Нағашыбек Қапалбекұлы "Атадан -қасиет, бабадан - өсиет"

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Жана лц/скен кел/'н/'/мб/ алзан, Ж/рекке ео/пестеб та^ба салзан. Ша^ь/разь/мбь/ аюцпармен урзан, Дк босааама какпань/н куреан. /С/мзе зана сенеб/', Бул карабет антурзан? Ел/'м/'з т /а е л атка м/'нзел/ тур, /(аль/я колмен Балкашка жураел/ тур. Жауаа барса жапь/рь/п ж/'береб/, /лен/'я суь/н сапь/рь/п ж/'береб/. Шань/разь/^бь/ ортаза т/с/р/'п, к/бретеб/ Б/реуб/'н кел/'н/'н аль/п кашу калаб екен, Мурнь/^бь/ кан ет/'п /бретеб/, Кол-аязь/^бь/ коббаб матап, Тер/ тулактаб а т кубрь/зь/на саль/п, с/бретеб/. Дксакалбар азер тежеп оть/р, Э б т л е с е а т к а м/'н/'п, бэр/ набзаларь/н кезеп о ть /р , -д е й д ! кел1Н1кеткен жак,тыч би1тут1пп, т е п а н т . Сак;алы ж елп1лдеген, е з 1селюл- деген сексенн1ц сецпр!не шык,к,ан суыр берж л эдем! к,ария юнэлшер жагынан шыгыпты: - /С/н азарь/п ать/п, кь/зарь/п батабь/, Дбам жь/лап туь/п, жь/лап кабтабь/. Таулар ба б/р-б/р/'мен улась/п жатабь/, Кустар ба б/'р-б/р/мен шулась/п кабтабь/. Ел /<л/'нбе б/р тентек еркелепт/, М/'не, онь/ албарь/^ба желкелет/'к. Манбабь/н та^балап кул етес/'з бе, 7*абань/н т/л/'п ж/н етес/'з бе, Дбь/бь/ /о//'н албарь/нь/зза акел/'п т/'зерлет/п турмь/з, - депт!. Уш кун бойы д ау -д ау га уласып, теб е билер белек уйге жиналып, нацты шеилмге келе алмай, эрк,айсысы эртурл! гнюр айтыпты. - Мыч к;ой, ею уЙ1р жылцы айыбы, - депт! б 1реу!. - Оязга б е р 1п, С 1б 1рге жер аудары лсы н, - депт! ек!НШ1С1. - К^улдыкда бершген! дурыс, - депт! уш1нш!С1. - К^улагын кес1П цунтитып, мурнын кеап шунтитып к,ул е т 1пт1деген не сумдык;. Онда Т1ПТ1 масцара болам ы з гой - Кел1нд1 кер1 цайтару керек! - Кел1нн)ц аягы ауыр д е й д 1, ол к,айсысынан екен! тагы б е л п а з. Терт теб е би кун1бойы б1р кес1мге келе алмай, ертецацы ргы ш еш 1м айтылады деп, е л д 1уйд1-у й 1не таратады . Ертецп намазын ок;ып болган- нан кеЙ1н Сары бай би цасында турган к,осшы Ж1пт!не: 199

Нагашыбек К,апалбекулы - Байсерке мына дау ушыцты-ау, - депл. - Ушыкдан дауды ушыцтамай ма екен, би-агасы. - К^алай, к,алай д е й а ц сонда? - Ею ел бурыннан к;уда-к,удандал, тамырланып кеткен. Б1р ургашы уш1н ею ел майдандасы п, к,ырылысса не болганы. Онда е л д 1ц тозганы, жаманшылык;тыц озганы, - деп дауды к,алай б1л'руге болатыны жайлы Байсерке ез ойын айтыпты. Е ртец1не ак,тык, шечлмд! ты цдаймы з деп ел шыжандай кеп жина- лыпты. Би!к теб еге кшем, оныц уст!не керпелер т е с е л 1п, терт тебе би шыгыпты ортага. С езд1Сарыбай би бастапты: - Ак,к,ан су д а арнасынанжацылады, хастулпар д а шабысынан жацы- лады . Е р -а зам а т та жур1С1нен кейде адасады . Ж1пт бэр)не кен1п отыр, е л 1 уяттан е л 1п отыр, малды д а жанды д а б е р 1п отыр. Ак,к,ан суды саз ток,татады, б 1тпес дауды к,ыз тоцтатады . Мына айы пкер Ж1птт1ц уш к;арындасы бар екен, мына кел1Н1 кеткен жак, осыныц екеу1н тачдап алсын. Ал, кеткен кел1Н1 сол е л д е к,алсын. А т-ш апан айыбы тартылып, к,уда- к,удандал болып, ею ел татулыгы ажырамасын, - д е п кеам шыгарганда улкендер сак;алын сауып, разы болып, кездерне жас алып, алгыс жау- дырыпты. Сол кун1 Сары бай би Байсеркен! жунттай ет!п ки!нд!р!пл: басына уйан к,ундыз бер1К, услне ж!бек шапан кипз!п, бел!не кум1с кемер б е л д 1к тагып: - С еы ц орныч е н д 1мен1ц оц жак, л зе м болады . Аузыныц дуасы бар, кецесинм боласыц, - деп дау-ш арларга араластыра бастапты. К,ар кетпей кекезек шацта аттангандар, кун к;ыраулатып, к,ара суык, тусе, к;ыс хабары келер шак,та ел ш елн е Ш1ппт1. Алты ай жаз бойы букш дуанды аралап б тм -ш ар л ар га араласып, дау шеш1П, ояз жандаралдарга жолыгып, кеп мэселен!ц басын к,айырып, ез е л 1не келе жатыпты. Кекбастаудыц бойында отырган ел!не жак;ындаганда: - Сен ауылга ертерек желп, мен)ц келе жатк;анымды хабарла. Алты айдан кей1н жау тус!ргендей бармайын, - деп Байсеркен! жумсапты. Байсерке ел ш елн е кел1п, ел-ж урты м ен амандаск,анда олар э де- генде танымай цалыпты. Кешеп ^осшы бала емес, услнде ез!не жара- сы мды к;ымбат, ж ац а ки!м, б а сы н д а к,ундыз б е р 1к, жуз! толы сы п к,ызылшырайланган, асты нда жул^ынган сулу ш абдар айгыр, кум!с ер ток,ым услндеп шал^ак, кеудел!, б!лм! белек айбынды керкем тере Ж1птт! керш, к,олдарын к,усырып: - Мырзаеке, жол болсын, терлелц!3, - деген екен. - Ау, м ен1 таны м ады цы здар м а? Мен Б ай серкем н гой. Камаушы Байсупрд!^ Б айсеркеа. Би ага келе ж аты р ,-д еп л . Бэр! аспаннан тускендей е з 1 д е эдем!, с е з1 д е эдем! мына Ж1птке тацдана тацдай к,ага к,арап к,алыпты. Бул кезде Екей ел!Н1ц болысы - Саржан екен. Саржан аппак; ки!м ки!Н1п, аса тэкаппар, жан баласы н м ен ан б ей л н бетен м!нез тауып, тебе 200

Атадан - цасиет, бабадан - есиет би агасын арцаланып, е л 1не кеп циянат, зорлык; жасапты. Агасы жолау- шылап кеткел! жет!М -жеарлерге де, бай-манаптарга д а Т1зес!н батырып, 1р1 сейлеп, к е а р л е н т , к,исыц б!ткен агаштай ешюмд! тыцдамайтын халге ж ет1пт1. С ары екеч к е л т , тыныгып улгермей агайын-туган, ел-ж урты Саржаннан керген циянаттарын айтып, би аганыц алдын босатпапты. Арада апта етпей Сарыбай би Екейд!ц бар жак,сылары мен сез устар ак;сак,алдары шацырып алып, ту бие сойып, ас б е р т , улкен мэжш!с 6ТК131ПТ1. - Тура биде туган жок;. С арж ан - м еж ц туган бауы рым . Б 1рге туганыммен сен д ер д ен ас аал м а й м ы н . Б13- б 1р т а м ш ы ,а л с е н д е р у л ы айдын келац д ер . С ендерм ен жугыса, угыса алмапты . Елд! б!Т1с л р 1п, уйыстыра алмаса, кеплц кецшнен шыгып, тыцдамаса, оныц кешбасшы болуга хак;ы жок,. Саржанды орнынан босатамы н. Орнына Байсеркен! болыс к,оямын. К,алай ц а р а й сы ц д а р ?-д еге н д е ел ду кетерш1п, \"дуры с- дурыс, ага ете тауып айтты!\" д е а п л . С арыекеч Байсеркен!^ дуй!м журтты уйыта бшет!н ацгарпаздыгы, ш еш енд1п, турашылдыгын айтып, болы с сайлатыпты. \"Байсерке болы с сайланды\" деп агайындарынан суЙ1нш! сураймын д еп шапк,ылап жур1п, С ар ы б ай д ы ц улы Цисыбай ж ирен жуйр!пн зорык;тырып е л л р 1пт1. Сол жылды ел \"Байсерке болы с болган жыл, К^исыбай жуйр1пн зорык;тырып еллрген жыл\" деп еске алатын болыпты. Байсупрулы Байсерке Шапырашты тайпасы Екей руынан Бэй!мбет бабамы здыц урпагы болып келед!. Туган жер!, ескен ортасы Майтебе, Кектебе ец!р1. Ж аз ж айлауы - У лкенсаз, куздеу! - Ирек деген жер, Аспанцораныц етеп. Мал телдету наук;аны \"Байсеркен!^ б ес к;удыгы\" д ей лн ж ерде етед! екен. К,аз!р \"К,ызылсок,\" деп аталаты н жер. Байсерке атамыздыц жас шамасы Жамбыл атамызбен к,атарлас кер!нед1, б1ржас к!Ш! екен. 1919 жылы 72 ж асында к;айтыс болган. Бей!Т1 к;аз!рг! К ,ы зы лэскер ауы л ы н ы ц аяк, ж агы ндагы Улы Ж !бек жолы бойындагы к,орымда. Байсерке ел !Ш1Н1Ц д ау -ш ар ы н а ерте араласы п, е л 1Н1ц ынтымагы мен б!рл1п уш!н жанын аямаган. Соны байцап, ел к,амын ойлайтын б!рден- б!р осы болар деп, Сары бай би бабамы з жастайынан тэрбиелеп, ез!мен б!рге алып ж урт, ел к;амы мен тагдырына цатысты !стерге к,атыстырып, улкен жиылыстарга апарып журген. Ел тутк,асын устайды гой деп Байсеркеге улкен ум!т артцан. Ол юс! Сарыбай би бабамыздыц осы ум!лн ак;тады. Екей ел!не уш сайлау цатарынан болы с болып сайланып, ел!не улкен к,ызмет 1ст е д 1. Осы сай л ау л ар да Ж амбы л атамы з Байсеркеын, болы с болуына ык,ыласпен б!лд!р!п, жак,таушысы болган. Сарыбай бабамыздыц асына Шымкенттен Майкет ацын бастаган б!р 201

Нагашыбек К^апалбекулы топ цонацтар келед! екен. Сонда Ж елсу е ц 1р1ндеп атак;ты-ык;палды би- болыстарга, байларга барлыгы жетп1сж ет 1адамга елец-ж ы рм ен сэлем- д е а п к;урмет керсетед! екен, сол сэл ем берген Л31МН1Ц 1Ш!нде Байсерке атамы з д а бар. Султангали С ады рбаев агамыздыц жазганындай атасы Малыбайдыц Сэтина деген ^ызбен айтысып жецген! туралы эцп м еа тура осы Байсерке, Байгабатты ц ^ыз узату тойында болады . Б1р сезбен айтцанда Байсупрулы Байсерке ез зам аны нда ык;палды, беделд!, халык;тыц б1р л 1п мен ынтымагына ад ал цызмет еткен адам ны ц б!р1. Байсеркеден: б1р ул, уш к,ыз болган. Улы к,айтыс болып, артыида туяк; к,алмады. К^ыздары турмыск,а шыгып, е а п -е ы п жатк,ан жайы бар. Н емере, ш ебере бауы рларыны ц урпак,тары Ж амбыл, К^ызылескер ауы лдары нда ен !п -ес1п жатыр. Б 1р урпагы Байгабат н е м е р е а Зары^ Естайулы. Зарык; ж астайы нан ел !С!не б ел сен е араласы п, ферма бастыгы, колхоздыц бас зоотехнип, б ел 1мше баск,арушысы тагы д а басца жауапты к;ызметтер атк,арган, к;аз1р ауылдыц кернекл ак,сак;алыныц б1р1. Осы Байсерке болы с жайлы зерттеп, жазуымызга мурындык; болган Зарык, ага б 1зге кеп кемектесл. Байсерке жайлы 613Д1Ц е л д 11-( ак;сак;алдары кеп айтып отырушы ед1. Э а р е с е 2003 жылы 98 жаск;а кел1п к,айтыс болган Улы Отан согысы жэне ецбек ардагер!, к еу д еа тунган шеж1ре К^ойкел Смак;ов а^са^ал Байсерке болыстыц елге к,айырымдылыгы, 1з г т 1кт! 1сТер1 жайлы юп дерек, эц п м ел ер айтып берген е д 1. Кез1нде сол кюден жазып алган ^агаздарымды к,айта к,арап отырсам, Байсерке болыстыц нак;ыл боп к,алган есиеттер! ел 1Ш1нде к,анатты сез болып тарап кеткен. Мэселен: Эке /^арзь/сь/ - кареь/с, Шеюе карзь/сь/ - жалбь/з. Ж ала жабыспайбь/, /(ара кабь/спайбы. Даукес - ш ала болабь/. Эб/л би - бана болабь/. /(и я ^ ь / - о/ами/ь/л келеб/. Намь/ссь/з - арсь/з келеб/. 202

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Меыц туп нагашым - Саду ага д а осы Байсерке болыстыц урпагы. Осы К1С1Н1Ц улкен улы Ер1к те Байсерке атасы жайлы ел аузындагы эцпмелерд! жинап жур. Жацсыныц аты елмейд!. Байсерке болы с ез д э у 1р!нде е л 1Н1ц багына туган дара тулга. Ол атацты Суй!нбай, Жамбыл ацындармен, Сарыбай би Айдосулы, Сураншы, Саурык, батырлар, Андасдатк,амен ете н е а р а - ласк,ан, ел б 1рл)п учли кептеген ипл1кт1 1стер атцарган е д т де, к,амк,ор ел басш ысы бола бшгежмен - ел журтыныц е а н д е мэцп к;алмак;. 203

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА Байсерке Байсупрулы Ш апырашты Екей руынан Бэй)мбет бабамыздын ^ урпагы болып келед). Туган жер), ескен ортасы М айтебе, Кектебе ен)р1. Ж аз жайлауы - Улкенсаз, куздеу] - Ирек деген жер, Аспанкораныи етег). Мал телдету науканы \"Байсеркен)н бес куды гы \" дейттн жерде етед) екен. Каир \"Кьчылсок\" деп аталатын жер. Байсерке Ж амбыл атамызбен замандас, б)р жас кчш! екен. 1919 ж ы лы 72 ж асы нда кай ты с болган. Б ей Ы каз]р)т К ы зы лэскер ау ы л ы н ы н а я к 5 ж агы ндагы Улы Ж<бек жолы бойындагы корымда. Байсерке ел [нннщ дау-ш ары на ерте араласы п, елш[н ы нты м агы мен б[рл1Г1 уннч жанын аямаган. Соны байкап, ел камы н ойлайтын б]рден-б)р осы болар деп, Айдосулы Сарыбай би бабамыз ж астайынан тэрбиелеп, оз)мен б)рге алы п жур)п, ел кам ы мен тагды ры на каты сты )стерге кагыстырып, улкен жиылыстарга апарын журген. Ел туткасын устайды гой деп Байсеркеге улкен ум!т арткан. Екей слн1с уш сайлау катары нан болыс болып сайланы п, ел!ие улкен кызмет 1Сгед). Осы сайлауларда Ж амбыл атамыз Байсеркенщ болыс болуына ерекш е ыкылас б<лд!рш, ж а т а у т ы с ы болган. Сарыбай бабамыздын асына Ш ымкенттен М айкот акын бастаган б<р топ конактар келедй Сонда Ж еНсу ен<р)ндег! агакгы -ы кп алды би- болыстарга, байларга барлы гы жетп)С жет< адамга елен-жырмен сэлемдесш курмет корсетед], сол сэлем берген тЫмнщ )Ш )нде Байсерке аталады. Байсуг)рулы Байсерке ез заманында ы кпалды, беделд}, халы кты н Пф.пг) мен ы нты м агы на адал кызмет еткен адамньщ б<р]. ^ Немере, шебере бауы рлары ны н урпактары Ж амбыл, Кызылэскер ^ ауы л д ары н да ен!п-ес!п ж аты р. Б<р урпагы Б ай габат немерес) Зары к ^ Естайулы. Зарык жастайынан ел )сше белсене араласып, ферма бастыгы, % колхоздын бас зоотехнии, бел)мше баскаруппасы гагы да баска жауапты 3^ кызметтер аткарган, каз<р ауы лды н кернект) аксакалы ны н б[р<. Ж аксы ны н аты елмейд). Байсерке болыс ез дэу]р]нде елшш багына ^ туган дара тулга. Ол атакты Суйшбай, Ж амбы л акындармен, Сарыбай би У Айдосулы, Суран[ны, Саурык батырлар, Андас даткамен етене араласкан, ^ ел б]рл)Г] уш)н кептеген и г Ы к п <стер аткарган эдш де, камкор ел басшысы ^ бола бш гетм ен - ел журтынын есшде мэнп калмак, € 204

ЦЫРБАИ САЛ /(ь/рбай сал/.. К^ырбайдыц ез д эу 1р!нен оц бойы озып энш 1, ак,ын, сал, с е р 1 болганын цариялар бас к;оск,ан ортада ацыздай айтып отырушы е д '-а у . Туске деЙ1н е з 1 н екерлер1мен аттары д а б 1рдей кек, ездер! д е кеплд1р ки1Н1п, ал туе ауа эппак, ки1Н1п, ац боз аттарга М1Н1П, сэн-салтанаты м ен думандатып, сырнайлатып, эн д ет 1п, журген ж ер1н то й - думанныц базарына айналдырыпты. К,ырбай салды б у к т ел-ж урты енер! уш)н т е б е а н е кетер1п, тер едей кут1пт!. К^ырбай эр! энш!, э р 1 сы бы згы ш ы , дом бы ра баск,а д а аспаптарда ойнайтын куйш1, енерпаз, серш ю мен салдыгы б)р белек, е р 1суырып салм а ак,ын, цисса, дастандарды , айты старды жатк,а айтатын жыршы, жырау. Бес мезгш намазга жыгылган д 1ндар, иманы уйыган к,асиетт1жан. Токранга келсе д е тарландыгынан таймаган, шеж1ре кемей шешен- д 1Г1мен толгаган 613Д1Ц елдег! халык, ацыны Э ам х ан К^осбасаров агамыз тацдайын к,агып, тамсанып, К,ырбай салды ц серш 1п жайлы тацгажайып ецпм елерд! майын тамызып айтушы е д 1-а у ... Кь/рба<) сал/... /(ь/рбай сер//.. К^ырбай жайлы кек]репм!зге тускен сэуле сагыньища уласты, 1здейт!н сурайтын болдык;, урпацтары, тагдыры жайлы бшпм13 келд). Баягы болып барады , еткен гасырдыц жетпюнш! жылдары б 1зд!ц Ж амбы л ауданы ак;тылы к;ойдан кеше алм ай к,алатын. Республика- мыздагы ец 1р1ауданы мы зда б 1р миллион к;ой бар е д 1-а у . \"Екп1нд1ецбек\" газет1Н!ц редакторы болып жургенде мен! \"Бер1ктас\" совхозына ек1л елп беютт!. С енб1, жексенбщ е д ем алы с деген жок,, аупартком бюросыныц тапсы рмасы мен к,ойлы ауылды аралайм ы з. К,асымда совхоздыц жас директоры Сайын К,урмашев - кепл б т е л н ацгарлы Ж1пт, еск1эцпмелерд! жак,сы айтады. - К^ырбай сал деген атамы з болган! - деп айта бастаганда цулагым ел е ц ете к,алды. - Ол К1С1 613Д1Ц жацын агайын болып келед!. Б 1зд!ц СуЙ1нд1ктен тарайды. Ол К!С!Н1Цб ес-ал ты к,алыц дэптер! болган, урпак,тары жасырып устап жур, арабш а жакры хат таныган. Елу мыц к,ойы бар д у р ф е г е н Б е р 1ктас к,ой совхозын баск,арган, мамандыгы инж енер-механик Сайын К^урмашев К,ырбай сал жайлы мацтана айта бастады. Эр атаныц мацтан тутар тулгалары болады. Сол 205

Нагашыбек К,апалбекулы арцылы арк;аланып, урпак,тары 1р!лен!п айтып отырады. Суй!нд1ктен - ата^ты ^ар асай батырга бата берген Ж анай батыр шыкдан, одан кеЙ1н элеум етл эн-жырымен тербеткен эйгш! К,ырбай сал. Енд1мен Сайынныц соцынан к,алмай: - К^ырбай атамыздыц дэптерлер!н тауып берш!, - деп кездескен сайын сурап ж урет1Н болды м. К,астек езен!ндеп Беш ен н 1ц сарк;ырамасы, Сарыжазык,тагы Улы Ж1бек жолындагы Суык;тебе баурайындагы б ел зш заладан кем!Л1п к,алган жумбак; ютапхана, Нурабай ханныц жары^ жулдызы тэр13Д! тарихи эцпмелерд! д е содан еслд!м. Сайын туыстарына барып, К,ырбай салды ц ж азбалары ны ц 131не туап ж урт, ар а д а б 1раз еткенде жумысыма арнайы кел!п: - Мынау Кырбай салды ц ж азбалары , Э31це аманат! - деп тапсырды. Кэд1мп к;ыры б 1р е л 1, сырты к,ара, !Ш1арабш а жазуга толы дэптерлерд! к,олыма алып, сипалай б ер д 1м. Ол кезде арабш а кеп ешюм ок,и алмайды . Ауданда ок,у бел!М!нде 1стейт!н Мухтар Э бд!лдабеков деген жездем!з бар, ете бш!мдар жан. Сол К1С1Н1 шак;ырып алып ок,ыттым. Ок;ыттым д а 1штен тынып, барм а- гымды л с т е д 1М. Кез!нде халык, жауы болып, усталып кеткен К^ырбай сал туралы айту, елецдер!н жариялау Кецес еюмет! кез!нде мулде мумюн ем ес. Амал жоц, дэптерлерд! архив!ме сак;тап к,ойдым. Атак,ты халык, ак;ыны У мбетэл! К эр1б аев музей! аш ылып, оган директор болып Надежда Лушникова тагайындалып, сол музейде кепте- ген м эд ен и -эд еб и ш аралар уйымдастырып, цорына к;унды дуниелер жинай бастады . Мен д е к,олымдагы К,ырбай салды ц д эп тер л ер н осы музей к;орына тапсырдым. Аумалы-текпел! уак,ыт керуен1нде алтын курек дэурен! туып, ел!М!з тэуелс!зд!пн алды. Кептеген улы тулгаларымыз ак;талып, арыстарымыз еске алына бастады. Осы кезецде Умбетэл! Кэр!баев музей!Н1ц ужымы Цырбай салды ц тагы д а ею дэптер!н тауып, б!раз елецдер!н аударып, аудандык, газетке ж ар и ялады . Бул 1сте Н адеж да Лушникова, Ж ы лбек Ток;тасынулы айтарльч^тай ецбек С!Ц1рд1. Ал, ез!м республикальи^ ютап музей<не директор болып келю м ен Н. Лушникова тэтем!зден Цырбай сал дэптерлер!н сурап алып, белгш! галым - арабтануш ыларга аударттым. Атап айтк;анда, филология гылымыныц докторы Сэрсенб! Дэу!тулы, Дина Ж андосова сияк;ты араб т!Л !Н!ц м а м ан д а р ы мен гал ы м д ар бул д эп тер л ер д ег! К,ырбай сал атасыныц барлык, жазгандарын мук;ият аударып берд!. Ж ас зердел! ак,ын А^ан Э б д у эл и ев л шак,ырып, к,олжазбаны талк,ылап, ретке келл рд к. Тутас компьютерге жаздырып, \"Елге сэлем\" деген ютаптыц к,олжазбасын дайындаттым. Енд! осыны шыгаруга демеуш! болатын урпацтарын 1зд е с л р е бастады м. Эрюм-эрюм келед!, уэден! беред!, ак;ыры кер!нбей 206

Атадан - цасиет, бабадан - есиет кетед!. Б1р Ж1пттер кел1п, к,олжазбаны б1р ж ел ге керуге алып келп, кеш1р м ес1н т у а р 1п алыпты. КеЙ1н сол кеилрмен! кебейт1п, таратып жур д еп е с л д 1к. Енд1, К,ырбай салды ц е м 1р1, шык,к,ан теп ж ен1нде айтып етейж. Аргы атасы - Шапырашты, одан Емш, Емш д1ц 1Ш!нде - Сушндж. Туган ж ер1 эйпл! муз цурсанып, к,ар жастанган атак,ты - Суык,тебе бауырындагы Ак,к;айнар ауылы. Ж асынан енер к;уып, ел аузына !Л1ккен К^ырбай аты ерте шыгады. К,асына ецкей энш 1, куйш1, к,обызшы, биш! неб!р сэнк,ой ен ер п ер 1л е р 1н жинап, цайда ас, той б олса соныц гул1не ай н алады . Алты к,ырдыч астынан, ж ел езенн 1ц ар жагынан ат Ж1б ер 1п эдейш еп шак,ыратын к;утты мейманы болады. Басындагы к,ундыз берюндеп уюа ж елб1реп, к,олында к;ыран бурют, соцына тазы лары н ерлп, ацшылыц-саятшылык, к,урган. Жиырма ж)пт жанында, б э р 1Н1ц д е М!нген1б 1ркелк1 м ей 1здей цатцан к,ара сул1к ат, устер1ндеп кекшш Ж1бек зерл! шапандары д а б1ркелк1, ортасында кер1кт!Л1п журттан аск,ан К^ырбай сал аузынан ак,маржан е л е ц - жырын тепллп келе жатыр дегенд! есл ген журт к,огадай жапырласып к,арсы алатын болган. К^ырбай д эу л ет1не сэулет! сай осы ец!рде ушк,ан к,успен жарыск,ан аргымак,тар еар ед ! екен. Ж асынан зерек, алгыр, енерл! К,ырбай арабш а хат танып, дастан-к;иссаларды жатк,а айтк,ан, Суй1нбай, Ж амбыл ай ты с- жырларын жырлаган. Онер! журттан аск,ан К^ырбайды Ж1ПТТ1Цгул!, енерд1ц нуры деп ардак;тап, цыргыз-к,азак; тугел \"К,ырбай сал\" деп атап келпл. Ал, 1916 жылгы у л т-азатты ц к е т е р т 1С! кез1нде халык; батыры Бекболат Э ш екеевл ц ж ан ы н д а Ушк,оцырда б 1рге болып, Ток;аш Бокин, О раз Ж андосов, Ж убаныш Б ер 1б аев сеюлд! улт к;а)1арм андары ны ц сеымд! с е р 1пне айналды. Б1рак,, нагыз дегенбай шагында заман ап алац -топ алац болып, Кецес ею мел орнап, кедей-ж алш ы лар К^ырбай салды ц соцына шам алып тус1п, м а л -д у н и еан тартып алып, асы л тук,ымды жылк;ыларь: кернген шолак, етек к едей л ер д 1ц так,ымында кетед!. Бозы мбект1ц мацдайы жарк,ырап туган б 1ртуар улы - К^ырбай сал алты айдай К,арак,ыстац абак;тысына к;амалып, одан Алматыга айдалып, 48 к;ыршын жасында 1937 жылы атылып кетед!. Ж уырда К,ырбай салды ц \"Урпак,ца аманат\" атты ютабы жарык, керд1. К^ырбай салды ц к;олда бар е л е ц д е р 1н талдаганда, \"Елге сэлем \" атты е л е ц д е р т д е п агайы н-тумаларына екпе-назы орынды. К,ырбайдай асы- лын 1здеп абак,тыга агайындарыныц келе алмауы д а зацдылыц. Халык; жауын 1здеп бармах; тупл1, аты атал са болды шошынтк;ан зам ан юнел! оган. 207

Нагашыбек Капалбекулы К,ырбай салдыц жазбаларындагы \"Бекет батыр\" дастаны жэне \"Дэрига к,ыз н ем есе газ!рет Э л 1 мен Дариганыц курескен! жайлы\" к,иссаныц эдебиеттанудагы ез1нд!к орны бар. Осыдан б1р гасыр бурын Алатау бауы- рындагы кез1ашык,, кеюреп ояу К,ырбай сал осы ею улкен шыгарманы ез есту! бойынша жазып к;алдырган. Оныц кундылыгы, ерекш ел1п жайлы зерттеу - галы м дар енш1С!нде. \"Бекет батыр\" жайлы айтар болсак,, ^аз1рп кезде гылым академия- сыныц Орталык; гылыми ютапханасыныц ^олжазба к;орында бул дастан- ныц б1рнеше нуск,алары бар. Атап айтар болсац бул дастанды жете зерттеген Эбубэюр Д иваев(1856-1933)-этнограф, фольклорист, галым. \"Бекет батыр\" ел Ы н д е кеп тараган жырлардыц б1р!. \"Бекет батыр\" жырын Э. Д и в а е в 1897 жылы Ш ымкент у е з 1Н1ц к;азагы Еркш бек Ак,ынбековтен жазып алып, сол жылы Щазан цаласында бастырган. 1895 жылы И.В. Аничков \"Киргизская былина о героях И рназар и Бикете\" деген атпен шыгарган. Бул екеу1н салы сты рганда Э. Д иваев нуск,асы ец толыгы. Аничков нуск,асында Б екетлц С1б1рге айдалы п бара жатып 631Н1Ц к;апыда к,олга тускенщ, хандармен цас болганын, арты нда кэр! эк е -ш е ш е а , жалгыз баласы , жас эйел! цалганын айтк,ан толгауы берш едг Ал Э .Д иваев нус^асында жогаргы келлрш ген мазмунга к,оса Бекетт! артынан барган эйел! босатып алганы суреттеледк Жырда Бекетт^ц ерлю эрекет уст1нде керсет1л м ед 1. Бекет С1б1рге айдалып бара ж атып, 631Н1Ц е р л к 1с 1н, б асы н ан кешкен ем1р!н еске т у а р т , ез! баяндайды. Бекетт1ц еткен ок;иганы е а н е алуынан сол кездеп ел билеуш! хан Арыстан Жантеринд! ел т 1рген1н, оныц мал-мулю н халык,к;а тартып эперген!н, досы болып жур1ПШернияз дегенн!ц алдап жендеттерге устап берген!н бшем13. Айдалып б ар а жатк,ан батырды артынан эйел! 1здеп кел!п, юсенд! кесет1н ал м ас беред!. Бекет к,ол-аягындагы шынжырды кеап босанып, солдаттарды жец^п, е л 1не келед!. Шернияздан еш 1н алады. Сондай-ац, Мыцбайулы Ахмет деген кюыц \"Ерназар - Бекет\" деген атпен тапсырган дастаны н ^арап шык,тык,. XIX гасырдыц 55-58 жылдары патша уюмелыц отаршылык; к,ысымына к;арсы юш1жуз цазацтарыныц курес1н баск;арган Е рназар Кенжалин мен Бекет Серкебаевтыц ерл1ктер1 суреттелген жырлардыц б1р нуск,асы. Казак, руларын багындыру уш1н патша эюмдер! Арыстан ханды эскермен елге ш ы гарады . Б ек ет б аты р халык,пен б 1рге к,арсы шыгып А ры стан Жантеринд! елт1р1п, оныц к,азына-мулк1н халык;к;а улест1р1п бередк Бекет батыр Есет батырдыц баласы Ерназармен Орынборга барган жер)нде ^олга туседк С1б1рге айдалып б ар а жат^ан Б екетлц толгауы рет1нде, ез!Н1ц к,апыда к;олга тускежн, хандармен к,ас болганын, арты нда кэр1 эк е-ш еш е а, жалгыз баласы , жас эйел! к,алганын айтып налиды. О^ига 208

Атадан - цасиет, бабадан - есиет цара сезбен басталып, елецмен аяцталады. Мыцбайулы жинаган бул нусца бурын ж арияланбаган, тарауга б е л 1нбеген. Сондай-ак, 1941 жылы жазып цалдырган Мурат К,усайыновтыц к,ол- жазбасы небэр! уш-ак, бет. Ал, Мухтар Эуезов 1935 жылы \"Бекет батыр\" деген пьеса жазган. К,ырбай сал Бозымбекулы арабш а жазып к,алдырган \"Бекет батыр\" дастаны ез)нд1к ерекш ел1пмен ок,ылады. Егер Э. Диваев цолжазбасында дастанны ч баск,ы с е з1: \"Кешеп еткен уак,ыттагы Арыстан ханныц зам а- нында...\" ал соцгы с е з1 \"... Ацырында не керек Бекет сынды баты рды ц мурадын хаспы цылады\" деп к,ара сезбен б т р е д !. К^ырбай салд а бул дастан еж елп ак,ын-жыраулар д эсту р 1мен былай басталады : Д/н мусь/лман халкь/мь/з, Ерл/к шерл/к атанбь/. Эзелбе б/'зб/я бакь/ть/мь/з Шернияз бость/м кор кь/ль/л, Ось/лай болбь/ паркь/мь/з. Дтабан ул туааль/, Д та жоль/н куааль/, Мь/на казак журть/на Бар еб/ бераен анть/мь/з. /(ас болса босым амал жок, 7ея'р/м кь/лса шара жок, /7ерзентс/з калбь/ арть/мба С/раебай шал карть/мь/з. Он /ш/нен бер/ карай, /(ылыш, мь/лть/к белее аль/л, Дтка м/нб/малшаябал. Галай-талай талась/п, Ж/рб/м б/раз талта^бап. Геменнен шь/аь/л Ор барып, Эруакка уран колаа алып, И/лб/м Бекет беаенае Жоаарь/ мен теменае. Длшь/н, Жаппас, Шеменае. Жась/мнан шыктым убайь/, Мен казакпь/н беаенае. Д т сем/ртт/м еле^ае, Жолбасболма кебенае. Ал, соцы да жырмен аяцталады: /(абь/л боль/п т/леа/, Шерниязбь/я кея/л/нбе. 209 013-14

Нагашыбек ^апалбекулы /-/айзаменен аи/абь/ Драба кунбереткенбе Мурат^а сейт/'пжеткенбе. Жасазан оем жар боль/п, Шерныязбь/я ниет/ Д^ь/рь/нба не керек, бекет сь/нбь/ бать/рбь/я Мураты ась/л болабь/. Ал, ен д 1осы дастанга арцау болган Бекет батыр деген юм? Энцикло- педияга у ц т т к,арауга тура келд!: \"Бекет Серкебайулы (т.е.ж.б.) - Есет Кет1барулы бастаган Шил жуз к;азак;тары кетерш ю не (1855-1858) к;атыск,ан батыр. Ел1Н1ц ерюндю уш1Н куреап, ресей отаршыларына цолдау керсеткен Арыстан терен! елт1руге к,атыск;ан. Кетерш1сжец1Л1стапк;ан соц ел арасынан жацадан жасацжинап жургенде к,олга туап, С1б1рге жер аудары лады . Артынан анасы мен жары 1здеп барып, соларды ц кемепмен турмеден к;ашып шыгады. Елге келген соц, ж ауларынан еш алады . Бекет батырга байланысты е р л 1к пен е л д 1кт1, азаттык; пен адалдык,ты есиет ете л н \"Бекет батыр\" атты дастан жазылган\". \"К^азацстан\". Улттык; энциклопедия. Алматы: \"К^азак, энциклопедия- сыныц Бас редакциясы\", 1999. - 255 бет. \"Дарига к,ыз\" атты рауаят 2002 жылы А станадан \"Фолиант\" баспа- сынан шык,к;ан \"Бабалар сез1\" басылымыныц 1 томында Д1ни дастандарга юрген. Бул \"Бабалар сез!\" жуз томдыц цазак, ауыз эдеби ел ы ц узд1к нусца- лары жарияланаты н улкен дуние. К,аз1рге дей)н елу томы жарык, керд). Бул нуск,а мен К^ырбай сал ж азбасы нда толыгымен бершген, магынасы жагынан б!рдей. Сол сияк,ты ею нусцада кей1пкерлер аттары езгеш е. Мысалы: \"Б абалар сез!\" басы лымында Эли Арыслан деп, оныц баласы Ма)1ди деп берш се, К^ырбай сал Бозымбекулы жазган нуск,ада гали Арыстан деп, б аласы Мэд! деп бершед!. Э л ец шумацтарында езгеш ел 1к бар. \"Б абалар сезГ басылымыныц басталгандагы шумак,тар: Бул цисса 159 шумацтан турады: Эуел/ сез сейлей/'н босмоллабан, Элмей калмас анабан туеан абам. Элмей турь/п сейлей/'н мен б/р кисса, 7уеанжан бер/ бе елер ата-анабан. Кулбь/к, т а а а т кь/лса^ь/з бу б/ноебе, Элсея оман табарсь/я ол б/ноебе. 210

Атадан - ц а с и е т , бабадан - есиет 7эн/р/ б о сть/ Пайаамбар т е р т жарменен Б/р кун/ кенес /^ь/лбь/ Мэбинебе, - деп басталса, К^ырбай сал Бозымбекулы нуск;асында: Эле^б/ б/'ссм/ллэ деп б астай ь/н б а Жаман сез к/не болар тастаи ь/н ба М ен-баеь/ б/р /4ллааа м /н аж а т кь/п, Сонан сон б/р /(иссань/ б астай ь/н б а. /(ать/ран Самар/^анба к /ш т / п атш а, Д йтайь/н бул /^иссань/ ж у р т у н атса . /(улак;ть/н мунь/ ест/'зен /^уршь/ /^анар, 7\"/с/'нзен заш ь/к болар бэм/'н т а т с а , - деп басталы п ке- тед!. Мунда газ1рет Э л 1мен Дариганыц курескеы шаригат се зд е р 1мен жа- зылган. Магынасы: Дарига к,ыздыц айбаттылыгы, куштш1п, онымен курескен Эли Арысланныц да жецюн суреттеген. Олардыц улдары Ма)1ди нагыз батыр жэне керемет куш и е а екен! жырланады. Сонымен б 1рге бул ек1нуск,ада д а соцгы шумак,тар д а езгеш е аяк,талады. \"Бабалар сезГ басылымында: Ол Эли - бул буниебе ерб/'н ер/, Дариеааа к/ресузе бараанжер/ Д ариеабан МаЛбиб/'н ту еан ж ер /, Элиб/'н балась/нан айь/рь/ль/п /^алаан жер/. Бихамбулла, к/'табь/м болбь/ там ам , Бар ма екен бул б/ниебе менен жаман. Окь/еанбар, б/р буеа /^ь/ль/п л;ойеь/н, Нес/'п етс/'н, б/'ззе бе баки иман - деп аяк,талады. Б!ЗД1Ц к,олдагы К,ырбай сал нуск;асында: К ектен Иса т /с е б /, Ж ербен Меб/, /-/е болар сол у а /^ ь /т т а ж у р т т ь /^ хал/ Б/зберзе жэрбем берзей п атш а лубай Киссань/ мунан баска жазбь/м талай , Б/р буеа ол;ь/занбар е т е м е беп, /\\яаь/н т а м а м е т т /'м , берс/'з %алай? - деп аяк,талады. Бул к;исса 143 шумак;тан турады. К^исса тартымды, жец1л турде ок;ылады жэне рухани жагынан д а эсерл! жазылган. А та-бабалары м ы здан к,алган ерекше асыл мура. 211

Нагашыбек ^апалбекулы Ж алпы К,ырбай сал жазып к,алдырган мураларын царап, оныч Д1Н- исламга ерекш е берш генд1пн айцын ацгаруга болады . К^ырбай салды ц жазып цалдырган арабш а 7 д е п т е р ^ ц кепш!Л)п д1н-исламды уагыздау жайлы. Атап айтар болсак,, олар: Хадид сурес!не тус1Н)ктеме Уак,игат сур еа н е тус!Н1ктеме К,урбан шалуга арналган хутба Улкен куне жасамауга арналган хутба Нэбэ суреане туаыктеме К^урандагы дугаларга цысцаша т у а н 1ктеме Дурбан айт намазына арналган хутба Эр турл! жагдайларга байланысты оцылатын цысцаша дугалар Каф су р е с1не тус!Н1ктеме Мусылмандарга имандылыцтуралы туанктемелер Юсуф г.с. еткен ем!р1 туралы. К,азак;тыч улы ацыны Суй1нбай елец -ж ы р л ар ы м ен Цырбай сал жасынан сусындап ескен. Кезкергендерд!ц айтуынш а К,ырбай сал Сушнбай Аронулыныц К^атаганмен, Т езектер ем ен айтыстарын жатца айтк,ан. К,ырбай сал жазбаларындагы Суй1нбайдыц Тезек тереге кецш айтуы жен!нде кейнп гылыми нусцасымен салыстырып керд1к. Филология гылымыныц докторы, профессор, Суй1нбайдыц шеберес! Султангали С ад ы р б аев цурастырып дайы ндаган 1996 жылы \"Бш^м\" баспасынан шык,к;ан \"Суй1нбай\" атты жинакуа \"Суй1нбайдыц Тезек тереге кецш айтуы\" былай деп жырланады: \"Т езектер ен 1чжак,сы керет!н б аласы к,айтыс болыпты. Т ере уш кун нер татпай жатып алыпты. К,ылышын суырып бас жагына шаншып к,ойып- ты\", - деп басталып, \"Э, Суйнжан! Кел1п к,алдыц б а? Неге турмайын, турамын гой, жалгыз-ак, ез орнымды басып калуга лайыцты б ал а е д 1, сол себепт! куЙ1Н1п жатырмын. С еж ц сацк,ылдаган дауы сы ц кец1Л)мд1 серптт!, енд! турайын! - деп басын кетер1пт1\", - деп аякуалады . Ал, К^ырбай сал ж азбалары нда тус1НД1рме, к,арасезбен ем ес, б 1рден елецм ен басталып кетед!: Жать/рмь/сь/я хан Тезек турмабь/н беп, С/й/'нбаб сааан келб/ жь/рпабь/н беп. Длса кубаб ез/ бераен бала^бь/ албь/, Кой, тубес/'н кубаббь/^ урлабмь/н беп. 212

Атадан - касиет, бабадан - есиет Бала^ турсь/н, хан 7*езе/<ез/^б/' алар, Дузь/^ба сайрап тураан сез/'^б/ алар. Дю /(усап жеа/'з/'п бар бененб/, Жеуте/^беп ем зама кез/'^ /(алар. Кубай сенен л;ор/(ать/н л;аза/( емес, Суйрет/п ез/'^б/ бе керае салар. Элмесе ата-бабан л;айба кетт/, Душт/ болсан /(убайбан алшь/ хабар. К,ырбай сал Бозымбекулы нуск,аларында Суй1нбай мен Т езе к т ер е айтысыныц кеп жер! тус1п цалганымен, болаш а^ суй1нбайтанушылар мен эдебиеттануш ыларга кэдеге жарар деген оймен атак;ты ацынныц бул айтысын к1тапк,а енпзуд! жен деп таптык;. К^ырбай сал Суй1нбай ак,ынныц кептеген елецдер!н жазып цалдырган. Атап айтар болсак; \"Тезеклц С уйнбайга айтк,аны\", \"Ат пен Суй1нбай айтысы\", \"Суй1нбайдыц Тезекпен к,оштаск;аны\". \"Агайынга наз\" - жаца табылган елец. Мундагы б 1р ерекш ел1к - К^ырбай салды ц О раз Ж андосов жайлы теб1рене жырлауы, атак;ты ел марк,аск,алары мен дэулетл д е сэулетт! асыл азаматтарын сагынып, саргайып, цоштасуы. Заманыныцак;ылман, би1ктулгалы азаматтарыныц кер1кеткен Кецес ек1м ет1к е зн д е абак,тыда к,амалып, кезкермеске к,ол- аягы бугауда айдалып, атылып кеткен! жайлы аЬ урып, ек1н1ш-наласын жырмен жазады: Бул елб/'н /(ор болаань/ ер намь/с%а, Кожань/ /(анап-м/'неп к ет т / аль/с/(а. Жолбась/мньщ жа/(сь/ларь/ ел/'п кетт/, Б/а/на/'жураенберб/'л< бар/ бас/^а. Оразжан мь/нау и/ь//(/(ан арь/зь/мь/з, Ел боль/п сааан салаан /(арь/зь/мь/з. Ей, шь/рааь/м назарь/нбь/ б/р салмаса^, Журт болмайть/н боп кеткен Л7ер/'зб/'м/'з. Дман бол туь/с/(ань/м Жапак; бос-ай, Этк/'зб/к бул бэуренб/ б/'з де ось/лай. Дллань/^ салаань/на /(ь/л сабь/рль//(, Бул беурен ерк/'мнен-а/( еткен талай. 213

Нагашыбек К,апалбекулы К^ырбай салды ц кейб1р е л е ц д е р т туысы Ж урымбай деген К1С1 1955 жылы арабш а к,айта кеш1р1пт1. Осы жинацты цурастыру барысында араб т1Л1нен аударуга кемектескен К,азак; к,ыздар мемлекетлк у н и вер си тет^^ ага ок,ытушысы Турсынбай Деу1тулы мен республикалык; К1тап музеЙ!Н1ц гылыми к,ызметкер1 Р э а м Челидзен!^ жене ак,ын, ж ас зерттеуш! Сер1к К,алиевтерд[ч кеп ецбек С1ц1рген1н этап айтцан л е з 1м. Алтын кездк цап туб1нде жатпас болар. Асыл батпакуа д а жарцырайды. К,ырбай сал ес!М! ел1не атак,-дацк,ымен, сен-салтан аты м ен цайта оралуы ти1С. К^ырбай сал Бозымбекулы шыгармашылыгын, е м 1р!н зерттеу ж а ц а - жаца басталды. К^ырбай сал туралы жазушы Б алгабек К,ыдырбекулы, ацы ндар Н адеж да Лушникова, Ж ылбек Ток,тасынов жазды. ЗеЙ1н Шашкиныц \"Ток;аш Бокин\" деген романында О раз Ж андосов, Ток,аш Бокин, К,анай Б оранбаев сияцты ок,ыган, кез1ашык; алаш зиялы ларымен б1рге журген! суреттелед!. К^ырбай салды ц \"Урпак;к,а аманат\" атты ютабын шыгаруга уйтцы, демеуш! болган К,ырбай салды ц немерес! - Д инара Бацтыбекцызы Бозы мбековага айтар алгысымыз ш еказ. Ол к,аз1р К^арасай ауданы Б аган аш ы л ау ы л ы н д агы о р та м ектеп д и р екто р ы болы п 1с т е й д 1. Суццардан - суцк,ар туады, тулпардан - тулпар туады деген осы. К,ырбай сал мурасын халцы наж етю зу-ортак, борышымыз. 214

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА ЦЫРБАЙ САЛ БОЗЫМБЕКУЛЫ (1889-1937) А ргы атасы Ш ап ы раш ты , одан Ем<л, Ем)лд)н )шш де - Суй{нд)к. Т уган жер) .ни I.н муз курсаны п, кар ж астан ган ата к ты Суьщ тобе б ауы ры н дагы А к к ай н ар ауылы. Ж асынан енер куын, ел аузына 1 нккен Цырбай аты ерте шыгады. Цасына ецкей энш), куйни, кобьчч]ы, бшш неб1р сэнкой енер першерш жинап, кайда ас, той болса сонын гулше анналады . Алты кырдын астынан, жет< язстч'н ар ж агы нан ат ж]берш эдей]леп ш акыратын кутты мейманы болады. Басындагы куп и л бе[ж!н- дег< ук[С] желб]реп, кол ы н да к ы ран буркгг, сонына т азы л а р ы н ертш , ж асы нан ацш ы лы к-саятш ы лы к курган. Ж и ы рм а Ж)г1т сер1ктер! ж аны нда, бэрш щ де м ш ген1 б<ркелк[ м етзд ей к аткан кара сул!к ат, устерш деп кнкчнл ж1бек зср.н ш апандары да б]ркелк], ортасында кер]кт{л!г] журттан аскан Кырбай сал аузынан акмаржан елен-жырын тегм тш келе жатыр дегенд] естнен журт когадай ж апы ры лы п карсы алатын болган. Цырбай дэулетше сэулет) сай осы ещрде ушкан куспен жарыскан аргы м актар ес]ред] екен. Ж асынан зерек, алгы р, онерл1 Цырбай арабш а хаг танып, кептеген дастан-киссаларды жатка айткан, Суйшбай, Ж амбыл айтыс- ж ы р л ар ы н ж ы рлаган. Онер] ж урттан аскан Ц ы рбайды ж м ттпн гу <1, онердщ нуры деп ардацтап, кыргыз-казак тугел \"Цырбай сал\" деп атан кеппт). Цазактын улы акыны Суйшбай елен-жырларымен Цырбай сал жасынан сусындап оскен. Козкергендерд<н айтуынш а Цырбай сал Суюнбай Аронулынын Цатаганмен, Тезек теремен айтыстарын жатка айткан. Ал, 1916 ж ылгы улт-азатты к ко; сркпс! кез:нде халык баты ры Бекболат Э ш екеевтщ ж аны нда УШ котпцда б1рге болып, Т окаш Бокин, О раз Ж андосов, Ж убаныш Бэр)баев сек]л п улт каЬармандарыныц сонч.и ссрнш е айналды. Б)рак, нагыз дегенбай шагында заман апалан-топалац болып, Кецес еюмет! орнап, кызылдар Цырбай салдын сонына шам алып тусш, мал-дуниес1н тартып алып, асыл тукымды жылкылары кершген шолак етек кедейлердщ такцмында кегед]. Бозымбектщ мандайы жаркырап туган б]ртуар улы - Цырбай сал алты айдай Царакыстак абакты сы на камалы п, одан А лматы га айдалып, 48 кцрш ын жасында 1937 ж ы лы аты лы п кеге/и. 2009 жылы Цырбай салдын соцында калган колжазба дэптерлер1н жинап, \"У рпакка аманат\" атты штабы жарьщ кер.и. Цырбай сал Бозымбекулы шыгарма- ш ылыгын, ом]рш зерттеу жана - жаца басталды. Цырбай салдын жазбаларындагы \"Бекет батыр\" дастаны жэне \"Дэрнга кыз немесе газ{рет Эл: мен Дарпганыц курескеш ж айлы \" кпссаньщ эдебиеттанудагы езшдж орны бар. Ж алпы Цырбай сал жазып калдырган мураларын карап, онын дш -исламга ерекше бермгенд^ш айкын ангаруга болады. Цырбай салдын жазып калдырган арабша 7 дэптершщ б!разы дш-нсламды уагыздау жайлы. Атап айтар болсак, олар: Хадид суресше тус[Н)ктеме, Уакигат суресше тусш жтеме, Цурбан шалуга арналган хутба, Улкен кунэ жасамауга арналган хутба, Нэбэ суресше тусшжтеме, Цурандагы дугаларга кыскаш а тусш)ктеме, Цурбан айт намазына арналган хутба, Эр турл) жагдайларга байланысты окылатын кыскаша дугалар, Каф суресше тус1н!ктеме, М усы лм андарга пм анды лы к туралы тус)Н1ктем елер, Юсуф г.с. еткен ем[р< туралы. 215

АЦЦУЛЫ ДОСМАЙЫЛ БАКСЫ Досмайыл бацсы жайлы ацызга берпс!з эцпм елер жетк!Л1кт!-ак;. Оныц экес! Куй!к еулие туралы ок,игалардыц ез! не турады? Куй1кт1ч а з а н ш ак,ырып цойган аты - Бейсенб! екен. Б ей сенб) тогы з жаск,а келгенш е былдырлап, тш 1женд! шык,пай, д а л а д а цонып, е с 1 К1р е с 1-ш ы гасы б а л а болып журед!. Оны кергендер: \"Эй мынау бала болып желслрмес\" деп ан д а-м у н д а жумсайды екен. Тек тун бал асы Бейсенб! к,ула дузге жупр!п, тек ай туганда гана уйге к,айта оралатын эдет табады. Содан \"Айкезбе\" бала атанады. Тогыз жаск,а толган сол б!р ж азда ел Ы н е !ндет К!р1п, букш шиеттей бала-ш ага цынадай цырыла бастайды. Ел к,онысын тастай цашады, журт ауыстырады, турл! ем -д о м жасайды, б!рак; шешектен беактеп бебектен бел асып жупрген балга дей)н устер1не к,ызыл шик,ан бертпе к,аптап, б!р ею кун албы рап-ж албы рап , к,ызумен жатып, ш елней бер!пт1. Ж ота уел шуп!рлеген б ал ал ар д ы к,ойган жаца бей!ттерге толыпты. Ауылда б ал а цалмай бара жатыпты. Тогыз ж асар Б ейсенб1н1ц д е уелне к,ышыма шыгып, цоярга жан таба алм ай цалыцтогайга ю рт келпл. Озен ортасындагы арал 1Ш1сыцсыган тогай екен. Сол аралга барып, тогайга ерт салыпты да, 1Ш1не к,ойып кет!пл. \"Айкезбе есалац бала куЙ1п боск,а елет!н болды-ау\" - деп турганда цып-к,ызыл жалацтаган ертт! к,ак, жарып, еюнш! ертен!п кеткен жагасына телт!ректеп шыгады д а к,улапты. Б ей сен б 1н1ц еке-ш еш елер ! барып ал са, отца цацтаган талы стай цырысып-тырысцан бала к,ап-к,ара боп цара местей созылып жатыр. Шаш, к,ас, бет тугел куйген, д е н е а к;ап-к,ара. Уйге алып кел!п цаздыц майымен сылап тастайды. Тун ауа толган ай туган кезде ес -т у са з жатцан бала орнынан атып турып: - Дспанба тунбе ай толабь/, Д т а жоль/ са^талабь/. Д ралаа т / з е л кеш/'я<3ер, Дуру ен<3/ сап болабы, - деп айцайлай ж енелед!. Ел тугел шошып к,араса ай асты нда к,ара тер!С! жид!п ертенген к,ара б ал а тш! шыгып, ары -бер! б е з т д е й жупр!п айк,ай сап жур: Оу, Д эу кар а мен Сурларь/м, Длбь/ма келз/н жь/н<3арь/м. 216

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет Длапаттан аулал; /<;ь/л, Ен<Э/ мен/ Л7ь/нбаеь/н. Кел/ Кел/ Кел/ /б/л/с-сайтзн азаь/рбь/н, Галайбь/ кер/'п /(аеь/ндь/н. Кесепал? экеп Л7арать/п, Ойранбь/ елае салеьлзбь/н. Жоаал/Жоеал/ Жоеал/ - О йбай-ау, мынау куй1к б ал а К1М? - Оу, бул жет! атасы нан бер! бастары нан бак;сы-эулиел1к кетпеген Кайдауыл Эйтектен шык,к,ан б ал а гой. - А ягы-аягы на жук,пай дед ектеу 1н к;арашы! - Тш1 шык;пай жур деп е д 1, жуптап-жуптап жындарын ша^ырып, зар- лауын царашы. - Куйген к,ара томардай гана баланыц айтк,аны келан. Ауру-1ндеттен аман цалсац болганы. - КуЙ1к - эулие б ал а болайын деген! онда. Б ал а ауы л-ауы лды зыр жупр1п аралап, ертенген аралга кеилцдер д е й д 1. Тун1бойы ел аралга кешед!. Куйген б ал а у й н д еп уш гасыр бойы турган цобызды алып, дыцылдатып, ацылдатып, арсы л-гурал к;ак;к;ызып, кейде жылатып, кейде уатып тарта беред!, тарта беред!. -А т а-б аб асы н ан келе жатк,ан бак,сылык, куЙ1к балага к,онды. -Е л-ж урты уш1н аман болгай, - дейд! керген журт. Ортенген аралга кеш1п ^онысымен шешек ауруы сап басы лады . Куй)к б ал а егер д ен ел е- р1нде бертпе, ^ышыма болса ертт1ц кул1мен дем д еп б е р 1п, жагып тас- тайды. Б ал а -ш ага б!ткен к,улан-таза жазылып, ж уп рт кетед!. Содан б!рде б 1р б ал а ш елнем ей, Д1Н аман, сэб и л ер д 1Ц кулкю, б ал ал ар д ы ц ойыны кебейед!. Тунде ай туа бергенде эж еаы ц сандыгынан акдуды алдыртып, айда- лага шыгып, басы на киед! д е гайып боп кетед!. Тек ай к;онак;таганда борш а-борш а терлеп, к;айтып келед!. Елд! жайлаган !ндет сап тиылады. А лы с-алы стан КуЙ1К эулиеден ем 1здеп, ел агылып келе бастайды. Куй1кт!ц денес! тыртык;танып, б!ржола жазылып кет1пт1. Бейсенб! деген аты умытылып, емш !-бак;сылыгымен аты шык,к,ан ол \"КуЙ1к эулие\" атаныпты. Осы КуЙ1кт1ц аргы ат а -б аб асы уш гасыр бурын Сыр бойында кеш1п - к;онып журед! екен. Нок,ай Б ей сенб1улы Эйтектеп аск;ан куйш:, атакты к;обызшы болыпты. Ол к;обызын ойнаганда ушк,ан к,ус ушуын ток;татып, жупрген ац ток,тап, букш жан-ж ануар мулпп, кез жумып, куй сщ ы ры мен балк,ып тыцдап турып к,алады екен. Нок,ай куйш! Сыр жагалап ж урт уйецюден д эу к;ара шанак, к,обыз ж асап алыпты. 217

Нагашыбек К^апалбекулы Бул цобызыныц ун: - жылаганды уататын, ауруга шипа берел н , шерл!Н1ц ш ер1н ад а цылатын ерекш е кие цасиел болыпты. Б1р кун1Ноцай уйыцтап жатцанда тус1не ацсацалы белуары на тускен эппац ки1нген ацсацал: \"Ноцай балам , ертец тунде шаццылдап басы ца аццу кел!п цонады, сол саган, сеы ц ур!м-бутагыца бацсылыц киен! алып келед!. К^орыцпа, ертец Э ули етебеге тунде жалгыз барып, ж алацбас тур\", - дейд!. Ноцай туан жан баласына айтпай, цамыс, торангы, тогайды цац жарып е т 1п цум сапырган Э улиетебеге тунге царай кетед!. Атын торангыга ар- цандап, жалгыз е з 1тебеге кел1п отырады. Кенет аспан элем! цап-царац- гылыцца бепп, тец^рек тугел тук кер!нбей кетед!. К,ап-царан,гы тунде сац-сац кулю, жыланнын, ысылы, шайтанныц зэрл! арбауы, жынныц 31ркш1 кезек-кезек цулагына кел1п, ж алгы здан-ж алгы з турган Ноцайды цорцытпац болады . М13 бацпай цанша турганы белпс!з, б 1р кезде цап-цара тунд! цац жарып ащы суццыл ес т1лед[. Ж ан-жагынан жарц-журц найзагай ойнайды. Сол сэтте цара тунде еппац жалгыз аццу суццылдай ушып, д эл т еб еа н д е ж ел рет айналып кеп, басы на цонады. Сол кезде шатыр-шутыр еткен найзагай ертен1п, ес-тусс13 цулап тусед). Ес1н жиса, басында 1шек-царыны алынган, 1Ш1кепкен улб1реген эппац аццу. Э лпн1 ш еш се - кэд1мп адам , басы на кисе - аягы жерге тимейлн ушып журелн ерекш е цубылысца, гажап куш-цуд1ретке ие. К,устай уша д а алады , жетп1с ж ел ацныц тш!н бш ед1, ертке юрсе жанбайды, суга туссе батпайды, алдагыны болжап, айтцаны келет1н адам га айналады . Э улиетебеге эр келген сайын б 1рде сабы узын кезд1к, б1рде асатаяц, б1рде цамшы тауып алып, жинай берюл. М1не, содан б ер1Э йтекэулелнен тараган Ноцай бацсы атагы Сырдан асып, алты алаш ца тарапты. Бацсылыц урпац цуалайды, тект1а н е барып цонады. Ноцайдыц аргы атасы - Айцым, одан К,айдауыл, одан Эйтекби. Ноцайдан-Ж омарт, Жомарттан - К,адырбай, одан Кушк. КуЙ1ктен - Смайыл, Досмайыл деген ек! ул туады. Смайыл жасынан \"Бацсылыц маган цонады, мен бацсы болам\" деп кеп эурелен пл.Б ац кейде тауып цонады, кейде ауып цонады. Бацсылыц Смайылга ем ес Досмайылга цоныпты. Досмайыл бацсы 1889 жылы ел жайлауга жаца кешт-цонып жатцан шацта К!Ш1саздатуыпты. Ж асында момын, кенбю, цой цайырып, айранын 1Ш1П, \"Бацсылыц агам С майы лдкГ деп мэн берм ей журе б е р т л . Он уш жасца келгенде б1рде цой жайып ж у р т е з - е з 1нен е с 1неп, аттан ауып туап, сол ж ерде тас боп уйыцтап кет1пт1. Тус1нде сацал-м урты эппац, цасы д а б!р царыс эппац, ац шапан ки1нген ацсацал: \"Мен сеж ц Ноцай бабацмын. Смайыл эуре болмасын. К,ара цобызды цолыца ал, аццуды басыца ки, асатаяцты сшкше, бацсылыц саган цонды. Балам, 1ркшме, журепце сабыр сацта. А у м и н \" д е п б ел н е 218

Атадан - к,асиет, бабадан - есиет у ш ф т - у ш ф т Ж!беред1. Ояна кетсе, б ет-ау зы тугел су. Досмайылга бак;сылык;осылай к,оныпты. Досмайыл бак;сы е з 1не келе жатк;ан жолаушыныц юм екен1н, не уш1н сапарга шык,к,анын алды н а л а болж ап, б т т оты рады екен. Агасы Смайыл 1н1с 1не кемекш! болып, асай-м усей!н кетерю п журед!. Д осмайы л кезд 1Г1н отк;а салы п, к;ып-к,ызыл болганда шыгарып, т1Л1мен ж алаганда, кезд1пн алып е з!н е -е з1сук,к;ылаганда жылаган б ал а жылауын к,ойып, дертт! жан сауыгып кетед! екен. Досмайыл бацсыныц емдеутесш ! сан турл1. Ауру-сырк;аудыцтур1не к;арай к;обыз тартып, бацсы боп билеп, жындарын ша^ырып, алапес, к,оян- шыц, жуйке ауруы наук;астарын емдеген. Ж аз шыга шеп бурлен 1п, П1сер шацта т ау -т ас аралап, турл! д эр ш 1к шептерд! жинап эк ел 1п, кепт1р1п, унтак;тап д а р т е р ж асайды. Долана, жиде д эн д е р 1н к е п л р т , кейб!р шептерд!ч там ы рлары н к;азып алып жи- найды. Жыланныц л а н к,агып, уын алады . Турл1к;оспалардан д э р 1жасап, емдейд!. Кецес еюмел орнап, жас Досмайыл б1раз емдеуд! тастап кетед!. Т1ПТ1, керш нцолац, туыстарын жасырып гана емдейд!. УЙ1не б1рнеше марте т!нту журпз1л е д 1. Сол кезде акдуды тауык, к,ора- ныц е д е н 1н терец к,азып кем!п тастайды. - Ж ас б ал а пер1ште гой, тек б ал ал ар д ы гана ем д ей м 1н, - деп б ала- ларды емдейд). Кер1м Ак,шалов деген к,аз1р пайгамбар жасына келген елагасы айтады: - Айдын деген туцгышым б!р жасы нда кенеттен к,ызуы кетерш!п, былк,-сылц етт1д е к,алды. Ушып отырып, д ер 1герлерге керсетсек, к,айран б олм ай ды д е й д 1. К,олымызда н е р е с т е у з т т кет1П б ар ад ы . Д ереу Досмайыл бак,сынык1не алып ушып келеек бак,сы ата уй!нде екен. Дереу тушк1р!П, бел н е дем салып, ел д еб 1р нэрселерд! куб1рлеп, к;ыр арк;асынан к,агып-1(агып Ж1б е р д 1. Оттыц уелнен а р ы -б е р 1алып елп, \"Тш-кез тиген екен, енд! жазылады\" д е д 1. Айтк;андай-ак,, е л д 1ге санап к;ойган бала кез1Н ашып, айыгып, б1ржола жазылып ке*п*1. Цолы жецш е д 1, бак;сы атамыздыц. Казак,тыцулттык; консерваториясыныц профессоры , белпл! к;обыз- танушы Базархан К,осбасаров: - Ж ас кез1М!зде 61ЗД! е н е р д н улкен к,айраткер1 Болат С ары баев агам ы з Д осмайы л бак;сын!к1не е р т 1п барды . Бацсыныц улкен к,ара к,обызына, турл! буйымдарына к,атты к,ызык,тык,. Бекец улт аспаптары д есе жанын беруш! е д 1гой. К,ара )^обыз бен асатаяк,ты сурап, елы п турып алды. Досмайыл бак,сы \"Карак,обыз ата -б аб ам н ан келе жатк,ан мура, кие - оны ешюмге бере алмаймын\" - деп турып алды. Болат С ары баев к,алтасынан б 1р сиырдыц пулын б е р 1п жатып асатаяк,ты алып кетл, - дейд! белпл! галым. Белпл! енертанушы-галым, филология гылымыныц докторы Ак,селеу 219

Нагашыбек К,апалбекулы С ей д1мбековпен сейлес!п, Досмайыл бацсы жайлы айтцанымда ол к!С! жарыцтыц, цатты таццалды. - Ж алпы турю халы цтары нда цобыздыч неш е турл!С1 кездесед!. Бацсылыц цонар тусте сол адамга аццу басына цонады деген ежелден ацы здар бар. Б!рац бацсыныц аццуы деген жалгыз д эл ел , ацицат - Досмайыл бацсыныц аццуы болды онда. Бул ете цунды жацалыц, керемет дерек. Б1з М ырзаекец, М ырзатай Ж олдасбеков екеу!М!3, Алла цаласа, эдей!леп танысып, кер!п цайтамыз. Бул - букш этнограф, тарихшы, енер- тануш ылар бэр! б!р1пп зерттейт!н объект! болгалы тур! - деп Ацселеу ага агынан жарыла цатты цуанып ед!. Эттец дуние, Ацац д а аяц астынан дуниеден озды. Досмайыл бацсы 1979 жылы цайтыс болды. Досмайыл бацсыныц аццуы, цара цобызы, кезд!п, цамшысы тагы басца цасиетт! буйымдары К^аргалы ауылындагы С ер1кдеген урпагыныцуй!нде тумардай сацтаулы тур. 220

РУМЫРНАМАЛЬЩ АНЬЩТАМА ДОСМАЙЫЛ ВАКСЫ КУЙ1КУЛЫ (1889 - 1979) Д осм айы л бацсы 1889 ж ы лы кектем де Кнш саз ж айлауы нда туган. Н окайдын аргы атасы - Айкым, одан Кайдауыл, одан Э йтек би. Нокайдан - Ж ом арт, Ж ом арттан - Кадырбай, одан Куй<к. Куй<ктен - Смайы л, Досмайыл Досмайыл баксы ны н емдеу тэс)Л) сан ц р . п болган. Ауру-сыркаудын турше карай кобыз тарты н, баксы бон билеи, ж ындарын ш акы ры п, алапес, кояншык. жуйке ауруы наукастарын емдеген. Д осм айы л баксы оз<не келе ж атк ан ж олауш ы ны н к<м екенж , не уш ш сапарга т ы к к а н ы н алды н ала болжап, быин оты рады екен. Досмайыл КСЦ1Г1Н отка салып, кы п-к ы зыл болганда ш ыгарып, ]кпмен жалаганда, езше-оз) суккылаганда ж ылаган бала жылауын койып, дертт) жан сауыгып кетед] екен. Ж аз шыга шоп бурлею п, пкер ш акта тау-тас аралап, турл[ дэр)Л]к шептерд) жннап экелш , кепт!р<п, унтактап дары ер жасайды. Долана, жиде дэндерш кеп т1рш , кейб)р ш е п т е р д )Н т а м ы р л ар ы н к азы п алы п ж инайды . Ж ы ланны н т)сш кагы п, уын алады. Турл] коспалардан дар) жасап, емдейд]. К азакгы ч ултты к консерваториясы ны и профеесоры, белг}л< кобызтанушы Базархан Косбасаров: - Жас кезЬизде бпд) онердш улкен кайраткер) Болат Сарыбаев агамыз Досмайыл баксын)кше ертш барды. Баксынын улкен кара кобызына, турл) буйымдарына катты кызыктык, Бекен улт аспаптары десе жанын беруш) ед) \"ой. Кара кобыз беи асатаякты суран, от!нш турып алды. Досмайыл баксы «Каракобы з ата-бабамнаи келе ж аткан мура, кие - оны ешк<мге бере алм айм ы н» - дед]. Болат С ары баев калтасы нан б<р еиы рды ц пулын берп) жатый асатаякты алып кетт), - дейд; белг)л] галым. Досмайыл баксы 1979 ж ы лы кайты с болды. Баксынын касиетт) кара кобызы жэне аккуы Каргалы ауылындагы улы Сержте сактаулы тур. 221

ЖАУЬАР ЖЫРДЫЦ ЖАЛРАСЫ Ак;ындар туралы сейлеу - зам ан а туралы толганыс, сол д эу 1р туралы ой бел!су, ондагы елец-жырыныч салмагы, рухы к,андай болганы жайлы таразы лау. Ак,ынды)( туа б гкен асыл к;асиет, ол 1ц к э р л !к т ен , с а гы н ы ш т а н , ш алк;ар т е б 1рен1стен туады. М1не, титтейнен елец-ж ы рга б ел ен 1п ес к ен Э л 1мк;ул Ж а м б ы л о в б уг1н д е р 1 Ж е т 1су ак,ы ндары ны ц ак,сак,алы. Он жасында эу деп елецдеткен ол М1не сексенн!ц сецпр!не шык,са д а журек к,алауымен е л 1 елец -ж ы рды агытып келед!. Т еч1рд!ц берген нэаб! - тацдайы на ел ец -ж ы р уя салган к,асиетл ж ерд1Ц к,ара шалы ак, сацалы ж елб 1реп, сал -сер !л е р , абы з ак,сак;алдар, улы ж ы рауларды ц соцгы сарк,ытындай б13бен зам ан дас болып, тер 1М!зде отырады. Жей гана отырмайды еткен мен бупнпн! саралай, сабак;тай, таразы лай гибратты эцпме, енегел! елец айтады. Э лекец деген де - е а м 1зге улы д алан ы ч к,айталанбас улы тулгасы - Ж амбы л ата е а м 1зге тусед!. Жамбылдыц жанындай жак,сы керелн н е м ер еа - Э л 1мк;ул атасыныц ел ец -ж ы р толган к еу д еа н е басын тесеп, кец с е ц с ец тоныныц 1Ш1нде жылынып, жыр шуагына шомылып ескен була ак,ын. Кара жер куннен шуак; алады , цазац жырдан к,уат алады , жырсыз той да, сэн д е болмайды. Атасын жетектеп б ал а Э л 1мк,ул тал а й -та л ай улы ду р м ек-ен ер л ш ер тобында, ацы з тулгалар арасы нда журд!. Калыптасу, толысу кезец! - Жамбыл ата тец!репнде болды, жырын жаттады, айтыстарын айтты. Суй1нбай, Жамбыл жырларын, дастандарын кеюрепне к,уйып, шаршы топта айтып журдк Элекец кез-келген ортада елецдерн ауы з-ек1айтып журе берелн ак;ын, оны жинап, к;унттауды б тм ед !. Сонау б1р жылдары Умбетэл! Кэр1б аев музеЙ!Н!ц директоры Н адеж да Лушникова ж ецгем1з: - Арамызда журген халык, ак,ындары, суырып салм а жез тацдай Э ам хан К,осбасаров пен Элекецн!ц ж иган-терген1н жаздырып алып к,а- лайык,, ютап елп шыгарайык,, - деп усыныс айтты. Талантты ак,ын цалам- гер 1ншер!М13 Есенк;ул Жак;ыпбеков пен Р этбек Сэдуак;асовты ею ак;ын жанына уш ай отыргызып, бар ж иган-тергежн жаздыртып алган ед)к. Э лекеч н 1ц сол туцгыш жыр жинагы \"Кызыл сырлы домбыра\" атты ютабын 1993 жылы е з 1м шыгарып б ер д 1м. Бул !ске сол кездеп аудан эюм1Ж уапэл! Нукетаев агам ерекш е к,амк;ор болган ед!. Еюнш1 ютабы 2003 жылы \"Мен Э л 1мк;ул - Ж амбы лдыц немерес!\" деген атпен Рэтбек Сагит-Уахасовтыц курастыруымен шык,ты. 222

Атадан - цасиет, бабадан - есиет Ал, 2007 жылы \"Мектеп\" баспасынан шык,к,ан \"Атадан цалган б!р мура\" атты жинагы Элекецн1ц 80 жылдыц гумырындагы шыгармашылыц белес! деп атауга болады. Ак,ын цай жерде болмасын улы Жамбыл атасына тэ^р д ей сыйынады, пайгамбардай цастерлейд!, ерекш е ел ж 1реп, гажап жацсы керед!. Сь/рль/ кь/зь/л бомбь/ра - Д т а м н а н калеан б/р мура. Музейден сен/ /^ерзенде К е т т / кез/'м булдь/рап, Бась/м м е ^ -зея болдь/ да, С/лей/'п калдь/м орнь/мда. О, дариеа туруш ь/ ея, Длть/н т а т е м колыяда. Пернеяд/ бась/п кар/ код О буниезе ш ект/ жод Бась/мдь/ оем /</б/рлей, Голь/рааь/я т о р к а бол/.. Улылардыц устазы, букт айтыс ацындарыныч алтын Д1цгеп - Суй!нбайды айтпай 613Д1Ц ел д е ел ец -ж ы р айтыс басталмайтын. Э л 1мк;ул д а дулдул ацын атасы жайлы табаны к,ызган бэйгеге цосцан тулпардай арындап, арыдан к,озгайды. Энерд/я заж ал сыйындай, Жэкеян/'я п/р/ - С/й/ябэй. Сейлеме/ш/ ед/ Жэкем/з, С/й/нбайза сиь/нбай. бм/рд/я етер-т/збез/, Г арохть/я мал/м /здер/. Даламен б/рзе жасайдь/, С /йекем дарь/н с/здез/. Дрмансь/з-ак шь/зарсь/я, Д й т ь /с т ь /я а л т ы н д/'нзез/ Герен/ - т у л деп д аттае ан . Ел муяь/н ж о к тап ардайь/м, Халыкты еана мактазан. Сен/м/н елд/'н ак тазан , Умь/ть/лмайдь/ жаксь/ адам. Гезекке барь/п С/йекем, 7ерен/ сезбен т/йрезен. Урль/зь/н бась/п бет/не, Жасканбай жазь/ т/лдезен. Д там нь/я уль/ устазь/, 223

Нагашыбек К^апалбекулы Д^ыннан мен де уйренем. Тулпарбь/ тань/п тайь/нан, Жамбь/лбь/н уль/ боларын, С /йекем алааш б/лзен ен. Каза/( лен /(ь/реь/збь/ аралай, Дулб/л/нжырбын тазал ай , /(ал7ааанменен айть/сь/н, Кос халы л; т у р з а н базалай. Улан б/р зам ан е т с е бе, Шь//(лайл!ь/н е с т е н баб ам -ай / Кь/реь/з бен /^азак; ж ааалап, Сен болбь/н ж/йр/'к т а з а л ь / а т . Д^ь/нбарбы^ а/(ь/нь/, 9нер/ ас/(ан за л а м а т . Мэнз/л/'к мь/на хал/(ь/на, Жь/рларь/н /(албь/ аманат. Элекец елецдер! ел мен жер, еткен мен бупн, мына б1здер заман- дастары жайлы. Туган ел, эсем тауын 1^алай-к,алай теп лте жырлайды. М айтебен/н самаль/, Кь/з бет/ннен с^йзенбей. Кестелензен орамал. Манбайь/на тааенбей. Майтебен/'н самаль/, Ж ас жубайбь/н леб/'нбей. Д%шамбааы а/<; ж асть//(, Д/( т е с е к т /'н тер/'нбей. Майтебен/'н самаль/. Э т/р сепкен бурымбай, Кен ем /рзе /<;улшь/нь/п, Кулбь/райсь/н яулынбай. М айтебен/н самаль/, Бейне б/р пак п ер /ш те, Д й ть/п -ай тп ай не керек, Дрман безен кеп /о/те... Ак,ындык, с е з 1м, едем ! ернек к,андай! Атак,ты М айтебеж сен д е сагынып, б 1р керуге кумартасыц. Э лекечж ы рлары ны ц кепшш1п кез керген тулгаларга арнау. Ерекше ж эне б 1р к;ундылыгы - ата-ш еж !ре, еткен тарих, жер аттары , кене ацы здарды жырга к,осып урпа^к;а усынып отырады. Ел мен жер!, олардыц атаулары, жайлау-к,ыстаулары, улы тулгалар жайлы мазмунды маглумат беред!. Э л 1мк,ул - айтыскер ак;ын, отыз шак,ты ак,ынмен айтыск,а тускен, 224

'.'и. . . * '* ж <ж^б^^. г









^ % < 2 / [ < Ж й У .' .Лс<Ж.?%7ИМ <^[/ ^ /й ' /йу/:^./й7я, ба/йм<йж^у<и ^< ж /:асал бУа/^м/:у<м^ ^ я / : а ^<ж/%у<жй!й;<зс<и

/^<3/Я3сяй Я ^ Я А < И А ^ сЭАГ^/ ^ ^ Я / Ж ./^<а?й<?1?/^ ^ с я ^ я ^ /й '^ ^Я С А Г ^^ ^Я^ЯСМА^Я^М Х ^ я /:я с я ^ <^я/^<м^^я а/Ьля^зяд ^ с А г ^ ^ /с /^

^ .у','\" ^



/^ЯС/С^Й^ ^<з^яс<й.



зж я <га^/мя^я/^^. д ./^я^я/к^я^ ^А ^я/й^ 6<^<ИС<ИАМ^ <эл;^/ б*.

%яс<Л2/6^% <ж^<м^<м. №

/%<я^<и.





/жяс 47%<%м/:<з%ял / й я ^ я с ^ д я я/:/^я^^я/^ ^с/с^/жАс//й









^ ..... ^ -** ^ а^,?МА?<ММ Я/^МААМ/4

лкя.?%7Иб% /^й^я/й^б^А; /^<я/:я^<^А;^^ у ! * '.*.- ' \" '