елсу губерниясында, К1Ш1Алматы болысыныц Верный уезждеп N\"3 (уш1нш!) ауылда, к,аз1рп 1ле ауданындагы Туймебаев атындагы ауыл турган ж ерде дуниеге келген. М едеу к;ажы - ^арапайым журттыц арасынан шыгып, б 1р т е -б 1рте деулетт! болган адам. Сондыкуан да ескен ортасы на кемеп кеп тиген. Э а р е с е табигатк,а шын жанашыр бола б 1лген. 1902 жылгы ашаршылык,та М едеу к,ажы аш ад ам дарга барынш а кемектеап, к;азак;тыц \"Балдан тамады, бардан жугады\" дегендей кедей - 167

Нагаш ыбек К^апалбекулы кепш1к, ш ыгайларга кеп болысып, ж э р д е м д е с1п, о лард ы ц цаш анда тапты рм ас к,амк,оршысы болган ж эне д е ет дай ы н д ауд а жене оны ашык,к;андарга б е л 1п б еруд е улкен кемек керсеткен, э а р е с е патша ескерлер! д е сол таулардыц бектер1нде эскери жаттык,тыру жумыстарын атк;арып жургендерге д е тамак, пен к,ымыз-сусын еш ак,шасыз б е р 1п отырган. К,ара халыцца унем! болысып, жогын жок;тап отыргандык;тан ел журт та оны к;атты сыйлаган. М едеу к;ажыныц тарихына терец1рек бойлау уш!н, алды м ен Ж ет1су елкеан!ц еткен гасырдагы ты ны с-т1ршш1пнен бастау керек. Эйткеы сол уак,ытта Верный бек1Н1С1Н!ц салы на бастауы, соган сэйкес осы тецректеп елеум етлк езгер 1стер, жергш!кт1халык,тар мен орыс халк,ы арасындагы к,арым - к;атынастардыц ныгая тусу!, тагы басца тарихи ж агдайларды ц к;аз1рп М едеу еам )н е б 1рш ама цатысы бар. Белгш 1 саяхатш ы А.К. Гейнс Алматыныц орнына алгаш салы на бастаган бек1Н1слц Верный аталганы н бы лайш а т у а н д 1р ед 1. Г е н е р а л - губернатор Г.Х.Гасфорттыц С офия, Н адежда, В ера еам д ! уш к,ызы болган. Генерал суй!кт! к,ыздарыныц к;урмет1не ертеден бер! Талгар, Еак, Алматы атанып келген к;оныстардыц орнына тургызылмак,шы болган станица эскери беюысл Софьяно, Надеждино, Верино деп атауды уйгарады. Соцгы атау (Верино) б1р!нш! (1) Николай патшага аса унамайды да Вериноны сызып тастап услне Верный деп сойда^тата салады. Жалпы Медеу жайлы айтцанда Алматы цаласыныц аргы-берп тарихына кез жупртпесе болмайды. Алматы мен М едеу тыгыз байланысты. Алматыныц тарихы ертеден басталады. Кейшп к;ола дэу!р!нде, жаца заманнан мыцдаган жылдар бурын бул ж ерде отырык,шы е л д 1мекендер орналаск,ан, оларды ц тургындары епншш!кпен ж эне мал е с 1румен айналыск;ан. К^ола д эу 1р!Н1ц е з 1нде-ак; Фергана жэне Алматы аймацтары аралыгында езара байланыстын, болганын керсетет1н айга^тар бар. Ж аца зам ан нан б ес гасы р бурын к,аз1рп ^аланы ц аум агы нда еж елп сак; тайпаларыныц ем 1р сурген!н к,ытай жэне арабтыц еск! к;олжазбаларынан бшем13. Улы жолмен сапарга шыцк,ан Генуя кепестер1Н1ц керсетунш е, жаца заманны ц б1рнеш е гасыры бойы Алматы к,алашыгы Еуропадан Цытайга барар жолдагы станица М1ндет1н атк;арган. Будан кей!н Шыцгыс ханныцжорыгы басталды . Улы Моголдардыц непз1н к,алаушы, жазушы эр! а^ын Захириддин Мухаммед Бабыр ез \"жазбаларында\" (\"Бабырнама\") м о н го л дар )^иратк,ан А лм аты атауы н С ам арк,анм ен, К,ашгармен, Бадахш анмен к;атар )^ойып атаган. К^аз!рп жыл санауымызга Караганда, жаца заманнан ею гасыр бурын жасалып, жак;сы сак,талган, Алматыдан 70 шак,ырым ж ердеп К,аргалы шатк,алынан табылган К,аргалы диадем асы уйан к е зе ц т е жатады. Бул - узындыгы 35 см, ен 1 4,7 см болаты н ею бел)ктен туратын узын алтын пластина. Онда адамдардыц, жануарлардыц, к,иял туындыларыныц кейп! 168

Атадан - касиет, бабадан - есиет к;июластырылган ес!мд!ктер ернеп бар. Ж ануарларды ц кез! к,ызгылт - сэры асыл тас-сер д о л и ктен жасалган, денес! кеплд1р ак;ык,-бирюзамен безенд!ршген. К,ала атауы ны ц пайда болуы кездейсок; жагдай ем ес. Ежелг! зам аннан Ж!бек жолымен жур!п ете л н керуендерд! 1ле Алатауыныц бауырайында гулдеген кез!нде ец!рд! турленд!р!п Ж!берет1н жабайы алм а агашы тогайы к,ызык,тыратын. Булар непз!нен алм а агашыныц алты мыцнан астам сортыныц аргы теп болып саналатын жабайы алма агаштарынан турады. Оныц генотип! ец ежелп генотип болып есептелед! жене биологтардыц пайымдауынша, оныц биологиялык, е р 1С! ете кушт! болып келед!. Б!здег1 жабайы алма агашыныц генетикалык; ресурсы сел екц и я уш!н тез!мд!Л1к генЫ ц кездер! б о л а ал ад ы . А л ай д а XX гасы рды ц ек!нш! ж арты сы оган ай тарльщ тай нук;сан келт!рд1: тау бектерлер!ндеп алма агашы тогайын аяусыз кесу б!рте-б!рте алма агашыныц аргы тепн!ц жойылып кету!не экеп сок,тыруда. Дестур бойынша, Ресей ез!Н!ц к,иырдагы ш екараларын казактармен жене к;оныс аударуш ы ларм ен ныгайтып отырды. Ж ет1суда д а осылай эрекет етт!. Б!ЗД1Цк,аланыц непз1н к,алаушылардыц б!р!, белпл! зерттеуш! эр! саяхатш ы Григорий Потанин былай жазды: \"Мен 1852 жылы офицер шен!н алды м д а, баск,армасы С ем е й д е орналаск;ан к,азак, полю'не жазылуды к,аладым. Мен1сол жылы полковник М.Д. Перемышльскийд!ц басш ылыгымен 1ле елкес!не аттанатын отрядца белд). Б13Д!Ц отряд Алматы езен!н!ц ацгарын басып алды; осылайша Верный цаласыныц непз! к,аланды\" (Ч.Ч. Валиханов. Собр. Соч.в 5 т. Т.1. А лма-А та, 1983г.). 1854 жылдыц кектем!нде К1Ш1 Алматы езен)н!ц баты с жагасында, Алматыныц ежелп к,ираган орнынан солтуст!к-шыгыск,а к,арай сол кездеп майор, кей!н полковник болган М.Д. Перемышльскийд!ц отряды кей!н Верный аталган 1ле бек!н!с!н сала бастады . Бул бек!Н1СТ! адам ды к,алжырататын ескери к,ызметт! осымен б!р м езп л д е атк,ара жур!п, ескери цызметш ш ер тургызды. К азарм алар, к;орган дуалы, тутангыш заттар сак,талатын орындар, цару-жарацтар мен о^-дер! к;оймалары, армияга арналган азыц-тул!к дукендер!, ескери госпитальдар тургызылды. К,оныс аударуш ы ларга арналган аумак;тар бел!нд!. 1854 жылдыц куз!не царай Верное бек!Н1С! агаш к;оршаумен жене терец ормен к,оршалды. Эскери беюыслц жанынан улкен станицаныц непз!н салган алгашк,ы к;оныс аударуш ы лар пайда болды. Бекшютен шыгыск,а к,арай К1Ш1станица жене Татар слободкасы к;ыстагы бой кетерд!. Эскери-инженерл!кжумыстармен к,атар, цалада азаматтык, к,урылыс та ер!стет!лд1. К^азына багыныц (к;аз!рп Еуразиядагы аса 1р1 Орталык; медениет жене дем алы с парк!Н1ц) непз! к;аланды. Осында болган белпл! этнограф М.Венюковтыц айтуы нш а,\"... ж ацадан бой кетерген тап -таза уйлер кез тартады, 20-дан астам дукендерде сауда ж урт жатты. 169

Нагаш ыбек К,апалбекулы Алматы б!р кезде, лгтп кеп кеш!кпей-а^ букш Орта Азия уш1н мацызды сауда орнына айналатын болар\" (ол кезде жэне кеЙ!Н!рек Алматы деген атау орыс тш1нде Алматов, Алматам, Алматами, Алматах секшд! кепше тур1нде жацсак; пайдаланып келд1). 1858 жылы Ш.Уэлиханов е з 1Н1ц атак;ты, ете к;ау1пт1 Цашгар экспеди- циясына шыгып, одан 1859 жылы Верныйга аман-есен оралды. 1860 жылдыц к,азан айында Узынагаш еж елп елд! мекен! м а^ы нда к,ок,ан э с к е р л е р 1Н!ц талк;андалуы б ек1Н1СТ1ц ес у 1 мен дам у у ш т ет е мацызды болды. Бул ерекш е тарихи шайк,ас едк К^ок;анды^тардыц ек! зец б 1реп бар 20 мыц адамдык, армиясы, ал верныйлыцтардыц - алты зец б 1реп бар 800 солдаты жэне буган к,оса, Т езек Нуралин султан бас- к,арган б!рнеше жуз атты к;азак,тары болды. Шайк;ас сег!3 сагаттан астам уак;ытк;а созылды. Мыцнан астам адам ы к,аза тауып, жараланган к,ок;ан- дьи^тар бытырай к,ашты. Орыс отрядына басшылык, жасаган Г.А.Колпаков- ский е з 1Н1ц хабарлам асы нда былай деп жазды: \"Узынагаш шайк;асы 1ле ел кеан деп 61ЗД14 алгашк,ы отырык,шы бекеттер1М!зд1сак,тап, жер-жерде оларды е з1м1зд1ц би л1пм1зге к;алдырды\". ПетербургсэулетилаА.И. Гогенн1ц жобасы бойынша 1905 жылы Узынагаш мацында 1860 жылгы 21 к,азан шайк;асын есте сак;тау мак;сатында ескертюш орнатылды. Оны ел-ж урт \"Колпаковский ескертк!Ш!\" деп атап жур. К,аз1рге деЙ1н сак;талып келген бул ескертюш кут1п - баптау жумыстарына зэру болып тур. 1858 жылы Верныйда С!б1р корпусыныц к,урамына юрелн эскери отряд к,урылды. Генерал М.Г. Ч ерняев баск;аратын бул корпус Эулие- атаны (Тараз), Шымкентт!, Турюстанды ш абуылмен алып, Сырдария жэне С1б!р бек1Н!С ж елш ер1н жалгастырды. Сейт!п К,азак,станныц оцтуст1п мен К^ыргызстанды отарлау 1С1аяк,талып, осы арк,ылы бул аумак,ты к,ок;ан- дыцтардыц, а^ыр аягында, агылш ындардыцжаулап алу цауп! жойылды. Осы эскери экспедицияга шак,ырылган. Ш.Уэлиханов Верныйга уш1нш1 рет келед!. 1867 жылды^ 11 сэу1р!нде Верный бею ню не к,ала м эр т еб еан беру туралы ш еш 1м ^абы лданды , сейт1п ол осымен б 1р м езплде Турк1стан генерал - губернаторлыгы Семей облысыныц эк1мшш1к орталыгына айналды. Уйлер, непз1нен алганда, тастан салынды, осыган к,арамастан, к;ала тец 1репндег! ормандарды кесуд!Ц кец )^улаш жайганы сонш ама, Ж ет1су облы сы ны ц алгашк;ы губернаторы э р 1 казак э с к е р л е р 1Н!Ц алгашк;ы тагайындалган атаманы генерал Герасим Алексеевич Колпаковский орманды будан эр! бак,ылаусыз кесуге, одан соц агаштан уйлер тургызуга к,атац тыйым салуга мэжбур болды. О рм андарды кесуден сак,тау мак;сатында Верный к,аласыныц тец 1реп н деп шатк;алдарга к,арауыл к,ойылды. Кептеген шатк,алдар ц а р а у ы л с а р б а з д а р д ы ц е с 1м 1м ен - Б у т а к о в с к о е , К а м е н с к о е , Ремизовское ... шатк,алы деп аталды . 170

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Верныйда лркелген кепестер, саудагерлер, енеркеапшш ер 3 жыл !Ш1нде уй н ем есе фабрика, зауыт н ем есе к,оленер м екем еан салып б еруге М1н д еттен д 1. Оларды)-( куны б!р!нш1 дереж ел! - гильдиялы кепестер учли - 3000 сомнан, ек!нш1 дереж ел! кепестер уш)н - 1500 сомнан, м ещ андар уш1н - 300 сомнан темен болмауы ти1Се д 1. Осындай, м 1н д е т т е м е л е р д 1 о р ы н д а м а й ы н ш а , о л а р е з д е р ш е б ел г!л е н ген кес1п кер л ер д 1 15 жыл бойы барлык, с а у д а -е н е р к е с 1п баж дары нан, салык;тар мен М1ндеткерл!ктерд! телеуден, солдатка алы нудан жене ескерд! уйге орналасты рудан босату секшд! б 1рк,атар жецшд!ктерден айырылатын болды. К^аланыц кечей1п есу!не орай коммуникациялы^ байланы старды ц к,ажетт1п туды. С оф ия (Талгар), Надеждинская (Еак), Зайцевская (Ше- лек) станицалары ндагы , Кегендеп пошта бекеттер! арк;ылы \"Верный - Санташ - Ак,су асуы\" пошта жолы бойымен узындыгы 350 км-л!к цозгалыс басталды. 1870 жылы Верныйда \"Семиреченские областные ведомости\" деп аталаты н облыстык; газетт!ц алгашцы нем 1р1 шык;ты. 1871 жылы К!Ш! станицада храм сэлынды. Цалада салынган б 1рнеш е меш 1тт!ч жанынан мусылман мектептер! аш ылды. Ал Улкен станицадан к,ала б1р кешеге - Соборная кеш еане созылды. Ол керкейтше келе, кеЙ1нде Колпаковский да^ты лы, Ленин дацгылы, Достык, да^гы лы болып атауын б 1рнеш е рет езгертл.1875 жылы тургызылган \"Сауда уйГ 100 жыл еткен тебес! жабылган Кекбазарга айналды . 1877 жылы Верныйда К,алалык; дума мен Цалальи^ баск,арма к,ызмет ете бастады . Сеулетш !, жерге орналастырушы П.М.Зенков ата^ты Кафедралдык, соборды салудыц бастамаш ы сы ер! к;атысушысы болды. 1874 жылы губернатор Колпаковский Верныйдыц букш уй и е л е р н е ез уйлер!Н1ц кеше жагына ек! к;атар елп , агаш отыргызуды усынды. Ал 1878 жылы Верныйга келген белпл! ботаник А.Э. Р егель жасыл желектерд!ц молдыгына назар аударып, багбан - галымдар Фетисов пен Баумныц осынау игт!кт11ске к,оск;ан улестер!н атап керсетед!. 1887 жылы ете кушт! апат - естен кетпес жер сшюну! болды. 28 м ам ы рда тацгы 4 сагат 35 минутта жер астынан гу!л естш!п, !3!нше жер асты думпу! сезшд!. В!рнеше минут еткен соц будан да кушл думпу болып, жерд!ц кенет тецселу! ею минутка дей!н созылды. К^аланыц уйк;ы к,ушагында жатк,ан тургындары оянбаган куй!нде опат болды. К,ала толыгымен дерл!к тирады. Гимназия, Ш1ркеумен к,оса архиерей уЙ1, губернатордыц уй! секшд! К1рп1штен тургызылган улкен уйлер ерекш е зак,ымданды. Собордыц ш!ркеу мунарасы, Покров илркеу!... к,улап тусл. Т ауда ад ам сенбей лн гурсш ест!Л1п, шыч-к,уздар к,улап, ацгарларды , жолдарды, ауылдарды, турак,тарды, ад ам дар мен малды басып к,алган. К^ала б!рнеше кун ауыз сусыз к,алады. Зак;ымданбаган б!рде - б!р гимарат 171

Нагашыбек ^апалбекулы к,алмаган. Агаштан салынган уйлер аман цалган, олардыц пештер! гана цирап, те р е зе эйнектер; сынган. К^ала мен оныч тец}репндеп 483 адам к,аза тапк,ан, ж аралангандарды ц саны анык,талмаган. К^аза тапк,андар осы ж ердег! зиратк,а ж е р л е н ге н , м унда к,аз!р 28 гвардияш ы - панфиловш ы лар парк! орналаск,ан. Кей1н зиратжойылып, онымен б!рге осынау зш зала жайындагы естел!ктер де кем есктене берд!. Желсуоблысыныц эскери губернаторы 1887 жылдыц 1 маусымында берген буйрыгында былай деп жазды: \"Жер С1лк!ну! кез<нде К!рп1штен салынган уй л ер д1ц осалдыгы аныцталуына байланысты алдагы уак;ыта уйлерд! тек агаштан тургызу усынылады\". 1889 жылы тагы д а жер стк!Н!п, ол 30 маусымнан 3 Ш1лдеге дей!н - терт кунге созы лады . Б!рак, курылыстар аз болып, оныц усл н е, жаппай дерл!к агаштан тургызылгандык;тан, к;ала айтарлык,тай к,ираган жо^. Зш зала кез)нде М едеу к,айгыга уш ырагандарга кеп кемек керсетт!. 60-ж ы лд ард ы ц б асы н д а В оронеж губерниясы нан келген к,оныс аударушылар алманыц апорт сортыныц б!рнеше !^алемшес1н экел!п, оны жерпл!кт1Сиверса жабайы алм а агашына телщ!. Муныц нэтижес! тацк,ал- дырарльи^тай болып шык,ты. Ресейд!ц оцтуст!пнде кезге туспейт!н алм а сорты Верный цаласы нда зор биологиялык, \"думпу\" жасады. Ал, осы 1ске М едеу Пусырманулы лкелей араласы п, оры сбиологтарм ен б!р!пп, керемет апорт сортын еард). К^аладагы селекционер Н.Т.Моисеевлц багынан 1913жылдыц кермеа уш!н !р!ктел1п алынган жем!стерд!Ц салмагы 3 фунтк,а (1 фунт - 409,5 гр.) д е й 1н жеттк Барлык, талаптарга сэйкес е а р т е т !н болса, апорттыц \"Император 1)1 Александр\" сорты к,аз)рп кезде д е жем!С!Н!ч келем! мен э д е м 1Л1Г1жен!нен алдыцгы орынды бермейд!. Б!рак; жаца сорттыц басты к,ураушысы - жабайы алм а агашы б!зд1ц тау бектерлер!М13ден жойылып барады. Алматы мацайындагы тау бектерлер1н табигаттыц е з 1алм а ага- шыныи жак,сы есу!не лайык,тап жаратк;андай: топырагыныц минералдыц ^урамы, кунн!ц нур шашу уацыты мен мелшер!, жауын-шашын мен к,олай- лы температураныц мелшер! - керемет топырак, - климат жагдайларын тузед!. Орыс-к;аза!<, мектептер! журтшылык, арасы нда кец к,олдау тапты. Верныйдагы ерлер гимназиясында арнаулы к,аза^ пансионы жумыс !стед!. 1896 жылы гимназиядагы 226 окушыныц 22-с! к,азак, б алалары болды. Верныйдагы багбандык; училищ еде д е ауыл к,азак,тарыныц балалары ок;ып, бш!м алды. Медеу бул оку орындарына ауы л-ауы лдан б ал ал ар !здеп, тауып экел!п ок;ытты. Осы кезде Алматыныц жасыл желекке б елен уте улкен ецбек ац!ргендерд!ц б!р! - Эдуард Оттанович Баум (1850-1921). Атак,ты галым 1892 жылы \"К,азына багын\" (Баум тогайы) ж асайды . Уш жарым шак,ырымга созылган бул тогай к,аз!рде к,ала халк;ыныц дем алатын жер! 172

Атадан - цасиет, бабадан - есиет болып отыр. К^ала кеш елерн куалай агатын арык; жене Абай кеш ес1ндеп б ас арык; та Баумныц усынысы бойынша 1894 жылы салынган, жене цаладагы барш а уй иелер! ездер!Н!ц турган-ж айлары ны ц мацы на ею к,атардан белпл! б1р агаш ту^ымдарын отыргызуы ТИ1С(емен, жеке, к;айыц, итальян ^арагашы, пирамида т ер 1зд! терек, ак; терек тагы баск;алар), к;ара терект! отыргызуга тиым салы нады. Себеб! )^ара теректен ушк,ан улпалар кешен! ердайым былганыш етед). М едеу П усы рм ановты ц к,ала салы н уы н а араласк,ан тусы XIX гасырдыц сексен 1нш1 жылдары жене д е Верныйдагы б ел п л н б ел п л ! адам дарм ен араласуы , сыйластык;та ем1р кешу! жене д е атак;ты галым улты нем 1СЭдуард Оттонович Бауммен таныстыгы д а осы туста баста- лады Медеу Пусырманулы Ж елсу губернаторыныц атына хат жазып, Юмасар ацгарыныц бойындагы генерал Колпаковскийдыц жер С!люн!С!нен к,улап к;алган саяжайыныц к,асына уш агаш уй салуга рук,сат сурап, сол уш1н д е 1897 жылы 20 туп агаш сатып алып, олардыц к,урылыс к,ажет!не дайын турганын айтады. Бул ет!Н)шке орай губернатор Верный уез!Н1ц баск;армасына, С!ЗД!Ц к,арамагыцыздагы уезд!ц к;азагы Медеу Пусырманов к,ала барлауыцызды - шаруага ^ажетт! уй салуга жалпы еш ек1мш1Л!кт1ц к;ысымынан к,орык;пай ерекет етуге толык, мумк!ншш1п бар\" деп жауап цайтаруды сурайды. Осылайша, Медеу к,аз!рп \"Медеу\" ^она^ уй[ к;оныстаган орында агаш уй салу 1С!не К!р1с е д 1. Б 1рак, Медеуд!ц таудагы саяж айы ^урылысы 1898 жылы сел м ен аяк,тала к,алган жок;. Осы туста М едеу тагы б 1р хатты Ж елсу облыстык, ескери губернаторыныц атына 20 ноябрьде 1998 жылы жазган. Ол хатта: \"Жогаргы М ертебел; так;сыр, С 1зге Кардондагы сая- жайды агаштан бес белмел! уй салып жатк;андыгымды хабарлай отырып, теб ес1н к;ацылтырмен шатырлатып, б1ржолата аяк;тау уш1н к;ажетт1агаш белсец!з екен деп е л н е м 1н. Жол журю кету1ме себ еп л , биылгы жылгы агаш саудасына ^атыса алмауым, агашк,а жердем етпесец!з, тебес! ашык, уй жауын-ш аш ы нмен узам ай ш<р1П кету! мумюн, сондык,тан дауы л к,у- латцан он туп агашты, к;ыс тусе цармен суйреп жетюз1п алсам деп е д 1м, орманш ылар билетс13 агаш босатпайды\". Осы елы ш ке жауап сол жылы 28 ноябрьде 1898 жылы Ж елсу облыстык; М ем лекетлк мул!к баск,ар- масы арк,ылы агашк;а рук,сат бершед! д е Медеу Пусырмановтын, саяжайы салынып б!тед!. Б 1р айта кетелн жагдай к,аз1рп \"Медеу\" к,онак; уй1(1974 ж. архитекторы В.3 .Кацев) орнында сеулетлк б!лм1 кел1скен агаш уй, XX гасырдыц алпысыншы ж ы лдарына деЙ1н к;аз-к;алпынша сак,талган. Агаш уйд]ц сыртк,ы 1шю П1Ш1Н1Н ойша ш олганда уйд1ц жобасын сызуда ею адам ны ц е с 1мдер!н айтуга болады . Соныц алгашк;ысы орыс аза- маттыгын цабылдаган улты француз Павел Васильевич Гурд. М едеуд1ц таудагы саяжайын тургызуга к;атыск;ан еюнш! адам талантты архитектор ер! ескери инженер А.П.Зенковтыц екес! П.М.Зенков болган. Ал оныц 173

Нагаш ыбек К,апалбекулы баласы Андрей Зенков Медеумен достыц царым-к,атынаста болган. К^азацша таза сейлей лн цазак,тардыц ортасы нда кеп болуды унататын белпл! сэулетш! А.П.Зенковтыц цаз)рп \"Целинный\" кинотеатры орын тепкен орында бой кетерген М едеу уй!Н1ц жобасын сызып беру! д е сол жацын б 1л!слкт1ц бултартпас дэлел!. Масаншы мен К,абанбай кешелер!Н)ц к,илысындагы терт агаш уйге к,осымша монша тургызган (б1реу! б ес белмел!), барлык, уйлерд!)^ тебес! цацылтырдан жабылган. Медеу Пусырманов ез тусында генерал Г.П.Колпаковский, багбан галым Э.О.Баум, атацты архитектор А.П.Зенков сияцты белгш! адамдар- мен жак,сы к,ары м -цаты наста болган. 1 9 0 5 -1 9 0 6 ж ы лдары М едеу Пусырманов Меккеге сапар шегедк Медеу Пусырманов Меккеден к;айтар жолында Петербургке согып, сонда тускен ф отосуретт1ч б1р1н Верныйды аралаганда Зенковк,а сыйга тапсырган. 1933 ж ы лды ц ж аз кундер!И1ч б 1р 1нде М едеуд 1ц ец К1Ш1 бал асы Ш аяхмет (ол уак,ытта жас кез1) осы кунп Абай ескертк!Ш1не таяу ж ерде б!р кесек б т м д ! оры с шалымен жен сураса келе ез э к е а н е к,атысты жылы леб!3 еслп, цуанып цалады. Ол кю орыс байына жалданып, агаш агызушы к,ызмет1нде жургенде, б 1р кун1 астындагы арык, аты тайып жыгылып к,атты мерлгед!. Бай д ер еу малыныц цунын даулап турганда, жаны цысылган орыс мужыгына келденец салт атты к,азак; М едеу д ереу ж э р д е м 1н керселп , м ер т1ккен атты б ес сомга ем ес, жиырма сомга багалаган болар ед!м деп, сол заматында ашынган цожайынныц цолына айтк,ан м елш ерде ацша устатыпты. Кей1н д е мужык; к,айырымды и е а н е ацшаны э р е ^ деген д е жинап апарганда, М едеу ак,шаны алудан бас тартады . Ендеш е, жиырма сомды келденец кек аттыга чурбан ете салу М едеуд1ц барш а адамгерш ш 1к болмысын аш ар сэтл мысал, к,айырымды, журек жылуы мол адам ны ц ер К1С!Л1ПН тагы б)р д эл ел д еп бергендей. М едеуд1ц кепшш, адамгершш!к, барды ук,сата бтуш!Л!к к;асиет1н Ж елсу ец 1р1Н1ц 1р1байы Ысцацбай былайша багалайды: Ыск,ак,байды уй!не цонак, ел п ас уст1ндеп эцпм е ж арасты рганда М едеу уй1Н!ц жанынан (к,аз1рде Масаншы мен К^абанбай кешелер!Н1ц циылысында) дукен ашылып, у - шуга толы б азар к,оныс теб ет 1нд1пн айтады (отыз жылдан соц Никольсю базары тап сол туста орнататындыгын цалайша кере бшген). Сонда Ыск,ак,бай отырып: Осы сен!ц байлыгыц аттыц т е б е л 1ндей гана, м ен1Ц байлыгым аттыц тупндей. Сейтсе д е саган бац пен д эу л ет уй1рсек келе б е р е л ы нес! екен, деп тагдыр Ш1рюнге базы на артса керек. М едеу 1906 жылы Меккеден оралганда Верный цаласы нда 27 мын, тургыны бар к1Ш!пр!м к;ала кей!П1нде болатын. К,аладагы тургындардыц арасында цазацтардыц жалпы улес саны 5 пайызга эреч-эрец жетелн е д 1. К^ажы атанып келген Медеу цазак, цоныстанушыларга м ей1р1м! артып 1900 -1 9 0 7 жылдар аралыгында жумыс !стеген Агарту к,амк;оршылардын, Верный цогамына жэрдемдескен. 174

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет М едеу Герасим Алексеевич Колпаковскиймен (1819-1896 ж.) жак,ын аралас, жак;сы п!К!рлес болгандыгын, Медеуге к,атысты деректерд!ц к,ай- к,айсысы д а куаттайды. Герасим Алексеевич Колпаковский 1867 жылдан б астап Ж ет!су губернаторы е м б е казак ескер!Н!ц б!р!НШ! атам ан ы болгандыгымен гана ем ес, к;айта ескери цызметте жур!п к;азак; халык; екш дер1не б!р табан болысып, жак,ын жургендюмен д е белпл!. Халк;ы- мыздыц улы п ер зен л Шок;ан Уелиханов оган ем!р!Н!ц соцгы кундер1не деЙ1н х ат-х аб ар жолдап, Шоцанныц кептеген к,олжазбаларын, жарьи^ кермеген ецбектер!н, хаттарын жинастырып ык;тиятты турде Г.Н.Потанин, Н.И. Веселовскийлергеж олдау, Шок;анныц к,аб1р!не ескертюш орнатуда Герасим А лексеевич табандылык;пен к;амк,орлык; керсет!п бул игш!1ске б!р1нш1 гильдиялы Крапал кешес!, Шок,анныц кез1 т!р!С!нде жак,ын ара- ласк,ан танысы В.П.Кузнецовты тартк,андыгы, кепеслц царжылай кеп кемек керсеткенд1п кеп к,ауымга мел!м. Г А.Колпаковский далалык; елкен!ц еуеск,ой зерттеуш!С! релн де де жа^сы танылган. Ч.Дарвин, Северцев секшд! айтулы галымдарга, музейлер мен гылыми цогамдарга Ж елсу ел кеан ен е з 1жиып-терген ^устардыц, ацдардыц, ес!мд!ктер мен женд!ктерд!ц бай коллекциясын сыйга тартумен д е айдай елемге ейпл! болган. Тагы б!р еске сацтар жай, гасырымыздыц бастапк,ы ш еындеп алгашк,ы он жылдык, келем !н де Ж е л с у е л к е с ш д е жург!31лген Г.А.Колпаковскийд!ц е м 1рбаяндык,, ескери к;ызмел жене жеке ем!р1не к;атысты деректерд! жинастыру наук;анына к;атысушылардыц жуан ортасы нда Медеуд!ц ес!М1 ете жогары саты да айтылатынын айта кету жен. Верный 1900 жылдыц б ас кез1нде дворяндык; патшалык, шенеун!К- т ер д 1ц, б ай -м ан ап тарды ц провинциялык; к,аласы болып к;ала б е р д 1. Пугасов, Иванов, езге д е 1р1 кепестерд!ц шарап жене сыра заводтары , Колпаков пен Пестовтыц тер! илейлн усах, кеапорындары - Верныйдагы н еп зп -н еп зп ен д 1р!С ошак,тары болды. Бул ж ер лер де тацгы алты дан тунп он б1рге деЙ1н адам тезп аз ауыр, тамук, жумыс дамь;л таппай жалга- сып жататын. Оныц услне еюнш! б 1р к,иырдан, Ж елсу ж ермецкелер!нде сан мыцдап мал сатып алып, жун, тер! шиюзатын енд!рет1н Теж1бай М алдыбаев, агайынды К,уанышевтер к,атты байыды. Ашынган халык,тыц !Ш1нара болсы н б ас кетер!п отырганы тарихи д ер ек тер д ен мел!м. М еселен, 1903 жылгы 6 мамырда, Ж елсу ескери губернаторы уй!Н1Ц к;асында улкен б азар !Ш1нен ет!п б ара жатк,ан ек! патша офицер! к;арсы кездескен к;азак;тарды то^татып алып, бас ки!мдер!н цолга устап, ише тагзым етуге буйырады. Сонда д ер еу ар а д а жиналып к;алган 150-200 шак;ты к,азак, азам аттары елп екеу!н ды рдай ел п сабап тастаган. 1905 жылгы желток,сан айыныц 15-д е Министрлер кабинелн!цтерагасы граф Витте шифралык; телеграмма арк,ылы Турюстан генерал-губернаторына былай деп шугыл хабарлар жолдапты. \"Мен азге к;оластыцыздагы елкеге 175

Нагаш ыбек К^апалбекулы эскери тэрлп орнатып ереуш , революцияшыл ой дегенд! мулдем тубегейл! жоюга кецес берем!н. Э йтпесе жерпл]кл халык,тар (к,азак,, езбек т.б.) алды н да бедел!М !3 тус1П кетер!Л1с уйымдасты руга жол ашып цоюуымыз э б д е н ык,тимал\". Ал 1905 жылы Верныйдыц О рм анш ы лар м ектеб 1Н1ц тургызыла бастаганы на \"М едеу к,ыстауына\" делш бей \"М едеу шураты\" деп керселлген. КеЙ1н д е О рманш ылар мектеб!не к,урылысшы мамандыгы бойынша оцушылар к,абылдайтындыгы жен!ндеп хабарлам ада \"Медеу шураты\" деп анык, жазылган. Енд! Медеу атыныц н ел 1ктен орысша \"Медео\" болып аталып кеткен! жайлы б!рер сез. 1920 жылы мамырдыц 2 5 -2 6 кун! С овет армиясыныц кернект! саяси к,ызметкер1, орыс жазушысы Д.А.Фурманов цол цойган, К,азак;стандагы туцгыш д ем ал ы с уЙ1н ашу туралы буйрыгында \"Открыт для легочных больных красноармейцев и военно-служащих клима­ тическую станцию (санаторий) с кумысо-лечебницей в здании бывшей Лесной школы на \"Медео\" деп Медеу атын туцгыш рет \"Медео\"-га езгерте жазган. Сол уак,ыттагы газеттер, б асп асез б е л н д е болсын э л д е к,ала тарихына арналган едебиеттер болсын, \"Медеуд! орыс тш1нде жазганда унем! \"Медео\" деп керселп отырды. Ал ен д 1 М едеу тарихын сез еткенде, цабыргалы сурауларды ц б 1р 1 кэмпеске м эсел ес1не к,атысты. 1918 жылдыц мамырында Верный у е з1Н1ц Шамалган, Жайылмыс, Шапырашты, Улкен Алматы, К1Ш1Алматы (Медеу осы болыстыкда жатк,ан ед!), Батые Талгар болы стары нда журпзшген :р1 байларды конфискациялау жумысын белгш! курескер Ток,аш Бокин басцарады . Керю нш е Ток,аш Бокин Медеуд]ц 1зп ютершен хабардар болгандыгын, оныц б алалары н а к,алган мурасы езге байлармен салыс- тырганда болмашы гана деп балаларын кэмпескеден алып к,алады. Эйтпесе 1918жылгы 19 мартта Ж елсу халык, комиссарлар С овел беют- кен №1 декретте керсетш гендей Габидулаев, Курганов, Ш ахварыстов, Иванов, Пугасов сияк,ты Верный цаласыныц 20 шонжарымен б1рге Медеу урпак,тары д а л з 1мге алгаш ы нда Ш1пп, кей!н сызылып к,алган. 1929 жылы к;аз1рп М едеу цойнауына белпл! к;азак; С овет ацыны, композитор, энш! Иса Байзацов пен С овет партия цайраткер!, сол уак,ыттагы республика Халык, Комиссарлар К ецес1Н1ц терагасы О раз Исаев демалуга келгенде М едеудц балаларына цолда бар, экеден кдпган азын аулац малдары цды м ем лекет менш юне етк1зген д ер1цж ен деп кецес беред). Медеу балалары ертесш де-ак, 40 к,аралы асыл тук,ымды жылк,ысын е з е р 1ктер!мен цогам менш !пне етк131п колхоз муш ел1пне ф е д к Пусырманов М едеу бал ал ар ы Жайшыбек, Омарбек, Рахым, Ахметбек, Мамытбек, Айдарбек, Нэз1рбек, Нуапбек, Сейдахмет, Ш аймардан, Шаяхмет, Ш айкамал еам д! он ек! ул, сепз цыз б ал а суйед!. О ларды ц б 1рнеш еу1Улы Отан согысында к,аза болды. М едеу к,ажы уш эйел алган. 176

Атадан - цасиет, бабадан - есиет М едеу к,ажы 1908 жылы дуние салганда к,алыц к;азак, жиналып, цабыргаларына цайгы батып терт бурышына терт адам Т1зе бупп, отырып нам аз ок,и алаты ндай кеч цабыргалы кумбез тургызылып, барш а сы й - сияпатымен жерлеген. Д ерекл прозаныц жуйр1п, жазушы Б ей б1т к;ажы С апаралы \"К,азак, эдебиет!\" газел н д е (№ 29,19 шшде 1985ж) \"Медеу к)м?\" деген мак,ала- сында Медеу жайлы терец талап, жогарыда жазылган жайларды кец!нен сез е т е д 1. Ток,сангатаяу кел!п цайтыс болган шык,к;ан шеж1реш 1, кеюрепдацгыл, кез1 ашык, М ырзаят Миркаримов ак;сак,ал М едеу жайлы талай - талай шеж!ре эцпмелерд! айтудан жалык,пайтын. Бул кю Медеу атамыздыц куйеу баласы. Б^раз жыл бурын урпак,тары М едеу атамы зды ц беЙ1л басы на к,урбан шалып, кудайы тамак, б ер д 1. Сонда тоцсанга келген н е м е р е а Гау)1ар Омарбекова анамыз мынандай эцпме айтты: - М едеуге К^ыдыр Ата ыцыласы ауып, бата б е р т л . Сен тау - тасты аралап, жем1С - жидек кеш елн тасып, жаца тук,ым е а р 1п журс1ц. Бай- лыцтыц атасы - ецбек, анасы - жер. Сондагы К^ыдыр атаны ц М едеуге берген батасы мынау екен: Малсь/заа малаа балап уб/(ь/ береб/ Дрсь/заа араа балап к/лк/ береб/. Кер/лзен керауь/заа есек сез - турп/ береб/. Ер/нбезен ерзе байль/%пен жь/л^ь/ береб/. Байпь/к- бареа б/теб/, /(ара к/ш нараа б/теб/ Бать/рль/к аль/п - зораа б/теб/. 7екяен тер/я а^таль/п, /с/'н тек о^аа б/теб/, - депт1. Содан Медеу атамныц лккен шыбыгы да, отыргызган кешел де дур кетершю, неше турл! ж ем1с-ж и д е к еа р !п , е л д 1тац-там аш а цалдырыпты. Алматы апортын алгаш еар ген д е - Медеу. Ол белгш! б 1р жерге - мына Алатау етепндеп белдеу - алцымына гана керемет еседк Медеу ата- мыздыц асыл тук,ымды жылцы, сиырлары сонау К,апшагайдан Мыц- жылк,ыга д е й 1н к,аптап ес!п, е р 1п журген. Бул жайлар бурын д а жазылган. М1не \"Желсу\" газелы ц 1999жылгы 5 маусымындагы санында Телен К^аупынбаев былай деп жазады: \"Кел1пм13 Шыбынды сайды ерл ей кел1п, кеплд1р жиект! кемерлей цоныс тепкен шатырлы уйге ж ете бер!п ток,тады. Отагасы 1л1мбай 177

Нагашыбек К^апалбекулы Сей!тжанов осы ауылдыц улкен - ЮШ1С1тугел танитын ак;сак,ал бш ем, а р ы -б ер 1еткендер к,айырылып кеп сел ем б е р т жатты. М едеу атаныц кез1ндей болган кер1кт1 ж ер лерд! аралап се л е м б е р т журген!М!зге !лекецн1ц 1Ш1 жылып к,алды. К,онак, белмес1Н1Ц т е р н д е ата - б а б а урпак,тарынан тузшген бейтерек - сурет! 1лул1тур. -М е д е у атам уш ейелменотаск,ан ю а ,-д е д 11лекец ^ойын дептер1не уцш1п отырып. -У л кен шешем13Д1цаты К,ырмызы. Бул ш еш еден Рак;ым, Омарбек, Кулжан, Х адиш адуниеге келген. Еюнш! ш еш ем 1зТетиханнан Айдарбек, Н ед1рбек, Н уапбек т.б б ал ал ар болган. Ал м ен1ц шешем С енияны ц анасы ны ц е с 1М1 - К,адипа. О дан Ш аймерден, Ш аяхмет, Шайк,аман, Сайыпбуб! деген б ал ал ар ем!рге келген. Ш аяхмет ага узак; ем!р сурд1, н ем ер е-ш еб ер ел ер ! бар. Ал Ахметбек ага сексен ею жыл е м 1р сур1п, 1978 жылы к,айтыс болды. Мен б 1р с е з е т 1р1кайта алмаймын. Эз агаларымнан еслген ецпмен!, М едеу атам а к;атысты шындык;ты гана айтып берем. Астына М1нген! жуйр!к кекшолак, аты екен. Каладагы к,уры- лысжумыстарын темамдаганнан кей1н кец сайды ерлеп Мыцжылцыдагы ауылына к;айтып келе жатады. Ж ол услнен ата са^алы аузына тускен узын бойлы, ак;к,уба ец д 1шал кездеседм К^ажы атам селем беред!. Мен! жолга тастам ай М1н геслре кет, балам! - дейдг Тшепн к;абыл алады . Тастумсы^к,а ж ете б ер 1п: - Мал мен басы ц ам ан болсын, балам . Ел б 1р л 1пн сак;тасац тшеген л л еп ц е ж етес1ц, деулет б т п басы ца ба^ орнайды, - дейд! д е ез ерюмен гайып болады . Ж анында удайы б 1рге журет1н ЭЛ1ШТ1Ц Э л 1мбайы бар екен. К,ажы атам уй!не жеткен бойда Э л 1мбайдан б 1р к,ой сурап алады д а цудайы деп к,урбан ш алады . Содан кей1н - ак, д еу л е л н е - деулет, сеулет!не - сеулет к,осылып, ерге ерлеп жур1п б еред г Сонда гой, елп Апматыныц байы, саудагер Ыск,а^байдыц айтатыны: \"Эй, Медеу, - д е п л Ысцак,бай - мен тауар сатып, кеб1с ел к сатып байлыгымды асырдым. Сен агаш тан керкемдеп уй тургызып, буюл тауга кер1к б ер ел н бак,ша орнаттыц. Оныц уст1не досыц кеп. Ашык, к,ол азаматты гы цмен б ед ел асырыптурсыц. Т у п л ц -ту б 1нде осы жак;сылык,тарыцел1це к;ызмет етедк Жак;сылык, саган жак;сылык, болып оралады . Оныц ^ызыгын урпагыц, к,алыцжуртыц керелн болады\". К,ыдыр атаныц айтк,аны келд1. Уш ш ешеден он ею ул, сепз ^ыз ес 1р ед 1. Медеу шатк,алыныц бел!н к,алыц орман к;айыстырып, керкем нурын, адам га деген береке - пеЙ1Ш1н т еп л д 1р1п тур. Керкем нур, таб и гат- ананыц ак; пейш асы л жумацтары Алатау баурайы нда жосып жур\". Кыдыр к,онган, к;ызыр шалган сеу л ел н е д е у л е л сай М едеу жайлы ацыз ецпме, елец-ж ы рлар кеп-ак,. Улы Ж амбыл К,улмамбетпен айтысында Медеу жайлы былай дейд!'. 178

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Длмать/ба барамь/н Меде/ байза, Длматыбай /лаЛарба - Он бес мь/н тен зе тект/р/'п, Кек к/мбез уйб/ салбь/рзан. Дсь/л т а с т а н оюлап, Карасан кезб/ талбь/рзан. Дрзь/ <лет/'н айл1айь/н.' Гаиукент пен /-/аманзан Дкюа безен неменб/ Кеп кап^а саль/п албь/рзан. Ел кемженбе казь/нась/н, Длть/ нарза артть/рзан. Дсь/л к/лем жапть/рь/п, Ж/бектен аркан тартть/рзан, Длатаубь/ бектерлеп, Бубан ба сь/рзь/п етей/'н Калай айтсая, олай айт, Кулмамбет сазан тезей/н.'. Мебеу Пусь/рмануль/ - гажап багбан, б т 1мдар, б 1рнеш е т т бшген. Жасынан орысша ок,ыган ол орысулык,тарымен ем 1н-ерк1н тец д эр еж ед е сейлесе алатын болган, сондыцтан да олар унем! Медеумен санасып, ак,ылдасып отырган. К^азац байлары, орыс кепестер! Г.П. Колпаковскийд! к;онак,к,а шацырса \"Медеу онда бола ма, ол болм аса бармаймын\",-дейд! екен. М едеу Пусырманулы цандай !с атк,арса д а тиянацты 1стеген. \"Мал жисац - ерю н тап, ас жисац - ыдысын тап\" демекш! Улы Ж!бек жолын- дагы керуенш!, саудагер, саяхатш ылармен жегжат-ж урат болып, асыл тук,ымды мал еар ген , неш е турл! ж ем 1с-ж идекэкел!п, будандастырып отыргызган. Б1р асыл туцымды тайга б 1р уй1р жылк;ы б е р 1п айы рбастап алып кетед! екен. Медеуд!ц усынысымен букш ец 1рде е а п турган агаш, ж ем1ст1, орман - тогайды сындырган, шапцан ад ам дар цатты ж азала- натын болган. Алгаш цурылысы басталган Верный цаласына Медеу бес керем ет с е н - сэулетке сай эдем! агаш уй салдырган. \"Елу ж ы лда - ел ж аца, жуз ж ы лда - к,азан\" демекш ! М едеу атамыздыц ата к,онысында бупндер! эсем де эдем! Алматы цаласы бой кетеред!. Оныц б1р ауданы - М едеу аты мен аталады . Эйгш! М едеу шатцалында Медеу муз айдыны бар. Медеу Пусырманулыныц 1ле ауданы, М.Туймебаев ауылында жатцан беЙ1Т1не кесене тургызу, М едеу муз айдыны кеш еы нде музей аш у ар! ескертюш цойгызу т.б. ип жумыстарды атцару кезек кутлрмес м эсел е. Бул орайда Алматы к,аласы мен облысы, М едеу ауданы эк!мшш1п, 179

Нагашыбек Капалбекулы М едеу муз айдыны кешеж басшылыгы жене баск,а д а зиялы к,ауым ек1л д е р 1 бул 1ске ерекш е кецш белед! деп сенем!з. Б13 белпл; картатанушы-географ Молдияр С ер1кбаев агамызга ел н 1ш айтып, Медеу Пусырманулыныц атацонысыныц картасын жасатып алган ед!к. М едеу П усы рманулы ны ц ж аз ж айлау, к;ыс к;ыстауы- к,аз1рг1 Капшагай к,аласынан жогары сонау Мыцжылцыга д е й 1н созылады. Енд1Молдияр С ер1кбаевтыцжазганы бойынша нак;ты бурынгы ж е р - су атаулары н ок,ырмандарга жетк1зуд1 жен кердк. (\"Жас к;азак; ун1\" 4 сеу1р 2003 жыл): \"1ле Алатау атауын С еменов-Тянь-Ш аньский берген. Солтуслпнен цараганда 1лен1ц аргы б е т 1ндеп А латау дейм13, ей тп есе симметрия сак;талмаган. Сол себепт) \"Алматыныц Алатауы\" д еу орынды. 1ле езен! 60 шак,ырым ж ерде. Э зен мен тауды ш атасты рмау керек. Еакт! деген езен бар. Б1рак, Ес!к деген кел болмаган. Оны Мушкетов \"Жасыл кел\" атаган. К,аланыц да, езенн!ц де, ш е л д н д е аты - Еак. Еск! аттары умытылган. Соныц ар жагындагы Рыск,ул ацгары картага туспей к;алган (1903 жылы атак;ты географ Д м и три евлц ец беп н д е жазылган). Шелектен бастап, Шамалганга дешн Алатаудыц етепнде текше таулар орналаск;ан: Каратуры^, Шубарагаш, К^отырбулак,. \"Каменьское плато\" деп журген1М!зд1ц аудармасы - Тер1сбутак, текше тауы. Булар 1911-13 жылдары Румянцев ецбепнде К,арагайлы, Д о л о - К,аскелеч, Ушк;очыр текш е таулары деп кер сет1Л1п, табигатта бар болганымен картада жок,. \"Каргалинка - К,аргалыныц\" шын аты - К,арагайлы (Мушкетев, 1887ж). М едеуд1ч жайлауы - Болай Мохнатк;а (\"3 брата\") деген тау (\"Просве- щенецт!ц\" аргы жагында). Оны 'Беделбайды ц тауы\" деп атау керек. \"Алма - Арасан\" д а к;ате ат. 1929 жылгы дерек бойынша \"Апматыныц Арасаны\" атау дурыс. Мысалы: К,оргас - Арасан, Ж аркент - Арасан, Капал - Арасан, Барлык, - Арасан, К,орасан-Арасан т.б. Алматы Алатауыныц шекарасы дурыс керсетшмеген. Ол Турген ец 1р1ндеп \"Садык;ов Аманжол (А лаш орданыцекш 1, ете бш1МД1адам ) асуына\" д е й 1н созылады. Картада Шарынга дей!н созган. Оныц бер жагында Сарытау жотасы басталады. С1лем д ер 1:Ж амбас, Алабайтал, Торайгыр таулары. Солтуст1пнде К^араш жотасы жатыр. Сшемдер!: Бок,айдынтау, Орта тау, Сиректас, Улкен Бугыты, К1Ш1 Бугыты, С егет1, Кызылтау. 2-А лм аты станциясыныц аргы б е л н д е \"Мойка\" деген езен агып жатыр. Оны \"Баск,ар асуы\" атаган дурыс. Буг1нде Э л -Ф а р а б и мен цалалык, ек1мш 1Л1к арасы н \"Нурлытау\" ауданы атап, жаца уйлер бой кетеруде. Тарихи аты - \"К,умдан тебесГ. Бул теб ед е есю м олалар кеп оны маган 86 жастагы М едеуд1ц немерес! Жайшыбекк,ызы К,ауар апай айтк,ан. \"Горный Гигант\" та \"Таулы к,ырат\" ем ес, есю Алматыныц (1Х-Х г г) 180

Атадан - цасиет, бабадан - есиет орны. Алып совхоз болсын деп осылай ат берген. Шын м эж нде бул т еп -т е п с жерд! \"Есентай е з е н н ц жазыгы\" деген мак;ул. К^аз1р Есентай езен)н \"Весновка\" деп 6у л д 1р1п, шеинм шык;са д а э л 1 аты аталм ай тур. Ал, Тастыбулацты - \"Верхний Каменка\", \"Нижний Каменка\" деп оры сш алап журм13. \"Большая Д лм ати нка\" езен!И!Ц цазацшасы -Ж о с а л ь / кел/. Телемунара турган жер Кекп?ебе ем ес - Кекжал \"Малоео<Знь/й\" селосынын, тарихи аты - Д та м к у л би\". Бул белг:л1шеж1реш 1, картатанушы Молдияр Сер1кбаев агамыздыц зерттеулер! бойынша жазылган жер аттары. М едеуд1ц урпак,тары арасы нан Б ед ел б ай , Ж ы ланкез, О ры сбай сеюлд! епншш1К, багбандык, секшд! эке кэс1б!н тиянацты э р 1жалгастырып, ел е с 1нде цалгандары кеп. Эттец Ш1рк1н, Медеуд! к,ажы-д1ндар деп, бай - кулак деп Кен,ес еюмел к е з1н де е с 1М1н д е ип !С1н д е а та тты р м а й ол ж айлы ж а зы л м а д ы , зерттелмед!. Нур жауган, к;ыдыр к,онган бул эулет бупн е а п -е н ге н елге \"Экеге к,арап ул туады, ш еш еге к,арап к,ыз туады \"- демекш! М едеу урпацтары арасы нда елге танылган азам аттар кеп - ац. 181

УУМЫРНАМАЛЬЩ АНЫКТАМЛ МЕДЕУ ПУСЫРМАНУЛЫ (1850 - 1908) Медеу П усы рм анулы 1850 ж ы лы каз<рг! А лм аты облы сы Ж ам бы л ауданында дуниеге келген - когам кайраткер]. Улы жуздщ ш апыраш ты, Ескож а руы нан. Экес< П усы рман Жетлсу он'Р 'нде патш алы к Ресей устемд)Г[Н[ц орнауы на к ар сы л ы к тан ы тк ан жэне кокан ды ктарга карсы куресте Сураншы батырмен тпе коскан батыр. Верный уез]Н)н К1чп Алматы болы сты гы н а карасты 3-ауы лда турган Медеу )898 ж ы лы бил<к о р ы н д а р ы н ы н р у к с а т ы м е н К)ш< А л м а т ы а н га р ы н д а (к аз!р г) А л м а ты каласы ндагы \"М едеу\" конак уЙ1 орналаскан жер) агаш уй еалды рады . Ол белИл] архитектор А.П.Зенковпен ж аксы кары м -каты наста болады. А.П.Зенков Медеуд)Н кала ортасы нда салы нган (казф г) М асанш ы жэне Бегенбай кеш елерш щ киы лы сы нда) агаш уйш щ жобасын еызып беред]. 1900- 1907 ж ы лы дш н агарту саласы нда жумыс ж асайды . 1906 ж ы лы Медеу Меккеге кажылыкка барады. Калашп кегалдандыруга белеене атсалысып, турл) кай ы ры м д ы л ы к <стерге каты скан. Медеу 58 жасы нда кайты с болган. Б е й т А лм аты маньш дагы \"Б!р)нш) м ай\" тоганы ны н <рге тусында. <902 ж ы л г ы а ш а р ш ы л ы к т а М едеу к а ж ы аш а д а м д а р г а б а р ы н ш а комектесш, казакгы ц \"Балдан тамады, бардан жугады\" дегендей кедей- кепш)к, шыгайларга кеп болысып, жэрдемдес)п, олардын кашанда таптырмас камкорш ысы болган жэне де ет дайындауда жэне оны ашыккандарга бо.нн беруде улкен комек керсеткен. Эс)ресе патш а эскерлер1 де сол таулардын бекгер)нде эскери жаттыкгыру жумыстарын аткарып жургендерге де тамак пен кымыз-сусын еш акш асы з бер<п отырган. Кара халы кка унем) болысып, жогын жоктап отыргандыктан ел журт та оны катты сыйлаган. Верный бекШ сШ н салы на бастауы, соган сэйкее осы теш ректег) элеуметт!к озгер[стер, жерг!л)кт! халы ктар мен орыс халкы арасы ндагы кары м - каты настарды ц ны гая тусу}, тагы баска тарихи жагдайларда каз]рг) Медеуд)н улкен енбег; бар. Медеу П усы рманов оз тусы нда генерал Г.П .К олпаковский, багбан галым Э.О.Баум, атакты архитектор А.П.Зенков снякты белпл) адамдармен жаксы карым-катынаста болган. Медеуд) каж ы -д1ндар деп, бай - ку л ак деп Кенес ньпмсп кез<нде ес]М)н де иг) [с<н де ататты рм ай ол ж айлы ж азы лм ады , зерттелмед!. Нур жауган, кы ды р конган бул эулет буп н осш -онген. \"Э к е ге кар ап ул осед<, шеш еге к а р а п кы з о с е д )\"- дем екш ) М едеу у р н а к т а р ы а р ас ы н д а елге т а н ы л г а н азаматтар кеп-ак- 182

УМБЕТЭЛ! АКЫН (1889-1969) Умбетэл! ацынды туцгыш рет Улкенсазда еткен ак,ындар айты сы нда керд!м. Жук машинаныц цорабын ашып тастап, уст!не кшем тесеп, сонда Жамбыл ауданыныц ацындарын отыргызып, айтыс етюзд!. К^ак,патастыч асты нда ж айлауда отырган к,ойшы ек ем мен! э р е ц ж !берд!. Ш еш ем ертоцымга жаца аткерпе салып, уст!ме бар жацасын кипз1п, куана-к,уана шыгарып салды . Астымда цойга М!нет1н \"Суркежек\" жуас ат. К^ацпатастыцжолымен Кектебен! басып, ары еткенде алдымнан -кекпецбек мелд1реген аспан астында кек шалгыны шайцалган кец алап шыгады. Былк,-былк, еткен сазды ж ерден уйыса шыцк,ан мыц сан шеп гулдеп, бурлеп тур. Бул атацты Улкенсаз жайлауы. Ол кезде машина цат, елд!ц бэр! атпен келген, аттарын б 1р-б!р1Н1ц цуйыск,анына байлап, цацтарып цойган журт автодукен аралап жур. Б!рл!- жарым епз, тана м!нгендер де бар. Б ала кецш алып ушып айтысца ынтык,пын, акындарды керпм келед!. Олец шыгаргандар - аспандагы пер!штедей, улкен-улкен гулама сынды деп ойлаймын. Шынында д а тачдайына еле!-(Д1кт!, м а ^ а й ы н а ак,ындык;ты б!р а л л а гана б ер ед н ау . - Бупнп айтысты - К;азак,станныц халык, ацыны, Ж азуш ы лар Одагыныц муш еа, Ж амбылдыц суй!кт! шэк!рт! Умбетэл! Кэр!баев ашады, - деген де букш ел дурюреп к,ол шапалак,тады. К^ак, терд е отырган ецюш тартк,ан тарамыстай арык, к,ария орнынан серпше турегел1п, бер!рек кел1п, малдасын цурып отырып, к,олындагы юшкене гана к,ара домбырасын безш дете женелд!. К1шкентай гана к,ара шанак, домбыраны ц Ш1рк1н ун!- ай... Дурюреп жечкшген жылцы д е р а ц . Таудыц с е л -с е л ак,цан ашулы езен! дерац... Кенет дом бы ра тартысын тоцтата к,ойып, оц к,олын жогары кетере: -А -а-ау, жамагат! - деп айк,ай салды. Дауысы сэл царлыгыццы шык,ты. - Ду, ас^ар бел/м - жамааат/ Ел-журть/м тур каумалап Жь/рбан несер тезей/н Жэкеннен калаан аманат. Гетемнен саркь/т аманат. Келт/рмей/м оаан жаманат. 183

Нагашыбек К,апалбекулы келд/ алкалап Домбь/рась/н ар^алап, /Сунбе мунбай болмас-ау /(оиуемет пен салтанат/ Тегш1п б1р кетт) дерс!^, е з 1 б1р орында отыра алмайды , а р ы -б е р 1 тец сел 1П, ойнап, даусы мыц турлене ашылып, жайлау тер 1н кернеп кетл. К1шкентай гана к,ара шанак; домбыра д а байыз таппай б]рде ак,ынныц оц жагы, б1рде сол жагы, б!рде тебес!не шыгып, к;ыргыз к;агыск,а ук,сап, бебеу к;агады. Думанба бомбь/рань/ /(олза алайь/н, 7езойлап, ойер/с/нтолйанайь/н. Мрбенбеп, к/б/рт/ктеп оть/рмастан, Нес/не, сейлей бермеп, корзанайь/н. /\\лмась/н берзен л;айть/п береке^б/, Сереете айт кепке тусер келе^ке^б/. Жарь/с/^а социалбь//^ т у с т / ал;ь/нбар Куттык;тап /(уань/и/ть/ мерекенб/. /4йть/сть/ оть/рам ба бастай бермей, /Сес/лт/п кемекейбен тастай бермей. барь/нба ораль/мнь/^ оралтайь/н, 9ленб/ несерлете сок^ан желбей. б/рбей ме буз/нз/ мен ертенз/ ем/р, Гулбенб/ байтам бала елкел/ ен/р. Емес %ой б/лзен жанза елен %иь/н, Денсауль//^, шатть/кпенен турса кен'л. Енбеи/е ер/кт/ ескен елбер/^б/ айт, Ересен елбен тузан ерлер/^б/ айт. Дк;ь/нбар бекер боска и/а/<ь/рзан жок, Не жайлы бул араза келзенщб/ айт. Умбетел! ак;ын агы лды -ау б 1р, теплд1-ау 61р. Мен бер1н угып алсам, керш ал са м деп ен т ел е й тусемш , ынтыга ту се м 1н. Ак;ын ж асары п кеткендей, баганагы букшиген жан ем ес, жарк;ыраган суц^ар Ж1пттей сексен ширатылган, ток;сан тарк,атылган жырын тект1-а у 61р. Шырк;алган жырды неп1р журт к;ыбыр етпей тыццады, л п л теб 1С!п, шурк;ырай ккннеап жатк;ан аттар д а тыбыр етпей к;алгандай ма к,алай? бэр/'н бе акь/нбарсь/н арналь/ езек, Оть/рма журекс/н/п бойбь/ тежеп. Шь/р/^ата энб/ азь/лть/п, жь/рбь/ аскактат, /4кь/нбар бомбь/ранбь/ ад берб/м кезек. 184

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ак,ын жырын кшт узд:. Орнынан жечш турегелд! д е, басын бупп, елге тэж 1м елп , цайта тердеп орнына барып отырды. Б елбеу1н шечмп алып, бет-аузы н суртт!. Сонда гана байцадым ак,ын агыл-тегш, порша-порша терлепл. Бул айтыста еюнш! б 1р ел аузы нда ацы здай болып кеткен жагдай Надежда Лушникова мен Ж эжбек Кэрбозинныц едем! жарасцан э з т д е р 1н ел жаттап, ауы здан -ауы зга тарап, журт кепке деЙ1н айтып журд!. Айтыс е т 1п жатк,ан шак,та кенет к,ыргыз жак,тагы тау басынан к,ара булт л езд е кетерш!п, эне-м !не дегенш е уст1М13ге тен1п кел1п, к,ара несер текл д е кетл. Айтыс тоцтап, ат бауырына, машина астына тыгыла урпи1- скен журт не ю терн бшмей цатты састы. Эне м!не дегенш е дурюреп сарк,ыраган несер ете шыцты да, кемтрцосак; ойнап, кун шайдай ашылып журе б ер д 1. Айтыс цайта басталды . Айтысты халык; ак,ыны Е сдэулет К^андеков цорытындылады. Айтыста маган ерекш е тагы б1р эсер еткен! - Баймуца Нурсултанов дегенн1ц ак,па ак,ындык, таланты е д 1. КеЙ1н ол айтысты к,ойып келпл. Уйге кел)п к е р ген -б т ге н 1МД! эке-ш еш ем е майын тамызып, жыр гып айтып берген!мде екем: Ол Умбетэл! ак,ын сеыц жацын атац болады. Бер1М 13Э йтектентараймы з-деген! е с 1мде. Аудандык, газетте 1степ журген1мде редактор Э б 1лгазы Тогы збаев деген агамыз б!рде: - Сен Киров совхозына барып, жугер1шшер звеносыныч сурлем салу ж ен н д еп 1С1жайлы репортаж жазып к,айт, - деп тапсы рма бердк С арш а тамыз, кебелек к,анаты куйген ыстык, кунн1ч б 1р1 е д 1. Звено жетекш ю жайлы жазып алган соц Киров ауылыцдагы Э с 1мхан агага бардым. Ол юс! - ак,ын, автоклуб мецгеруила. Э ам х ан К,осбасаров - суырып салм а, ж ез тачдай, аргы -берпн) кеп бш елн шеж1реш 1 кеюреп дацгыл жан. Ток,санга кел1п, К,азак;станныч халык, ак,ыны атанган Э с - агачны ч кез1нде 75, 80 жылдык; м ерей тойлары н етк1зуге ез!М!з д е белсене катысцанбыз. Э с -ага ч е а к алдындагы келечкеде шей 1Ш1П отыр екен. Ак; самау- рынныч шеЙ1н 1ше отырып, аргы -берпн1, ата тепмд; сурады. Басын к,айта кетер1п: - Онда сен екеу!М13 Умбетэл!Н1ч уй!не барып, цара шачырагына к,уран оцытып к,айтайык;. Ой, Умбекеч - туп аз мухит к,ой. Ж амбыл атам- нан кеЙ1нп 1р1ак,ын сол кю. Мен У м бетэл1ге шэюрт болганымды мацтан ет е м 1н. Жур к,ане, - дед!. Екеум'13 ауыл ортасындагы ацын уй!не келд1к. Кемп1р !ес!к ал д ы н асу сеу 1п сыпырып жур екен. Маган кез!нкелегейлеп царап, танымаган тур керсетл. 185

Нагашыбек Цапалбекулы - Бул бала аудандыц газетлц корреспондент!. Умбекецн!чжак;ыны, - деп мен! Э секец таныстырды. Кемп!р! ушеум!з дастарк,ан басы нда отырдьи^. Эсекеч цуран ок;ыды. Эсекец к,аттырак; айк;айлацк,ырап сейлейд!, ел д е кемп!рд!ч к,улагы ауыра ма? Мен ун -тун аз дептер!ме керген-б!лге- Н1МД1жазып отырмын. Кетер!мде ак,ын кемтр! маган ею )^урт берд!. Оны к;анша к;атты болса д а к,ажап, л сте л е п ез!м жеп тауыстым. Сол жылы к,ыс ерте туап к;алды. Желнш! к;араша мейрамынан кей!н шумектеп жауган жауын еюнш! кунге к;ырбак; к;арга айналды. К,ар тус!амен зерл! суык, буып, ал^ам -салк,ам журтты цуырып, е а н алды. Бурсецдеп, балон плащым денемд! ^арып, жаздык, туфли!мн!ц табанынан суык; елп, б!р аяк,танган тауык; сеюлд! сеюрпштеп тацертецг!С!н д ед ек к,агып жумыск;а келсем , ес!к ал д ы н д а турган молоковозды ц шофер!: - Нагашыбек деген сенбю ц? - деп мен!н, тур-пошымыма жак,тырмай, кей!стене к,арап турды да: - Саган У м бекец тц кемп!р1 срочно келен деп жатыр, - дед!. Маган тагы да сузе парады да: - Умбетел! Кер!баевтыц кемтр!, мына Кировтагы саган келс!н деп жатыр. Ук;тыц ба? - Не, не.... - К ем тр ауырып к,апты. Д авай бар, - дед! д е тем екю н лак;тырып тастап, кете барды. Ж урепмыц басы шым ете тусл. Ак,ын кемп!р! мен! неге шак;ырды? Не болып к,алды екен? Редакторы ма к!р!п осы л ай да-осы л ай деп жаг- дайды айттым. О балы к,ане, Эбшгазы Тогызбаев мен! ерекш е керелн, таланты мды багалай ма, ел д е ж елм кецш - ж етпес ем!р!мд! мус!ркей ме, жазганыма д а шек ^оймайтын, сураган жагыма ылги Ж1бер!п жататын. Эрине мен д е кунд!з-тун ол КЮН14 тапсырма - нуск;ауын к;ылаусыз м!нс!3 атк,аруга тырысатынмын. Аудандык; газет к;олмен т е р ш т , к,олмен ж асалады , к;ателер!н жендеп, газет шыкданша тун жарымы болады. Жаспын гой, сол баспахана, редакцияда туней салып, тацертец сагат тогыз болмай жумыста отыратын жалындаган, рухтанып журелн деурен- ай, ол кез!.. Умбетел! а^ынныц ауласыныц к,ары курелмепл, !3 туспеген куй! еппак, болып, жарцырап жатыр. Б 1р жаманатты)-( барын бш!п, жаным турш!кт1. Еапн ашып, уйге юрсем, ел!м ареп жанган пеш алдында букшиген кемп!р курк-курк жетел!п отыр. - Эй, балам , келд!Ц б е? Келер!цд! бшгем, - деп к,олымнан суйд!. Карт юс! дем!Г1п, кез!не жас алды. - Кар! к;ойдыц жасындай жасым к,алды, б!р кун ауру, б!р кун сау. Умбетел!Н!ц ж азган-сы згандары мына сандьч^тыц туб!нде жатушы ед!. 186

Атадан - цасмет, бабадан - есиет Мен о л ай -б у л ай кез жумып кетсем босца рэсуа болар. Кез1ц ашык, б аласы ц гой, осыны саган ам аны м да тапсырайын деп отырмын, у)1!- деп орнынан эр ец турып, тупю б ел м ед еп сандык,к,а к,арай журд!. Кене сандык; - маган ертегш ердеп !Ш1нде цазына 1нжу-маржан толы к,ойма секшд! кер1Н1п кетт!. Кемп!р шашыныц ушына ершш, ж!пке байланган К1лтпен сандыцтыч кулпын ашты. 1ш1нен ак, жаймага оралган буданы алып, орауын жазды. -О с ы л а р , к,арагым. Кемп!р м ы рс-м ы рсж ы лады , м ен1)^де кез1мнен ыршып-ыршып жас теплд!. Айналайын Умбетэл! атамныц соь(ында жазып цалдырган мурасы, газет-ж урналга шыцк,ан е л е ц -ж ы р л а р ы ... Кбайта баппен орап, кеудеане басып, цушацтап турып, бейне б!р себи!н бергендей цолы д1ршдед!. - Саган аманат, царагым! - деген! ес!мде. Жаным епл!п, кемтрд! к,ушак;тап, екеум13 жылаганымыз е с 1мде. Эруагыцнан айналайы н Умбетэл! ата мурасын цушацтап, С!р!чке к,орап автобуспен д!рдектеп цайтцаным е а м д е . Мен жазу ж азганда жагдай талгамаймын, у-ш у, анау-м ы науга алацдам айм ы н. Ж умыста ез!м е-ез!м м ез болып, жазганымныц 1чнне бойлай К1р 1п отырган сэтте: - Нагашыбек деген к,айсысыц? - деген дауы стан селк ете к,алдым. К^арсы алды м да мус!н!н цолдан соццандай эдем! келген ер агасы тур. - Мен, - дед!м. - Сен маган балды з боласыц. Еркелеп ю'рген бул юм деп цалган шыгарсыц. - Мен сен!ц жездецм!н. Миымныц !Ш!Н сапырыстырып !здеп жатырмын, б!рак; мына К1С!Н! танымаймын. -М ен Сейшбай деген ж ездецм!н,-деп мэз болажайыла кул!палды. Ерюн, !Ш1ме К1р!п барады. Мен! жак,сы таниды, жазып журген1М!зд! бшед!. Умбетэл! ата жайлы жариялаганымдыжинапцойыпты. - Мен Умбетэл! Кэр1баев атацныц куйеу баласы Сейшбай Мусабеков деген жездецм!н. Умбетел!Н!^ Дэмегул деген цызыныц куйеу!М!н. КазПИ- д е деканмын, ез!м Кегенд!К!М1н. Жур, отырма, туе болып цалды, мен сен! б!р жерге апарайын, - деп к,ой-к;ойыма к,арамай алды д а кетт!. Маши- насына отыргызып, би!к к,ак;палы, зэул!м уйге алып келд!. Бул келген!М13 - аудандык; партия комитет!Н1ц хатшысы аты жер жаратын атак,ты агамыз Мэтцасым Шепбаевлю екен. - Мэке, мынау меыц балдызым. Оц кез!цмен к,арап жур. Маган аск,ан б 1р к,азан етт! жалгыз жемей!н деп эдей! ерт!п келд!м, - деп жатыр. Мундай хан сарайы ндай уйде туцгыш болуым, у й -1Ш1 тунып тур. 187

Нагашыбек К^апалбекулы Мэтк,асым мен С е й 1л б а й к,урдас эр! б а л д ы з-к у й е у болы п к;атты цалжыццасады екен. К^алай тамак, 1ш ер1мд! б тм ей , к;ысылып эрец шыда- дым. Ас жеп, бата жасап к,айтарында С ей тбай жездем: - Мэке, мына баланы ею жумага босат. Мен ауырды деп бю ллетень алып берем!н. Умбетел! жайлы ютап шыгарса^ деген ойдамын. Соган алып кетей!н, - д е п омыраулата сейлеп е д 1, эшеЙ1нде айбынды Шепбаев сезге келмей кене кетт!. - Редакторыца ез!ц айт, !здемес!н, - деп С ей тбай Мэкеце тапсыр- маны бер!п жатыр. Умбетел! мурасы жайлы айтк;анда мен С ейтбай агага шын ризамын. Бул юс! - ак;ынны^ бей!Т!Н!ц басы на ескертю ш -кумбез тургызды. Мен! ерткен бойы ею кун Ж амбыл ауданын аралап, атак;ты-атак;ты адам дар- мен сейлест!к. С ей1лбай ага Умбетел! ак,ынга музей ашу учлн К,азак,стан Орталык, Комитет1Н!ц б1р!нш! хатшысы Д.А. К,онаевтыц атына б!рнеше марте хат ж азды . Хаттыц аягы н а ауд ан д агы ж иы рма шак;ты белд!, б ед ел д! ад ам дар га к,олдарын к,ойгызып алды . Алматыдагы Горький парюыц жанындагы уй!не экел!п, Дэмегул эпкеммен таныстырып, ез!Н!^ жеке кабинелн маган босатып берд!. Эздер! тацныц атысы, кунн!ц батысы жумыск,а кетедк Тоцазытк,ышы сык,аск,ан неш е турл! там акда толы, диванга жатып мызгып аламын да, устелге отырамын. С ейтбай агалар жинаган, ез!мдеп бар дуниен! жинап, к;арап реттеп тастауга б!р апта кеттг - Енд! сен! архивке юрпзем!н, - деп гылым Академиясына ерт!п экелд!. Сол ж ерде Умбетел! жайлы не бар, бар папюн! а^тарып, т ер т-б е с кун отырдым. С е й т б а й ж ездем тумысынан пысык;, мен!ч дайындаган еле)-йер1мд1тез ар а д а машинкага бастырып экелед!. Арабша, латынша жазылганы болса аудартады. Не керек жиырма куныц 1Ш!нде к!тап дайын болды. Оган алгысезд! галым Серж Щирабаев жазуга С ей тбай агама кел!С!м берд!. - О л юс! нагыз ак,ын, б!ртуар ак,ын. Оган ж азбаганда юмге жазамын, -д е п л Сер!к К^ирабаев агамыз. Ол кезде К1тап шыгару машак;ат, к,иын. С ей тб ай агамыздыц 1скерл!п, бедел! арк,асында бул К1тап 1982 жылы \"Жазушы\" баспасынан \"Ардак;ты ел!м\" деген атпен жарык,к,а шык,ты. Умбетел! Кэр!баевтыц музей!н ашуга ерекше ецбекац!рген уш адам- ды айырык,ша айтуымыз керек. Оныц б 1р1нш1С1-ж о гар ы д а айт^ан С ей1лбай Мусабеков, сол юс! улкен адам дарга тал ай -тал ай елы ш тер туар!п, ез! д е кеп кабинеттерд!Ц еап н кузет!п, к!р!п бедел!н салып, кеп жупрд!. 188

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ацыры 1988 жылы 8 маусы мда Умбетэл) Кэр1б аев музей! ашылды. Енд! осы музейд! ж обалап, салуы на аса ыжда1таттык,пен царап, б а с ы - цасында болып, ак,ыл-кецес берген - Эзбекэл! Ж эыбеков е д 1. Эр сенб1, жексенб! ол К!С! салынып жатцан музейге келт, жумыстыц мэн-жайымен жете танысып отырды. Музей алдындагы Умбетэл! мен Нурила бейнеа, турл! экспонаттарды цалай орналастыру бэр!-бэр!не ерекш е талгаммен царап, талап цойып, кеп усыныстар жасаган ед!. Музейге алгаш басшы болып бектлген Надежда Лушникованыц да ерекш е 1стер 1н атап айтуымыз керек. М узейд1ц 1Ш1Н уюмет дайындап берген!мен, д ал асы бос алаццай е д 1. Осы теч!рект1 жайцалтып неше турл! гул, турл! эсем агаш тар, бацтар е с 1рткен, м эпелеп кут!п устаган осы Надежда ацын. Т1ПТ1 осы музейд!ц алды на а с ф ал ь т тесеткен! уш!н д е ауданныц б!р!нш! хатш ы сы нан женс!3 уры с ест!ген!не д е куэ б олганбы з. Н.Лушникова - бул музей жумысын жандандырып, ацындар мектеб!н ашты. Эз уЙ1не б!р топ енерл! б ал ал ар д ы жинап, Ж амбыл, Умбетэл!, Э с 1мхан, Э л 1мк,ул ж эн е б асц а ац ы н д ар д ы ^ жыр, са зд а р ы н , айту мэнерлер!н уйретл. Сол мектеплц б!р тулеп - бупнп \"Дарын\" мемлекетт!к сыйлыгыныц лауреаты , энш 1, жыршы, ацын Ацан Э бдуэлиев. Музей цызметкер! жыршы Ж ы лбек Тоцтасын д а жем!ст! ецбек ет!П келед!. Умбетэл! Кэр!баевтыц музей!не ез!мде бар ацынныч терт папю толы дуниес)н сыйладым. Ацын туган, букш гумырын етк!3!п, там аш а жырларын берген Киров ауы лына 1999 жылы 15 цыркуйекте Умбетэл! ес!М1 бершд!. Осы ауыл- дагы орта мектеп те Умбетэл! ес!м!мен аталады. Иэ, енд! Умбетэл! гумырына саяхат жасап керей!к: Умбетэл! Кэр1б аев 1889 жылы ел жайлауга кеилп жатцан шацта дуниеге келген. С епз баланы ц !Ш!нде муцтаждыц зарын кеп ко р т ескен Умбетэл! ерте есейд!. Табаны на шецге К1р!п, мацдайы кунге цацталып, царшадайынан жалшылыцта болып, цозы бацты, жылцы кузелст!. Экес! Кэр1бай момын гана шаруа адам ы екен де, ш е ш еа Бепежан той-томалак,та елец цурастырып Ж1берелн елецш) кел!ншек атаныпты. Умбетэл! 12 жасында ауыл молдасынан цара бш!п, хаттаниты нхалге жетед!. Эз! цолдан домбыра жасап, той-думанда ацынмын деп суырылып ел ец айта бастайды. Экес! буган цатты намыстанып, царсылыц б!лд!р!п, алгашцы жасаган домбы расы н ею буктеп, шарт сындырып отца жагып Ж!беред1. К^айсар, кеудес!н енерге деген ектем цулшыныс буган ж!Г1т цайта домбыра жасайды, ауылдыц той-томалагы онсыз етпейд!, жиын- сауыцтыц гул! болады . Атагы кецге таралы п, \"Умбет ацын\" атанады , жанына к,ыз-бозбала жиылып, сауыц цурып, некер ерлп Ж елсу елкеан аралайды . Оны Улкенсаз, Ботасаз, Ушцоцыр, Майтебе, Суыцтебе, К,ордайдагы букш ел-ж урт кезек-кезек той, аск,а шацырып айтысца туаред!, цанатты жырын, балк,ытк,ан бал куй!н тыцдайды. 189

Нагашыбек Капалбекулы Умбетэл! 1913 жылы Верныйдагы естепкеге катысады. Мундагы о^ига туралы , Ж ам бы лды ц к;айсарлыгы уш!н патш а эк!мдер!Н!ц турм еге жапк,аны жен!нде \"8 з ем!р!мнен\" атты толгауында кец!нен айтады. 1914 жылдыц сарш а там ы зы нда Умбетэл! к е р ш т е с кыргыз е л 1н аралауга шыгады Майдантал, К,уак;ы асуларынан асып, Кошк,арга дей!н барады . Э31Н1Ценер!мен кезге тускен енерпаз к,азак,ж!гтн к;ыргыз халк,ы к;атты к,ад!рлеп б!р!нен соц б 1р! шак;ырып терт ай бойы ж!бермей жырын тыцдайды, айтысца туаред!. Енд! а^ын Х;арк,ара, Текес, Шу, Мерю, Нарынк,ол, Асы сияк,ты алы е ж ерлерге д е ат !3!н салып, ел ец - жырымен тыцдаушысыныц мей1р1н ^андырады, талай-талай ак;ын-жыршы, куйшшермен дидарласады. 1916 жылы ол \"Халык,тыц ы за-аш уы \" деген ел ец шыгарады. Ол мунда патш аны ц к,азак;тан со л д а т алу ж енш деп ж арлыгын к,атты сынайды, улт-азатты к, кетер!Л!ске к,атысушылармен б1рге болады . Ж ет1су ец 1р1ндеп аса улкен кетер!Л!ст! баск;арушы Бекболат Эшекеулын жак,сы таниды , соны ц сарбазы , жыршысы б олады . Ж аца уйыск,ан колхозга бас бол ю рт, зам андастары ны ц ем!р!н ш аттана марапаттады. Умбетэл! е м 1р1Н1ц соцына дей!н жан сер1п - домбырасы н жанынан тастаган жок,. Олецдер!Н!цта^ырып аясы ете бай, ф орм асы сан к,ырлы. У. Кэр1баев 1959 жылы 3 ак,панда Каза^ ССР-1 эдебиет! мен енер!н!ц Москвада болган он кундюне орай Казак; ССР Жогары Совелн!ц К,урмет Грамотасымен наградталды. Ал, 1961 жылы 21 маусы мда К,азак, С С Р - !Н!ц халыц ак,ыны к;урметт1атагы бершд!. Умбетэл! Кэр1баевты ц 1936, 1951, 1962 жылдары елецдер! жеке жинак, болып басылып шык,ты. Сондай-ак;, \"Халык, ак;ындары\" (1953), \"Ак;ындар жыры\" (1963), \"Пернедеп терм елер\" (1965) сияк,ты ютаптарда елецдер! бершген. Б!раз елецдер! орысшага аударылган. Ак,ын 1969 жылы 29 к,араш ада ез!Н1ц туы п-ескен ауылы Киров ауылында к;айтыс болды, беЙ!Т! ауылдыц куншыгыс жагындагы жотаныц баурайында. Умбетэл! Ж амбылды 12 ж асында керед! д е ак;ындыгына ^атты тент! болады. Он сепз жасында М айтебеге Ж амбылды эдей! !здеп барып турып: Жась/ниан ал;ь/нЖамбь/л атзнаань/н, /4та/<ть/ С/й/нбайбан бата элеэнь/н. Шэк/рт/ С/й/'нбзйбь/н болааннан сон, Уй/нбе ть/нь/ш ^ана жата элмабь/^. Эбей/ а т зрь/лть/п /н/'нжетт/7 /(оль/^бь/ жай келеб/ бата алмаеь/м, - дегенде: - К,арат!лгеуста екенс!ц, батамды берд!м ,-деп Ж экец топ адамныц кез!нше )^олын жайып, ак, батасын берген екен. Ом!рге осылай жолдама алган, тусауын кескен Умбетэл!ге Ж экец кеп кемек керселп, ем!р!Н!ц 190

Атадан - цасиет, бабадан - есиет соцына д е й 1н д е й 1н устаздык, еткен. Б!р жиынга келген бар ацынды ж ец1п отырган У м бетэл1Н1Ж амбыл айтысца шацырады. - С 13 м ен 1ц бата алган устазымсыз. Мен а з б е н еш цашан айтыс- паймын, - деп Умбетэл! бас жулден! ез к,олымен Ж экеце апарып тапсырыпты. У мбетэл! Ж экецн1ц ец суй<кт1 шэк!рт!, э р 1 1зб асар ы . Мэскеуден орден алып цайтцанда: Дссалаумаеалейкум/ Дрдал;ть/ Жамбь/л шаль/мь/з. Ш эм ртщ к*ел<3/ албь/^а Сэлем/'н кабь/л аль/^ь/з,- деп шырцаган Умбекец улы жыр алыбыныц ем 1р1Н!ц ец соцгы сэл н е д е й 1н жанында б1рге болып, э р 11НШ1К, эр!шыгармашылык,жак;ындастыгы болган. Ж экецд1ж ерлерде Мухтар, Сэбит жэне басцалар: - Ж экец ацынныц П1р1ед!, к,уд1рет е д 1. Ж ыршылардыц 1Ш1нде дулдул; е д 1. Енд1юм оны жоцтап айтады ? Жоцтайтын адам ны ц жыры д а Ж экец аты на лайык,, пара пар болсын, - деген д е Умбетэл! орнынан царгып турып, б ей 1тт1ц басы нда ер теден туске деЙ1н зарланы п жырымен жок,тап, ацынга багыштап, арыз к,ош-к,ош айтк,ан екен. Петербургтан арнайы келген зерттеуил этнограф С.Е.Дмитриев 1912 жылы былай деп жазды: \"П1шпек у ез1нде етк131лген Шэбден Ж антаевтыц асы на 40 мыц юа шацырылып, 2000 ак, уй Т1гшд1. Аск,а н еб 1р талантты ацындар келд1. О ларды ц !Ш1нде ец атак,тылары Ж амбыл, Цалмырза, Ток,тагул, е м 1рзак,, Кенжецара е д 1. Эттец оларды ц жырлары еш ж ерде жазылып алынбады. Тацныц атысы, кунн1ц батысы тасцындай сапырып, дамылсыз жырлаган ак,ын-жыршылардыц табигатына, болмысына к,айран каласыз\". (Известия императорского русского географического общ ества том X). 1912 г.) Осы улы дурмекке Жамбылдыц жанына ерю Умбетэл! де барады. Непз!нде Кенен мен У м бетэл 1Н1ц нагыз ацын болып цалыптасуы осы жиыннан басталады. 1925 жылы Ташкент каласы нда, К,азак,стан м емлекет баспасыныц куншыгыс б е л 1м ш еа ар аб эрп!мен тэрбие, бш1м, эд еб и ет жайындагы мак,алалардан \"Терме\" деген эдебиет жинагын бастырып шыгарды. Онда к,азак;тыц ауыз эд е б и ел н жинауда кеп ецбек С ергеи талантты к,алам к,айраткерлер1Н1ц б!р! Шамгали Сарыбаевтыц \"Халык; эдебиел, оны жинау жолдары\" деген келемд! мак,аласы жарияланган. Онда мынандай цызыцты дерек бар: 1922 жылы 9 маусымда Ж елсудагы жацадан цурылган у е з д 1к к е д е й - б аты р ац тар тобы ны ц уй ы м дасты руы м ен А лматыдан 60 шацырым Узынагаш деген ж ерде к,азак;тын кернекл 191

Нагашыбек К,апалбекулы ак;ындарыныцайтысы етюзшген. Оган Жамбыл, Кенен, Умбетэл! сияк;ты сол к е зд н е з 1нде аты ерте м эл 1м болган атацты ак,ындар к,атыс^ан. Ш. Сарыбаев былай деп жазады: \"Кэр1байулы Умбетэл! - туган жылы жылан, есюше ок,ыган, дауысы орта, туратын жер! Узын К,аргалы болысы 1-ауыл. Жатца бш ет1н елецдер!: Карл Маркст!ц ем!р! жен!нде дастан, К,ызыр деген жет!м б ал а туралы, ^аршыга мен кек!Л1кт!ц достыгы, тазыныц тулк!Н! пуганы, М ухаммед Канапия жен!нде, ^анагатсызды^ жен!нде, ез!ыц кедейл!к ем!р! жен!нде айтк,аны\". Умбетэл! елецдер! сан к,ырлы. Ол - лирик, ф и лософ , сатирик. Оныц бул тацырыптары ж ен н д е ж еке-ж еке, нак;ты м ы салдарм ен кецейт!п эцп м елеу алдагы кунн!ц енш1С!. М еселен \"Беташ ар\" деген елец!Н алып к,арайы^шы. Бул б!р гана е л е ц д е буюл ауы лдастары н ы ц айны м ас портреттер!, м!нез-к,улы^тары, !с-эрекеттер! цалай гажайып бер!лген десец!зш 1?! Жаль/нбь/ оть/ а^ь/батпаа, Жал^ауаа кез/'н алартл;ан Сеалеп кетсе, аузь/на, Д/а/'м журтть/ %арат/(ан. Беасенбаааа б/р сэлем/ /(оль/на %урь/%с/ареткен, Шь/^йь/рть/п асау /ареткен. Бас/нбайза б/р сэлем/ Длбь/на жастар а/лзен, /с/не колхоз с/а/ааен /(атуланса, %ас/(ааь/п, /(абааь/ т а ст а а т/а/лаен баамурат/^а б/р сэлем/ М/нез/ тон еткен, /<Узеле^ сезбен к/н^ еткен. Кусааь/неа б/р селем/ б/р /(абак кана боаы бар, боаь/нан улкен оаь/ бар Карабекке б/р селем/ б/аректеа бет/ бултааан, Ю'с/мс/н/п т ь /л т а а а н - Молбатааза б/р селем/ ^ль/с/^а бан/<ь/ кетлезен, /\\уь/лбан узап етлезен, /(амба жань/н ептеаен. /(алабааза б/р селем/ 192

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Олж/р шоттайль/пь/лбап, Сь/лбь/р сэззе сь/пь/лбап, Шешеяс/нзен ть/^ь/лбап, Иепберзензе б/р сэлем. Сал;аль/н кь/ркь/п к/зезен, Сулулап мурть/н тузезен Эбекеяе б/р сэлем/ Дузы-басы булть/лбап, Г/с/нен т/л/ жь/лть/лбап. Мэмпэсы/'н и/айназан Сартжан /<;артка б/р сэлем/ Елзезектеп елп/лбеп, Жебел аякжелп/лбе/с бне/сеяе б/р сэлем/ Дтанзан жастая та^ь/лбак. Байлаусь/з т/л/ бапь/лбак Эм/р картка б/р сэлем/ Есепт/ /<лтен токь/еаи. Зая-зэкенб/ о^ь/зан Нурпей/с карт/^а б/р сэлем/ М1не, нагыз ак,ындыц талант. Букш ауы лдастары ны ц портреттер!, й/ннез-кулыцтары кер1Н1п тур ем ес пе?! Умбетэл! - 1р1 айтыс ак,ыны. Ол ез! тустас ацындардыц б е р 1мен: К енен, С а я д 1л, К;алк,а, Е сд эу л ет, К,айып, Ом!рзак;, Бармак,, Отеп, Эбд1гали, Жартыбай, Аргынбай сияцты ацындардыц барлыгымен айтыск,а тускен. Оныц к,ыртыз арасы ндагы айтысы, ауызею ш еш енд1к сездер!, Э31Л1 ез алды на жеке зерттеуд! к,ажет е т е д 1. Умбетэл! Кэр1баевтыц елец-ж ырлары К^ытай е л 1нде кеп жарияланган. К ез1нде урк1НШ1Л1кте ердег! А лбандар К,ытайга ауа кеш кенде О раз Ж андосов к,асына Умбетэл! ак,ынды ер т1п алып, шет ауган к,азак,тарды ата цонысына цайта алып келу1не упттеп, кер1 атацонысына цайтуына кемектескен. Умбетэл! ацынныц туганына 90, 100, 110 жыл толу мерейтойлары е л 1нде атап еллд!. Кептеген галым, жазушы, зерттеуш ш ер оныц ак,ындыц ерекш ел1П, елец -ж ы рлары н ы ц рухы мен керкемдш!Г! жайлы там аш а зерттеулер жазды. Оныц б 1разы осы жинак,к,а е н п з т т отыр. \"Жак,сыныц аты елмейд!, ак,ынныц хаты елмейд!\" демекш! кез! лрю н- д е с е з 1Н1ц арасы нан к,ыл етпеген, ш аш асы на су жук,паган Умбетэл! Кэр1б аев - шынында нагыз халык, ак,ыны. Б!рде тунде тойдан к,айтып келе жатып М1Н1Пкеле жатк;ан жецш маши- 193 013-13

Нагашыбек К,апалбекулы намыз кшт ток,тап, 613 д ал ага шык;^анша алды лапы лдап ертенд! д е кетт!. Ш офер Кекен услндеп ки1М!н ш еш е са л а ургылап е д 1, елп ерт сенд! д е к,алды. Шошып, бык;сыган, тут!ндеген машинанын капотын ашып, ай д ал ад а турып к;алдык,. Ж улдыздары цалыц, жерге тамып кетердей жарк;ыраган жаздыц барк;ыттун1ауып барады . Н айденовка-Узынагаш арасы ндагы к;ия жол бойында тыбыр еткен пенде жок,, ты м-ты ры с. 9ртен!п кете сацтаган машинаныц тут1ндеген жерлер!не су шашып, тац атуын кутт1к. Мен жолда а р ы -б е р 1 журпштеп, уак,ыт етю зт журген!мде жолдыц к;апталындагы жота беткей!нде бей!ттерд[ кер1п селк ете туслм. Анау ай су л д ел ен 1п эппак; боп к е р н т турган би1к кесене б ей 1т -У м б е т э л ! а т а м д т гой. Иэ, и э-У м б ет э л ! Кер!баевт1К1. А у зы н ан ел ец -ж ы р езен д ей тас^ы н - даган, тацдайы на ен ер кона^тап, жагына жыр тунеген гажайып ак;ын Умбетэл!! \"Оу, мен) еске алм ай кеткендер1ц не? Мына цырцаныц бауырында м ецп л1к жатк;ан рухымызга белцд! сипап етсец нети' балам! Соцыцда цалган маржан сез - асы л мурамды юм жинайды? Сен д е осы е ц 1рд1ц топырагынан ж аралган к,алам устаган зеЙ1Н1ц бар б а л а е д н . Неге к,айырылмай келп барасыц\"? Умбекецн1ц эруагы маган осыны ескерлп турды. Шекелеп отыра к,алып, к,улак,тары к;алк;айган к,алыц беЙ1тке белмд! бурып, ак,ын атам а багыштап зиярат елп , белмд! сипай б ер д 1м. Бозарып атк,ан тацды сол ж ерде к,арсы алды м . Ойым онга, санам санга бел!Н1п ак;ын туралы, оныц мурасы жайлы толгандым. Умбетэл! атам аян б е р т тур-ау. \"Кектен тэц!р ту ам де берд! аян маган\". Иэ, цайдан ок;ыдым? \"Огызнама жырынан\". Онда жэне былай д е л 1нген: \"Береге б/'ззе болсын та^ба, /<екбер/ б/'ззе болсь/н уран. Тем/р найза - бейне арман, Ж/рс/'н т /з б е жось/п /(улан. Д%сын бария тол/(ь/нбааан, - т у болзай, /4спан - /(ораан\". Уацыт етер, зам ан ж ел1оцынан да, солынан д а екпектен согар. Б1рац тал а н т тас ж арады . Ак;ындардыц гау)1 ар ж ы рлары э м а н д а би!кте жар^ырай бермек. Суй!нбай, Ж амбыл, Умбетэл! сынды б1ртуар ак;ындар е л 1нде туга- ныма, сол аталары м гажайып-жырларын шыгарган ел кеде ем!р сур1п, солар баск,ан топырак,ты басып журген!ме мыц д а б!р тэубэ етем!н! 194

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА УМБЕТЭЛ1 КЭР1БАЕВ (!889 - 1969) К азак КСР- 1нж халык акыны. Ж асынан домбыра тарты п, елец - жыр ш ыгарган. Ауылда окып, хат таны ган . \"Б акты бай мен Т езек\", \"Ж ам бы л мен Кулма^<бет\" а й т ы с т а р ы н , \"М ы н б<р тун\", \"Т оты нам а\" дастандары н ж атка айты п, ел арасына таратты. Орынбай, Иса, Кенен, Саяды, Есдэулет, Калка, Ж аксыбай, т.б. белгш] халык акындарымен айты скан. Ш ыгыс эдебиетш]ц мазмунында \"Уш енерпаз\", \"П атш а мен уры лар\" киссасы тарихи сюжетке курылган. \"К ем трбай мен Кчсьщ батыр\", бупнг) ем]рге байланысты \"М арка\", \"М эл)кбек\" дастандарын шыгарды. 1916 ж ы лы Ж еткудагы улт-азатты к кегсрл[сшс каты сы п, оны ж ырга К осты . Умбетэл<н!н ш ы га р м а л а р ы \"блендер мен д а ст а н д а р \" (1938), \"блендер\" (1951), \"Э лецдер мен толгаулар\" (1958) деген атпен ж арияланды , 1962 ж ы лы тацдамалы ш ь!гармалары жарык керд). Умбетэл!ге Алматы облысында ауыл аты бермген жэне туган ауылында акыига муражай-уй щчы ч ан. Умбетэл! 12 ж асында ауыл молдасынан кара б<лш, хат таниты н халге жетедь Оз) колдан домбыра жасап, той-думанда акы нмы н деп суы ры лы п елец айта баетайды . А уы лды ц той-том ал агы онсы з етпейд), ж и ы н-сауы кты н гул< болады. Атагы кецге таралып, \"Умбет акын\" атанады, жанына кыз-бозбала жиылып, сауы к куры п, некер ерт<п Жет<су ел к есж аралай ды . О ны У лкенсаз, Б отасаз, Ушконыр, Майтебе, Суьщтебе, Кордайдагы буюл ел-журт кезек-кезек той, аска ш акы ры п ай гы ска тус!ред1. кан атты ж ы ры н, балкы ткан бал куй)н тыцдайды . Умбетэл) 1913 ж ы лы В ерны йдагы естепкеге каты сады . М ундагы ок и :а туралы , Ж амбылдыц кайсарлы гы ушш патш а эк!мдер1нщ турмеге ж апканы женшде \"О з ем!р1мнен\" атты толгауында кецш ен айтады. 1914 ж ы лды ц сарш а там ы зы нда Умбетэл! керш )лес кы ргы з ел)н аралауга шыгады М айдантал, Куакы асулары нан аеып, К ош карга дей[н барады. Оз!н!н енер!мен кезге тускен енерпаз казак ж птн н кы ргы з халкы к атты кад)рлеп б1р 1нен сои б[р! ш акы ры п терт ай бойы ж<бермей ж ы ры н ты цдайды , айты ска тус!ред]. Ен п акын Каркара, Текес, Шу, Мерк), Нарынкол, Асы сиякты алые жерлерге де ат [зш салы п, елец - ж ы ры м ен ты цдауш ы сы ны н мей!р<н канды рады , талай- талай акын - жыршы, куйшмермен дидарласады. 1916 ж ы лы ол \"Х алы кты ц ы за-аш уы \" деген елец ш ы гарады . Ол мунда патшаныц казактан солдат алу жен!ндеп жарлыгын катты сынайды, улт-азаттык кетерш!ске катысушылармен б[рге болады. Жет)су ец)р!ндег! аса улкен кетерЫ ст! баскарушы Бекболат Эшекеулын жаксы таннды, сонын сарбазы, жыршысы болады. 2006 ж ы лы Умбетэл) Кэр!баевтыц тольщ жннагы, 2009 ж ы лы \"А тамура\" баспасы нан акы н ны ц 120 ж ы лды к м ерейтойы карсаны нда Н агаш ы бек Капалбекулы мен Мухит Кэр)баев курастырган ек[ томдьпс ж инак ж ары к корд). У мбетэл! Кэр]баев 1889 ж ы лы каз!рг) А лм аты облы сы Ж ам бы л ауданы Умбетэл) ауылында дуниеге келген. 1969 ж ы лы кайты с болган. Б е й т Умбетэл) ауы лы ны н жаны ндагы куре жол бойындагы жотада. 195

БАИСЕРКЕ БОЛЫС К,аз1рг1 Ж а м б ы л а у д а н ы н ы ц К^ызылэскер ау ы л ы н ы ц ш ы гы с ж агы ндагы ел!ш 1н дем ы р зах ан деп аталаты нж ерден жарты шацырым тем ен 1рек Улы Ж 1бек жолы етедк Ж олдыц сорабы бупнп кунге д е й н сак;талган. Ертерек уак,ытта кеш батып келе жат^ан м езплд е юре тартк,ан саударгерлер е т 1п бара жатып, осы арага к,онуга аялдайды . Ж олдыц жан-жагындагы ауылдарды кере тура жолаушылар далага, жол бойына цонады. Тун болганда мацайдагы ауы лды ц б озбалалары булар неге ауылга, ягни ел 1Ш1не к е л т )^онак;тамайды, э л д е м енс1нбей ме деп, ж олауш ы ларды ц40 туйес!н Тэуке е з е н 1н жагалатып айдап, Кектебен1ц Аспанк;ора аталатын шыцыныц астындагы терец сайга апарып, тыгып тастайды . Тац ата ж олауш ылар м алдары н !здеп, таба алмай, э б 1герге тусед!. Жан-жак,тагы ауылдарга шап^ылап, малдарынан хабар ала алмай ум!ттер!н уз1П, Сарыбай бид1ч ауылына барады. Сарекец осы кезде ел ш ар у асы м ен ж о л ау ш ы л ап кеткен екен . Уй!нде 1Н!С1 С арж ан жолаушыларды к;абылдап, жагдайларымен танысады. Содан Саржан мал жогалган жерге кел1П, Екейд1ц БэЙ1мбет атасы нан тараган е л д 1 тугелдей жиып, ж огалган м алды 1зд еп табуга пэрм ен беред!. Ел а^сак,алдары \"Б13 алгамыз жок,, е л д 1кере тура неге далага цонасыздар\"? деп жолаушыларды юнэлайды. Содан а^сак,алдар жастардан сурау алып, жогалган малды таптырып беред!. Саржан болыс жолаушылардан кеш 1р 1м сурап, ж о л д ар ы н а салы п , а м а н - е с е н а т т а н д ы р а д ы д а , агай ы н д ар ы м ен жиын етк1зед!. \"С ен д ер ж олау ш ы л ар ды тонамак; болдыцдар\" деп юнэлап, Бэй1мбет балалары на жуз байтал айып салып, к еам шыгарады. Ел ак;сак,алдарыныц \"Ел деп 613Д1 м енс1нбей, д ал ага к,онгандарга 613 жауап берем13 бе\" деген уэж дерш е, к;ариялардыц жалынып-жалбарынып, ел жаца куралып, бас-аягы н жиып жатк,анда мына ж аза ауыр болады деген с е зд е р 1не кулац аспайды. Будан соц е л д 1ц бетке устар ак;сак;алдары б 1рнеш е рет Саржан барып, 6111м а л а - алмайды . Би ею сейлем ейд! деп, тастай к,атып отырады. Ел !Ш1нде абыржу, б1р1Н- б!р1юнэлау басталады . Ел ж ацадан к,уралып, етек -ж еч 1Н жинай бастаганда, мынау халык,к,а улкен салмак; болатын болды деп а^сак;алдар ренжид!. Енд! арага юмд) салам ы з, юм б т м г е келлред! деп, ел тарыгып отырган кезде Байсерке к,арияларга \"Муцаймацдар мен барам ын С ары бай 6 ИД14 алды на, дауга б т м тауып келем 1н\". Болыс ауы лына аттанып бара жатып е л 1ндеп улкен-юил агайы ндарына \"Егер мен осы дауды дурыс ш еш е алм асам , мен! 1здемецдер, мен ел бет1Н кермей, басым ауганжак,к;а б!ржолажогалып кетем1н \"-д е п , атк,а цонады. Осы кезде Байсерке жалындаган он жел жаста екен. Содан Сарыбай би ауылына барса, би ауылында жок, екен. Саржан 1НЮ1оны баласынып, м енанбей \"Сенен улкен аталары ц келгенде б!Т1мге келмегем, сен юман,, 196

Атадан - цасиет, бабадан - есиет е л -е л дептак,ы лдайсы ц\"-депоц цабак,танытпайды. Содан Байсерке ауылдыцжанындагы тебеге атын арцандап, кунд1з ауылдан тамак,танып, Сарыбай бид! кулп, ерток,ымын жастанып ешб!р уйге туспей, тебе басын- д а ж ет1 кун жатыпты. Ж ет1нш1 кун тунде С ары бай би атам ы з туйел! керуен1мен ауы лына кел1п тусед!. Б айсерке атамы з \"Е, биекец келген екен гой, к,удай 1амд1 оцгарсын\" деп Т1леп, теб е басы нда жата беред!. Ертеи ерте С ары бай би атамы зга Саржан !Н1а' кел1п, сэл ем б ер 1п, к,олына су куйып, ел жацалыгынан агасы на хабардар елп , ертецп асты б1рге 1ш ед1екен. Содан Сарыбай би атамы з жуынып, б ет1-к,олын сурлп турып: -С ар ж ан , ан ау теб е басында арцандаулы а т к 1мд1к!, к,асындажатк,ан юм? - деп сурайды. Саржан болган ок,иганы баяндайды. Оз!Н1ч ш еш 1М1н айтады . Ел ацсацалдары жалынганда д а ш еш 1М1н езгертпегежн, ен д 1 анау жатцан Байсерке деген баланыц келген!н айтады. \"Е л-ел деп, елге ауыр болады деп тыцылдап цалган неме екен\" дей д1. Осы кезде Сарыбай атамы з к;атты толганып, ол баланы шак,ырт д ей д 1. Содан Байсерке кел1п би атасына амандасып, сэлем беред!. Сарыбай атамыз: - Кел, Байсеркем, жуын, - деп к,олына су к;уйып беред!. Жуынып болган соц, сулп б е р 1п, \"Байсеркем, осыны умытпа\" деген екен. Содан уйге К1р1п, ертецп ас 1Ш1Л1П болган соц Сарыекец: - Ал, Байсеркем , ш аруацды айт, - д е й д 1. Ол кю болган ок,иганы бастан аяц баяндайды да \"Саржан агамныц жазасы ел жаца е а н жиып келе жатк,анда елге ауы рлау болып тур, ага\" деп с е з1н аяцтайды. Содан С ары бай атамыз: - Саржан, царагым бид1ц ек! сейлеген! дуры с ем ес, б!рак, сен Байсеркен1ц дауын маган бер. Еюнш1 ары Байсеркеге бул дау туралы сейлем е, - д ей д 1. Содан соц Байсеркеге к;арап: - Б айсерке балам , ел д е д 1ц бе, ел жагдайы, ел к;амы д е д 1ц бе, ецсец би1к болады екен царагым, е л 1це цайтып, ер теч туске сол журтыцды жина, жиын болады , дау д а дурыс шешшер, - дейд]. Байсерке елге кел1п, е р т е а кун1халык,ты жиып, Сарыбай атамызды царсы алады. С ары бай атам ы з халыцпен ж уздеап, ж агдайларын бш 1п, ел 1Ш! меселес}н талцылап, ТИ1СЛ шечммдер к,абылдайды. - Откен д аулары ц бойынша мен сендерге б 1р шарт цоямын, соны оры ндасацдар ж аза кеш1р 1л е д 1д е й д 1. Халык,: - О рындаймыз, айтыцыз, -д е й д !. - Айтатын болсам ол ш артбы лай: С ендер Б эй 1мбет б алалары ойдан-цырдан агайындарыч кеш1п кел1п, б1раз 1ргел1ел болып, ец селер 1ц кетер!Л1п, б астар ы и б 1р 1кт1. Енд1 с е н д е р д 1ц б 1р л 1кт1, ынтымацты ел болулары ц уш1н се н д ер д 1ц аралары цнан маган кемекш!, ел жагдайын ойыма салып журет1н ак;ылшы б 1р ад ам керек. Шартым сол, ол адам ды мен е з 1м тацдап алайы н, - дейд!. Халык, келю елж н айтады . - Олай болса, маган кемекин Байсерке б о л а д ы ,-д е п жариялайды. Халык, тугел кел1сет!н1н бтд1ред1. - Бупннен бастап, Байсерке сен д ерд 1цаттары цнан мен!)-( к,асымда ж урт, ел 1стер!н, д ау -ш ар л ар д ы шешед!. Ж ас болса д а 197

Нагашыбек К,апалбекулы сендерд!н, бастарыц болады дейд!. Осы жиында Сарыбай атамыз бозбала Байсеркеге бата берген екен. - Байсерке, царагым, келер сэрсенб!н1ц с э л н д е сапарга шыгамыз, к;асымда б 1рге ж уреац. Соган к,амдан, - дейд; С ары бай би С элм бай жайлауына Байсеркен! шацырып алып. Сарыбай би Айдосулы - аты дурюреп, букш к;ыргыз-к;аза)( цол к,усы- рып, к;урак; ушып тыцдайтын Ж елсудыц тебе би1. Ал, 1НЮСаржан Айк,ым- нан бел[Н1п шыцк,ан жаца ел болып ^айта кетерш 1п келе жатк;ан Екейд!^ болысы. Кектем ен д 1-енд! шыгып келе жатк,ан, к,ар к е б е а жаца сегше бастаган жыламыцтанган шак;та Сарыбай би к;асына Байсеркеы атк,осшы елп сапарга шыгады. Жол ете узак;. Тунемел1ге ел кулагы елу, ауы лдар алдын ал а е с т п , Сарыекецд! к,урак, уша кут!п, мал сойып, к;ошаметтеп кут1п алып, ерекше ык,ыласпен шыгарып салады. Эр ауылда тебе би келген1н ест1ген журт энш1, жыршы, енерпаздарын шак;ырады. Неше турл! дастан-к,иссалар айты лады . Шеж!ре к е ц т к,ариялар еткен-кеткенд! жырдай гып ецпмелейдк А ра-арасы н да ауыл билер! даулары н б т р т , тебе бид1ц ш еш 1М1не к,улдык; урады. Е р теан е ауы лдан аттанып, жолга шыкданда Сары бай би: - Байсерке, кешеп дау ^алай б!тл? Ак;ик;атын ашьщ айтшы? - деп сурайды. К^агылез Байсерке ж!пке л зб ел еген маржандай ел п кешеп кес1м д1 тугел к;айталап, тупн ^алды рмай айтып бер!п жэне ез т ю р н ашык; б т д 1рген1не теб е би к,айран к;алады. Э у е л 1 кейде ез! байк;ай ^оймаган кейб!р жайттарды да ескерлп, майдан к,ыл суыргандай баяндап бергеы нде к,осшы Ж1птт}ц зерделш1пне разы болады . Байсерке кунд!з-тун! би агасыныц к,ас-)^абагына к,арап, лэппай деп кулп, атын жемдеп, жатын-орнын жендеп, ерекш е к,ызмет етед!. Алгашк,ы кездер! дау, жиын басталган кезде ел еу а зд еу босага жак;к;а кел1п, Т1зерлеп отыра к;алып, дауды ц к;алай б!тер!н к;ас цацпай тыцдап отырады. Е ртес1не жолга шыкданда С ары екецн1ц Байсеркеден кешеп дау жайлы сабак,тап ^айта сурайды, к,осшысы болса, тэплш теп егж ей- тегжейл! айта бастайды. Булар ай бойы жур1п Балхаш кел!Н1ц жагасында болатын к,урылтай жиынга келед!. Бул улкен жиында улкен даулы м эселелер шешшмекш!. Бул кезде Ж елсудагы тебе билер: Сарыбай (Екей), еюншю! - Смайыл (Эж1ке), уш!нш<С1 - Балпык; (Ж алайыр), терт1нш) - \"Пленил (Дулат). Ец улкен дау - ж е а р дауы. Крапал бойындагы б!р сер! Ж1пт 1ле е з е н 1н!ц Балк;ашк,а к,уяр тусындагы ауылдан айттырып, куда тус!П, ^ойган кел!н)н кешюан алып к;ашып кет1пл. Ею кун бойы ек! еЛд!ц сез устаган би - шешендер! ортага кезек-кезек шыгып, теб е билерге жупн!с айтыпты. 198