Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

MiHe, ага, сункарларга жол беру - Майдаларга курес ашу деген сез. Ал сен юмге, кай сункарга жол бердin? Есщде ме, Клмге юмд1 тенгердщ? Каптаган кеп бала тайдан, Суырылып шыккан кезде дара тай Демедщ гой «Алакай». Жеткергенов Жебегенге, Айбергенов Телегенге Bip кезбенен карап обал жасадьщ гой, агатай! Ещц бупн колдан бил1к, бойдан кушщ кашканда Жалтактайсьщ жан-жагьща, алактайсьщ аспанга, - «Суйешпн, Камкоршысы, MeKTe6i, Емес пе ед1м Асканы ма неткен i? E6iH тапса ысырады шеткерк Елемещй, сыйламайды», - деп меш 0кпелейсщ уксас api усак канат жастарга. Иэ, олар кад!рще жетпедИ Кутылам деме езгеге артып кшэш! Сен жауап 6epeciH эл1, Жольщды салмай киынга Ж етщ ц таппаганын ушш, Сункарлар болган жнында Шымшыкты мактаганыц yuiiH. Кур калбактап ушуды нысап туткан, Уксастык пен усактыктан Bi3 эрдайым тшст1м1з коркуга. 150

Не галамат жатыр мына гасырыцньщ бойында? Желтец, Мазан ойменен Жургендеймш кейде мен Барселона эуежайында. Bip кез элп орманшы кеп касыма Балап меш баласыньщ досына Мей1р1ммен KyaiMcipen жанары: - Эне, улым, «Уакыттьщ талабы Ерте, кеш пе, бэрш женге салады. Сункарына жагдай жасамаган ел Майдалардьщ мазатына калады» - деп тургандай болады.

КДРАСПАН К,ЫПШАК,ТАРЫ I Караспанньщ эр Te6eci, эр белес1 ертеп, Топырагын басып калсан 6ip epTeri шертедг Мына тастар канды айкастьщ 1здер1 гой кешеп, Бул арада 6ip кездер1 кала болган десед1! Жалкау жылдар оте берген, оте берген бул жалган, Сол каланыц орнында бугшде тек кул калган. Жер астынан коз ж1берш сонау алгы кундерге, Менщ ата-бабаларым уйыктап жатыр бул жерде. ¥йыктап жатыр. TinTi кезщ сенбее ед1 карасан, Уйыктап жатыр колтыгына найза кыскан кара шал. Куш-туш дулыгасын тастамаган басынан, Уйьщтап жатыр, жерш коргап канга беккен жас улан. Ал, Арыстьщ ойлы ©3eHi ойга шомып не турл1, Сол жылдарга каргыс айтып турган секщщ. KypciHeMiH, сол езеннщ жагасында мен турып, Ат суарган кыпшактарды кез алдыма келпрш. II 0зен жатты купиясын imKe 6yrin сыздана, Сол езеннен су алуга келе жатты кыз бала. Жармак таккан кэмшат берк1 сьщгыр-сьщгыр етед1, Кула жуйрж була кещл киырга озып кетедг Ерке кен1л эр сыбдырдан ой аулайды елендеп, Кос етеп аягына оралады келендеп. Егер тагы кез жупртш талап кылсан керем деп, Кос алма тур сулу кыздьщ бойжеткенш дэлледеп. Сол бойжеткен езенге кеп шелепмен су алды, 0 з бейнесш судан Kepin жас балаша куанды. 03iHe-e3i гашьщ жандай кайта-кайта карады, Иыгына туекен шашын eKi бел1п тарады. 0Mip баки сешменен кез жазбаган 6ip елк 152

Аргы шетте 6ip жас жшгг ат суарып тур ед1, Бул ещрде оган гашык бойжеткендер канша ед1, Ол дарынды акын ед1, кум к кемей энпн едь EciMi оньщ Отырар мен Сауран, Шагбар, Сайрамга, Кад1рл1 ед1 сонау шыркау кектеп алтын Айдан да, ©з елш щ epKeci ед1, жаны да оньщ ерке-тш, Жауга аттанган кальщ кыпшак сонын жырын шертетш. Караспапнын жас-Kopiei соныц жырын айтатын, Соньщ жырын айтып шэюрт мектебшен кайтатын. ©Mip-баки сешмшен кез жазбаган 6ip ел1, Жагалауда сол жас ж т т ат суарып тур едк Кушм каккан кызды керд1 ол, ал кыз оны кермед1, Ак Шолпандай сулу бейне акын жанын тербедь Кенет-кенет шошындырып шаттыккумар журекп, Ж т т кеципн шошындырып кальщ камыс д!р erri. Жакын барып айкасуга эттен ара болды алые, Кызга атылмак боп тур екен улкен таргыл жолбарыс. Кайран ару елед1-ау деп ж т т 6ip сэт ущр;п, Садагын тез октай салып пнрей тартып жтбердг Тайыншадай нэн жолбарыс кызга карай тап 6epin, Ыцырана кулап Tycri жанарынан от Terin. Калды оньщ бар т1рлш сол кимылмен шектелш, MiHe солай жагалауда таргыл мысык жатты елш... Кыз ж т т к е жакындады ерлшше тан калып, Акын жаны лапылдады бул сез1мд1 ангарып. - Слзд1 мэцп сыйлап етем куш-куатым келгенше, Бул керсеткен ерлЫцщ умыта алман елгенше. дед! де ару жш тке алтын сакинасын усынды, Сонан кешн eKeyi де томен карап кысылды. Жакын мацда жазда жырлап кустар энге салады, Калыц камыс арасымен Арыс агып барады. Осы уялшак таныштьщты не жетед1 бузганга, B ip a K б1здщ ж тм 1 з уяц ед1 кыздан да. Ару соны сезшд1 ме, элде у м т жанды ма, 153

Калтасынан кестеленген орамалын алды да, Туган жердщ топырагын тушп берд1 жштке, KiM бшедй сол сэт жаны беривд не кущкке. Кыздьщ MOJiflip ыкыласы мунымен де 6iTnefli, Оньщ к е ц ш каяулы ед1, оньщ к е ц ш KynTi eдi. Акырында бул суракка ж т т койды нуктеш, «Жума куш уркер жулдыз туган шакта кут» дедг Соныменен eKeyi де атар тавды киялдай, Eip-6ipme кол булгасып бара жатты кия алмай. Нак сол туш камыс шулап сезд1рд1 6ip сумдьщты Ел ipreciH жау шапты да букш ауыл дурлйсп. Нэзш арман кушагында мулпп жаткан кияны Дуб1рлете басып e rri тулпарлардьщ туягы. Батыр эркез дайын турар елге oMipiH арнауга Ту кетерш KeTTi ж т т ата-журтын коргауга. Жауды куып тастаганмен туган жерден жыракка, Жума K yH i суйгенше келе алмады 6 ip a K та. 1здеп барса ел калган екен 6ip тебенш, басында, Жузге жуык жау 9CKepi жайрап жатыр касында. Кайран ж т т елш жатыр, 6ip колына ту устап, Bip колына туган жердщ топырагын уыстап. Саусагында жылтырайды кыздьщ берген ж у з т , Мацай жым-жырт, естшмещц шыбынньщ да ызыцы. Ал, алыста орагытып сонау сайын даланы, Кальщ камыс арасымен Арыс агып барады. III Караспанньщ эр To6eci, эр белеем ертеп, Топырагын басып калсац 6ip ертеп шертедк Соккан дауыл прш ш ктщ барлык суркын кашырып, Кене 1здерд1 кумга кемш, кете берген жасырып. Содан 6epi бес гасыр ма, он гасыр ма арасы, Жатыр унс1з ойга шомып Караспанньщ даласы. Жер астынан кез ж1б1реп сонау алгы кундерге, 154

Каншама уыз махаббаттар уйыктап жатыр бул жерде. Муцлы тарих, ceHi еске алмай тура алмаймын, кайтем мен Ак макталар сол жандардыц арманы ма кайта енген? Сол жандардыц шашы ма екен мына жасыл курактар, Сол жандардыц кез жасы ма мынау аккан булактар. Алтын жузш, кеше б1здер тауып алган децесте Сондагы елген батыр улдыц сакинасы емес пе? ¥лы ем1рдщ каталдыгын умытсандар, адамдар, Караспанньщ бшгше шыгып, томен карандар! Саган айтар 6ip сыры бар мылкау кара тастыц да, 0ткен куннщ бар б ел п а жатыр кумныц астында. Кум астынан кез жтберш сонау алгы кундерге, Сенщ ата-бабаларыц уйьщтап жатыр бул жерде. Ата-бабац кум астынан кулак етш киякты, Сенщ op6ip кимылынды тыцдап жаткан сиякты.

ЖОМАРТ ЖУРЕК TAFblAblM bI (CepiK Элиевтг еске any) Казан ын оттан туармей кеткен, жомарттык женген журегш, Ак кейлепмен туган, бак кейлепмен туган азамат ердщ 6ipi едщ. Саранныц 6ip жыл жейтугын асын 6ip сэтте гана таратып, Турушы ен содан рахат тауып, кецлщнен зппак тан атып. Санадан ошпес тарих екен-ay езщмен откен жылдарым, EpTin кеп ед!м уйще талай элемнщ жайсац улдарын. Сыр шерткен улы Fабит аган да отырып таныс тер1нде, Орыстьщ алгыр Евтушенкосы да, монголдыц rapbiuiKepi де. Журунп ец дэшм бойыца бойшыл, ойыца ойшыл тец 1здеп, Кыргызы кайыц бур жарган кезде Бшкекке келдщ меш 1здеп. Он куннен кешн жолыгамыз дедщ нар пешлщмен ецсел1, Он куннен кешн, амалым канша, табытта керд1м мен ceHi. Жарты жолга кеп карсы алушы едщ бет бура калсам Талгарга, Кещнмнщ муцын коз1мнен окыр, cipa, ещц сендей жан бар ма? Оз ултын шекс1з берше суйген, каптаткан ойдан таскын эн, Казактьщ мен де сормандай улы кей-кезде жолы тас туман... 1здеумен етем, аяулым, ceHi, журеп даркан, дос кыран, Сен де ылги маган сэттш к тше жет1 кат жердщ астынан! 156

РУХ МЕКТЕБ1НДЕГ1 М ¥Ц Твлен ЭбдЫке Аскак устап жастык туын, Алпыс таудан астык бупн. Алла бшер, алдымызда енш канша калды тау, Барлык батыл ойларынньщ алды - курес, арты - дау. Кейде албырт Батырлык та Тасырлыктан кетпекке Оймен, муцмен кез тастайды Рух атты мектепке. Ол мектептщ Tyci жадау, терезеа кираган, IrniHe данк сиганымен, данкы байлык жимаган. Содан оган журттьщ K e6 i кулыкты емес баруга, Шу менен Бу дес бермейд1 мектеп паркын тануга. Сол мектептщ устазы едк, нэпске бас имеген, Анкау, ceHrim адамдыгын кайсарлыгы суйреген. Kyruii рухсыз бш ктердщ паркы, данкы суйыктау, Б1з шыккан тау - Шындык тауы, барлык таудан б и к тау! 157

*** Тарихка ущлеец, сезер ец, Кай кезден басталган бул сумдык. ¥лыга канжарын кезеген, - Куншшдж. Бул неткен зулымдык, жаным-ау, Бул неткен агаттык!.. Бшкп бшк деп танымау - Нэмэртпк. Арымды келемш канат кып, Жаныма 6ip тыным бермед1м. Бойымнан тауеылеа жомарттык, Менщ де елгешм. 158

ОРААУ (Мойынцумдагы Кайрат Рыскулбековт 'щ ескерттшт ашарда оцылган жыр) Нак; тершен мэцп итжыгыс тусш жаткан майданный,, Жшерщмен кектеп етш, Улт муддесш шекпен етш, Тебец 6ip сэт кекке жетш, 0 з елкеце ескертюш боп оралдьщ ба, айдарлым! Жетекке алып саналы арман, Бурпнпцщ жан,а жарган шагьщда, Денен калып сонау Семей турмесшщ манында, Мойынкумньщ топырагын кайта бастьщ кемелдеп, Ара-жЫ ерлж пенен езджтщ Bip-ак кадам екендшш дэлелдеп. Киын сэтте жалау еткен намысын, Данкьщ ассын, кайсар улан, жанын киган ар унпн. Ногайбайдьщ перзенп боп Алматыга KeTin ен, Бар казактьщ мактаны боп кайта оралдьщ, арысым! 159

AAFbIC АЙТЫП 0TEM CAFAH Рысбек Турысбековке О бастан-ак Мен Сен болгам, Сен, эрине, Мен едщ, Екеушз кос желкеш едш достык атты кеменщ. Келер тацга киял жалran, сыр толгасып кей кун 6i3, Шын досы жок адамдарды аяу керек дейтшб1з. Адал достык кущретш eiu6ip ce3iM богемес, TinTi K03ci3 махаббаттан оньщ дацкы кем емес. Т1рл1ктеп менщ 3p6ip opiciM мен ж ещ ам Ец н еп зп куаныш боп есептелд1 сен yuiiH. Калжыраган сэттер1мде кайгы-муцмен кагысып, П ейш цщ канат eTin, сен жетупп ец ап ушып. Ецщ бейнец алые тартты кальщ туман iuimfle, Еш айырма болмап ед1 созщ менен ющде. Зор пенделж тарту KyuiiH жеце алганыц унпн де, Саф адалдык ауасымен дем алганыц yuiiH де, Маган uieKci3 жэне uieTci3 сене алганыц yuiiH де, Алгыс айтып етем саган ощм тугш, тус1мде. 160

KAPAFAilFA КДРСЫ Б1ТКЕН Б¥ТАК, Марат Цабанбайга Кара купи той тойласып, жен ушынан жалгаскан Дэу1р унс1з томсарады, ар-намысын кар баскан, Зиялысы жагымпаз боп, дшш сатып алжаскан. Сондай шакта тек шындыгын ете бшген алдаспан, Карагайга карсы б1ткен бутак ен сен, наркаскам. Когамды алга суйрейтш де наркаскалар, каскалар, Каска журер жолдарга ылги орлар казып тасталар. Олар K03i лрю ш де достан бурын кас табар. ¥лттыц маубас сорлыльны, ж ец ш а , езд1п ©3i туган каскаларга тор курудан басталар. Дуниенщ бар сабынын жумсаса да агармай Калатындар журунн ед1 саган тусау таба алмай, Ел Ti3eci бугшмейщ, рухы, тин жогалмай. ¥лттык рух моторына болып едщ жанармай, Енд1 ултьщньщ торшдеещ, кайсар Марат Кабанбай! САФУАН ШАЙМЕРДЕНОВТЩ РУХЫНА Знялы к1м, зиянды юм? Бул курдел1 сын-сурак Келе жатыр ултымыздьщ ар-намысын шымшылап. Курт merepin калыц журтка ет1мш, Б1здщ кейб1р знялылар бшнктщ лас eTiriH, Муртыменен шоткелеуге кошкен рухсыз гасырда Keiueri асыл бупн агй аеыл ма, Кешеп дое 6 y r iH эл1 досьщ ба? KiM ш егш ш , и м калды, 161

Ултымыздын, зардап шеккен тш мен рухы касында? Ага, сенщ адалдыгьщ, кайсарлыгьщ осында! Турган шакта тугырынан ceHiM кашып, дос тайып, 9зщ едщ Колбинге де карсы шыккан каскайып. К^атал наукас тееегше жатсандагы танылып, Журегщде болат балкып, куш кайнап, Типн саткан басшыларга Tic кайрап, Eлдiк дара багытьщнан кормедщ 6ip жацылып. ¥лттан бшк туру ушш бшктетш MiH6eciH, Тш мен дшден алые салып ipreciH, Талай казак иелещц ултсыздьщ жYлдeciн... Сан тоннальщ топырактьщ K ip c e H де енд! астына Сен агатай, сол куреете б1збен эркез o i p r e c i n ! БОААТХАН ТАЙЖАН Жаралгандай улттык мудде-санаттан, Жiгiт едщ eлдi аузына караткан. Казак халкы ултсызданган гасырда, Tiл мен дшге кунтсызданган гасырда, Сен 6i3re ете кажет едщ, Болатхан... Ещп саган бешпинщ eciriH Айкара ашсын кущретп Жараткан! ОРАЗХАН Ж АРДЫ НБЕК «ТАл ш епнее жер бет1нде сорлы казак халкым жок, Тш жeнiлce ултым - мэщурт, 03iM кулмын паркым жок, Бшпктеп ултсыздарга жалбан кагар салтым жок», - деген ой мен тагдыр кешкен рух пен тш сарбазы ен Сагыныш боп калдьщ MiHe, iHiM Ораз Жаркынбек! 162

¥лт мунымен араласты сешмщнщ жарыгы, CeHi бегей алган емес ултсыздану калыбы. Намыссыздьщ кобейгеш намысьщды жаныды Ж т т едщ ел дегенде токтау бшмес арыны... Ka6ipine басымды нем Эл-Фарабн елкесшщ pyx-канат нар улы! БЭЙТЕРЕК (Р.Бердгбайдыц цазасында оцылган жыр) Kasip б1зде сакал-мурты шошацдаган карггар кеп, Жеке мудде денгешнен аса алмаган карттар кеп. Елдж, улттык курестерде, Куат таппай прескенге, Kerri Ke6i басшылардын «туфлшн жалауга», TinTi олардьщ Kefi6ipme жнренесщ карауга. Ал Рахманкул - нар агамыз, ок пен шокты кеп керген, 0 з халшше улттык рухка жiгep берген, от берген. Айта бщщ акты ак деп, ал караны кара деп, Сол ymiH де атанды ол дара тулга, дара бет. Мундай дара тулга жокта 6i3 сорлылар кайтер ек? Хош бол, казак рухынан бой кетерген бэйтерек! 163

Ш Ы Н Д Ы К ТАУЫНА Ш Ы КДАН Щ>13 (Квлт апатынан маркам болган ултымыздыц дара цызы Бекцал дб'иике) Кеудесшде елден ерек от лаулаган Беккал кыз, Рухсызбен, тамырсызбен тайталаскан «шокпар» кыз. Эл1 сен1 каншама жыл еске алармыз, жоктармыз, Санамыздьщ езгеше 6ip бшгшде сактармыз. Ж ттт е р д щ Keniiiuiiri «MiriT» болган заманда, Шыншыл ойлар кунсыз, сэшпз туби болган заманда, Бшпк кезш алартканда sp6ip улттык кадамга Дэл езщдей 6ip кайсар кыз керек e;ii когамга. Желтоксанньщ муцлы кырын сендей батыл юм ашты? Кино Tmi канаттанып рух тш м ен уласты. Шыншыл курес аясында соз1н, icin белекше, Каламьщ да кайратты е;и кеп кыздардан ерекше. Кунде Алла тагаладан саулыгымды сураган, Елдж, улттык KacipeTiMe менен бетер жылаган, Жырларыма букш бтм-болмыеымен кулаган, Мен сорлыга табыла ма енд! сендей 6ip адам? Арасында айырма жок сезщ менен iciHHiH Бас жещс1 осында ед\\ таза рухи кушщнщ. (Осында ед1 п ен д е л т сан KepiKTi шнпннщ,) Содан сендей кыздьщ неге аз екешн тусшд1м. Эйелдердщ кепш ш п «пэйел» болган заманда, Б1з шындыгын жойгандарды санамадык адамга... Улттык мудде мунайса егер пенделжтщ дауынан, TiKe карап турасьщ сен кайсар Шындык тауынан! 164

ЖЕЩ С ПЕН ЖЕЩЛ1С АРИФМЕТИКАСЫ (К.Р Парламентi Мэжшстщ депутаттыгына кандидат боп т/ркелген туста жазылган жыр) Сэлем, улы Сыр ел1, Kypiui ел!, ырыс ел1, шындык ел1, жыр ель Досы тугш, касына да эр кез ашык журеп 0 л келiк ер дэетур1цд1 бYкiл казак бшедг Бар тур1кке сагыныш боп калып койган елместен, Kyqiperri Коркыт бабам сенде туып, еенде еекен. Кене дэу!р кепн деп б1здщ дара санамыз - Топырагыцнан куат алган Аеан-кайгы бабамыз. Окшы эулие, ер Жалантес, Корасандай арындар - Куши казак торшдеп кайталанбас дарындар. Сыганактай кайсар калац - езегше ерт толган, Шыцгыс ханга ецкеймеген ер калпында мерт болган. Олар дара мерешм!з терецнен ой козгаган, 0 з тарихын сараптамай, енш м алга озбаган. Тузды, муцлы тагдырыца бак rijien ем унемц Ортана мен кайта келд1м, касиетп Сыр елг Ру-руга белшш ап, акты ак деп талгамай Турганыцда оралганым, бэлюм, сорым болмагай. Кей рульщ мудделердщ болашагы мацдайсыз, Егер улт боп кала алмасак, ру боп та калмайсыз. Базб1реулер бул салада керсеткенмен «енерш», Таза улттык туйагщ нщ жецерше сенемш. Тулюбулац заман келд1 кансыз 9pi бедераз. Ултымыздыц дацк шыны - улы Абайды егер ci3 Tipurrin ап, депутатка кандидат кып салсацыз, 165

(Тангаларлык, дал боларльщ KYЛкiлi ic бул, нансацыз), Б1здщ мына рухсыздау ер ж т т т е р ерел1 Одак курып, Абайга да курес аша бередк TinTi жещп шыгарына кумэшщз калмасын, Не сурайсыз, кум баскан сон 1згипктщ арнасын. Сол Абайдьщ шэюрт1 ед1м, жолы жш болмаган, Кайсар, асау шындыгы yuiiH кальщ ел1 колдаган. Ал 0Д1ЛД1К уйленш ап ЖАЛГАНДЬЩТЬЩ кызына, Куйеу бала, суйеу бала ретшде сызыла, Дэу1ршщ ыцгайымен ниетч, ойы бузыла, Ортактасты атасыньщ субел1 дэм-тузына. MiHe, солай сорлы ЭД1ЛД1К api-cspi кун Keuiin, Ka3ip кайын атасыньщ атына жур MiHrecin. Тым тураксыз БАКЫТ К¥СЫ елпелектей асыга, ¥ш ып барып конактады ЖАЛГАНДЫКТЫН, басына... Уакыт бэрш орнына кояры хак куш ертец, Мен утылсам, сен де 6ipre утыласыц, улы елкем. Кара куш пен зулым куштщ акындыкты жецу1 - Ол, эрине, когамдагы i3ri ойлардьщ eлyi. Жещске бак эперген бе пендел1ктщ дацгыры, Буган дэлел бола алады Махамбеттщ тагдыры. Жалац дэулет куатымен дараланбас дацкымыз, Ойткеш рух жецшгенде, жещлед1 халкымыз.

КДЗАК,ТЫЦ БАС Б¥ЛШ ЬЩ ETI (Цажымуцан K,a6ipi басындагы ой) Сол кезг/ нэп тракторды eKi арпщы доцгелегтен квтер'т, жургйбей цоятын, 15-20 еркек жабылып майыстыра алмайтын узышиа жуан те- M ipdi мойнына галстук ernin орай салатын, куш opicrn эл1 кунге дешн 6ip- де-бпр цазац цайталай алмаган, кулагер рухты даламыздыц улы палуаны Кажымуцан б'ад'щ уйге келгенде, экем взтщ бес жасар перзентше, ягни маган сауын emin отырган жалгыз eiuKmi атып урып, ауыл царияларын тугел жинап, коиа^асы бер'тт'и Тым ерке api тентектеу болгандьщтан ба, торде жамбастап жат- цан, 215 килолыц «тау адам» - Кажымуцанныц успйне шыгып сырганак, ойнаппын. Сонда бетшен оты шыга уялып, «Туе, ойбай, муныц не?» деп ренж иен анама Кажекец «Баланыц батыл циялына тосцауыл бол- мальщ» деп, менщ кцмыл-KflpeKemmdi денесше шыбын цонган курлы кормей, кецк-кецк култ, ауыл кариялирымен эцгшест жалгай oepinmi палуан атамыз. Кешкшк К,ажымуцанды шыгарып салган соц, экемнщ анамаризальщ- пен бурылып: «Басца эйел болса, жалгыз улга талшъщ emin отырган еш- KUii сойганыц цалай?» деп царсыласар edi. Кез келген пенде айта алатын сол евздщ сенщ аузыцнан шыц-паганына бацыттымын», - деген C03i жа- дымда сакпхалып цалыпты. Тулпар далац, щкэр далан айтып жатыр алгысын, Ka6ipii*e бас игендей тэкаппар тау, карлы шын,. Кулл1 казак эйелдер1 толгатса да канша рет Туа алмастан келед1 эл1 саган уксас нар муеш. ¥лтымыздьщ кара купи, дара купи армысыц, Б1з аспаган бшктерден сенщ данкыц каргысын. Беске толган шагым едг Каскасудьщ тесшде Беу, Кажеке, экем;и 1здеп келген кезщ ес1мде. Шетте жур in мекеншщ амандыгын сураган, Кезещ ед1 экемнщ ол кецш шьщы кулаган. «Туган жерден меш1здейтш бар екен деп 6ip адам», Кузар тауга суйенгендей ceHi кушып жылаган. 167

Сен экеме яагер 6epin, мешр1мщнен от opin, «Мына улын палуан болсын!» - дедщ меш KOTepin. Жэ, палуандык кайда маган, нэзж, жука кескшмен Жел урлесе кулайтындай каукарсыз боп ост1м мен. Бул не тагдыр, сусыз келдщ когасындай мэш кем, Тэн куатын куйттегеннщ жыгылдым мен бэршен. Намысыма камшы басып, 6ipaK карап калмадым, 0з1н жецген жарты элемд! мен де 6ipa3 шарладым. Ой куатын жаркыраттым талай кещл копнде Бэлюм, мен1 намысымен палуан болсын дедщ бе? Bip шынары атансам мен сен суйенген Отанньщ, Мумк1н тускен нуры шыгар сонда берген батанныц. Казактын бас булшык eri, кулагер тес, пш табан, К^ара куште эл1 ешюм жок сенше би1к шыркаган. Онерге де езгелерден жакын ен гой 6ip табан, Рух кашып бара жатыр езщ ескен кыркадан... ByriH меш кайта кетер жарты гасыр еткен сон Канатсызды мойындамас рухьщмен буркаган Сол 6ip салтьщ Tipi турса турар эр кез улт аман, Данкыц ассын, eлiмнiн бас булшык етй пш табан...

БАЙЛЬЩ ПЕН САРАЦДЫК, ЭААЕГИЯСЫ Зауытбек К,арабековке Ойыма туйгешмд! кенкпйщзге келсе де айтайын. Шымкентте, Слз- дщ 60 жаска толуьщыздын курметже еткен улкен жиынга катыстым. Ci3re 30-дан астам ш ам ан. эртурл1 багалы ескерткчш сыйлыктар тап- сырылды. «MeHi курмет туткан адамдардын бэрше ерекше алгыс сезЬ MiMfli б!лл!рем!и. вкпелей кермешздер, ем1рл1к ртаны м ы м солай» дей келе, элп сыйлыктардын бэрш ултымызга ез шама-шаркынша сэуле- ciH туар ген ауыл, кала карияларына, 6ip кезде езЫ зге кол ушын бер- ген адамдарга, жас акын-жазушыларга улестдрдЫз. Арканызга жабыл- ган сол тустагы шапандардыц куны 100-150 доллардан кем емес екенш ескерсек, осынын 03i 6ipa3 каржы емес пе? T inTi, 6ipey гобелен сыйлап ед1, оны да 6ip K icire аркалатып ж1бердщ1з. Газеттен окыдым, Кыргыз елшде еткен тойынызда да дэл осындай мшез KepceTinci3. Бул нендей даракылык екенш тусшбед!м?! Ал, «Жас Алаш» газетшде Слзд! «шет елге барып журегш емдетуге а к та таба алмай жур» деп жазды. Бар мумкшд1пшзд! тыраштанып осылай шаша берсещз Ci3re дуние кайдан жиналмак? Элде даракылыкган ракат табасыз ба?.. Жерлесщп Д... Oifтуеmiк Какщстан облысы, Отырар ауданы (Авторга жолданган хаттан узшд1) Адал адам ешцашанда байи алмайды. Менандр. в з нэпсШн тыя бигген адам гапа - нагыз бай. Ф.Вольтер. Тумысынан пенделшке, сарацдыкка байланган, B ipH eine елд1 асырауга купи жетер байлар бар. Асханада ерте, кеште, не кезенде тустенер, Э л п зор бай eKi адаммен 6ipre тамак inice егер. Тулдыр, такыр сарандыгы атой салып миында Д1ршдемек сол тамакка теленетш тиынга. Кддамымыз дзрменЫз бе жомарттыкка баулуда, 169

Сарандык та уксамай ма жазылмайтын ауруга? Жомарттыксыз адамзаттыц шамы шыркау жана ма, Сарандык ол - эр тиынды туыс санау тана ма? Элде байлык туп тамырын сарандыктан ала ма, Содан, саран байыса да саран болып кала ма? Анда-санда кота ш ш ен кездесер 6ip жалбыздай Жомарт байлар неге сирек, бэлюм, намыс, кан муздай?!.. Иэ, байлар кеп гумыр кешкен шын куанып кулместен, Байлыгы есе тускен сайын сарандыгы 6ipre оскен. BipaK дархан кедей аз ба, т1рл1гше сурапыл Кун туса да, эр кимылын 1згшкке буратын. Эзгелердщ алгысынан ез тагдырын куратын, Эзгеге еткен жаксылыктан лэззат алып туратын?.. Айып па екен кедей паркын улп тутса 6ip акын?.. Заман мынау, кайыры жок жалтыр кузды аралдай, Киналсак та емделуге кейде каржы таба алмай Тагдыр жазгай сол 1згшк елкеешен кайтпауга, Жэне хакым бар ма Аллага улкен алгыс айтпауга BipHeme елд1 асырауга кунп жетер саран бай Д1ршдесе, б1здей ерк1н, жомарт кедей бола алмай...

ОТЫРАР К1ТАПХАНАСЫНЫН, РУХЫН ^кэне Ш 9М Ш 1 КДЛДАЯК,ОВКД ГАШЬЩ BOAFAH Щ ЛЗДАРДЫ ЦОРГАУ - Отырардьщ эн, жыр данкы каз1р екеу ганамыз Ал, рухи кешбасшымыз Эбунасыр данамыз. Екеум1зд1 он орайтын orri канша бабамыз Tinii оларды тусшуге жетер емес санамыз. Сол тулгалар арасында б!здер мулде баламыз, Bi3 томеннен санаганда 6ipiHLui орын аламыз, - дед1 Шэмнп Калдаяков будан отыз жыл бурын, Эуенше жалгап турып Сырдьщ сулу сьщгырын. Кум астында em6ip асыл казынага 6eprici3, Fуламалар жатыр эл1 урпагына 6earici3. Б1зд1н олке сол ерлерш неше гасыр сагынды? Койлек киген кайгы муннан, Кене тарих айдынынан Тагы отыз Отырарлык эл-Фараби табылды. Отырардьщ кене халкы пайымды эр! зейшдг Отырарда Александрия каласынан кешнп Ютапхана болып ед1 элемдеп ен улкен Сол галамат окырман рух бул заманда жецшген. Иэ, Ka3ipri Отырарда рух отын жагарлык, Шын окырман ушеу-тертеу... саусакпенен санарлык. Сан гасырлык ой-сананьщ коры болган Отырар, Бш м, гылым ордасынын зоры болган Отырар, 1зденбейтш канатсыздьщ соры болган Отырар, ByriH мулде баска куйде, заты жок та, аты бар. 171

Бупн журтты билеп алган жеке мудде, бас камы. Тангажайып ютапхана - ер парасат дастаны ©ртелсе де улы монгол SMipmici колымен, Шыншыл рух коршалса да зулымдыктын торымен Журт шатасып Шьщгыс ханга алгыс айта бастады. Yн косты оган кей Отырар карттары мен жастары Кулдык сана болмак па ещц ултымыздьщ аскары? Фарабилер отанынан - 6i3 туылган ешрден, Туйсж, сана алгырлыгы сепз гасыр шегшген. Сол данышпан бабалардыц б1зге бвлген yneci - Ултты жэне тш мен рухты сактап калу куресг Бул манызды куресте де тым алшактап арамыз, Ру-руга белшш Елдж, улттык топтасудан жершш, Ie ту гш ой косуга жетер емес шамамыз. BipaK, niyKip, Отырардьщ кайсар данкын кулаган, 0н1менен аскактатты кайсар муртты 6ip адам. Ойланды да, 1зденд1 де танды ылги танга урып, Аз-ак жылда бар казакка ж1берд1 эн салдырып. Мойындатып эуен, эуез кепндеп гажапты, Оз ултына бет бургызды ол талай шала казакты. MiHe осылай, кальщ журттьщ бола бщщ cyfleyi, Жэмнла атты Кдлдаяктыц кeлiнiнiн Kyiieyi. Эркашан да езш тастап жел мен оттьщ етше, Дуние, мYлiк дегендерд1н карамады ол бетше. Т1рш1л1ктен Kerri солай улы сазгер саналы, Бар байлыгы - калтадагы MymTiri мен каламы. Kerri eмipдeн, алшысынан 6ip сэт турмай асыгы, Казак Tyria дунген, сыган кыздарыньщ гашыгы. lHi-досы рет1нде мен, бармай 6epi, 3pire, Алгыс айтам оган гашык болгандардьщ бэр1не. 172

Рухани парасаттан тасаланса юмде-юм, Корлаганы азаматтык Ьэм тарихи мшдетш. KepKi Баян сулудан да кем туспейтш, н а н с а ц ы з , ¥лтын, тш н саткандарга гашык боп жур канша кыз. Б1з нелжтен жеке мудде ой-агымын тасыттык? Ен KayinTi ic - рухсыздыкка, ултсыздыкка гашыктык. Фараби, Абай, Шэмшшерге рухи гашык болмаса, Ен KepiKTi арудын да сулулыгы далбаса!

Ц ы м ы з й э н е к ,а р т т ы к , шак;, М алайзия корол! м ен оньщ зкубайы н ем есе АЙТМАТОВ НЕГЕ 0КПЕАЕД1? Малайзияныц коро.п XII Туанку Сайед Сираджудуддин ибни Аль- Маркум Туанку Сайед Путра Джамглайлге мен томендег'г олецде ай- тылатын эзш эцгшеге цосымша, XX гасырдьщ эйгШ ацындары Расул Гамзатов пен Давид Кугулыпиновке iui-doc болганымды, ушеумп КСРО Жогаргы Кецесте депутат боп журген кенмпде мен оларга, цазак^та «К» эртнен басталатын, ерекше назар аударарльщ щымыз», «цазы», «к,ыз» атты уш слЫпйргич куат бар екешн, ол ушеутен бойын шет устагандарды ултымыз ж тт деп есептемейттт эцгшелегепмш. Bip Kyui Алматыдан оралсам, «Мэскеу» цонак,ушндег1 болмемде eKi-уш орам цазы цойылган тоцазытцышым бос тур. 1\\ымыз к;уйылган ботел- келер де жерде домалап жатыр. Б/раз уацыттан кешн болмеме Расул мен Давид ент: «Копируй кезекшшне болмецдi аштырып, сенщ цымыз бен цазы туралы эцгшецд1 сынап коруге бел байладыц. Endi, бЬдщ де Алпысбай мен Жеттсбай тудыруга шамамыз келетт сияцты!», - деп эзтдеген-ди К,алада туратын болгандьщтан к,ымызды анда-санда бнр писек те, оньщ Жеттсбай, Сексенбай, minmi, Тоцсанбай тудыра алар куатына ce­ il l u l u шексп. вткен жылы Оцтустш Казахстан облысында к;ымызды взШц кунд&йкпи тагамына айналдырган 6ip эйелдщ 57 жаск,а толган шагында цошцардай ул туганын ecmin суйстдт жэне цолынан цымьч iumtiM. вйткеш, цазак, топырагында осындай жасында дуниеге перзент экелген эйелд'1 кврген де, еспйген де емес едш... Б1збен жаркын амандасты Малайзия корсип, Кимылынан байкалгандай icKepjriri ерелг Ал, эйел1 ушкын шашкан кезшен, Элдекайда жастау екен езшен. Улттык; тагам ap6ip улттьщ мактан тутар eiiinici, Екеуше кымыз куйды Казакстан Елнпсг 174

Эдетш ш е бшпктеп сан тэкэппар cepiHin, Кымызды олар шетке ысырды, сэл типзш epiHiH. Мундай сэтте узак унсв, тшс1з калу мэн/u ме? Екеуше карап турып бастадым мен эцпме: - Король мырза, б1здщ казак елшде, Жолы дархан, орын алган сешм, курмет тершде Жетшсбайлар, Сексенбайлар, Токсанбайлар тштен кеп. Содан талай картымыздын жастьщ-шагы бгткен жок. Шын еркектж кеп канатты, кеп санатты, жоталы, Epi еекеен, токсан жаека келген кезде токалы ¥ л туса оган Сексенбай деп, Токсанбай деп ат берген ¥лтымыздьщ шалдарына кудай сондай бак берген. Бул жагынан ел1шзде улп етердей гасырга, Еркек бар ма ул тугызган сексен-токсан жасында? - Деп сурап ем, eKeyi де жарыса бас шайкады. - MiHe, - дeдiм, - мына кымыз баскаша эуен айтады. Кымыз алпыс ауруга ем, дене муннан аршылар Кымыз жалкау шалдардьщ да epKeKTiriH камшылар!.. Осы сэтте маган куле, оймен карап шынайы, «Кэне, iui» деп epiH туртп корольдщ жас жубайы. Бipaздaн сон eKeyi де узгендей 6ip ппдерд^ Кымыз толы нэн KeceHi тартып-тартып жтбердг.. 0M ip - жарыс, болсын эркез шаттык узак, мун кыска. Кымыз, король жайлы айтып ем ага-досым Шьщгыска: - Сен кымыздыц елден-ерек KyaipeTiH сурапыл, Жетгпсбайлар, Сексенбайлар тудыра алар куатын Неге eciMe салмагансьщ женген жастау кез1нде?.. Ещй ол icTi жалгау жагын калдырамын ез1не. Картаймауда жатыр 61зд4ц шын еркекпк багамыз, - Деп кезшен жас акканша кулген ед1 агамыз. 175

Жастык рухты сактап калу ерлкпен тен укканга, Кеп жыл бурын Айтматов жетшс жаска шыкканда: - Шалым, карттык-шакпен, мше, келin турсыз бетпе-бет, Деп ем, уш кун сэлемдеспей журд! маган окпелеп. Иэ, карттыкты мойындамау ердщ баеты куралы, Жастык юмде? Бакыт соган кайсар мойнын бурады. Кайсар, шыншыл еркек кана елд к мудде шынары. 0M ip MeHi Айтматовка ini eTin сынады. Ka3ip жасым улгайса да, сенбей е р л к кумары, Bipey «шал» деп айта ма деп зэрем ушып турады...

кдйш ы льщ Жолдар жатыр жаза алмастан буюр бел in кайкиган Сол жолдардын ен бойынан ертелькеш шалкиды эн. Дала жатыр кеуде керш, ал даланьщ тесшде Bip топ есек жайылып жур кулактары салпиган. Оларга не, шеп пен судан тарьщпаса жетед1, Шындыгында ойлау деген есектердщ не тещ?! Жатар орны даяр болса жэне ешюм мшбесе, \"Приллктен мэнп-баки еюшшепз оте;п. Мен б1лем!н, бул даладан талай канат каккан жыр, Бул даланьщ гулдерш де талай кыздар мактап жур. Кектем даркан колыменен сыйга тарткан гулдерд1 Амал канша, амал канша элг1 есектер таптап жур. Сенде туып, арманыньщ эн1н саган арнаган, Кыранын бар кушагында емш-еркш самгаган. Сол гулдерге ем ip 6epin, оны есекке таптаткан, Кайран дала, сен1н осы мшезще тан калам. 177

Ц¥ДАША Бас имей буркасынга © rri де жылдар агып. Туган жер кыркасында К^ап койды бул балальщ. Кайтемш оны даулап, Тек арман мулпмейдь Bip ce3iM омыраулап, Ксудемд) тшгшейдь Арайлы ак тшекпен, Канша умп-сабакталды. Каншама erri кектем, Мен ceHi жогалгкалы. Keзiмдe гул атпаган Kepin ен езщ MeHi. Ешюмд1 куантпаган Каукарсыз кезin бе е;л?! Кулк1ннен нэр алып 6ip, Аульща барганымда, Жургенсщ балалыктьщ Балауса орманында. Конакжай сыйыменен, Bip шерткен кецш кушн. Эпкемнщ ушменен Kepuii едьау ceHiH уйщ. Ай мандай муратымньщ, KiH9ci3 ceHiMi ушш, Жш кеп туратынмын 0зiндi керу уш1н. Шакырса куба дала, Гул куып кыр асамыз. Мен eдiм куда бала, Сен едщ кудаша кыз. 178

Кызгалдак кырдыц сэш, Жебейтш арман атын. Мен узген гулдщ 6api, Bip саган арналатын. Жан едщ дала коцш, взгеш е ен, ерек едщ, Мен ceHi бар элемнщ Керюне тецегенмш. Сол сез1м нур усынды, Жанымньщ жайлауына, (Бул кешн тынышымды Алар деп ойладым ба?) Bip куш дуршдеген Той болды Kepuii ауылда. Кыз десе кYлiмдeгeн Жшттер канша мунда. Сыртта би кызды тштен, Сол кезде сен де келш, Бейтаныс 6ip ж ттп ен , Биледщ денгелент. Нурга орап жана отауды TyHHiH 6ip ортасында, Ай туды Алатауды Жамбастап аркасына. Сазанды терец квлдей Шоршыдым, тосыркандым. Ал ж т т колецкецдей Калмады касыцнан 6ip. Булай деп ацдамагам, Тацдантты-ау сырыц MeHi, Айтшы, бул элде маган Кврсеткен кырыц ба ед1? Жанымды ызгар устап, Намысым арыгандай. 179

Лап етпе кызганыштан Шак турдым жарылардай. Той таркап тац алдында, Конактар жолга аттанды. Сол ж т т ceHi ауылга Шыгарып салмак болды. Адаскан орманынан Eлiктeй турып калдым. Сонан сон сондарыцнан Bipa3 жер ж у р т бардым. Сонан соц жалт бурылып, Каштым мен тауга карай. Кеудеме от тыгылып, Журепм лаулагандай. «Токта» деп айкайладьщ, Соньщды калдым угып. Даусьщды кайталады, Кен дала жацгырыгып. ©рлшм алга суйреп, Кайрылып карамаппын. Сен менен алгаш рет Алыстап бара жаттьщ. Сол TyHHin кумар кылган 0згepдi мэш мулде... Тек даусыц кулагымнан Кетпейд1 эл1 кунге.

АА-ВААЕТТА М АЦЫ НДАПЛ ТУН н ем есе КДСИЕТ М¥НАРАСЫ Мальта кызы жиырма ушке толганда Иек артып арманга, Жанары жайнап, Шашына олеандр гулшен жемелек байлап, Коштасып бал дэурен шагымен саялы, 0ртенш iuiT eH , толганып, алкынып, Нэн улкен ыдысты терезе алдына кояды, Эбден кызарып шскен Алма мен бананга толтырып. Бул - бойжегпм дегеш. MiHe оеылай сынга туепек супу кыздьщ беделг Ал умнкер жiгiт 6iTKeH какпа алдына тура кап, Алма-кезек оз бакытын сынамак. KiM унамак бул сайыста, юмнщ данкы куламак? Кыз отырар терезенщ жабыгынан сыгалап. Bipi мунлы гитар тартып, 6ipi назды эн салып, Bipi кыздьщ еулулыгын жырга косып тамсанып, Кун батканша оз енерщ KopceTefli жан салып, Жанын салган онерпазда намыс жатар каншалык?! Егер де кыз терезеден саган кулш караса, Той камына Kipice бер, багыц жанды. Тамаша! Уйленд1н бе, 6 irri энпме, жолын болсын, мархаба! Ажырасу туралы зан атымен жок Мальтада. - Жарын жайсыз боп жольщса, бакыт 1здеп жанадан, Эуреленбе, елш кана кутыласын сен одан, - дед1 Мальта тарихшысы кезбен карап жумбакты, Жанарында созбен айтып жетк1зс алмас мун ж апы . 181

Муцынды угар жан табудан не бар екен кымбатты. Кек тещзд1 кеш in барып, алауланып кун батты. Сары аралдьщ сэш болган, сары мэрмэр какпалы Жымындайды Ла-Валетта калаеыньщ оттары. Осы манньщ букш тыныс TipiHuiiriH колга алып, Арнасына шалкып симай тещз жатты толганып. Толганбаса тещз тещз, адам адам бола ма? Б1з болпнп шетке шьщтык, унс1з турдык жагада. YHci3 турдык, - Ага, - дедщ б1раздан соц сен маган, - Ага, - дедщ. - Мен 6ip жанмын, бак жулдызы жанбаган. Сырымды ашсам сенгендшм, буйырманыз айыпка, Кейде ез1мд1 уксатамын ескеп жок кайыкка. Кандай корльщ, шынымен-ак ескекс1з боп калдым ба? Осы узак саяхатка шыгар жолдьщ алдында Шорт узш п у м т м , Ойда-жокта тастап кетп сенген, суйген Ж1г ш м . Коюрепмде ошпендшж барда мен де ешпеймш, Бул кылыгын кашан коз1м жумылганша кешпейм1н! - Жок, сен оны суймейсщ, суймегенс1н жэне де. Шын махаббат, калкам-ау, кара кушке коне ме? Шын махаббат касиеттен куралатын мунара, Каснетке сызат туссе, мунара аман тура ма?! Еашык адам суйген1не 03iHin Жаманшылык ойлай ма екен cip3 да? Тек журепн салар жерде бшек куш1н таныткан, Бшек KymiH танытам деп тшек куш1н арыткан Тура сенен айнымаган сулу кыз Bip кез маган жолыккан, - деп ед!м мен, жалт бурылдьщ сен кенет, 182

Жалт бурылдьщ кеюрегщщ 6ip кара куш желкелеп. «Токта, токта, кара куштщ адымы эркез келте», - деп Тобыгьщнан Teni3 суы кагып жатты еркелеп. Кайрылмадьщ, жауабымды ауыр алдьщ кецшге, Адал, батыл мойындау да туспес калкам жещлге. Тек табудан, жогалтудан, 1здеуден, Туратугын мына катал ем1рде!

ДАРА TAAFAM КДС1РЕТ1 Зор рухи була кушке юм тоскауыл бола алар?! Нагыз акын мэцп жастьщ шуагына оранар. Yui мьщ жас ка тарткан Гомер одан opi жол алар, Yhi гаеырды женген Байрон эл1 жап-жас саналар. Картаймау - бул нагыз жешс улпсше барабар, Оган куэ - жастьщ шагын жалау еткен даналар. Кара куштер кажытса да, сэулел] ойга куз алые. Неге Абайда бес эйел бар, ал Пушющщ жуз он уш Кыз-келшшек тус-тусынан шуак шаша коршаган? Дон-Жуандьщ емес пе бул? Ан-тан эл1 ел еоган. Жо-жок, сез1м кущретше сешмш юм азайтты? Б1рде Габнт MycipenoB буган былай уэж айтты: «Кездескен жан куаты мен арайынан жалындар, Пушкин, Абай... галамзатта сирек туар дарындар. OpKiM 03i шыккан таудьщ бшгшен ой керер, Егер олар акылы мен сез1мше сай келер Жар 1здесе рухыньщ анеау, тарту куппмен Жэне ол жанды таба алмаса жуз он уштщ imiHeH, TinTi мыцныц арасынан жольщпаса сьщары, Дара талгам - T y f tc ir i уш1н болганы ма K in o jii? » Иэ, улы тулгалармен ортак туйс1к табарльщ Нагыз эйел эр гасырда саусакпенен санарльщ. Наталья - Пушкин жары, шьщпай пенде шенберден, Журттан аскан сулулыгы элciздiккe жол берген. Kyfieyi оньщ M3Hri Tipi калып койды олгенмен, Ал ол 03i - баска жерде, баска еркекпен жерленген. ЕщЙ осыган карсы мысал: Ылги курмет тepiндe 184

Журген супу эйел болды менщ туган жер1мде. Суйген жары Отан коргау согысына кеткеннен Оралмаган, арман, сешм калдырып тек еткеннен. 0M ip , uiipKiH, адалдардьщ ниетше карай ма, BeciKTeri туцгыш улмен жалгыз калу оцай ма? Ой, заман-ай, он тогызга жаца шыккан шагында Согыс 6iTTi, тэтп у м т н айналдырып сагымга. Куйеушщ айкындалмай не ripici, елгеш, Жалгыз демеу еткеш тек - кара кагаз келмедг Сез1м1цнен сешм кашса - умггщнщ семгеш. Енгам жеце алмаганды жецгеш, Е н т м сене алмаганга сенгеш - Кайсар талгам иеленген адамдардыц opHeri. «Супу, сулу дегендердщ K enuim iri кецшшек». Атанса да ол ауылдагы ец эдем1 келшшек, Куздщ муцлы жацбырындай кецшден муц тексе де, Эр туш 6ip жылга татып, доцбекшумен отсе де, Куте-куте кутущ де мамандьщ кып алгандай, Кун мен булттан озге епшмд1 мойындамас зацгардай, 03i кулай суйген жанга тенсспрер куш таппай, Bip еркекп жакындатып, бшепнен устатпай, Тез1м жокта сую жогын дэлел етш сез1мге, Т ф ш ш кпен кош айтысты ол кемшр болган кезшде. 0жет-кайеар еетелнч еткен жойкын гасырдыц Сол дара эйел анасы ед1 менщ жакын досымныц. 0 н е, талгам кущрет1 жэне оган б ер н тк... Bi3 гашьщсыз сез1мдердщ шаттыгынан зержтж. Намыс тугш ар мен уят сатылар бул заманда - ©р талгамдар жойыла ма, бастар сара кадамга? Bip-6ipi ушш ел!мге де бас TireTiH аянбай, Шын гашыктар кездеспей ме Козы Керпеш-Баяндай? 185

Талгам кушш амалсыздан тек уштке нангыздык... Рух, сана жалгыздыгы - ен азапты жалгыздык. Epi ерлер зацгар шьщга шеспеу не тырыспау, (Тырыспаудьщ бас ce6e6i: рух-тауда туыспау!) Дэл осыдан басталады угыспау мен шьныспау, Шыгыспаган туйсжтердщ тагдыр-талкы куныстау. 1+1 - гумыр заны, занга сыймас талгам бар, 0 р талгамньщ жолында елд1 He6ip шыркау армандар. Аруларда азап нурын болашактан куткен аз, Содан K03i TipieiHfle бакытты акын тштен аз. Дара талгам... Ол да кайгы... тен куш ансап алацдау, Мьщ эйелд1н арасынан оз сыцарын таба алмау. Жэне муньщ еюшнн жанды калай ортемес? Эр тагдырга оны угынар кезен келер ерте-кеш... Пушкин, Абай тектестерд1н жылаганы жылаган, Рух, сана би1г1нен кол созганша 6ip адам.

Ж¥БАЙЛАР БАР 0ЦГ1МЕС1 TAyCblAFAH Гамбург сотыпа бпр эйел куйеушеи ажырасатыны жайлы omiHiiu тапсырды. Б т ш ге шацырган сот мушелерте эйел yiuidi-Kecbidi царсы турып, мынадай уэж эйтты: - Б1рге турмыс цурган 1 7 жыл iuiinde жубайымныц меншен эцгшесi уш-ак; свйлемнщ тощрегшде болды. Тацертецг'г айтатыны - «цайырлы тац», кешкШк жумыстан оралган соц «Тамацца не бар?» - деп сурайды. Ал сагат mini туm i ll-d i корсеткечде, «¥йк,ыга жатайьщ» дейдй Сот эйелдщ куйеушеи ажырасу талабын орычды деп тапты. (Газеттен). Тагдырыцды катыгез де, саран де, Сен суйгенмен ол суймесе шарац не? Махаббат ол - кос журектщ эш гой, Эзше сай дауыс керек эр энге. Сушкпм-ау, С эн аз oMip мэщц ме? М эн аз адам шыркай алмас энд1 де. Бэсецдетпе, Карлыктырма даусынды Бакытсыз боп калмау yuiiH мэнпге. Сушкпм-ау, Энс1з OMip мэщй ме? Эн тузелсе тузейм!з гой сэщй де. Жубайлар бар эцпмес1 таусылган Ал махаббат - таусылмайтын эцпме! 187

доетьщ елкЕешщ злцы Икрам Твлеевке Алдымызда канша сауал тосылды, 0M ip б!зд1 ерте уш рд1 бише. Сэби кез1м. Bipre ойнайтын досымды EpTin бардым нагашымньщ ушне. Сэбшнк шак! Суттей аппак кезец бул, Ацгал, бейкам балбулактай еыцгырлы. Досым «ки1п керемш» деп эжемнщ Ацдаусызда кез эйнегш сындырды. Ещц кайттж, амал-айла азайып, Кутылуга еткел 1здеп тарыктык. Досым менщ уяц ед1 гажайып, Эжем ете катал ед1, жарыктьщ. - Бала мунша бола ма екен мазасыз, Кане, кайсьщ кезэйнекп сындырган? - дед1 эжем1з, - калдырмаймын жазасыз, Сындырган KiM? Алдыма кеп тур жылдам! Ещц кайттж, к1м усынбак кемегш? Бул кырсыктан кущармак боп досымды: - Мен сындырдым, K em ipiH i3... мен ед1м... - Дед1м унс1з темен салып басымды. Bip ерекше дулей мшез тосып ек, ЦНркш, адам табнгаты-ай сан кырлы. Канша ашулы болганымен осы рет Эжем MeHi жазалаусыз калдырды. 188

Лезде кайта кетерш п ецсем1з, Конйпм1здщ айдынынан кун кулдг Сол сэтте iHiM сыбыр erri: «Сенбещз, Козэйнекп конак бала сындырды». Эжем кенет ашу буып куйгелек Ашу буып ан-тац болып калды да: - Жур 6epi, - деп кулагымнан суйрелеп EpTin барды нагашымньщ алдына. «Кой, бэйбпне, дау тудырма бекерге, - Деп нагашым эцпмесш жалгады, - Айып па екен, озш 6epin катерге, Ер ж ш ттщ досын коргап калганы. Достык деген 1згЫктщ алацы, Оган куэ гасырлар мен замандар. Отанын да сатып кете алады Киын шакта досын саткан адамдар!

❖* ❖ Байкаймысьщ, Байкаймысьщ Мына гажап тамашаны: Bip адамга байланысты 6ip адамньщ болашагы. Байыппенен кез ж1берсен асау жылдар epiciHe, Bip адамга байланысты 6ip адамньщ жещс1 де. Бул замани кагиданыц мумкш бе екен кенермеп, Козы-Керпеш аман турса, Баян супу елер ме ед1? Исатайды женбесе жау, М ахамбетл женер ме ед1, Кайран акын тагдырыныц соккысына кенер ме е/п? Кайран акын - еункар киял, наркескен он, батыл арман, Исатайдан айрылганда жер бауырлап жатып алган Будан аскан кайгылы тун конган емес басына оньщ, Досы барда алшысынан турушы ед1 асыгы оньщ. О, сумдьщ-ай, Жаулык сез1м парасатты паналапты, Исатайдыц ел1\\ймен Махамбетл жаралапты... Ка;нрл1м-ау, Кез ж1берип асау жылдар epiciHe, Bip адамга байланысты 6ip адамньщ жeнici де. Кейде MeHi мукатпак боп жаулар ceHi жамандайды, Ал егер сен жамандалсац бул, эрине, маган кайгы. Басымызга шиыр-шиыр кун туганда кустаналы, Кейде MeHi жену ymiH жаулар саган куш салады. Тайгак OMip жолдарында суршгенде TipeK алар, Суйен1ш1м сен екенш айтпастан-ак бшед4 олар. Элeмнiн бар ажарынан 6i3re доетьщ сымбаттылау Мен жадырап журс1н десен, сен мыкты бол, кымбаттым-ау. 190

Б 0Д Е Н Е ТАЛАНТТАР м ен КДЖ Ы М ¥КДН ДАР в.трге данальщк,а тамыр ж'Ферген дара дарынды адам келгешн к\\алаи бйгуге болады? Тук те циындыгы жок? КЬгец орташа цабигет иелерг мен жун бастар сол адамга царсы уйымдасцан турде курес ата бастайды. Джонатан Свифт Бодене - орташа салмагы 70-80-100 грамм тартатын, emi nwmmi, yni де цулак,ца жагымды к,ус. Адам баласы бул жэндтт'щ жумырпщасын да эуес ас санайды. Эйтсе де бвдененщ emin жеп жари цоймайсыц, унт тыцдап та цумарыцнан тольщ шыга алмайсыц. Сондьщтан да мумктдш шагын дарындарды, шагын цабыет иелерт «бодене талант- тар» деп атаган жвн сияцты. вйткет, бугтгг тацда онерде, эдебиетте, гылым мен саясатта да бодене эншшер, бодене ацындар, бодене жазушылар мен журналистер, бодене саясаткерлер цаптап кетти Баскр салаларда да солай. Кажымуцан-талант деп Kindi айтамыз? Эрине, олар оте сирек, анда-санда жолыгатын к,убылыс, кей салаларда мулде жоц... Sip гана мысал келпйреит: Талдьщорган цаласына жацын манда Нурмолда Ал- дабергенов деген шаруашыльщ басшысы ецбек emmi. Ол откен гасырдыц 50-60-шы жылдары ец артта цалган колхозды республикадагы ец улгш шаруашыльщ децгейте котерди Сол кезгг 6ipde-6ip шаруашыльщтыц (пц туги! туcine шрмеген ек1 цабатты уйлер, сэулепит мэдениет ошагын, eKi цатарлы жол салдырды. Шет елдерге шьщцан сапарларында Казацстан- да мулдем ocnetimin ж емк агаштары мен взгеше шешек ататын гул- дердщ 39 кошетт ершбей, жальщпай туган ауылына желт отыргызды. ЕлдЫ рухца, улттык, муддеге жацын жургепдЫтен Сэбит Муцановпен, Бауыржан Момышулымен, басца да эдебиет, онер цайраткерлершен сырлас, дос болды. Ен, керемет'1 осы oip hdemiut адам цашан да взгенщ ецбегт багалауга бейш турды. Баскалар болса «6ip ауылга 6ip Ецбек epi жетпей ме, взт бармын гой!» дер edi. Ол oii басцарган шаруашыльщтан 20-га тарта Социалиста Ецбек ерш баулып, дацк, битне котерди Кей- 6ip к,ызганшак,тар кец тынысты Кажымуцан дарынныц openi icmepin mepic бурмалап, ултымызда к/алыптаскрн «дэстур» бойынша КОКП Ор- 191

талык, комитеттщ Бас хатшысы Н.Хрущевке хат жолдап, day туды- рып edi, ол тагы da ец артта калган шаруашылык,ты сурап алып, оны da аз уак,ытта алдыцгы цатарга суйреп шыгарды. Mine, шаруашыльщтагы Кажымук^ан-талашп. BipaK K,aiip<’i билЫ кр- гамба оте сирек ушырасатын К,ажымуцан <)армп<)ар<)ыц ел apacbinda ерекше бedeл жинап кетутен цауттент, onapdbi 6edeHe таланттардан томен устаудыц, к;ажет кезтде алаяктарга жыгып берубщ сан турл1 жoлdapын мецгеруде озгеше цабтеттШк танытуда. Нурлан Есцалиевке Ертелькеш улылыкка ауганымен ацсары, Б1здщ когам ергежешп дарындардан шаршады... Япырай, бул не, ултымыз алыптыктан суынганы ма? Жуз кырык жылдай етсе де Кажымуканнын тугылганына, Куши казак эйелдер! жыл сайын жабыла толгатканыменен, Намыеын ер кеуде еркек куаттарга коргатканыменен, Экеле алмаган сон eMipre жойкын куш - жаца Кажымуканды, Эр эйелдщ ез куйеуше екпе кыжылы, назы тутанды. Эрюм жеп-жецш, жеке салмагында чемпион атанса, 6irri ме? Иландырмас M e n i кырьщ килолык «бедене» палуандар xirrri д е ... Кажымукан рухын иеленген далага етуде 6yriH и ел к Канша мьщ бедене бастыктар бедене ойларга суйенш. Материалды байлык тарландарын гана куд1рет, арыс керетш, Перзентш бабасынын тшшде окытуды намыс керетш, Тек ез калтасына гана лакылдап куйылар Kipicxi бшген, Шаршады халкымыз куыршак эюмдер мен министрлерден. 192

Куыршак зацгер, полиция, кэешкерлер каптап келедц Ултына мурнын шушрш, эдебиетш, тш н таптап келедг Туйыктан шыгар жол 1здер Ж1гер1, санасы жалындап ерек, Эр салада 6i3re дарабоз Кажымукан дарындар керек. Ергежейл1 бедене таланттар, жок еендерде болашак тацы, Кайдасыц Кджымукан шаруашылыктагы, гылым мен саясаттагы? Тулпар туган биеш б1здщ ултымыз ешкашан еоймаган, Осы дара дэстурде мазмун бар терецге баскаша бойлаган, Кажымукандык жок, карадан ак белшш дараланбайынша, Когамда тулпар ой тугызар еркектер багаланбайынша. Шындьщтыц op6ip iciHe жалгандык сакылдап кулш турганда, Бедене ойлар такымдап, б и л т бар жерде ж у р т турганда, Шыкпас деп Ka3ip юм айтар кайсар канаттылар халыктан зерек?! Рухтьщ табанындагы пгеыген! алатын, Жабайы капитализм;н де женге салатын, Коянныц кежегше уксае ергежеши калыптан белек, Когамга 6yriH Кажымукан куатты дарындар, алыптар керек!.. Кажымукандарсыз тузету мумюн бе Ka3ipri суркай жагдайды? Кажымукандарын колдамаган халык бижке шыркай алмайды! 193

КДУ1ПТ1 МОЛЕКУЛАЛАР (ОН, Н 20 , NH3) Элтжан Куртаевца Санатты-санатсыз, канатты-канатсыз гасырлар аясында казак же- ржде 6ip гана дж - Ислам дж1 салтанат курды. Кешннен орыстандыру саясатынын агымына орай екжж1 дж - христиан flim келin косылды. Б угж п танда ел!м1зде сала-саланы куынган терт мыцнан астам занды турде т1ркелген сан килы дж дердж белжектер!, уйымдары бар. Ислам tiiiiiiiu e3i жуздеген i армакка жол алган. Сонын 6ip тармагы гана - ду- рыс, калганы - н еп зп багыттан ауытку. Америка дждерд! бвлжектеуге, ipiT yre, оларды взара бэсекеге ен- j i p i n . таластыруга жыл сайын 11 миллиард доллар каржы бол in отыр. Сол каржыньж улкен б о л т Казакстанга келж куйылуда. Егерде ci3, мусылман ретжде, намазды кунбатыска емес, куншыгыска карап окы- татын жана тармак ажамын десежз, осы мэселемен шугылданатын арнайы, жасырын юптын курмет!ие, колдауына ие боласыз... BipaK ем1рде шатасу мен шатастырудьж жеткпткке багалануынан артык со- ракылык бар ма екен? TeMip мен тем1р косылмайды екен, Мьщ градустан артык балкытпаса егер. Кецш мен кецш косылмайды екен, Кос YMiTKe ортак жол шьщпаса егер. Сау басты дауга шататыны калай, Ежелден булар ойкас кауым ба? Б т с п е с жаульщ жататыны калай Молекулалардьщ шайкастарында? Ьденеец терщ тамшылар эл1, От керек отпен бэстесуге де. Енбеген заттар бар шыгар эл1 Менделеев шалдыц кестесше де. Тартады не сый заманьщ тагы, Шын достыктьщ гана табылмас к¥ны- 194

Жасасын курылыс алацындагы Кум менен цемент бауырластыгы! Шошынган ум1т, тосыркаган арман, Ызалы мунын себуде саган. Молекулалары косылмагандардан Каншама зиян шегуде галам. Бузылды лезде отаскан талгам, BipiKnec булттар ауып келедк Рухы, дни шатаскандардан, Абайла, улкен K ayin келедь..

КДЛДЫБЕК Д¥РМАН0Л1НЩ СУЙ1КТ1 ¥Л Ы М¥ХТАР-Ш АХАННЫЦ ТОЙЫНДА АЙТЫЛРАН TIAEK Сенщ экец шыгарып 6ip «шатакты» Ат пен текп 6ip eciMre матапты, Bip перзентш атап «Шэмпн-Калдаяк», Ал 03imii «Мухтар-Шахан» атапты. Энмен жазган шын еркекпк дастанды, Кайран Шэмыи, маган ага-дос болды. Соны ойласам жанарыма жас толды... Ещц оньщ ешюм тусау сала алмас, Тежей алмас улы OMipi басталды. Мухтар-Шахан, турсьщ сэби паркьщда, Жок эз1рге куш, абырой, данкьщ да, Кызыкпайсын бшпкке де, алтынга. BipaK ©M ip озгертеун ceHi ертец Калу арман осы таза калпыцда. ЛПрешскен шендер жэне шекпендер - Непзшен улт муддесш тепкендер, Космополит онегесш сепкендер. TinTi T y p i, т ш казак дееец де Элдекашан ултын сатып кеткендер. Намысы елген саткындарды алга сап, «Казакстандык ултты» 6ipre колдасак, ¥лтпен 6ipre 03iMi3 де сорласак Кунымыз не? Иеленбе атымды Егер казак халкын сактай алмасак! Бшнк ултка таетап кулдык ноктаны, 196

«Казакстандык ултты» ойлап тапканы («¥лтты» «елге» ауыстырып жатканы) Казак халкын журепнен атканы. Кшен ТЖ 1, ОрКетКаз2-дар б!рлесш Бул багытты «керемет» деп мактады... Eip нуктеде - OKiHini пен киылыс, Ka3ip дара еркек болу киын ic, Жэне киын пенделктен тыйылые. Мен де журмш кайсар Мухтар бола алмай... Ал сен барлык Мухтарлардан бшк уш, Бар Мухтардьщ шыншылдыгын жиып уш... Табар ceHi сонда улттьщ сушшш! 20 маусым, 2008 ж 1 ТЖ - туфли жалагыштар. 1ОрКетКи! - орыстанып кеткен цазацтар. 197

ТЖ -лар - ТУФЛИ ЖАЛАУШЫЛАР I Жагымпаздьщ - бул заманда басты енер, Шындык оган бола алмай жур тас кемер. Ka3ipri бак кайсар рухты ерд1 емес, Арын саткан жагымпазды ескерер. Дэу1рдщ де данкы солар тес керер, Оны ойласан, жанарына жас келер. Кеудесшде жалгандыктьщ музы бар, Кажет кезде муз устшде кызынар, Басшы алдында жас келшдей сызылар, Кшен «туфли жалагыштар» - ТЖ-лар. Оларды ертен адалдыктьщ тузы урар. ТЖ-ларга егер бегет коймасак, ¥лтымыздьщ ауа райы бузылар. Ей, карт ТЖ, камкорсынып тасыма, Карасаншы сакальща, шашына, Ел сешмш актаганьщ осы ма? Атанганша жалгандыкпен ашына, Беделщд1 намыеыцмен асыра, Кулю болдьщ касьщ тугш досьща. Бил1ктщ лас кен етшш тшщмен Жалайтындай не кун туды басьща? Он мен солым сансыз ТЖ, кулем бе, ТЖ-ларын кетерген данк-юлемге Элде каргыс тид1 ме екен бул елге? Тек куш ушш жалбан кагып ишген Пэс кеудеге аскак рух тунер ме? Самал кажет ищет бултын турерге. Жагымпазын тау санаган, Шыншыл улын жау санаган улттьщ Мумк1нд1п аз мазмунды eMip сурерге... 198

MiHe3ci3 улт айналмайды улы елге. II - Жан шындыгын жогалтып ап сорлагандар каншама, Сейтш ез1н-ез1 аямай корлагандар каншама? Жагымпаздык бпдщ улттыц тагдырын курт езгерги, 0TipiKKe канша сенсец, кааретщ де соншама. Кайда апарып согар екен бул шдеттщ акыры? - Деп мунайды 6ip;ie маган карт туркмен акыны. Иэ, шындыгын жогалткандар айналанда жур каптап, Манеабы ушш, не KyHi упин оцта, солга сыргактап. Каекыр мшез заманынан тулю болып жещлген, Токсанды аскан жагымпаз карт коштаеканда ем1рмен Каншама адам мактау айтты: «1зН жан бул не деген, взгелердей кикар, асау MiHe3i жок тебеген. Атка конган мыктыларды жылы еозбен жебеген, Тф лкш де 6ip пендеге «окшен кисык» демеген...» - Б1реулердщ нак осылай шатасарын бiлiп ем, - Дед1 Шындык екшии 6ip кайсар акын ушмен. - Жалгандыкка ер мшезш шекара гып юмде к1м Коя алмаса - утылганы, укпауы бас мшдетш. Журтты калай токтатпакпыз эдшетс1з багадан? Ka3ipri ен кад1рл1 карт - ез niKipi жок адам. Ешюмнш де кещпн жыкпай, бас изеумен есейген, Елд1 аздырып бпкен жок па осы «жалпак шешейлер?» Ак пен кара шайкасында зорлык женсе арлыны, 0дiлeтciз - унс1з бугып калгандардьщ барлыгы. Жагымпаздык - жукпалы ауру, кан мен ойга таралган, Бул бейдауа кас1реттен ултты коргау - зор арман... 199