З.Ахметова "Бабалар аманаты"

ейнеп Ахметова





Зейнеп Ахметова БАБАЛАР АМАНАТЫ ъч$ъ&д 1» ----Л-| “Карасай аудандьщ кггапханасы” КММ карасаи ауданды^ ю т а п х а н а с ы ’’ КММ Алматы 201 7

УДК 821.512.122 ББК 84 (5 Каз.)-44 А-94 Ахметова 3. А -94 Бабалар аманаты: Естелпс-эссе. - Алматы, 2017. - 416 бет ISBN 978-601-06-3588-3 Казак халкыньщ 6ipxyap каИармаи улы Бауыржан Момышулыныц келihJ жазган бул кггап - кунделпс непзшде бурын шыккан «Шуакты кундердщ» жалгасы. Кпапта эке, ата, кайын ата - Бэукеннщ улкен етр ш щ отбасы, ыстьщ уядагы тыныс-пршшп, кад!р-касист1 сез болып, оныц курдел! бейнестщ тагы 6ip жаца кырлары KepiHin, кайталанбас тулгасы толыса тускен. Сонымен 6ipre халкымыздыц yjiri-OHere, дэстур-салты молынан камтылган. Q cipece, есер урпакка 6epepi кеп шыгарма. ISBN 978-601-06-3588-3 УДК 821.512.122 ББК 84 (5 Каз)-44 ©Ахметова 3., 2012 © Ахметова 3., 2017

сез БАСЫ А та жарьщтьщ маган енщашан согыс жайлы эцпм е ай емес. Есесше, улттьщ улп-енеге, салт-дэстур, эдет-гурып, к жен-жобаларды ретш кел и р ш кулагы ма куя беретш . Bip ата: «Балам, сен шолак етек шокынды емессщ. CeHi сез тусше, сенгенджтен бабалардан калган аманатты жш айтамын. Мен айтсам, сен балана айтасыц, кешн немереце жетшзесщ. Се 6ip шаныракта улттьщ рух, улттьщ сана-сез1м, дэстур жалгас сакталады», - деп едг Кецес д эу1рш де балаларына м унда арнап, оны icKe асыргандар кеп пе, аз ба - оны бшмеймш. Ь^анша дегенм ен пионер, ком сом олды ц ережелер1ме кснд!кген, атаньщ кайсыб1р эцпмслер1 шошытып-ак таста' кейб1реул ер 1 тосы н KepiHin, оньщ кос кы рты сты магына бойлай алмай калатынмын. Сонда да ата сездерш сол калп кунделжке Tycipyre тырысатынмын. Атанын саясатка, кога курылыска, эдш етс!здш ке, к¥Дайдыц К¥ДФет1 мен ты куштерге байланысты сыртка айтуга болмайтын талай niKipnepi мен е т к 1р се зд е р 1, «кезге 6ip ш укы м ай койма шындьщтын» келепш жайлы к е р е г е н д т туралы эцпм кунделш бетш де сакталып калып едь Сонымен 6ipre у рухани кундылыктарды да ашык дэрштеуге болмайтын. А «ултшыл» атанып, соцьщнан шам алып тусетш. Жазсан «цен деген сузпден етпейтш. К ом м униста кырагы саясатты шысына шшш кыркылып калушы едь «Бабалар аманаты» - кунделш непзш де жазылган «Ш кундер» кггабыныц жалгасы. Бул жерде «жалгасы» дегенне ж огарыдагы айтып еткен себептермен калып койган 6ip дегешм дурыстау болар. А к кагазга жазылган дуние калады б1рде - тольщ, б1рде - кыска, ата айткан эцпмелер кундел' тугел жазылган. Алгаш кы кйгапта «айткызбасьщ айткы дегендей, амалсыздан камтылмай калгандарды жуйелеп,

Бабалар аманаты курап, шама-шаркымша окырмандарга, acipece жас урпакка ата улагатын, ата аманатын жетюзуге куш салдым. «Шуакты кундерден» бул кггаптыц айырмашылыгы - тэуел- йзджтщ аркасында тш ш нщ шешшш, ешюмге жалтактамай еркш сейлегешм api 6ip кездеп талай уакига, эцпмелерд1 б у п н п кун- нщ кез1мен ерем жеткенше ж ш тегеш м дер ед1м. Сонымен катар енд1 6ip е р е к ш е л т - Heri3i 6ip сабактас, жалгасымен айтылатын эцпмелерге ортак такырыптар койылып тарауларга белшген. А л «Ш уакты кундер» кецес д э у 1рш де жазылып, ек1 рет ка- закша, 6ip рет орысша жарык Kepin, журтшыльщка кещнен таралган кггап болатын. «Тауына карай ацы, заманына карай заны» дегендей, ap6ip когамдьщ куры лы сты ц ез ж уй ей , саясн агымы, eMip суру калыбы бар. А д а м когамнан ты с TipiHiniK етп ей дь М ен кецес заманында туьш -ecin, окып бшш алган, сол кездщ ндеологиясымен тэрбиеленген кептщ 6ipiMiH. Менщ ой-санам, дуннетанымым сол уакытка сай болганы табигн жагдай едк Эрине, уакыт 6ip орнында турмайды, eMip алга озады, заман езгередь Э й тсе де, «су iuiKeH Кудыгыца тук1рме» дейд1 дана халкымыз, заман кубылган екен деп, еткеннщ бэрше куйе жагу - кунэ. Сондыктан болар, 2008 жылы «Алматыютап» баспасынан «Шуакты кундер» ушшпй рет кайта басылганда 6yriHri куннщ калыбына сыйгызбакка умтылмадым, бурмалап езгертпед1м. Bipfle-6ip сезш е тшспей, кецес дэу!ршде ш ыккан м э т ш ш тольщ б ер д1м. Тек т у с ш д 1р м е-ал гы сез гана жаздым. Ойткеш ол - менщ кимас та кайталанбас сагынышпен еске алатын еткен eMipiM. Б угш п ш гана шындьщ деп, б1ржакты кетсем, кешепме киянат болар едь Э р дэу1рдщ басып етер жолы бар, ж етю тш мен кемшийп бар. Одан сабак алып саралау, эдш ети талдау - жана когамныц ici. Б1здщ Ka3ipri заманымызды да соцымыздан келетш дэу1р сынап- MiHeyi эбден м ум кш гой. Сондьщтан кез келген уакиганы, 63repicTi сол кездеп когамдьщ курылыстыц табигатымен, оныц саясатымен, ел баскару ж уйес1м ен ты гы з байланы ста карау керек деп ойлаймын. А та маркум 6ip сезшде: «Keiioip зерттеупп тарихшылар 4

сез б Кенесарыны марксизм идеясын бшмегеш унпн кшэлайды, бу еткен керсокырльщ болмас», - деп едг «Бабалар аманатыньщ» «Ш уакты кундерден» жэне 6ip у е з ге ш е л т - алгашкы ютап шьщканда мен жап-жас келш болатынмын. К ергеш м д1, е с н ге ш м д 1 жасыма, заманыма к пайымдап жазганмын. А л колдарьщыздагы туындыны, к¥Д ш умр, ак самайлы эже болганда, тарш ш ктщ 6ipa3 белестер1 етш , ем1рдщ ащы-тущы дэмш татып тэж1рибе жинаганда нэрсеге терещрек ущ лш ой саралайтын шамага жеткенде жа отырмын. Kemeri мен бугш гш щ алма-кезек ауысып, катар epmin ой тушнделгеш ез!м ymiH кажеттшжтен туган эдютер ек ескертктм келедг Тагы 6ip баса айтатын айырмашыльщ - «Шуа кундерде» эцпме тек кана атамен байланысты op6ice, енд1 ат- карым-катынаста болган адамдар жайлы да сез болады. Соны 6ipre менщ туы п-ескен отбасымнан да деректер айтыл Булардьщ барлыгы ата такырыбына табиги турде 6ipirin, эн аркауын кенейтуге cenTiriH типзедг Heri3ri сез - аташю, ата ай эцпмелер. MeHiH азды -KenTi осы жазгандары м атаньщ кеп кырлары шамалы жагын болса да ашуга тиек болып жатса, онда енбеп ж анганы деп бшер ед1м...

Бабалар аманаты сез АНАСЫ - СЭЛЕМ - Сэлемдесе бш ейз бе? «Осындай да сурак бола ма?» - деп миыгьщыздан мыскылдай кулерщп аньщ. Bip кезде тосыннан айтылган осы сезге ойланбастан мен де кулгем... Бул сонау 1973 жылы караша айыньщ 16 ж улды зы , ж ума куш болатын. TycKi астын камын жасап, нан илеп тургам. Ке- з1м колы мны ц козгалы сы нда болганы м ен, ойым кайдагы 6ip шырмауьщтай ширатылган шытырманныц ортасында ед1 Кенет ту сыртымнан гур еткен окыс ун естшгенде шошынганым сон- шалык, 6ip шетке ыршып ту ст 1м. Ебедеййз кнмылымнан камыр илеп жаткан табагым устел устш е аударылып калды. Багыт- багдары жок баянсыз ойга малтыгып, айналамды умытсам керек, капел1мде шыккан дауыстан уркек журектщ тас тебеме ойнактап шыга келгеш сондьщтан. - Карагым-ау, не коршд1 сонша зэрен ушып? Менщ дауысыма уйренетш уакытьщ болган жок па? - дед1 ата. Зшйз айтса да, жаратпай калганы сез ыргагынан сезшш тур. - KemipiHi3... Ж анагы колапайсыз кы лы гы м ды актап, б1рдене демекнп болдым. BipaK «кеш1р1[пз»-ден ары карай типм оралымга кeлмeдi. Аузымды кайтып аша алмадым. Ата алдында кысылып сасканда не 6ip нэрсен1 булд1рш койганда быдьщтап, кекештен1п, сейлей алмай калатын эдет1м бар осындай. Дэл сол арада меш тар еткелден етюзш, демегю1 келгендей телефон деген айналайын сылдырлай женелд1. Колымнын камырын апыл-гупыл Tycipe бастап ед1м, ата мен жакка карап: - Шаруанды ютей 6epriH, - деп асуйдщ Kipe6epiciHfleri бу- рышта бет1лдеп жаткан телефонга бурылды. Кермесем де естш турмын, эдсттег! «алло»-дан сон: - Кайда хабарласуыцыз керек екен1н ез1щз б1лмесен1з, мен кайдан б1лем? - дед1 ата. 6

сез АНАСЫ - с Ар жагындагы адам кулакка жайсыз сез айтты ма калай, атаныц уш коюлана шыкты: - 0 з ш з г с к1м керек? Энтек уназдж тен соц телефон туткасыныц таре еткен дыб еетш дг Екшнмен оцбай тустг Байгус телефон! Ертелькеш ш пыры шыгып шырылдап, алгыс дэметпей, адамдарды 6ip-6ipi жалгастырып, кызметш калткысыз жасаса да, осылай соккы же жатканы... Баскаларды кайдам, б1здш уйге телефон турактама' Qcipece кешнп кездер1 шыккан эдем1 пластмасса телефондары кол емес, атаныц 6ip аш уы на тетеп бере алмайды. BipiHeH 6ipi шыгынга шыга берген соц, кашан жасалганы белгкпз т телефон тауы п орнатканбыз. ©3i кап-кара сырмен сырлан кокиган сы рткы 6iTiMi де, у ш де езгеш е. К ен ен щ кез1 жэдп ер телефонныц ец керемет]’ - лактырса да былк етпейтш шытынауды бшмейтш 6ip мын болгыр! Ата телефонды «жазалаган» соц асуйдш алдынан жhi б е т 1п кетт1. Мен жакка назар салып, мойын да бурмады. Элг асуйге неге бас сукканын да айтпады. Не болды екен? Мундайд сез бастамаса, жен сураудан кудай сактасын дещз. Крсак арась коса кетш, шыжьщтай шыжгырылып калуыц ыктимал. Алайда «кетш калды» деген атам кайырыла кайтып к Жанары ушкындап тур. Келд1 де: - Сэлемдесе бш есщ бе? - деп мен кутпеген кызьщ сур келденецдете салды. Тулен турткендей кара басып кулш жлберд1м. - Акы л аялдайтын жер1н жок! - С ук саусагын кадап, ше 6ip нукыды да, шугыл бурылып шыгып k ctti. Ер1шмд1 ауырта ric rei 1, мен калдым. Жацагы ойсыз кулк1ш Tyrxii i3i де гайып болган. Октау жуткандай илiкпей калшиы орында эл! турмын. Козгалуга шамам жок сиякты. Атаныц ушкындап турган жанарыныц тегш еместйш , 6i кырдыц таянуы мумк1н екен1н ацгаруым, абайлауым керек ау! Кайтей1н, бейкамдыгым омакастырып кеттг Енд1 ек1н-

Бабалар аманаты бе, бармагыцды калай тютесец де болары болды. Баягыда 6ipey: «Тарыны берген юсвден корешн бе, жей алмаган тюгмнсн керейш бе?» - дегш гой. Сол айткандай, кайын ата сурагына жауап беру- дщ орнына окпемнен жын кыскандай беталбаты кулгешме рен- жшн бе, элде «акымаксыц» дегендей ишарасына ренжиш бе? Пенде ипркшнщ ед кеп колданатын ce3i «мен» болгандьщтан кашан да езш актауга жанын салып, алдымен езше араша тусетш эдет1 бар емес пе, менщ де п е н д е л т м алга шыкты. «Клнэйз сез естдам» деген жасындай жалт еткен оз1мшш ойдыц ушкыпы жет- к ш к и болды. Кемешме кеспектей б!рдеце тыгылып калгандай тынысым тарылып, бурк еткен ecci3 ашудьщ туткынына ту ст1м де к етт1м. Кеудеме кептелш калган ексш тен куты ла алмай, не ке- з1мнен жас шьщпай, иепм курдан-кур flip-Jiip етедь EpiKci3 билеп экеткен ашу сыртка шьщпаган соц еппщц клмнен аларыцды бшмей булыгады екенсщ. Осындай кыстыгып калганда жуйке-жуйкецщ еркше ж1берш, агыл-тегш келдетш 6ip жылап алсац гой, нпркш! IniTeri коргасын ауырльщтан жецшденш, кагынды ашу-ызадан босап, жаныц терезе тауып, c e p rin калар едт BipaK кездщ жасы деген калаган уакытьщда керегщше агыза беретш кубырдыц суы емес кой... Нактылы не ойлап турганы м ды бш меймш , ж уй ей жок ж уш тш ген 6ip ecipiK сез1м «буымды» буркыратып жатыр.Устел устш деп эр затты бей-берекет устай бсрд1м. Bip отырып, 6ip турып, эбден берекем кеттт Акыры кесе толы суык суды ындыным Keyin калгандай ciMipin салган соц барып, элп санамды келегейлеп, атойлап бара жаткан ашу-ыза сэл саябыр тапкандай болды. Аяк астынан тап беретш кабаган ит секйцц шаужайыма оратылган суйю мсп куйден бгртшдеп арыла бастагандаймын. Экем маркум: «А ш у деген - еститш кулагы жок, керетш K63i жок, ойлайтын миы жок ecci3 6ip дулей. Алды-артыца каратпай арандатып, орга ж ы гуга асыгады. Неге болса да сабыр сакта, са- бырдыц артында «акыл» дейтш дана бар. Кецш д1 ашудыц ыркына ж ецпзбе, акылга ж угш ! «Акылдыц арты - сайран, ашудыц ар-

С03 АНАСЫ- ты - ойран» деген кене сезд1 умытпай журсен, талай кате аман етесщ», - деп кулагымызга куятын. Ka3ip мен in жагда сабыр-тагат сактаганнан баска лаж да жок, утымды жол да ж Мен гой ез кенш м д! элдилеп элекке тусп м . Ата не icTen екен, ол Kici де ашуланып Kerri емес пе. BipaK ен дурысы - а тасуы кайтып, каркыны басылганша кезшен таса бола тур сабасына тускенше шыдасам, арты кайырлы болушы едг Ке кек сактамайтын ерекшелш н TyciHe бастагам. Bip жерден ок ба, жок, 03iM шыгардым ба: «Иэ, атаньщ каИары катты, ме тэттЬ>, - дед1м ш те й такпактап. Осылай жырымдалган кон; жаксы умппен жамап, казан-ошак басындагы уйренникта к тipлiгiмдi ютей берд1м. Эйтсе де, ютей берд1м деп айтуга болганымен, К¥Р аттьщ журюш журш, опздщ ж угш аркалага караптан-карап дэрмешм куры п шаршадым. Бас деген ме коргасындай зшмауыр тартып тур. Кекейдеп коп туйткщщ ушы кайда екенш таба алмай, ойсокты болдым да журд!м. «Келш атанганыма бес жылдыц ж уз1 болыпты-ау...> ойладым. А л атаньщ колына Koniin келш, 6ip шацыракты тында, 6ip дастарканньщ басында шайын куйып жургенп eKi жылдай болыпты. Сонда да атаны ту сш д 1м, мш езш щ жыгына уйренш, сарж ш к болдым деудщ ауылы алые. Тшт унпн ейтш айтатын кун тумайтын шыгар, cipa... Неге десещ eKi жагы б1рдей кайралган OTKip канжар секшд1, олай тайса былай кисайсац да - осып туседг Таразыдай тец басып, бел да кылдан таймай ж ур уге дэмем улкен болганымен, дэрг* шамалы. Ж аратылысы белек, кайш ылыгы кеп ерекше жа] бабын таба коюга ем 1рлш тэж 1рибем ж етпейдг Ж урепм к< бурын коруге эл1 каукарсыз. А та табигатыньщ кыры мен ci жете туеш беген сон талай нэрсенщ ретш бшмей, киюын киь ра алмай, сурш емш де журемш. «Атаньщ бетш е жел болы месем екен, кецш н е олкы сокпасам екен, кабагын шыткыз( екен...» деп канша тыраштанып тырыссам да, не сез1мнен, i эрскетамнен жаза басып, жайрап калам.

Бабалар аманаты ...Кш кене кез1мде Коргасбек дейтш кернн агайдыц устаханасы бар ед1. С ол ю сш щ касына барып, эр кимылын калт ж 1бермей карап отырганды керемет унататынмын. Коргасбек ага шшш-по- шымсыз кара тем1рд! кып-кызьгл шокка салатын да, эбден ысталган кара K e p ir iH гурсш детш , токтаусыз басар сд1. ¥шкыны жан-жакка шашырай жалын аткан оттыц ортасында тем ip балкып кызатын. Сол кезде оны кыскышпен кысып экелш, теске кояды да, дэу бал- гамен соккылайды-ай кел in! ¥ ста езше керек затын сомдаган соц кеспектеп суга «быж-ж» eTKi3in, тастап ж1беретш. Сонда элл nicin- жетше коймаган шалабас бала болсам да, юке татитын, кажетке жарайтын буйымныц оцайшылыкпен жасалмайтынын, эйтеу1р, 6ip туйслкпсн ангаратынмын. Калip ата тарапынан эрлурл! кедер- гш ерге Ke3irin , cypiHreH сайын, мацдайым таска ти ген сайын оз1мд16ip кесек кара тем1рдей кереташм бар. Отка да Tycin, суга да туншыгып, тес пен балганыц арасында жаншылып дегендей, мум­ кш 6ip кэдеге жарайтын шыгармын. KiM бшсш... Калай болганмен caHa-ce3iMi бар, оцы мен солын ажырата алатын адам болган соц атаныц нокта-жуген тимеген кур асаудай аумалы-текпел1 м ш езш щ кейб1р кырларына кезкаракты бола бастагам. 0 pi соган орай ез1мше колданатын бакай кулыгым да бар. Ол - ата ашуланганда сез кайтармау, ундемеу. Кейде оцменщнен eTin кететш eTKip сез ecTin, жарылуга шак калсам да, дымым iuiiMe Tycin, жагымды ашпай коямын. К иьш - BipaK кудай куат 6epin, соган уйрендгм. ©йткеш ундемеу мен yniiH ете тш м д1 жол бол­ ды. Атаны ц алдында ундемегеннен екш ген жер1м жок- Жалпы, улкеннщ алдында ундемегеннен утылган емесшн. MiHe, 6yriH де сыннан еткен сырдесте эдкпен у н с1з журмш. Ата да тым-тырыс. Одетте аяк астынан туындап калатын, мен унпн угымсыздау жагдайды кеп узартпай e3i тэппш теп уктыру- шы едг Б угш баскаша. Баганагы TyciHiKci3 эцпм е болмагандай, бейтарап жузбен сыр бермедг TycKi ас ксзшде TinTi соныц бэрш умытып кеткендей сыцай танытты. Тыгырыкка тарей турайын дей ме, кущктен куплл бола TycciH дей ме, шыдамы кай шамага же- 10

сез анасы - се тер екен дей ме, жок, элде еткшнй ом1рдш кеп KopiHiciHiH 6ipi аялдамай ете шыккан татусыз б1рдецедей коре ме - ол жагы м беймэл1м. Эйелге тэн э у е ст п м бас кетерш: «Ата, багана неге рен щз?» - деп сурагым келдь Элденеше рет тЫ м н щ ушына ш де. А й туга окталсам да, ездш нен отка койып кететш кебеле ерлш н кайталауга ж уреп м дауаламады. Неде болса дегб1рс1з бей бейкам, жайбаракат керш уге тырыстым. Адам - ай мш келенке жагын жасырып, жарьщ жагымен жылтырайды д ед1, каншалыкты жылтырап жургешмд! кайдам, оган да кары кабшет керек кой. Элденеш куткен менщ ала шубар кещл кушмнен бе, ку кыскара бастаган куш буп н ыбылжып батып болмады. Ак умгг пен кудш тайталаса нтж ыгыспен iHip шапагы жамыр мезгшге зорга жетпм. Кешк1 ас iiumreH сон ата теледидардан сощ ы жацальщт керуге кетт1. Бакытжан 6ip аудармамен айналысып жаткан, т тыныш кезде жумыс ютейд1, кунд1з уйкысын кандырады, «р тать надо» деп белмесше ол да женелдь О т басын дабырла шапкылап журетш баламыз да бугш уйде жок. Багана сэске май апам келш: «Терт-бес кун касымда болсын», - деп алып кен. 0з1м сол баягы ошак басыньщ кезге корш бейтш караб т 1рлштерш бгршама тнянактап, уйреншпсп дагдымен 6yriHri нщ калай еткенш кунделшме турте салмакшы болдым. Дэпте алдымажайып «1973 жыл. XI. 16. жума...» деп бастадым. Бастауы н бастадым-ау, 6ipaK кайдагы 6ip запыран ащы дер 6ipiH-6ipi куалап, «меш жаз, меш жаз» дегендей, лы берд1 дейсщ... Тунып турган кел бетш туткнылдан алай-д жел шайкап ж1бергендей, лездщ арасында аумалы кещл а кестен болды да кеттй Куш бойы ьщгайга аунап, iniTeri кы ды басып, сабыр сактаган секшд1 ед1м, ещц сол сабырлык н1м ж ш ерйздж ке ауысып, мынау жалпак жалганда менен мацдайы тайкы бейшара жан жоктай, кунде кацку ест1п

Бабалар аманаты гымнан дыцгыр кетпей корльщ Kepin жургендей кара басымды аяйын келш... Аяган сайын жан дунием кулазып, бордай угш ш босай берд1м... Бул енд1 жаксылык емес. М ундай «гей-гей»-дщ эуенше тецкерш ш , жетегш е ж1бщ д1 6ip устатсан болды дей бер, nipiMre тускен жапырактай ушрш экетедь Тура айдауылдыц алдындагы туткындай еркщнен айырыласын. «Кой, курысын!» - деп орнымнан турып кетпм . Дэптердщ бетш таре жаптым. Элгiндeгi туйдек-туйдепмен кагазга тегшгсл1 турган cypeHci3 сездер жазылмады. А к кагаз жарыктьщтыц актыгы, пэктш - езшщ соры. KipniiKci3 аппак таза бетше айгыздап не шатпактасан да, бэрш кетере бередь Бала кез1м1зде кариялар: «Кагаз - кудайдьщ 6ip аты. Кагазды бас- пандар, былгамацдар, жаман нас сез жазып корламацдар, кунэ бо­ лады», - дейтш. Эттец-ай, сол кунэга батар кезде колынды кешн cep n in тастайтын, каламынды тежейп и куткарушы 6ip куш тщ бола бермейтпп е к ш ш т ! Кунэга батар кезде шиыршьщ ата орньщнан турып кетуге ылги шама келмейпш киын. ...Сол куннен 6epi талай жылдар сынаптай сыргып, ец мен тустщ арасында ете шыгыпты. Баяны да, байлауы да жок, кас-ка- гымда тындым болатын шолак жалган деген сол гой. Ол кезде мен eKi мушелден жана еткен, Ka3ipri ез келЫ мнен де жас болатын- мын. Кергешмнен кермегешм кеп едь Айналама кен карап, терен ойлауга ерем жете бермейтш. Келе-келе эр нэрсеш байыппен барлайтын коюрек кезщ ашылады екен. Сонда зерделеп карасам, езщд1 аяп, муйркеу деген адамды обырдай обып, басынмен жутып ж1беретш, кещлщд1 куйттеуден басканы керсетпейтш нагыз тажалдьщ e3i екен. Адам бойындагы кесапаты улкен 6ip дерт екен. Эрю мнщ ниет-пигылы езше жолдас болатынын, iniKi жан дуниен калай езгерсе, элем де солай езгеретш ш ойлы-кырлы eMip еткелдершен ете журит тусшед1 екенещ. ...Жазылмаган KYндeлiктi устелдщ суырмасына салып жат- канымда атанын: 12

с е з АНАСЫ - с е л - Балам, колын босады ма? - деген унш естдам. - Иэ, ата! - деп елпец сттам. Елпец етпей кайтешн, кун узакка ойым - онга, санам санга лш ш сарыла куткешм де атанын, осылай арнап шакыруы ед1 гой, - Ер соцымнан! Шегедей нык, кыска кайырылган мундай накты буйрьщ ршгенде созыла кпмылдап, ксршш ж уру кауirri i. Лэм-мнм дем тепецдеп, атаныц соцынан ijiecin бсрд1м. Бэлюм, ертел16epi KOHi кажап тастаган белиоздйстщ бета ашылып, туй! Hi шешшетш бол1 А та бшк койылган жастьщка жотасын суйей TeceriHe жа гасты. Тосекке карсы койылган кос креслоныц 6ipme «отыр» гендей маган пек какты. @3j «Казахстан» TeMeKiciHiH 6ip тал алып, узын муштегше баптап кипздЕ Шырпысы соцына де” жанганша асыкпай тутатты. Тутш ш будактатты. Енссмд) том салып, жанарыммен жер шукып, тырп етпей мен отырмын. А та темеккпн nierin 6iripin, м уш тегш кулсалгыштыц е Hcyiiic койгалы да едоу1р уакыт e r r i. Эл! унс1з отыр. Унс1здп< с зылган сайын буйыгы тыныштык дегб1р1мд1KeTipin, менен ею ажырамай жел1мше жабысып ж уретш урей коз1мд1 улкейте б тады. Тагы б1ршама уакы т откенде барып «енд1 бабыма келд1 дегендей, коцыр дауыспен соз тиегш агытты. - «Эдепта адам - арлы адам, эдепаз адам - сорлы адам» дей соз бар казакта. Тэл1м-тэрбпенщ алтын д щ ге п , кайнар баста) эдсптш кте екенш ата-бабаларымыз осылай тушндеген. «Эдепта белгкп - ишш сэлем бергеш» деп эдептшш э л т п е а сэлемнен б талатынын жэне айтыпты. Таска тацба баскандай анык та айк соз. А л сэлем беру - 1зеттинктщ , ьасш ш тщ баспалдагы. Сэл беру - соз бастаудыц беташары. Сэлем беру - танысып-бшюуд достасудыц дэнекерг Осыган келюесщ бе? Атаныц жайбаракат басталган дауысы соцына карай екшнд кетершш кетта. - Эрине, келюемш.

Бабалар аманаты Элдеб1р бейсауатка урынып калмайын деген сактыкпен му- Д1рмей жауап берд1м. - Е-е, келюемш де! Куш бойы отка тускен кылдай жиырылып ж ургенщ мен1н аузымнан шыкканньщ бэр1мен келюкендштен екен гой, солай ма? - деп жастьщтан басын жулып алды. Жанары шоктай жайнап, маган пке шаншылды. А тага тура карау кайда-а-а! Ke3iMfli тез тайдырып экегпм . М ундай да болады екен-ay! 0 3 i эдешлеп касына шакырып алады. Салмакты да кешенд1эцпме бастайды, сейте тура адамды тергейдк Не деу1м керек? «Отка тускен кылдай жиырылганым жок... О зге деген к ец ш м де 6yriH келенке болмады...» - деп eripiK айтып, акталуым керек пе? Онда копага от алып ту сп м дей бер. Жалган сейлегенд!, мэймецкелеп жалынышты болганды, мулэшмсш ракым куткенд1 суканы суймейдт Атаньщ алдында кез жасьщды керсе- Tin босасан да оцдырмайды. Ондайда ейркеп-м уйркеудщ орны- на ес жнгызбай, баудай туйредь Атамньщ осындай мшездерше кэд!мпдей сыралгы болып калгандьщтан сен соккан бальщтай мэцпрш, тапжылмай отыра берд1м. - Ал жарайды, - дeдi ата курыстанган аркасы жазылгандай жай ыргакка кенпп. - Ары карай тьщдагын. Казак салтындагы ата- бабадан калганы бар, бурын еткеш бар, сэлем сездщ жолы мен женш, сэлем парыздары туралы бьтгешмд! айтып берейш. Ата «тьщдауга дайынсьщ ба» дегендей меш кез1мен 6ip шолып етт1 де, эцпм есш бастап KeTTi. - А д ам баласыныц 6ip-6ipiMeH тш катысып, леб1з 6m flipyi эдетте сэлемнен бастау алады. «Сез анасы - сэлем» деп Бухар жырау бабамыз сэлем сездщ каснетш api кыска, 9pi нуска eTin керемет тужырымдапты. Сезд1 сэлемнен бастамайтын халык жок. Орнне, эр халыктыц езше тэн сэлемдесу салты, жен-жобасы эркалай. Сол алуан турл1, баскага уксамайтын езгешелштершен ултты к мшез-кулык, эдет-гурып, калыптаскан кагндалар KepiHin турады. Ол - зацды кубылыс. «Мынаныц амандасуы мешкше неге уксамайды» деп айтуга еш ммнщ какысы жок. 0 р ултты ц езш щ 14

сез анасы - сел тарихи калы птасуы бар. А л б1здщ казактын, амандьщ -есен сурауга, сэлемдесуге деген ы нта-пейш мен оган зор мэн бе TinTi ерекше. Букш казак баласы ospi сырлас, Амандаспай, таныспай карап турмас. Керсетер сый-курмет, мешр-ыкылас, Кайтар деп карымтасын талап кылмас. Осы 6ip шумак терттаганды кара еленге зер салып караш Халкымыздыц кец шшш ген белек болмысы менмундалап т ган жок па! А дам м ен таны сы п-бш ш уге деген жаны жайсан нез1 авдып тур. Сэлемдесу жолына келгенде, эй, казакка укс коятындар кемде-кем шыгар. Мен муны айтканда эйтеу!р, ба сабы ез1м1здщ агаштан деп бопсалап жатканым жок. Халкымн кад1р-касиетш бш гендж тен аузымды толтырып отырмын. М енкейетш де, шалкаятын да жер1мд1 бшетш адаммын. ¥ктьщ ба.' - ¥ктым... Неге укпайын, e3iH казакпын деп атайтын 9p6ip адам ту г халкынын болмысын атадай T y c iH in , улттьщ рухты атадай к терлеп, улттык намысты атадай ту еткен болса гой... - ¥кканьщ жаксы, - деп екш н алып 6ip арнага Tycin ке жаткан эцпмесш жалгастыра бердг - Егер букш адамзатт тэл1м-тэрбие улгш ерш щ жиынтыгын шалкып жаткан телеге тещз десек, тещзД! жан-жагынан толыктырып, мольщтырып ратын арналы езендер, арынды дариялар секивд сан турл1 лыктыц элемдш рухани тещ зге косар ез у л е т бар. А л езенд мен дариялардьщ езшен-ез! дайын куш пайда болмайтыны б rm i. Оларды курайты н тун ба бастаулар, м ел д1р булактар б бас жагында. Ол - отбасыньщ, ата-ананьщ тэрбиесг «Жасын керген1 жоктыд оскенде айтары жок» дейд1 казак атац. С yniiH баласыньщ т Ы шыгар-шьщпастан эд еп тш к тщ жол бась сэлемдесуге уйретедь Юшкентай булд1ршшдерге «атаца сэл бер», «эжеце амандас», «агана кол бер» деген секшд1 сезде

Бабалар аманаты унем1 кулагы на куйып, п еттш к к е ерте бастан баулиды. Кез кел­ ген ересек адам бала сэлемшщ оцды багыт алып, мшезше сщш, саналы турде дагдысына айналуына мукият карайды. Жаксы у л п керсетед1, ягни Tmi сез курауга зорга келетш юшкентай ба- ланьщ былдырлаган сэлем рэйм ш е байсалды жауап кайырып, сэлемш алады. «Бэрекелдй сэлем беруге жарап е р ж е т н т гой!», «MiHe, азамат, нагыз атасыньщ баласы!» - деп колпаштап кетер- мелейдь Сонымен 6ipre: «бркенщ ессш!», «©Mipni бол, бакытты бол!» - дегендей тшектерш багыштайды. Сэлем бергенше алгыс айтады. Сейтш , баланыц эдепп, инабатты болуына дем 6epin канаттандырады. Казак гурпында Kinii улкенге алдымен сэлем бередь Жасы KiniimH, 6ipiHHii болып сэлем деспеу1 барып турган турпайыльщ еаналады. Жас адам улкеннщ алдында амандаспай соз бастаса немесе бед1рейш карап турса, ондайларды «кергенйздщ баласы» деп, «тэрбне кормеген текс13» деп, оньщ езшен бурын ата-анасын кш элайды. Эне, сондьщ тан 9p6ip ата-эже, эке-шеше баланы каргадайынан сэлем жолын жасауга уйретш, санасына свдредт Ол - отбасындагы Yлкeндepдiц 6ip парызы. Жасы к ш ш щ улкенге курмет KepceTyi - ата ананньщ, ауы- льщныц, кала берд1 елщ нщ абыройы. Ойткеш ата-ана, ауыл- аймагьща алгыс ecTipTy немесе жагымсыз атка калдыру кейде 6ip ауыз сэлемнщ берш у-берш меу1мен багаланып KeTeTiHi бар. «Текс1з елдщ баласы», «нускасы здьщ кызы», «тектемей ескен кергенйз» деген ceкiлдi ауыр сез есту юмге жецш дейсщ? А л «ене- reni ауылдьщ баласы екен», «есер елдщ урпагы екен», «енегел! шешенщ кызы екен», «тект1 атаныц улы екен» деген сиякты жан- га жагымды, ауылыца, ата-анаца алгыс экелетш мактау сезд1 есту жас адам унпн 6ip мэртебе емес пе! Казакта жасы Kinii езш ен улкенге ат уетш де отырып сэлем- десп ейтш . Ж ас кез1м 1зде келш пен келе ж атканда ересек Kici- лер уш ы раса калса, атымыздан каргып Tycin, кол кусырып амандасатынбыз. Ат уетш де кокырайып отырып сэлемдесу ер- 16

сез АНАСЫ - С€ кеьаректк, надандьщ ретш де кабылданатын. «IIJipircH ш е г т жаратпас, ииренген ж1птт1 ел жаратпас» деп ондайларды гымсыз сезге ш ш ы ретш . Асы лы , халкымыз ак; сакалды ат^ ак; шашты эжеш, ак; самайлы экеш, ак; жаулыкты ананы, жа.1: улкенд1 курметтеген. Алдынан Kecin етпеген. «Сен» деп cepel сейлемеген. Казактын улттьщ бтм -б ол м ы сы н ажарлайтын ад 6ip касиеп осы - улкенд1 сыйлауы. Бул - бабалардьщ салып ген сара жолы. ¥рпагына калдырган OHereci, - дей келе ата с кш т y 3in: - 0 з1м де бес саусаьсгай бш етш eKi де eKi - т е р т а мыжи беред1 екен деп отырсьщ ба? - деп табан астында дау| езгерш, маган шушпгс кета. - Жо-га-а-а! - дед1м кез1м атыздай болып. Э р сезш бос ж1бермей, ьщылас-ынтамен тыцдап-ак отыр| мЫн. - С утке каймакты кальщ Tycipy yuiiH не icTey керек ек| бшесщ бе? - деп тагы б1рдененщ ушыгын шыгарды. Устемелете койылган мына суракка абдырап, ацтарыла | га карадым. «О, тоба! Каймак пен с у т а н сэлемге не катысы А н ау айткандай акылды болмасам да, сут пен каймакты н жа(| бш м ей тш дей кекмп ем еспш гой» деп ш т е й кыртиып, ше тырысып калды. А та болса, касын кере маган тесш е карап отыр. Шамасы,|| демей кутылатын тэсийм осы жерге журмей турган сскшдг тен желге карсы кашсац кутыласьщ, тйсесшен койылган сур^ тетесш ен жауап бердгм. - С у тт1 катты кайнатпай, баптап nicipy керек. С у т nicKeH I астындагы отты басып, кайта-кайта сапырады. Сонда каймак лыц туссд1 gpi сут кою, дэмд1 болады. BipaK нэрЫз кек су т бс канша сапырсац да, мардымды каймак турмайды, - дед1м. Жай сыдыртып айтпай, эр сез1мд1 аныктап, таптай айтт| Казан-ошак басындагы эйел ю тейтш ырлштерден кара е м е ст т м д !, ол женшде суракка жауап беретшдей сацылауьв екенш уктырган сиягым. Inrreri карсылык белпсш бетаме шы| ган «батырлыгым» бул. “Карасай аудандык;| кггапханасы” КММ

Бабалар аманаты Ата муртыныц астынан мырс еттк Менщ дшмэрси калган ым унамады ма, элде баска себеп пе - бшмеймш. БшетШ м - оп-оцай атага унап, басын ш улгыта кою жецш шаруа емес. - Ендеше, су т1м1зд1ары карай сапырайык, - дедд ата. М улт кеткешмд! енд1гана сезгендеймш. «Бшетшщ бар шыгар, 6ipaK бшгеннщ устш е бше туссен, сенщ де каймагьщ калыцдайды» дегенд1мецзегенш туйщцм. Тусщщм де сез астарын андамай, кылт ет1п ш тей кырсыга калганыма уялдым. А та жел1й узшген эцпмеш кайта сабактап экетп. - Адам сэбшнде - 6ip бала, картайганда - 6ip бала... - Атаньщ ce3i осы жерде токтады . « С у т 1м 1з api карай сапырылмады». Колында 6ip парак кагаз бен карындашы бар Бэкен Kipin келш, энпменщ желюш уз in ж1бердк - «Тушыну» деген сездщ магынасын айтып берщдерпп, - дед1 келе сала. Руксатсыз, Kipicneci3 сез бастады. Ата энпме ауанын ортадан KHin кетш кимелей бузганды унатпайтын Kici. Кдз1р еазайын беред1 деген зымыран ой басыма келе калды. EipaK осы жолы булт уш рш мед1, баласына аш у шакырмады. Жайбаракат унмен жауап катты. - Туш ыну деген - шс пен дэмд1б^рдей сезшш, суйсшу, - дедк Бэкен казакшадан орысшага аударма жасаганда укпаган сезш е ту сш ш алу упин меш «T ipi сездш » етед1. М актанганы м емес, ол аударган улкендькшнл! эдеби шыгармалардьщ барлыгы менщ колгабысымды керген. Казак тшшен Бэкене устаз болуга жарайтындай сездш корым бар десем де, атага шесе алмаймын. Таудыц касындагы жайдак тебеник секицц болып турамын. Ол KicimH так етю зш , бегелмей жауап беретш сезш е мен болсам «ол ещц былай гой...» деп алыстан орагытып, 6ipa3 суйрепп, сез кебейтемш . М ш е, каз1р де тек туш ы нуды ойлап отыргандай зу етюздк - А-а-а, тусш д 1м -тусш д1м! - дед1 Бэкец, - мысалы, nici бур- кыраган дэмд1 кымызды imin ракаттангандай гой. «Сезш тушынып 18

сез анасы - сел тындады» деген сездщ api эд ем ш гш е, api мазмунына риза бо ганы, солай ма? - деп сурагына жауап кутпей: - Тагы ею сез кемек керек, «колкесерш жаксылап салып бердЬ> дейдк осында) «колкесер» деген немене? Ата буган да токгаусыз жауап катты. - «Колкесер» - мал сойыскан адамга уй иесшщ сол сойылг малдьщ ет1нен шиюдей беретш сыбагасы. Согым кезгндс болсы баска уакытта болсын, мал сойганда жаза басып колын кесш ал) мумкш гой. Э у баста колын жаракаттап алган Kicire етеу ретш бершген сею лдг Кешн келе мал сойысып кемектескен адам алгыс айту ретшде дэстурге айналган. Тш зерттеупп галымдард! бул сездщ ш ы гу TeriH калай ту а щ ц р ш жургенш бшмеймш. М тш маманы eMecniH. Тек ез бш геш м д1, ез пайымдауымды айт! отырмын. Осы «колкесердЬ> кейб1р жерде «колуздж» деп те айта/ Тагы нец бар сурайтын? - дед1 ата. - K,a3ip, каз1р... - деп баласы карындашын жоргалатып, £ нэрселерд1кагазга T ycipin жатты. Жазуын жазып болган сон: - «Айырылысар кеже бердЬ> дейдг Капдай коже? Казак кеж( конак шакырушы ма ед1? Н епзш туеш бесем орысшага аударгг да угымсыз болады, то есть, орысша магынасы онды шыкпай; С езбе-сез «пригласил их на прощ альную похлебку» дей алмг мын гой. Эрине, оны «пригласил их на прощальный обед» / орыс окырмандарына угымды жатык сезбен аудара аламын. Bi негылган кеже бул e3i? Соны бш у1м керек, - дед1Бэкец. - «Айырылысар кеже», «айырылысар аяк», «кешерлк» бер ертеден 6epi келе жаткан жаксы салт, - деп ата ьщыластана се бастады. - Мен саган муны эрщен туспцпрсйш. Канаттас кон ауылдардыц алгашкы келш коныстанганы кешшрек келген ау ды ерулшке шакырады. Мал сойып, дастаркан жасап, дэм таткы ды. Ерулшта апарып та беретш жагдай болган. Жацадын ке келш, уйлерш Tirin , жел1сш Kepin, мамагашын кагып дегенд абыр-сабыр карбалас т1рл1кпен казан кетеруге мурша бол жаткан ауылга сабасымен кымызын, астауымен етш, дастар

Бабалар аманаты нымен бауы рсагы н алып, Kepini ауыл ерулйк экеледь Ерулш тщ кандай Typi болсын - барыс-келютщ басы, сыйлаетыкка салынган жол. Е р у т к - курм етп, эдем1дэстур. Сонымен, бул ауылдар жай- лауды 6ipre жайлап, жаз кызыгын 6ipre кередй Той-томалак куа- нышын 6ipre тойласып, ш п м -ж тм ш 6ipre KOTepiein жатады. Осы­ лай сыйласкан адамдар куздеуге не кыстауга кошерде, иэ болмаса, баска жакка коныс аударганда тагы да 6ip-6ipiH дэмге шакырысады. «Коже» деп аталганымен кэд1мгщей мал сойып, кaдipлi мушелерд1 алдына тартады. «¥рыепай айырылыскан - уялмай косылады» деген аталы сез бар. Коныстас болгандар 6ip-6ipiHe nri ниет- тшектерш айтып: «Алдагы уакытта да дэмдес-туздас болуга Tsnipi жазсын», - деп коштасады. «Айырылысар коже» дегеннщ мен бшетш мэш - осы. Каз ip муны «коштаеу шайы» деп жур. Келнлмд1 сез. Калай айты лса да, иманж апырак се к ш д 1 ем 1р ш е ц д т м е н тамыры курамай, желю1 узшмей келе жаткан кене дэстур, - деп ата кщ рю жасады да: - Айтса да, сен жаца «казак кежеге конак шакыра ма» деп калдыц. Жылына 6ip рет шакырады. Ол - каси ета Наурыз, ¥лыстыц улы кун1 наурызкежеге 6ipiH-6ipi шакырады. BipaK мун- да да кад1рл1 мушелер болады. Кыекы согымнан арнап сактайды. Бул - белек такырып, улкен энпме, - деп ата сезш кшт уздт Бэкец онсыз да олжалы едк Демнщ арасында eKi ауыз сурагы- на келдей келемд1 деректерд] алды. Ракметш устьустш е жауды- рып, кецш толып шыгып бара жатты. Табалдырьщтан аттай бере кайта бурылды, тагы б1рдеце сурайтын болар десем: - Оу, негып тун Ky3eTin отырсьщдар? Мен гой ж умыс icTen жатырмын, - дед1 мардымсып. - Па, ппркш! Сенен баска адам шонща тагалап жатыр ма? Б!з де жумыс icTen отырмыз. Ж умыс болганда кандай! Кнсайган тузущ кайта жендеп жатырмыз, - дед) ата. Сол еэтте кезшде куакы 6ip ушкын пайда бола кетть Тек атага тэн сез оралымыныц жумбакты мэнш уга алмадым. «Кисайган тузу» деп HeHi айтып отыр? Osin бе, жок меш айтты ма - жin тагу киын. 20

сез анасы - се Бэкен, иыгын кикан етюздг Тусшбед1м дегенi. - Багана, - дед1 ата баласына карап, - телефон шылдырла Барып алдым. Адам кусап: «Ал-ло», - дед1м. Сейтсем ар жакт дауысына Караганда эйел адам, аман жок, сэлем жок: - Мен кайда звондап турмын? - дейд1 сылдырлап. - Кайда хабарласуьщыз керек екенш езвдз бшмесещз, кайдан бшемш? - дед!м. - Ю мсщ 03iH? - дейд1 оцмецдеп. Мынадан соц мен де кисайдым. - С 1зге к1м керек? - дед1м. Ол болса: - Йемене, атыцды айта салуга epiHin турсьщ ба? - дейдг Кайдагы 6ip ннабатсыз ойелдщ ырбацын тыцдап турамын телефонды орнына коя салдым. А та «коя салдым» деп сыпайылап, жуп-жумсак етш айт Калай койылганы эл1кулагымда. Сол телефонный бодауына ке KyHi бойы кец дуние тарылып, irniM пэре-пэре сегшген жок па? бшсем, «Kecipi кырьщ есекке жук болатын» 6ip эйелдщ кеудем жетес1зд1п MCHi ортадан iлiп экеткен екен гой. Бэкец кущцзп жайдан бейхабар болатын. Атадан сез ecTir ме суйшип сурамаймын гой. Оныц устш е кшэнщ 6ip уш ы 03i болса... Тагы 6ip себеп - «сездщ басы - 6ip пышак, аягы ку кушак» демекнп, талай пэле уй шпнде кыбыр-жыбыр сез тасу бьщсиды да, ары карай ерт болып ершидг Анам: «Тшмд! ж тЫвдц тыймай, тиег1н агытып алсац, ез сезщ ез1це какпан бола - дейтш. О зд тм н е н какпанга Tycin нем бар? - Ой, папа-ай, онда турган ештеце жок, телефон деген... - Б экесш щ алдыцгы сезш е орай элденеш айтпакшы болып ед1, колын сермеп, оны токтатып тастады. - Сез1мд1 белме! Ойымды аяктап алганша кайымдаспай тургы н. K a3ipri кезде адамдардыц Heri3ri 6ip катынас кура телефон. Онсыз кун дел1кт1 хабар-ошарды кезге елестету к Айтайын дегешм, кажет1м1зден шыгып жаткан жансыз теле жайлы емес. Оны пайдаланатын еы аякты жанды адамдар тур

Бабалар аманаты Bip жерге хабарласып турып, созд1 сэлемнен бастамау - эдепйздж. 0зш де, езгеш де сыйлай бшетш тэрбиел1 адам кай кезде болсын i3eTTi умы тпайды. Ол ю м ге, кайда телефон шалса да, алдымен амандасады. Сэлемдесш болган сон тура тускешне кумэнданса, «кеппрвдз, бул пэленшенщ уш ме» деп немесе «тугенш еш ша- кыруга бола ма» деп сыпайылап сурайды. Сонда сейлесш турган адамы да жош тузу жауап кайырады. Эйтпесе, мен секшд1 кнсайган жагынан турмай калатын 6ip ey болса, барды жок дей салуы ьщтимал. Телефонда сейлесе бшу де KicmiKTi керсетедь Калтацда он диплом болганымен сэлем парызын бш месец, бш ш турып оны етемесец, жолын жасамаеан - нагыз мэдениетйз адамсьщ. М эдениета болу - каздиып катып кш нш , нпренш машина MiHin, ш т р е й ш кызметкер болу емес. Муньщ бэр1- кез алдар сырткы кабык кана. Маймылды малындырып улде мен булдеге орап, машинага отыргызып коюга болады. Одан маймыл мэдениета болмайды, 6op6ip ол битш T epin жегенш коймайды. Ойткеш T eri солай. М эдениеттш к адамнын, рухани epiciMeH елшенедь Каныцда бар текш пгщ мен бойыца сщген жаксы тэрбиец кандай децгейде е к ен д т н ен мэдениетщ керш едт А л ендй жаца не демекпй едщ, соны айткын, - деп ата баласына кезек бердт - Не демекии ед1м? A -а, телефон звоноктарыныц кунде неше Typi кездесш жатады Алдыцгуш 6ipey телефон сокты. Мен тутканы котергенде, озщ айткандай, аман-сэлем жок, э дегеннен: - Мукаттьщ уш ме? - дедк - Жок, бул - баска пэтер, - деп ед!м: - Ондай болса, телефонды неге аласыц? - дейд1 элп каска ез1мд1 жазгырып. Тутканы коюга зорга шамам келдт А л кеп ку- лешн, ал кеп кулешн... Адамды epiKci3 кецщцендоретш эпенде сезге 6i3 де кулш жа- тырмыз. Ауыздан-ауызга тарап, ел аралап журетш анекдот деген­ дер осындайлардан шыгатын болар. Атаныц мэз бола кулгенш ары карай жалгаетыргысы келд1 6i- лем, Бэкецнщ жанары жайнап, дауысы ажарланып: 22

сез анасы - селЕ - Одан да кызыгы бар. Откенде телефон сылдырлаганда Зе неп барып алды... - дегенде iuiiM кылп ете калды. «Бэле-ай, сон айтпаса кайтер едЪ>, - деп калакай ш аккандай 6eTiM дуы лда козгалактап к ета м . Орта жолда токтайтын Бэкен, бе, бастаганы айтпай тынбайды ендг - Келшщ барып, телефон туткасын K O T epin: «Что-о-о?» - де орысшалап... Бетше карасам байкустыц коз1 бакырайып, ещ кен тустенш KeTinTi. - Не болды? KiM звондаган? - деймш. - Кайдан бшешн, 6ipey «где ты ходишь, кобра» деп з1ркшд< бер/н гой, - дсщц келшщ. - Астапыралла! Дауысьщнан калай таныган?.. - деп ед1м, ба кусап жылап ж1берд1, - деп Бэкец масайрай сей ледi. Маган катысты ш ш етш б1рдеце болса, кудайы 6epin калад осылай. «Ата да косыла кулер ме екен» деп саскалактап, оным коймай, 6ip сасканда eKi сасып, ортадан созге кыстырыла кетк ш м д1 кайтешн... Аузымды ашпаганым-ак жен ед1, ipireH су тт ipTiK-ipTiK б1рдеце шьщты. - Кайдагы 6ip орыс... Кателесш ... Содан 6epi «кобра, кобр деп кулш... Меш... - Ар жагы м щ пр-мщ пр. Не айтып, не койг нымды айыра алмай, туш лш калдым. Томен карап тукшиы саусактарымды мыжгылай 6epinniH. Аягымныц асты еден ем сусымалы к¥м секшдо сыргытып бара жаткандай. Атаныц к у л к ю келд1 ме, жок па - бшмеймш, тек менщ ш< баскандай куйгелектенген сикымды аяп к е та бшем: - Отыр ана жерге! - деп баласына зекш ж 1бердк О-о! Атаньщ зекуш еспм еген, оныц кандай кукай екен шекесше тимеген адамга сезбен жетюзу киын. Ал тацдайы татыган K ic iн б1рден T y ri жыгылатыны аньщ. Бэкец де езуш жия койды. Жайшылыкта болса: «Жумысь токтап калды, сендермен отыруга уакытым жок», - деп кайкай шыгар едь Кыцырлыгы 6ip басына жететш Бэкец атаныц ектем ызгарлы yHi естш генде карсы дау айтуга кейде тайганак, эке ь

Бабалар аманаты кына кене кетедь Ka3ip де eKi сезге келмей, ата нускаган креслога монтиып кана отырды. Мен iniiMHeH «тура тур, бэлем, сыбагацды жакеылап береди ет те жейсщ, еорпа да iineciH» деп жубайым- ньщ атадан сез еститшше алдына ала сешмд1 болдым. TinTi соны калап турмын. Дэл осы жолы кеткен eceмдi ата алып беред1 деп дэмeлeнiп, алга карай умсына туст1м. Алайда менщ мытым ойым орындалмады. Не айтатыны бар, буп н Бэкецнщ жолы болып тур. Ата сезш баласын тьщсырудан бастайды дегешм бекер болды. Ол Kici мулде баскаша KeTTi. Крыска жолдын узагына Tycin, сон-а-ау жер тубшен козгады. - Ертедеп ата-бабаларымыз Тэщрге табынып, табигатты езшщ аеыраушысы, ем1ршщ мэш мен сэш ретшде касиеттеп, кие туткан. Олар Табигат-ананыц тылсым тынысын тыцдап, унш ecTin, кат- кабат куния сырларын угуга кулшыныпты. 0лeмдeгi ен улы KiTan - Жаратылыстыц езшен окып, тагылым алып, тэж!рибе жинапты. Еш нэрсенщ ce6enci3 жаратылмаганын, бeлгiлi 6ip максат-мшдетп аткару yuiiH келгенш тусш ген. KepreHiH, туйгенш журек кезшен 6TKi3in, акыл тезiне салып, ой корыткан, байламдар мен болжам- дар жасаган. Сол кунделж т1 туй еiHген угы м -тусш ж тер1 непзш де элем тipш iлiгi жайлы, болмыс туралы дуниетанымы калыптас- кан. Салт-дэстур1, эдет-гурпы, ырым-тыйымдары, урдютер1пайда болтан. Т уп бабаларымыздыц б1зден артьщш ылыгы - олардын табигаттан белшбегенджшде. Адам мен Жаратылыс арасындагы кезге кершетш-кершбейтш тыгыз байланысты бузбаган. Таби- гатка зорльщ жасап, «6epMeciH тартып аламыз» деп катыгездж кереетпеген. Табигаттыц тeпe-тeндiлiк зандылыктарын сактауды бiздeн артьщ бшгенше кумэн1м жок деп сешммен айта аламын. Табигаттыц алып тулгасына, оныц галамат Kynii мен керемет керкше, жан-жануарлар мен ей м д ж элемшщ 6iTiMiHe зор мэн бер- ген ата-бабаларымыз езгеше 6ip жан и ей - жыланныц да кыр- сырларын жаксы бшген бе деймш. Мысалы, казактар уйге Kipin кеткен жыланды елт1рмейд1. Басына ак тамызып, шыгып кетуш е мумкш дж жасайды. М унда мына 6i3 уга бермейтш, эш ешюм анык 24

сез анасы - селЕЛ шеше коймаган сыры шпне бугшген купил бар. Сол секшд1ордал] жыланга тшспеген, тыныштыгын бузбаган. Казактар юшкента сэбилерд1 тш-кезден, сырткы жагымсыз эсерден сактайды де баланьщ 6eciriHe, кш мш е жыланньщ басын Tirin койган. Алав аруларыныц аса ардакты баскш.чп - сэукелеге кумютен куйылга жыланбас бейне таккаи. Жас келшд1тш тиюден, сук етуден, басм да к ес1р-кесапаттан сактайды , жыланньщ KHeci коргайды де сенген. O cuii, казактьщ eni6ip ырымы, таным-нанымы себепс! шыкпаган. Эркайсысынын, тупк1 6ip мэн-магынасы болган. 0 к шшке карай, кебш щ Heri3ri Teri умытылып, кемескш енген. А бугш де 6i3 бэрш сокыр сеш м ге апарып тарей саламыз. Тылсы шр1мдерш 1здеп бас катырганнан ropi 0зiмiздi-eзiмiз алдай салаты оцай жолды тацдаймыз. Жарайды, алгашкы эцпм еге кайта ора лайьщ. Ата-бабаларымыз есте жок ecKi замандардыц езш де-а жылан коп кездесетш жерлерде казына, кен, ocipece алтын-кум1 мыс, жез секшд1 туст1 металдардыц болатынын бшген екен э айтканы деп басып келген. Мен осыны халкымыздыц дара перзен Каныш Имантайулы Сэтбаевтан сураганымда ол Kici талай кызы дсректерд! айтып 6epin сдь А л кобрага келеек... А та осы ce3fli айтканда Бакытжан мурныныц астынан кун eTin: «Кезек саган келдЬ>, - дед1касында отырган маган. 0 зше дау жок, кагытпа сезден есе лабермейтш эдетше тагы басты. - 0 й, сезд1 белмегш , - дед1 ата жай гана ескерту жасап. Бг ласынын жацагы китуркы ce3iH сспмсд) ме, естюе де, эдеш елеме/ ме, сезш жалгастыра бердь - А л кобрага келеек, оны жыландар дыц нагыз аксуйек патшасы деуге болады. Оны казакша «эбжы лан» дейдг Казактьщ ауыз эдебиетш де ол туралы талай ацьг эцпме, ертсплер бар. Соныц керемет 6ip ynrici - «Ер Тестж » ерт rici. Оны ездерщ де бш уге тшеещдер. Обжылан элем хальщта рыныц басым кепшийгшде даналык, парасат, денсаулык символ] ретш де танылады. Медицинаныц хальщаралык эмблемасын эбжылан cypeTi теп н н ен -тегш салынбаган. Ущ ц халкыныц 6i топтары кобрага табынады. Арнап салган эсем храмдары бар. А.

Бабалар аманаты ертедеп Мысыр пергауындары эбжыланды TinTi ерекше кастер- леп-касиеттеген. Эбжылан бейнесш патша тэжйпн как мацдайы- на бар айбарымен, суьщ сусымен т т р е й т ш турып жасап койган. Бул, 6ip жагынан, «патша - акыл neci», «патша - кемецгер» деген магынаны бiлдipce, ckiniui жагынан, айналасына сес керсетш, кгмд1 болса да п з е 6yKTipeTiH, басын ид1ретш пэрмендшштщ белпсш - дей болыпты. Bip сезбен айтканда, былайгы журтты урейлсщпрш турады. Айтса да, сол патша тэжшдеп эбжылан бейнесш «Царс­ кий Урей» деп атаган екен. Египтология, ягни Мысырды зертте- ген гылыми ютаптардыц барлыгында бул атау аньщ жазылган. Енд1, мына кызьщты карандар, б1здщ тш 1м1здеп «уреш ушты», «урейлещц» деп катты шошынганды, корыкканды айтатыны мен пергауындардьщ «урей» дегеншщ магына жагынан да, дыбысталуы жагынан да уксастыгы бар екеш аньщ. BipaK юмнен-ммге ауыскан сез екен in бшмеймш, - деп ата сэл тыныстады. «Bip сайдьщ 6ip сай шыгар желкесшен» болып жатыр. Сезден - сез, эцпмеден энпме ербуде. - Бурынгылар, - деп ата эцпмесш кайта сабактады, - «жаткан жыланньщ куйрыгын баспа» деген. Бшгенджтен айткан. Жылан ездшшен тшспейдй Озш коргау ymiH шагады. Карынын тойгызу унпн, кулкыны уш1н емес, кауш йздш н коргау уш ш карсы эре- кет етедй Мысалы, саган 6ipey бекерден-бекер, ein6ip ce6enci3 Tnicce, сен де карап турмай карымтасын кайтарасыц гой. Бул да сол секш дь Асанкайгы жарьщтьщ «аягы жок, колы жок, жылан кайтш кун керер» деп бекер айтты дейсщ бе?! Адам кусап тебетш - аягы, жудырьщпен уратын колы жок, тым курыса, экеден Tycin сьщпыртып боктап алатын ce3i жок. Боктайтын да шыгар, 6ipaK 6i3 жыланнын Ti_iiн тусшбейм1з. Куйрыгын басып не белшсн жаншып кетсен, шакпаганда кайтед1?! Оныц жаратылысы солай. К¥Дай оган ез1н коргайтын каруды TiciHe берген. Жыланныц типмдей rici ездшшен не гстей алады дейсщ, алайда сол Tic оган корган болуы ym iH 6ip тамш ы уды косып берген. Ол уш ш Ж араткан ием1зд1 «негып булай жасадыц» деп жазгыра алмаймыз гой. Эрбтрдсп сон 26

сез АНАСЫ - С6АЕ жылан уынан He6ip шипасы к у п т дэршер жасалып, талай дер тт| дауасы табылып жатыр. Адамдар жыланды жек Kepin жиырылады, уы бар, шагад деп керген жерде елтдруге умтылады. К у ьш ж урш елт1ред Шындап келгенде, адам жыланнан сан есе улы, сан есе каушт А дам зат тарихыныц басып еткен узак жолынын б!рде-б1р ку! KaHTericci3 етпеген. Элем нщ 6ip бурышы тыныш болса, екшп жагы булш ш жатады. Согыс - адамзаттыц ез басына e3i ойла тапкан зауалы. Киратады, ертейдк олпредк Адам каны судай at; ды, кез жасы келдей тегшедг Ец сумдыгы, еткеннен корытынд шыгарып, сабак алмайды. Э л1 де алмай келедд. Сол жауыздыкты 6spi адам баласыньщ б е л г Ы 6ip тобыныц тойымсыздыгына! мансапкорлыгынан, кудайсыз-дыгынан туындайды. Калган дар жапа шегедК азап кере/п. А лла Тагала пенделе pine ripmijii к етп ecin-eH yi y n iiH Жер деген гажайып мекенд1 и гШ гш е берген э] жер бетшен кисапсыз ырыздьщ, Heci6eHi барлыгына жст)п-артыла{ дай кеп берген. BipaK пендеде канагат жок, ынсап жок. Бок итерге коныздай кокыс дуниеге кез1 де тоймайды, к е ц т де толмайды, деп ата ce3iH Kecin токтатып, темеюге кол созды. Атаныц дамылдаганын баласы пайдалана Kerri. - Кай журналдан окыганым каз1р ес1мде жок, осы кобраг байланысты кызьщты деректерд1 кездестарш ед!м. Мысырды эйгЬп эйел патшасы, талай ацыздарга аты аркау болган Клеопа' ра римджтердщ туткынына T ycneyi yniiH езш кобрага шаккызга] Акыры басын ел1мге байлаган соц, ол неге б1рден ел'претш куш' у imnereH немесе неге журегше канжар сукпаган? ©йткеш акылд да б ш м д 1, ете экю Клеопатра кобраныц ерекше касиеттер! н жа! сы бшген. Кобра шаккан адам елген соц оныц денес1 кеп уакы бойы бузылмай, булш бей сакталады екен. Тагы 6ip ерекш елк кобра шаккан адам киналмай, Kerepin-сазарып азапка туспей, тэт' уйкыга кеткендей маужырап о дуниеге аттанады екен. Мына да адамды бш д1ртпей шагады, 6ipaK уы жаман, - деп Бэкец ме! керсет1п кара-а-а-ап отыр.

Бабалар аманаты Аузым ацкиып, эцпм еге е л т п отырганым соншальщ, TinTi жубайыма «мунын, не» дегендей бел п керсетуге жарамадым. EceciHe, атаныц шыдамы шытынап KeTTi. - Выйди вон! - деп акырып ж1бердь - Пожалуйста! - дед1 баласы ше-шала. К озш деп шайтан к ул ю сш жасырмаган к уш орнынан турды . О сы ндай б1рдецеге сокпай кетпес1н алдын ала бшгендей, соган эдеш дайын отыр- гандай, ещнде em6ip абыржу жок. Баганадан 6epi кетуге сылтау таппай, енд1 соныц орайы келгешне риза секшд1 хош кецшмен емш-еркш айылын жимай керенау басып, шыгып кеттй Ата баласын айкаймен айдап шыкканымен маган ештеце де­ ген жок. KeTyiM керек пе, жок, отыра берейш бе, бшмеймш. Эздш м- нен жол тауып, шенпм кабылдамак т у г Ы , туяк серпуге шамам кел- медк Бупн онсыз да айдарымнан жел ескен! шамалы. Сондьщтан атаныц кырына ш ш ш калмайын деп шщерйз байланып, кыбыр етпей отыра берд1м. А та калыц касты кабагын каре жауып, темею ш ycTi-ycTiHe тутш деттй Бастапкыда муштегш кулсалгышка жш-жш токыл- датып ед1, б1ртшдеп тьщыл саябырсыды. Соган Караганда тсбшд1 келген адуын ашудыц арыны кайтып, орньщтыльщ орнай баста­ ган тэр1зд1. Акырын басымды кетерш, кез1мнщ астымен карасам, элгш деп катпарланган мацдайы жазылып, шырайы жылынып келед1 екен. - Балам, - дед16ip кезде жумсак унмен, - кейде эзш де адамды екпелетедй Калжыцга келгенде Бакыттыц жатыпатар, жерте- сер екен!н езщ де бшесщ. «Сейлеп калган ауыз жыбырлаганын коймайды» - ол 6ap6ip калжыц мен кагытпасын тастамайды. Сондьщтан сен оган карсы калкан койгын. Кандай калкан дейсщ гой? Озщ косыла кулгш. Сонда оныц колынан каруы Tycin кала- ды. ©3iHe-e3i куле алатын адам - акылды адам. Эрине, ол оцай емес. Ар жагында ашыткы-мэйеп болмаса кез келгешпц epeci жете бермейдь Сен «кез келген» болмагын. Осыны ойлан! Эйтпесе, ана менщ черновипмнщ ap6ip кыршанкы сезше жылай берсец, 28

сез анасы - сел бетщнщ Mepi кетш cyMipeMe берсец, не тамтыгыц калады?! Бшем' эдептклц. BipaK эдептш к пен жасканшактыктыц арасалмагы бел екенш тусш гш , - дедь Атамньщ мына сездершен кешн кэд1мгщей еркештенш тш шыкты. Тутьщпай, ап-анык сей лед iм. - Ата, мен эзшге ренж1меймш. Peri келгенде эзшдескенд1ез: де унатамын. Тек, ойламаган жерде оньщ кетерш-сокпа калжыцьи тетеп бере алмай каламын. Содан кешн с1здщ кез1щзше кайда! бэлеш койып калганда кысылып, не дер1мд1 бшмей тосыламын, деп агымнан жарылдым. Атам мен1 мукият тьщдап, сосын esi сез бастады: - Kepin журсщ гой, ол мешмен сез кагыстырганда да етке кеткен ecKi жыны козып кетедг Канжыгасына оцай бектер1 коймайтынымды бшед!, бшсе де, эдеш 6ip жанап етедг Мен ог ренж1мейм1н. «Эзш щ жарасса, атацмен ойна» деген, тегш дс эз улкенге де, Kiniire де керек. А лайда эзш-калжыц зш с1з, аста~ Kipci3 болса дэмд1болады. Жаксы эзш жаныцды cepriTin, кещлщ кетередг Ж арасымды, жагымды калжыц eKi арага байлауы б piK досты к карым-катынас орнатады. «Эзш дер! жараскан жа: дар» деп жатады ондай ю сш ердг Кдлжыцды кек алуга, кекет келемеждеуге, KeMciTin сагын сындыруга колданса, Kaflipi кете Ол калжыц емес, тебелестщ басы болады. Курыганда кещлде дь Калады. Сондьщтан эзшд1 орнымен Kenicripin айта да бш у кере жуйес!мен TyciHin, карымды жауап кайтара да бш у керек. Э з1 калжыцныц касиет1 - тапкырльщ пен шапшацдьщта. Эдем1 эз] акылдан шыгады. «Аузында эзтлi жоктыц колында шокпары 6aj дейдг Эзш-калжыцды тусш бейтш дердщ Ke6i ак устш ен каран ажырата алмайтын топастау келедк Калжынга бола ерш бауыры алып, т 1к шапшитындарга сезд1кор етпеген абзал. А л 6ipiH мыц балап ж уретш кещл1 кел, жаны жайсац адамдар болады. Ол айналасына кулш сыйлап, езгсш жадыратып, esi жаркырап журег Мен ез ем 1р1мде кептеген елде болдым. Талай жердщ суь im in, дэмш таттым. А луан турл! ултты ц екш дер1мен араласты

Бабалар аманаты BipaK казак секш д1 каджьщды шебер айтатын, ойып айтатын, тамырынан тартып айтатын халыктыц сирек екенш анык бшемш. O cipece «курдас калжыцы» деген гуры п мен бш етш б1рде-б1р ултта жок- Кездеспейд1 деп кесш айтсам, кудайга кушрлнс болмас. «Курдасты ц к¥ны _ 6ip, шьщса, жаны - 6ip» деп к¥РДастаРДЬ1Ч ерекше татулыгын, езгеше ынтымак-достыгын айтады. К¥РДас_ тардьщ эйелдер1 де жас ерекш елЫ н е карамай, К¥РДас болып саналады. Оны айтасьщ, «экей к¥РДастыН баласы да к¥РДас>> Деп> К¥РДастыц баласы эзш айтып жатса, оны казак секет кермейдй Эрине, «жылкы жусайтын кезш быедК сиыр куйсейтш кезш бшедЬ> дегендей, эдептен аспай, ожарланып омырауламай сейлеуд1 улкен сыйлап оскен казактьщ кара баласы бшед1, ягни калыптан асып ауа жайылмайды. Содан кешн калжыцга екпелейтш курдзстыц К¥ны жок. Эзш ге кез1 акшиып ренж ке, оньщ азаматтыгына сын. «Сез кетере алмайтын осал ж т т » деген мш тагылады. Ел шпнде К¥РД а ° т а р калжьщынын аныз болып таралып кеткен He6ip кызьщ Typnepi бар. Бул e3i - узакка кететш улкен эцпм енщ такырыбы. Бугш онсыз да эр тебенщ басын 6ip шалдьщ. Осымен калжьщды догарайык, - деп ата туруга ьщгайланды. Жедел кимылдап, орнымнан шапшац кетерш д1м. Улкен Kici турегелгенде жас адамныц, оныц ш ш де келшнщ жалпиып отыр- ганы уят-тагы. - Балам, мен т е м е ю ш кеп тY тiн д e тiп ж 1берд1м, желорай жасагын, - деп узын шапанын иыгына жамылып, есщ тен ары аттады. «Ж елорай» д еген д1 атадан алгаш е с т к е н д е TYciH6en ед1м. Сейтсем ол аузымызды б¥рап айтатын «сквозняк» деген сездщ ба- ламасы екен. Kasip мен де эдем! «желорай» сезше уйрешп алдым. Ата TeMeKiHi кеп шегетш болган соц, eKi жагында карама-кар- сы терезелер1бар осы белмеш езше эдеш тацдаган болатын. Баска белмелерге Караганда желдету жецш. Карсы терезелерд1 айкара ашып, eciKTi жауып койсац болды, шамалыдан кешн-ак тутш нен ада болып шыга келедк 30

сез анасы - се Белмеш желдетш, TeceriH сшкш салып, тагы кандай нус болатынын кут1п турганымда балкон жактан ата кершдь - Ещц бара бергш. Тунщ тыныш болсын! - деп ты с к айтты. - Жайлы жатып, жаксы турьщыз! - деп коштасып, 6epi келд *** Ертенп шайдан соц ата жазуы бар, 6ipaK буктелмеген 6ip па кагазды колыма устатты да: - Мына телеграмманы салып келгш, - дедг Кагаз буктелмеген сон окуга болатынын TyciHin, кез ж у п карасам: «г.Ташкент-51, ул. Национальная 9. Г.Ф.Курганову. Вас, дорогой Георгий Федорович, ветерана Главной бомб дирской силы, поздравляю с днем Артиллерий! Ваш Баурдж 17.XI.73r.» деп жазылган екен. - Негып касыц кершш тацгалып турсыц? - деп сурады ата. - Бомбардир деген сезд1ecTin кермепшн, - дед1м мен. - Оны кайдан естисщ? Ол - артиллериядагы кене сез. К Heri3ri магынасы архаизмге айналган. Сен турмак эскерилер ездер1 бул сезд1 жете бше бермсйдг М уныц тарнхы арыда жат Бомбардир деген - 1 Петр патша тагайындаган эскери шен. Па жас кезшде бомбардирлер ротасын курган. Сол ротаныц Heri3i артиллерия офицерлерш дайындайтын езш ш е 6ip дэстурл1 кери мектеп калыптаскан. Бомбардир деп артиллерияныц ма офицерлерш атаган. А л бомбардир сезш щ ш ы гу тер к1н1 - з 6ipeKTiH алгашкы 6ip ту pin «бомбарда» деп атагандыгында. С X IV -X V I гасырлар аралыгында камал коргауга немесе ка бузуга колданган. Бомбардага бфкслк1кашалган децгелек тас мен шойыннан куйылган октарды пайдаланган. Бул октар т у су кашьщтыгы 500 метрд1ц ар жак-бер жагында гана бол Qpi куш н е 7-8 рет атуга Kymi зорга жеткен. К ей1н1рек мун зецб1ректерд1ц пайдасы шамалы болган соц салмагы 16-дан 19 нага дешн жететш ipi бомбардаларды жасаган. Оларды астау се д1 арнайы агаш калыптарга орнатып, тем ip курсаулармен бек1

Бабалар аманаты аттармен суйреп журген. XVIII гасырдьщ аягына таман мундай ауыр бомбардалар колайсыздыгына байланысты колданыстан б1ржола шыгады. Орнына гаубица, мортиралар келдк Булар ал- дыцгы зецб1рекке Караганда жещл де ыцгайлы, тез атылатын, октары алы ска тусеп н сол заманныц мьщты карулары едк Бом- бардалардыц катардан шыгуымен 6ipre эскери шеннщ атауы да, магынасы да озгердь Енд1 бомбардир деп артиллерия офицерш емес, катардагы артиллерия жауынгерш, ары кетсе, ефрейторды атаган. Уакыт ете келе ол да умытылган. Атам заманда болган, каз1р уш ты -к уй л 1 ж огалган атаудын полковник Кургановка не катысы бар деп турсыц ба? Айтайын. Георгий Федорович Курга­ нов -- BipiHLui жаЬан согысында патша армиясында батарея коман­ дир!, ал Азамат согысында артиллерия девизионына командир болган адам. Бомбардир дегеннщ шм екенш Ka3ipri эскерилерге Караганда жаксы тусшедт. Ертеде бомбардир шеншщ ете курмегп болганын, TinTi I Петр патшаны оз дэу!ршде «господин бомбардир» деп атаганын да бшед1. Г.Ф.Курганов Улы Отан согысы кезшде генерал Иван В а­ сильевич Панфиловтыц эскери кецеснис1 мшдетш аткарды. Мен yniiH ол KiciHin орны белек. А д а м г е р ш ш п мол, арамга колын созбаган таза, эдш жолдан таймаган турашыл, акылгей устаз бол- гандыгы уш ш курметтеймш. Bypcirym - мейрам. Кария алдын ала куттыктау алып, куанып калсын. Енд1женел! - деп сезш уздк Bip ауыз сурагы ма соншама ьщыластана отырып мен бше берм ейтш деректерден эц п м е айтып ж1берд1. Соган Караганда атанын кецш куш бабында. Кездейсок б!рдеце кш пгш кетпесе, 6yriH кун «ашык» болар, шамасы... Осы сешм маган дем бергендей батылданып: - Ci3 де бомбардирс1з гой, - дед1м. А та менен мундай сезд1 кутпед! ме, сэл тацыркай карады да: - Иэ, мен де бомбардирмш! - дед1 кетерщ ю ашык унмен. Артиллерия атаныц Heri3ri эскери мамандыгы екенш, согыс кезшде жаяу эскерд1 баскарганымен ат MiHin, шпорын тагынып, 32

сез АНАСЫ - с цылыш асынып ж ургенш , ал булай ж уру тек артиллерия атты эскердщ офицерлерше тэн екенш езшщ ютаптарынан т1н ед1м. ...Мен атаныц тапсырмасын орындап уйге келгешмде Б уйкысынан оянаган екен. Бугш кундепсш ен ерте турыпты. Т атаньщ оны калай куып шыкканын са м с алдым да, карап тур - Тунде атам тебецнен тутш шыгарды гой, оцбай калды - дед1м. Ж убайыма буй репм бурып аяп турмын ба, жок айь канып, табалап турмын ба - эйтеу1р, ойым еиуш ты . Атаныц тун деп айкайынан дурыс уйыктамаган болар, к эл1 бэсец шыгар, менщ эл п сез1ме cipKeci су котермей тызы берер десем, балпиган калпын бузар емес. Жеке-дара бэйгеде шауып жулде алгандай токмешлсш тур. М енщ C0зiмдi жауа калдырып, найкалып келш отырды. Бул уйде езшен баска нппейтш кара кофесш асыкпай, дэмш ала, тамсана отырып Су урттаса да бет сипайтын эдепмен батасын жасады. Содан гана: - Мен саган 6ip эцпм е айтып берешн бе? - де/п. Тагы да шэлкем-шалыс элденеш айтып омакастыргалы т деген куд!кт1 ой кимелеп кетт1. Бокенпен о да шыгады. BipaK тущ ы сездерш ест1мей ж ур ме ед1м, неменеге кобалжи кал айта 6epciH. Карап турмай шымшып соз бастаган оз1м гой... - Айткын, - дед1м атаныц соз мэиер1мен. Ол соз1н бастад - Bip кун1 eKi монах келе жатыпты. Такуа, дшдар адамда сек1лд1 татымсыз бос сез сойлемейдк Ei<i монах та рухани таза мей1р1мд1л1к жайлы п1к1рлес1п, сезден сезд1 оздырып, энг1м судыц жагасына жeтiптi. 0зенн1ц ycTiHfleri шагын кошрд1 су бузып, жагалауд шайып кеткен екен. Сол жерде 6ip бойжеткен аргы бетке от май, абыржып турыпты. Кыз тойга бару унпн сэнд1 ки1нгсн Озенд1 Kem in етуге khimi су болады, шенннуге уялады. Сонд- нахтыц 6ipeyi кызды кетерш алып, аргы жагага OTKisin ж1бе Кыз алгысын айтып, жентне кетедг Eki монах уз)лгсн эцг1ме

Бабалар аманаты жалгастырып ез багыттарына аяцдайды. Сойтш, монастырларына да жетед]. Какпаныц алдына келгенде екшнн монах: - Бауырым, монах басынызбен кызды куш актап, кунэга баттьщыз гой, - депп. Сонда бойжеткенд1 Судан кетерш отклзген монах: - Мен ол кызды багана аргы жагада калдырып кеткенмш. Ci3 оны эл1K O T epin келе жатырсыз ба? - деген екен. Бэкец эцпмесш осылай аяктады да, «калай тусш сец, солай тусш» дегендей, тобемнен асыра 6ip карап, мысьщтабандап жумсак басатын дагдысымен дыбыссыз шыгып кетть Бул жазганныц маган келгенде естш тэл1мси калатыны бар. Алы стан орагытып, мысалдап, туспалдап н е т мецзеп Kerri? Осы секицп кос кыртысты энпмелерд1 кайдан тауып ала беред1 екен. BipaK еткен-кеткеннен, Батыс-Ш ыгыстан окнтын ютаптары кеп болган соц бш ед1 де. К^апты 6ip кш дей мен де окимын. Эйтсе де, Бэкецнщ шанына шесе алмаймын. Ол ineMiniKenie шагатын талай ютаптарга менщ TiciM бата бермейдк Жубайым айткан шагын эцпменщ кезге урып турган сырт- кы мазмуны нан баска iuiKi магынасы терещ ректе жатканын шамалаймын. 0з1мше соны ж т к т е п , ж нш ажыратып, тужырым жасагым келдь Н нет1м дуры с-ак. BipaK ойларым шубырып, ту- рактайтын тиянагы жок жецкше берд1. Э р кырдан 6ip кара кореeTin булдырады. «Ой, койшы! Атын естггешм болмаса, кез гм кермеген монах дейтш шрэдарлардыц айтканын ойлап неменеге миымды кажап турмын», - деп колды 6ip сы тсдш де, баска шаруама Kipicin кетт1м. Онсыз да Момышулдарыныц мен туеш бейтш , мен шеше алмай журген жумбактары 6ip басыма жетш-артылатын. ...OMip дейтш улы керуеннщ кешше m ecin журш содан 6epi де TipuimK дэптершщ талай 6 e rre p i аударылыпты. Жылдар жыл- жып, айлар ауысып, желге мшеец де жетюзбейтш eMip ете 6epin- Ti. Откен сайын кад1рш таны та ту се д 1 екен. O c ip e c e адам шар тарткан шагында кайтып келмес, кайталанбас жастыгыцды ацеап сагынып, кецшщ ай баткандай тунеретш де кездер1 болады екен. 34

сез а н а с ы - сел Ам ал канша, eMip тек алга озады. He6ip кермаралдай керш г KepiM келшшектерд1 кемшр етш мыжырайтып кете беретш я ратылыстыц кудхретше пенденщ колданар шарасы жок. Ол е к1м н щ колынан келм ейдь Сон дай 6ip к eнiлiм ел кош кенд кулазып, еткен кундер1мнщ ism 1здеп кунделш актарып от ед^м, баягы Бэкец айткан монахтар жайлы эцпм е кезге тусе кет Кагазга жазылган дуние тура беред1 екен-ay! Эйтпесе, адам ез т шшплнде не ecTin, не кермейд1 дейсщ? «Баланьщ кай жылага есте калады» дегендей, естпенщ мен керген inniH 6opi кауашагы сактала бермейдг Кагазга тускеш гана сол куй! калады екен. Со 6ip жас кез!мде угы м сы здау керш ген, ек1 айналдырып ойла тез1м1м жетпей койган эцпм еш кайтадан мукият окып шьщть Окып болып ойга калдым... Талайларымыздыц айьщпас 6ip ауруымыз - арзымас нэрс умытуга кулкымыздыц жоктыгы. ¥мы ту былай турсын, ка' соны сагыздай шайнап, «дедьдедЬ) деп, бiрдi eKi e rin колга т1з элдекашан кещлден лактырып тастайтын, жагада калдыр кететш болымсызды бопыратып кетерем1з де журем!з. 0 з1м13 T epin кана коймай, езгеге ж етюзуге асыгамыз. TinTi соны 6ipe айтканша к ец тм 1з кеннпмейдг Озщнщ inline сыймаган баскан iniiHe турактаушы ма ед1, ары карай желдей еседг Ескен жел ка айналып согады. 0з айтканьщ бастапкыдан кубылып, езгерш, к кокысы кебешп алдыннан шыгады. «Олай емес, булай болать деп игайга тагы басамыз. Ол деген - сез куу. Сез куган адамн акыры 6ip пэлеге урынатыны KanepiMisre юрмейдь А л оныц с дары жаман. Кецш щ басылып, рухыц мужшш, ауырльщ ецсе езедг Отырсац да, турсац да басыцда сурецшз ойлар серуен журедг Айналацныц бэр! сеш ацдыган алакез сеюлд!, сен ж а“ гана айтатын желауыздар секшд1, душпандарьщ кебешп кеткен керш ед1. Аныгында, душпандар сыртта кебейген жок, ею ш карай, ез 1ипм1зде кебейд1 Оны ез1м1з жасап алдьщ. Алдымен in rreri жауды жецу KanepiMi3re к1рмейд1. «Озш жецген - каЬар оз1н тусшген - данышпан» депт1 кемецгерлер. Орине, кез келгеш

Бабалар аманаты каНарман да, данышпан да емесшз. Десе де, 6ip сэт жан дуниелш- ге уцш ш iiniri сарайымызды кэюр-шуюр пендешшштен арылтуга, эрб1рден соц тазаруга, майдальщтан кeтepiлyгe талап кылып, соган пешлденудщ 03i рухани 6ip баспалдак емес пе?! * -к * - Балам, кешеп сэлем жайлы эцпмем1з кай жерден узш ш ед1, есщ де жок па? - дед! ата K eniK iciH . - Е ам де. «Адам сэбшнде - 6ip бала, картайганда - 6ip бала» деген жерден белш ш кеткен, - дед1м. Тунде атадан шыккан сон жазылмай калган кундел!пм д1 колга кайтадан алганмын. Бул жолы em6ip екпешз, ащы сезаз, кунд1зп телефон сылдырынан бастап шып-шыргасын шыгармай, барльщ энпме барысын дэптергме баяндап жазып койганмын. Ка- 3ip устаз алдында сабактан дуры с жауап берш , енд1 соган бага куткен бала ш эю рттей ум сы ны п отырмын. Б1рде тасы п, 6ipAe азайып жататын дария-кецш мундай ауыспалы болар ма! Кеше- ri жет1м баладай жаутацдаган жасканшактыктан 6yriH журнак та калмаган. Аяк-колым жеп-жещл козгалып, эишейш жолга тускен жоргадай тайпалап турмын. Пенде нпркш кещлден азып, кещлден сем1ред! деген осы да... - Иэ, карт адамдар бала мшезд1, - деп ата эцпмеш бгрден бас­ тап кетп. - Болар-болмаска ренжш, сэл нэрсеге куанып жатады. Карт KiciHi танып турып танымагансып касынан етш кетсец, кор­ еец де кермегенеш амандаспасац, TinTi абайсызда байкамай калсац да карттар e3iH елеус1з, ескерушз калгандай сезшедь Кецип куй- ген шаладай карауытып, куш тунек тартып, жаны жасиды. Э й гш Кашаган акын: Жетшстен жасы асканда, Сексенге аяк басканда, Жастар елеп келмесе, Келш сэлем бермесе, 36

сез АНАСЫ - с Кунде асыл кисе де, Картайган кунде ер жепм, - деген екен. Оттыц жылуы тэнд! жылытса, жаксы сез жанды лытады. Карттар журютен калып, катары снреп, к е ц т жер тар шакта оларга бурылып келш сэлем беру, арнап барып хал-а сурау - буплген белше Tipey койганмен пара-пар. Bip жасап кал Ракметш айтады, батасын арнайды. К ейб1реулер байлыгына, б н л т н е , мансабына масатта тойганды кетере алмай токырацдап асып-тасып журедк Онда басканыц алдымен езше сэлем беруш кутит турады, сонысь багасын асырмак болып ккимсидь А л кудай жарылкап езд1г сэлем бере калса, касын Kepin жылусыз жанармен ернш жыбь та салады. Bipey аспандап кекте жургендей болады, 6ipaK ба жерде. Енд16ipey жерде журед1, 6ipaK м эртсбеа аспанда, - де! 6ipa3 ундемей калды да, сезш кайтадан оздырды. - Байлык та, мансап пен бшпк те етпел1 екенш пенде ш тусшбей-ак келедг Бшпк пен байлыкты мурат Kepin панда epeci томен парыксызды «дэулет б1тсе, жаманга, сэлем берер щмен» деп мшеген екен Майльщожа жырау. Ю сшщ кощлш pin, кабагын ашу, жылы леб1збен жанын жадырату - адамге лш касиет. Q cipece карттарды 6ip мезет бакытты ету эркг колынан келер ед1, тек пешл жетпейд!, - деп ата сезш 6ip кайы темекклне кол созды. ...Пешл дегеннен шыгады, ез1ме тш елей катысы жок, б журек шымырлатар ocepi болган 6ip KepiHic eciMe тусе kcttI. м1здщ ipreciH fleri саябактын iiuiMeH тур а тартып, Кекбаза^ келе жаткам. Колымдагы кетергендер1м ауырлау болган сон, тыныстайын деп аялдап шалкайма узын орындыктардын 6i отырдым. М ундайда айналана кез кыдыртатын эдет емес темен жактан 6ip карняныц жаяу жолмен асьщпай келе жатка байкадым. Касынан улкен де, Kinii де ©Tin жатыр. Уйреннпкп Tipuim ri, е н т м н щ сшюммен шаруасы жок, бэр1 - асыгыс, 6d

Бабалар аманаты кауырт. Кария мундай кершюке кез1уйренш кенбю болып кетсе керек, еткен-кеткенге самаркау, бейжай карайды. Мен отырган туска таяп калганда карсы жактан келе жаткан ер1мдей жас ж ш т карияга жакындай 6epin: - А ссалаум агалайкум , ата! - деп кос колын б1рдей усынып, сэлем бердь - Уагалайкумассалам! - деп кария ауыз толтыра эндетш жауап катты. Жуз1 б1рден жадырап, кездер1 кул1мдеп, ж т т т щ усынган колын ьщыластана алды. - Шырагым, K9pi кез1м б1рден шырамы- та алмай жатыр, кай баласьщ? - дед1. Аксакал кезш кысынкырап, элденеш eciHe Tyciprici келгендей болды. - Ата, Ыз меш танымайсыз. Улкен KiciHiH алдына тура келш калган сон, сэлем 6epin жаткан казактьщ 6ip баласымын. - Апыр-ай, айналайын-ай! Алматыга келгешме уш жыл бол­ ды. Уш жылдьщ iininqe бейтаныс жастьщ «ассалау» айтканын 6ipiHini рет Kepin турмын. Сэлем бермек Tyrmi кейб1реулер1езщд! кагып-согып кулата жаздап, ете шыгады. 0 3 iHHin он-тусщ жылы, жаксылыкка жаралган ж т т боларсьщ. Кесеген кегерсш! Сеш ecipreH ата-анаца мын тагзым! Сен улкенд1 сыйласан, сеш к^дай сыйласын! Арман-тш егщ е жетш, катарьщнын алды бол! - деп кария ак шелеп актарыла анкылдап, алгысын жаудырып жатты... - Кайда кеттщ? - деген атаньщ дауысы журепмд1 д(р етюздй - Ci3fli тьщдап отырмын, - дед1м асыга-ycire. - Деуш дедш-ау, 6ipaK осыным бекер болды. Ce3iM шиы. - Ж апса жасырылмайтын OTipiK айтып отырсьщ . А лдьщ да ущ реш п казулы кор турса да, шындьщты тайсалмай айткын. Bip eTipiK eKiHmiciH айтуга итередь Кез келген нэрсеге акталуга эуестенбе! - дегенде кулак-шекем дуылдап, бет1ммен жер бас- кандай болдым. Ауыздан шыгып кеткен сезде нокта болушы ма едд, буыны бос ©TipiK аузыма кайдан тусе к е т а десещзнп... Bip сэтке куты лу ушш айта салган жалган со'йм желкемнен тесш е т а . Анам: «Аузьщды багып, ак сойле, артык сез жас адамньщ алдынан шыгады, кэршщ 38

артынан шеседЬ>, - деунп едг Айтканы келдг О т айналм дымнан шьщты. Енд1 неде болса, KeniiKTipyre болмас, элг' eciMe тускен KepiHicTi айта бастадым. Алгаш ында дауысым деп, таргылданып шьщты. Жасканшактай ата жакка караса Hi тындап отыр екен. Соны керген сон шшкене енсем коте сейлеген сайын кэд1мпдей ширыгып, сез1м кешеленш KeTTi айтарымды аяктаганда ата сэл ундемей отырды да, коныр дау сойлей бастады. - Bip Караганда, карапайым Kepimc. EKi адамньщ сэле кеншде турган не бар дейтшшдей. Шыны солай болуы кер OKiHiiHTici сол, кеп дэстурден кез жазып калган мына заман казактьщ амандасканын тацсьщ Kepin, сез етш отырмыз. г мен бул жерде eciMi3 болса, ем1ренетшдей opi к уш н етш д туйш барын байкадьщ. Суйсш ерлш - отбасында улттьщ тэр уызына жарыган, жаксыны жагалап ескен жас ж ш т т щ к* курметтеук Ол картты гана сыйлап турган жок, ата салтты г тап тур. Куйзелетшщ - улттьщ касиеттщ тарыньщ кауызь1 тарылып бара жаткандыгы. Уш жылдыц ш ш д е п 6ip сэлем ньщ айгагы. Бул - 6ip жагынан, «танымасын — сы йлам ао кула халкы бар, таска оранган каланьщ суьщ бауыр табнгат болса, екппш жагынан, кайталап айтсам, ннет-пейшдщ кемд1 Салауатты салт-дэст урд! жас буынга уктырмагандьщтан. Б1здщ урпактьщ алдында у л г ь е н е г е керсеткен иман улкендер болды. Шеж1ре карттар болды. Б1з ез кезепм1з алган ултты к тэл1мд1 ез1м1зден кеш нп екшебасарларымыз рытып жетмзе алмадьщ. Буган басканы кшэлай берудщ рет Барды жогалтуга келгенде алдымызга жан салмайтын пысы Кашканга да, кугаига да корган бола кететш, соны мактан даракылыгымыз тагы бар. «Ит тойган жерше» деп карын ка] Каптап ж ургендердщ жаксысын да, жасыгын да экеден к мурадай кабылдайтын да - баягы ез1м1з! Нарга жабатын Ki ori3re ж ауып, к ул ю болып ж урген де - б1з! Карап тур са Кавказ хальщтары, Балтьщ жагалауы елдерц мына касымы

Бабалар аманаты езбек, тэяак, туркм ен агайындар ана тЫ мен ата дэстуршен дэл казак секщщ аулактаган жок- Бул - шындьщ! М уны мойындауымыз керек. Дэстур сабактастыгы узшсе, кайта жалгау оцайга туспейдь Б угш п жастьщ бойында улттык рух кем болса, ертец олар езшщ баласы мен немересш е улттьщ сананы cinipe ала ма? Улттьщ рухани казынадан не уйретед1? Кандай улп керсетед!? Урпагына не калдыра алады? Ата ез сауалдарына ез1 жауап 1здегсндсй жан-жагына карады. Кабагына сыз жиналып, тунжырап отырып, тем ею сш шекть Алыс-алыс булдыраган кырларга кез тшкендей б1ртурл1TyciHiKci3 кешпте эжептэу1р тапжылмады. Касында келбецдеген кек тутш - д1 epiKci3 жутып отырган менщ бар-жогымды умыткандай. Осы 6ip бейтараптыкка карап, сезд] бгткенге жорып ед1м, кенет 6ereTi ашылган тоспадагы судай агытылып, сейлеп кетть - Баягыда ат устауга жараган бала кез!м1зде кариялар «дуние - кезек» деп отырушы едк Ортекедей ойнактап журген балдырган шакта, одан кешн арындап турган албырт жастьщта сол 6ip сездщ байыбына барып, магынасына бойлай бермейтшб1з. Бар кызыгьщ алда тургандай, бгтпес eM ipin бардай кершетш. Ещц, Mine, кария­ лар айта беретш кезек келдь Туе ауган сон ещетейтш кун секшд1 ен1степ барамыз. Ой куатын жаска ж еттш . К уш р л ш п ысырып, шуюрлжке к е п тк . Сэлем нщ вдщрше жеттш. Карап турсац , адамныц eMipi - сы ну уш ш ж аралган 6ip шелмек. Eipeyflki - ерте, б1реудш кеш, om eyip, сынбай тынбайды. Ш ырагыц канша жанса да, Жараткан иемнщ елшеп берген жанармайы таусылганда жалп eTin сенедй Адам ттрш ш пш н жет1 кезещн бастан кешу барльщ пенделерге буйырмаган. Алланыц сызыгынан eiiJKiM аса алмайды. «Калай жутам бул сабазды» деп кара жер кущренсе де, жаратушы аманатын кайтып алады. Адам уш ш 6spi елшеугп, 6api шектеущ. Тек шетаз-шеюлз элем Tipinuiiri жалгаса береди дуние децгелеп токтаусыз зырылдай бередь Кенеш жаца ауыстырады. Жацаны тудыратын да - сол коне. Кене болмаса, жаца кайдан шьщсын? Мен де саган кенелердщ сезш кеп айтамын. 40

Еж елпш есш де сактасын, езшен кеш нп жацаларга же деймш. Иэ, балам, «дуние - кезек» деген сол. Енд1ыстык ша riH, - дед! ата. KiciHin кен ш тшшен танылады деген осы да. О уелпде ла сойлеп, жадыранкы отыр ед1, эцпм енщ ортан белшен сонына карай кещ лш е 6ip Kip6iH тускендей. М унаю ма, пе, еткенге сагыныш па, уш н д е 6ip тосы н сарын пайда Акылдыны да, акымакты да урейлснд^ретш аты суык ол!м тубшен тартып, ушар басына жетюзе толганды. Осыны мен ceicwfli тым эсерленпш адамга жайсыз тидь О зепм урлегендей букш денеме салкын flipiл жайылып бара жат ата ез1куткарды. Ш айга жумсаганы мундай куп болар ма... Шай жабдыгын жасап журш «адам п р ш Ы п н щ ж еп к деген не екен деп ойладым. 0 з басым бурын ест1меген соз1м. шай апарганда ретш тауып сурайын. Ocmi, ата орайлы сураг ескеруслз калдырган емес. Бшгщ келгенд1ершбей-жалыкпай жетюзе уктырады. Тек ашу устш де колга туспесец болды. ...Ата 6ip кесе шайды асьщпай ун с1з отырып imTi. Ол к шай iuiyi де белек. Bi3 сиякты кесенщ артынан кеселетпей шыныаяк шайдын арасына у з т с жасайды. 0 3 i кеп те ini 6ipep пиаламен шектеледь Осындай арадагы кдарю те элп сауалымды сурай койдым. - А та, жаца ci3 «адам п р ш ш т н щ ж е п кезещ барлык делерге б1рдей буйырмаган» дсдш з. Ол кандай кезендер екен: алмадым... - Адам прш йнгш щ жет1 кезещ дегешм мыналар, - деп лы саусактары н б угуге ьщ гайлады. - А н а курсагы ндагь рана Mep3iMi, ж ергектеп сэбшйк кез!, шапкылап журген бал шагы, жастык дэуреш , москалдык асуы, егделш бeлeci, кэ туш ш . Адамдар осы кезецдердщ бэрш б1рдей басынан кепи fli гой. Жарьщ дуниеш кермей жатып, ана ж урегш щ астын ■пршшнлмен ш ектелетш дер каншама! BipaK ол да взш ш е сурдг Ж iгiттiк дэуренге жетпей кеткендер ше? Bip сезбен айтк

Бабалар аманаты е л 1м ж а с-к э р 1ге, б ал ага кар ам ай ды , тац д ам ай д ы . Талканы таусылганды алып кете бередк «Ажал келсе, аял бермес» деп, тура келген ажалга eni6ip тоскауы л жок- Айналы п келгенде, «ем1р» деп дабырайтып, ауыз толтырып айтатын адам гумыры - KipniKKe ш ш ш д1ршдеп турган 6ip тамшы жас. KipniKKe шшген жас кезге кайта ю рм ейд1, ш ш ген екен, ж ерге тамбай коймайды. Тамган сон топыракка сщ едг Топырактан жаралган тэнщ Жер-ананьщ куш агына енед1, анасымен табысады. Денеге уакы тш а бершген шыбын жаньщ уш ып кетед1 Кайда барады? KiMre барады? Ол жакта не бар? Бул 6ip кудайга аян. Былайгы пенделер унпн бул сурактарды н жауабы буркеуль А л , жарайды, екеум 1з алгашкы е р !с 1м 1зден ауы ткы п , баска кы рга ж айылып к еттш . Сэлем ге ат басын кайта бурайьщ, - деп ата жэне 6ip пиала шайдан соц, эцпмесш кайта маздатты. - Казакстанньщ эр ещ рш де аман-сэлем турлерш щ аздаган езгеш елш тер1 де жок емес. Алайда «ана жакта анадай айткан дурыс», «мына жакта мынандай жен» деп белш-жарып, 6ipin-6ipi- не карсы койып, жштемеу керек. Э р елкенщ калыптаскан уйрен- miKTi эдет-дагдылары бар. К азаК халкы томага-туйьщ T ipuiuiiK еткен журт емес. Ежелден 6epi алуан турл1 улттармен аралас-ку- ралас, тагдырлас ем ip cypin, 6iTe кайнасып кеткен. Сол улттардыц тшднс, дэстурлш улгш ершен 6i3re жукпады дей алмаймыз. BipaK nici казактьщ сэлемдер1 ортак. Амандасу турлершщ молдыгынан утпасак, утылган жокпыз. Соныц барлыгы - казактьщ ce3i, казак­ тар пайдаланады. Бул да болса, тш !\\ш дщ кен арналы байлыгы мен колданылу аясынын коптиш керсетедг Э цп м е сэлем сезшщ калай дыбысталуында емес, сэлемнщ тузу, ниеттщ тазалыгында жатыр. «К ещ лдщ тшмэнй - тш » дейд1, Kicire сэлемдескенде пейш щ д1 бермесец, кещлщнщ б у т ш д т н танытпасан, дауыс ыргагыцнан, сездщ эуеншен кандай ниетте амандасып турганыц анык бш не- д г Кейб1реулер эй теу1р сэлем беру шарт деп, эй теу 1р дагдылы 6ip мш деттен куты ла салайын деп ынтасыз, н ем кетп иек кетере салады. Енд1 б1реулер тиянагы жок сыргыма сездермен сылдырлап, 42

сез а н а с ы - се тым эшрелеп мез1 етедь Сэлем берудщ кад1р-касиет1 - кезге кеьплге де жылу экелетш шынайылыгында. Ертеде еткен Бухар жырау бабадан калган, кешн халкына кыл болып кеткен мынандай у л г ш сез бар: 0зек куа агады, 0зен —судыц сагасы. Алыстан сэлем бсредц Эдеггп елдщ баласы. Осы акылды сездщ астарында сэлемдесуд in казак салтын кагидалары жатыр. Олай дейпш м , казактар кезше кез1 ту жерден оц колын журек тусына басып: «Ассалаумагалайку деп дауыстап сэлем беред1 де, умытылып келш, кос колын бг усынады. Кезге кез Tycin, жанарларымен ушырасканда адам к е ц т ж1бш, Mefiipi туседй Колды журек тусына коюы - «мен шын журектен амандык тшеймш», «Алланыц сэлемш жур нен жолдаймын» деген н и етп бивдргеш. «Ассалаумагалай дегеннщ e3i «с1зге А л лан ы ц сэлем 1 болсын» деген магы 6iлд!ред1 гой. А л eKi колды бiрдей усынып сэлемдесудщ е й мэн1 бар. Кос алакан аркылы жан жылуын амандаскан ада жетшзедй оньщ жылуын 03i кабылдайды. Арада мешрба оянады. Сонымен катар кос колдап есен десу - к¥Рм етт1Ц> Tin белгкл. Менщ бала кез1мде б1здщ казактар 6ip колмен сэ деспейтш. А рагдак кездесе калса, ол адамды менсшбеу, ез тец кермеу ретш де кабылданатын. Ондайда кайсыб1р т 1к Mi адамдар: «Йемене колын сынып калды ма?» - деп как манда ургандай сшейтетш немесе колын кагып ж1беретш. Орнне, ешкщ ондай Typni мшез керсетпейдь Ол орескслдж, турпай болып кершер ед1 Bip колмен амандасу баска жактан келге бойымызга яакздз ciHin, эбден дагдыга айналып кеткен. Д мен кос колды тен усынып, курмет, i3eT керсету - ата дзету Муны умытпаганымыз жен. Эншешн бшш кана коймай, дэе

Бабалар аманаты жацгыртып, кунделжт1 колдану керек. Эйтпесе, жерге себшмей дагарда турган дэнмен б1рдей. Жерге еплмей кур турган дэн уакыт еткен сайын K erep in , булппп керектен шыгады гой. Солай ма? - Иэ, солай, - деп атаны коштадым. Ата сэл кш рютен сон жэне сейлеп Kerri. - «Жыцгыл да ез жершде K o p iK T i» демекнп, эр нэрсе жешмен, жолымен жарасымды. Казак салтында колдасып амандасудьщ ез ерекш елш тер1 болган. М ысалы, кауы мга Kaflipni, 6ip елдщ анасындай басы сыйлы кейуаналарга кол 6epin, курметтеп амандасу ретт! саналганымен, ерлер мен эйелдер каз!рпдей жап- пай колдаспаган. Оны epci керген. Ocipece кыздар мен жшттердщ кол алысып сэлемдесу1 керер кезге уят саналатын. Кыз бен Ж1гп 6ip-6ipiHe бас шп есендесш, ары карай сездерш сэшмен сабактап, мэшмен е р б т п экете 6epymi едг Б угш п эцпме осымен тамам. Кудай каласа, ертец де кун бар, - деп ата кутпеген жерден сезш уздь *** Атанныц кулак курышынды кандыра сейлеп отырып, окыс нукте коя салатын мшезше бешмделе алмай-ак койдым. Кеше алды айбарлы басталып, соцы жайдары жалгасын тапкан сэлем жайлы эцпме 6yriH кыска кайырылгандай тамсандым да калдым. Тартымды да татымды эцпменщ жeлiciн узш, i3iH суыткым келмей, соныц айналасын тещректей берд1м... «Откен кунде б ел п жок» деп ауызею тшде айта берем1з. Не­ ге бел п болмасын, ойды ой козгаганда мныцнын элдеб1р кат- парларынан сацылау тауып, сол еткен кундерщ жшке пзген моншактай мелд1реп шыга келедг Ocipece бала кезщ санаца тац- баланып кала ма деймш. Сэт1 келш, сагаты сокканда ойыца ора­ ла кетедг Атаньщ соцгы айткандары басымньщ букпелерш ара- лап, уйкыда жаткан жуйке нуктелерше козгау салгандай болды. Элдекашан умытылды, жадымнан баягыда жогалды деген ке- р ш к тер кез алдымнан тырна катар избектелш OTin жатты, етш 44

жатты... Жаздьщ коныр еспек желшдей анамнын, жагымды жайдары ун1 алыстан талып жеткендей сагыныш кушн к е п т Шешем жарьщтык сезд! кестелеп сейлейтш эцпмешш Kici едь - Бе-е-у, желдей ескен жалган-ай! - деп бастайтын езшщ ж кезш, мен кермеген ез заманын сез еткенде. - ¥нщан кустай, керг тустей дуние денгелеп барады-ай! Керуен кешсе, жол калар, етк дэурен сон калар, - деп домбыраныц кулагын куйге келтлргенд ышкене макамдап желд1ртш алып, содан кешн гана непзп айт эцпмесше ойысатын. Кебшесе сезд1сонау кияннан козгар ед! - Баягыда салт-дэстур эдет-гурыптьщ, казакы жен-жора гынын enipi сегш ш , ipreci босамай дэу1рлеп турган кезш Kepi басымыздан талай укш1 тол1мд1 етю здж кой. О-ой, дэурен-ай д ceHHii! Bapi кешегщей кез алдымда келбецдеп тур-ау! Б1здщ б ралып ж урген бойжеткен кез1м1зде кыз бен ж 1пт бул кунгщ душм журттыц кезшше колдарын кестецдетш амандаспаушы е Бас mein, сыпайы сэлемдесетшб1з. Кыздардыц колын устау «ме: мен» деген жлпттерге армандай KepiHynii едь Тек уакыты жеткещ барлыгы да ез жолымен, 1зет1мен болып жататын. Жолы, i3eTi д( отырганым - «колустатар» гурпы. Ею елдеп ею эулет кудай коек* куда болып, куйрык-бауыр жесш, кальщдьщ малы бершген со куйеу ж т т урын келетш... - «¥рын келу» деген не? - деймш сезш белш. - «¥рын келу» - ж ш т т щ кайын ата ауылына, ягни кайь: ж уртка куйеу бала ретш де алгаш рет арнайы келу1 М уны «ip: керер» деп те атайды. Мына сенщ нагашыларыц, менщ терюнд piM - Албандарда куйеу жгпт урын келгенде эрюм шама-шаркы Карай «уш тогыз», «бес тогыз» немесе «же г! тогыз» жыртыс эк летш. Басын булгын, кундыз, жанат, сусар, тулю, жамбы, тайту койтуяк, тоц бшезш, бурама бшезш етш, макпал, камка, кыжы кырмызы, барша, докаба, торгын, шэш, манат, баркыт, дурия с кщщ асыл пулдарды экелер едь Жыртыс экелу, жыртыс ашу ; ген - езшше 6ip сэнд) салт api улкен сын. Бес саусак б1рдей ем эрюм керпесше карай косшед1, жургсше карай жосылады. Акты

Бабалар аманаты к;ой, алалы жылкы айдаган жйпк майы калын байлар жыртысын жайната к ел ктр ш , байлыгын корсете, багасын асыра келедi. Ал коцыртебел шаруасы шатын дар мен шелскттк айраны бар тесен ь ini жукалардыц жыртысы да езше лайьщ. Мундайлардыц жыр- тыс TiryiHe туган-туыс, сарысуйек куда-жекжат, ауыл-аймак тугел кемектеседг Калыптаскан казак жолынан утылып уятка калмау yniiH, «ел-журты жок па» депзбеу унпн кол ушын бсрсдг Аса 6ip п е й т куырылган тас казан 6ipey болмаса, «жыртыска косканым», «коржынга саларым», «игш ш це, куанышыца жарат» деп кещл1 жетерлер колда барын аямай, тшеулес болады. Ертен оньщ да той- томалагы бар дегендей... - Сонда кызды калыцмал мен жыртыска сата ма? - деймш тагы созге кыстырылып. - Эй, балам-ай, адамныц багасын малмен, затпен елшеунп ме evii? Кудай тагаланыц куд^релтмен ©Mipre перзент экел1п, тун уйкынды терт белш 6eciK T e p o e rin , ананыц ак cy ri мен экен1ц адал KyniiH жумсап, багып-кагып тэрбиелеп ecipy деген кара шашыца ак Tycipep кыруар ецбек емес пе? Бейнетшщ бэр^н керш, дап-дайын адам eTin улб1ретш, укш еп элпештеген балацды 6ipey;nH колына устата салу оцай дейсщ бе? Калыцмал - кыздыц куны емес, ата- ананыц теккен тер, еткен енбепнщ мыцнан 6ipiHe арналган кец1л демейт1н сый гана. А л ки1т, жыртыс, 1лу дегендер - дуние емес, ол ешюмгс дэулет болмайды, эншей1н арадагы карым-катынаска дэнекер, жакындык жолы. Кызына калыцмал алып, HieKeci шылкып байыган казакты керген жокпын. Кайта кыздыц дуниесш тугендеп, отаулап, калыцмалдан асырып, жасау-жабдык берет! н. Казак кызга eHiuire жер бермейд1, ал мал-мулш, дуниен1 аямайды. «Жасаусыз KejtiH» атанбас унпн казак кыздыц жасауына зор мэн беред1. «Алты жастан жинаса асады, жет1 жастан жинаса жетедЬ> деп жасауды ерте кезден камдайды. Ата-ана жаксы дун и ес1н, асыл буйымын кызга сактайды. Кыз оймак устап, ic Tiryre уйренген кезден бастап отауга кажет заттардыц 6ip парасын езше 1стетсд1. Туски13, аяккап, тесекжапкыш , ки1мжапкыш, кестел1 сулг1 сек!лд1 нэрселерд1 46

эсемдеп, ернектеу кыздардыц мшдетт болган. 0cipece келш бо тускенде киетш ак койлеки кестелеу кыздардьщ булжымай 6ip мшдетшдей едi. Кыздар койлектерш 6ipiH-6ipi кайталамай айшьщты накыштармен сэндеунп сдь - Е-е-е, ол кезде де тойда ак койлек киген екен гой, - де тагы сезд! белш. Анам эцпмесш жалгастыра бердь - Ьуыз у зату тойында кыздар кызыл, кырмызы койлек д1. Э к е ауы лы нан узаты лы п аттанарда кызыл кей легш у калдырып, кестел1 ак кейлегш киед1. Э ке у ш н щ оц ж агыщ кызык дэуренмен, кыз дэуренмен коштасудыц 6ip б е л п а ос- болады. А л келш болып тускен сон, «некекияр», «беташар» «отка май куяр» рэс1мдер1 жасаларда ак некенщ белпсш де койлекпен турады. - А к койлек кию орыстардан келген екен десем... - деп м ен г созге килпе кетйм. - Tyh! К|айта-кайта тулдыр сурагыцмен сезгмищ ермепв бердщ гой, туге! Не айтып отыр ед1м? - деп койып, баста эцпм есш кайта жандандырып экетедь - Иэ, «урын келудЬ> тап ед!м гой. С е й т ш , к уй еуд щ кайын ж урты н а к ел у1мен ауылында «урын той» басталып кетер едь 9 cipece кызык К< деп ж ур етш сауыкш ыл жастар, ойхой, 6ip думандатып жы Калатын. Кудаги бастап келген жыртыс экелушшер улкен уй; кызыктары ездершде болып жатады. А л кальщдьщ ауылыныц бозбаласы мен куйеудщ касына epin келген куйеу жолдас, ат шы cepiKTepi танысып-бшгсш, эзш-калжындары жарасып кет( Аскактатып эн салып, кумб1рлетш куй ш ертш , «кынамен «ине жасырмак», «жузш тастау», «керпп-керпп» секшд1 дэст ойындар ойналатын. Ауыл сыртына алтыбакан курылатын. Cei жастар ойын-сауьщ, тамаша-думанга еркш кенелетш. Ь\\арацгы тусе кыз жецгелер1 калыцдык пен куй еу ж т эцпмелесш, сырласып, 6ip-6ipiHe уиреыici п жакындай Tycyi оларды оцаша отауда кездеспредь Жецгелер1 кыздыц алака