Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

Ерте ояндым, Ерте куцщм, Куштар ед1м озщмен 6ip гулдеуге. BipaK, эттец келте eMipiM Келмей калды курмеуге...» Матай тауын келегейлеп Ай фарады албырап, Кандай кэусар, Кандай бейкам тацгы уак, Жулдыздар тур 6ip сумдьщты сезшгендей калтырап. Тацгы ауамен алып соцгы тынысын, Шокан мэцп кез1ы жумды... Аякталмай калды хат. Кырын келген ол ма, элде гасыр ма. Уыз шакта, Жиырма тогыз жасында, Шокан солай екшпп OMip бастады. Ец айдарлы жулдызынан айрылды Ацкау казак аспаны. Жылдар озды, EcKi тозды, Конерд1, Озгак жылдар конерте алмас енердь Bip кез Омбы TypMeciHin туткыны Федор дацкы шарлап Kerri элeмдi. Шокан жаткан Алтынемел T oci де Талай-талай той-думанга бeлeндi... Осыменен 6iTipyre болушы eдi олецщ, Уакыт канша жасырганмен олмеген Bip окига кездеспесе келденец: Жай уцшсец кер1пбейт1н астары, Ол окига - тагдыр, таглым дастаны. 450

Кеп жыл бойы Шоканныц Bip топ жакын достары Улы адамньщ улы рухын азалап, Кайта-кайта улыктарды мазалап, Сонау Ташкент каласынан алдыртып, Кырат уст1н балга ушмен жащыртып, Мэрмэр тастан бел ri орнатты басына, «Достан - дуга» осы да. h e rri icKe 1зетаздйс жармасты, Ардан журдай 6ip безбуйрек албасты Урланып Kipin молага, Еюге белш, Кол дшрмен жасап сол тасты, Сатпакшы бопты калага. Куньщкан деген жаман э?! Неш уксын сорлы есалан кезде, Тагдырдьщ e3i салыпты оган кармакты, Мэрмарды бузып кашаган кезде Кезше тастьщ унтагы Tuin зарлапты. Танменен тацга KipniriH какпай Денбекш1п, Тулап, Bip тыным таппай, Жасаган eMi конбапты. Канталак K03i кабынып icin, Артынша жерд1 кармапты. Нак сол жылы кектемде, Матай тауы манындагы кек белге Конып ушкан сыцар акку Петрбордьщ тебес1нен еткенде, Э лп аккудыц муцлы эн!ндей Мунлы хабар Федордыц 451

Кулагина жеткенде: - Шапагатка суарылган суйеп, Дос сез1мде касиет бар киель Киелйе кол кетерген жолыгады бегетке, Сауап бопты ойсыз, арсыз тебетке, - д е г т улы адам бойын дулей ыза буып, касарып, Досын ацсап, жанарына жас алып... II TipiumiKriH nipiMi неге мунша кеп ед1, Арьщ елее тэнщ катар елед1?! Bip касиет бар элемде каккан жумбак канатын, Артык кетсец катал колмен тэубанды еске салатын. 0p6ip огаш кылыгьщды умытпаган, кешпеген, Ол - табигат зацдылыгы, гылым ojii шешпеген. Сэл к е ц т м е желж енсе, касиетп сол зацга Кайшы келш калам ба деп сескенем.

ш кхш ш ярия М у стай КэрЫ с Делиде болганымда Yudi галымы: - СЬ Сырдария еземшц бурын басца арнамен аццанын б'тесЬ бе? деп сурады. Кешмрек ауылга барганда осы оциганы нагашыма айтып един: - Балам, туган елшщ тарихына немк,урайлы крраган адамныц ом жолы болган емес, - dedi жуз1 сурланып. Содан бастап мет «Б'п e.imi дщ коне тарихына назар аудармасац, жаца тарихтыц б1зге де наз1 аудармауы мумкш екен-ay» деген ой жш мазалайтын болды. (Досымныц куиделтне Б1Р1НШ1 ТАРАУ Ю рптне ел муцын уялатцан, Сен куэсщ бэрте, зиялы ац тан,. Ох, цызарын ацтым мен цаншама pet Адам цолы тудырган киянаттап. (Сейхун жырь Сексеупцц дала жатты секем алып удерш, Сушктюш кутп ж т т атын отка ж1берш. Сушктюш кугп жпгг тондырса да тунп ызгар, TyHri ызгардан жаурагандай д1ршдейд1 жулдыздар. 0Mip мынау, сен1м, кущк алма-кезек жарыскан, Егер сен1м семсер болса, кущк деген арыстан. Кущк деген арыстан гой, кайда барсац 6ip егес, Семсер болса арыстанды жарып тастау тук емес. Уркер туды, уркерден сон кудютенш ай туды, Акын ж1пт сонда гана есше алды кайтуды. 453

Не болды екен ГауЬарайга? Кудж тагы куш алды, Сол кущктщ шылбырына еешм 6ip сзт туеалды. Кенет, жэуш т тыныштыктын иыгын басып каумалай Ат дуб1р1 жарды кырды. Бул эрине, ГауЬарай. Кас кагымда жетш келд1 ол, KaparepiH Te6iHin, Карагерден каргып Tyein жылады-ай 6ip eruiin. Коп жылады ол ез мунына жасай алмай иелж, Коп жылады ол Акжэмидщ иыгына еуйенш. Ал Акожами басу айтты: Сен кыз едщ уйкылыны козгалткан, Душм елдщ махаббатын маздаткан. Жэне езщ де сол сез!мге шолдеген, BipaK оган жол бермеген колденен. Есец кайтып кермеген еш пендеден, Куралайды козге ататын мерген ец. Тек орамал тарткандыгьщ бол мае а, Сойтш, салмак арткандыгьщ болмаеа, Гулге табын н эзкткщ болмаеа, Анага тэн жазыктыгын болмаеа. Содан ба элде коршгенщ K e p iM боп, Ерден томен жерщ жок. Ер деупн ед1м, айнам, неге езгердщ, Айнам, неге коз жасына еоз бердщ? Гаунарай: Keuiip, жаным, адаекандай айбыным, Кушагында 6ip зымыстан кайгыныц. Алдымдагы булын-булыц кундердщ Жамалынан мунымды окып улгер;пм. Бала кезден кум K o e iriH суырып, Кыр аркасын куырып, 454

Bip жутып ек жусан дэмш даланыц, Bip кезш ек щкэр елке танабын. Шаршы топтан жарып шыккан акын ен сен ак алмас, Лагыл сезден ешюм, cips, сендей камал сога алмас, Лагыл созбен журепмд1 ертеп едщ ец алгаш, 0ртеп едщ содан менщ алауланып аспаным, Келе-келе ез отыммен оз1м лаулай бастадым. Содан кешн серттестш 6i3 секемаз, Кол алысып, кол берш. Енд1 бупн сертке барар жол 6epiK. Айдарынан кыраттьщ Жанга жайлы пплде жел1 ескенде, Ак шарбы булт K e p y e H in Kepi бурып кошкенде, Изен nici мурын жарып, Кум жуасы бурымданып, Алабота бойын жазып, сэн курып, Кобелектер гул куалап кангырып, Алагул1к апас-капас шапкылап, Кой жатканда сем1з кумньщ н еабесш тарткылап, Желкобыз бен Жампоздьщ Жанарынан шам жанып, Зэрезап болган жабы да Жалын т1ктеп пацданып, Пандыкпенен кымс еткенд1 ангарып, Айналада кылыкты OMip соз алып, Аспан булттан тазарып, Караган кезде когшж1м кезш тонкер1п, Кызгалдак далам жаткандай бейне ортен1п, (0ртен1п деу!м еркел!к) Мше, мен, айнам, сол шакта, Шадыман оймен шат кул1п, Гулдерден алка тактырып, Мэз eTin ата-анамды, Анамдай ардак даламды, Куй косып сенщ куйще, 455

Шацырагы шал как уйще Келш боп туссем деп ед1м, Болмады 6ipaK дегешм. Ацжэми: - Умггщщ таптаган юм, Саган карап октаган и м садагын? Садак огын оз кеудеммен кагамын. Гаунарай: Дэрменс1здк б1здщ ортак сорымыз, Узе алмаймыз, буза алмаймыз оны 6i3. Бупн сонау Сейхун бойын жайлаган Kyjuii алапты, бiрлiк емес, буйинкпен байлаган, Колыпан кан уйыган Теке сакал Буш хан Меш алам деп сез салдырды экеме. Эне, жаным, оган шаман жете ме? Ацжэми: - Егер ул боп тугандыгым рас болса ецсел1, Бупн туннен калдырмаймын, алып кашам мен сеш. Кус канатын талдырардай мына сайын дала бар, Талыксыган кез1м1зде 6i3re пана бола алар. Гаунарай: - Бул ойыцныц, асылым-ау, алды кузар, арты жар; Кузар шьщнан екеум!здщ жайымыз бар тартынар, Буш ханньщ экеме айткан мынадай 6ip шарты бар: «Егер кызьщ менщ алтын кузырымнан бас тартса, Тшепмд1 жел отше тастатса, Бершмесе еркшше, Яки менен кутылмак боп езш-ез1 олйрсе, Ант етемш мына улы хандыгымньщ атынан Аямаймын. Аймагьщнын канын судай сапырам». 456

Муны ecrrin жптг yHcis турып калды TicTeHin, Жамалынан жалын ceMin, жшершен куш кемш. Бар ум1т1н зулымдьщтыц 6ip кияпат мысы аттап, Сосын узак жылап жатты торгын кумды кушактап. Гаунарайдыц цоштасардагы айтцаны: Езуше 6ip куакы сыр 6yrin, М1ркем дуние миыгынан тур кулш. Сол эжуа Эбш етп эжуа Койды 6i3fli муцды гып. Турак еткен ран гулдер даланы Менс1з гулдеп, ецщ менс1з солады. Тан атады Озщмен 6ip отюзген, Бул, эрине, соцгы тацым болады. Соцгы тацым. Коштасамын анаммен, Анам болган даламмен, Ертец жылап журмеу ушш Бугш жылап алам мен. Тац атады каумаласып галаммен. Fаламдай кец даламмен. Ертец кулш журмеу уинн Булн кулш алам мен. Ацыраган эшм калды озщде Ец бакытты кез1м сенщ коз1нде, Шуак болып куйылып тур сез1мге, Ол бар кезде каумет 1зде твз1мге. Амалын не, тасты сокпак кештщ бе, Амалыц не, жанбай жатып оштщ бе? 457

Тек баеынды жогары уста елеен, де, Тек езщд1 муаркетпе ешюмге. Арман барда жшер ryni еолмайды Ал махаббат журек отын талгайды. Бэлюм, мэцп жолы еэтс1з болуы, BipaK оны MyeipKeyre болмайды. Жол буралад, сез1м тура, ой тура, Жол туекен сон болмас жэне кайтуга. Суйген адам ce3iM i y u iiH бакытты, Болмайды оны бакытсыз деп айтуга. Бул жайлы кеп муцдаудьщ не орны бар, Жандар да бар пэк сез1мд1 кор кылар. Махаббатты уйлену деп ойлайды Кущреттщ кунын бшмес сорлылар. Аз ба ем1рде жылап журш кулгендер, Кур кулюнщ KacipeTiH бшгендер. Ойлашы ез1н, аз ба мынау элемде Суймей, сенбей тагдыр косып жургендер. Сен1м жокта сыр uieriHin, кабарды ой, Сую жокта арман семш, талар бой. Аяу керек, аяу керек оларды, Эне, нагыз бакытсыздар солар гой. 0 M ip солай, куйзел1с кеп, жулкыс кеп, Болсын мейл1, д1н1н тузу, турмыс ток. Суймей, сенбей тагдыр коссан б1реумен Махаббатта будан аскан кылмыс жок. Табу киын бутан тецдес кайгы да, Кайран кещл кайратьщнан айныма. Журтка салган бейшаралык камытын Тагдыр мен1н сала алмады мойныма. 458

Мейгн тийм угыспасын галаммен, Тек сеш ацсап саргаярмын санаммен. Мейл1, денем отка куйсш, ортенсш, CeHi суйген журекпенен калам мен. Kyrni барлар жыгар шалып, атып та, Мукыл дэурен корлады деп тотыкпа. CeHi ойлаймын, eeHi ойлаудан танбаймын Залым ханныц корпесшде жатып та. Ен даланьщ ерке тотай eniri ем Ел1м еулу коршетш мешмен. Енд1 денем элдеюмнщ мазагы, BipaK эшм мэцп 6ipre сешмен. К оцш нде коз1 барлар байыпты, Кшэламас кайрандаган кайьщты. Тагдырымыз косылмаеа, 6i3 емес Оган б1здщ заманымыз айыпты. Заман кайтсш, мандайында сор кальщ, Аркандады-ау талайлардыц арманын. Жолы сынсын тулпарды озган есектщ, Кары сынсын сункарды озган карганьщ. Оназага озбыр декет, берген юм, Нэуетекке, зэнталакка сенген юм? Жолы сынсын булбулды аткан желбастьщ, Колы сынсын аккуды аткан мергеннщ. Актык демщ таусылганша кулама, Куламасын б1здер сенген мунара. Ен сонгы ауыр коштасудьщ сэтшде Жыламаймын, айнам, сен де жылама. 459

Калыктаудан, шарыктаудан талмаган Сэнщ кайда, энщ кайда самгаган. Ал мен кетам, бэлюм, мэцп кормесшз Кулш турып, кольщ булгап кал маган. ЕК1НШ1 ТАРАУ К^амыцды ойлап, халщд1 ойлап жаралы, Ел муцынан вз муцыцды цояр болсац жогары, Перзент болсац 6edepi жоц кок тайгац, Тура алмасац болат семсер тштде, Бвркщ ушсын доптай бон. Басыц кетст сол бвркщнщ iiuinde. (Бабалар батасы) I Кызылкумныц тагы да 6ip кызыл пек таны атты, Тагы да 6ip бала кыран д а ц к ы н кекке таралы . Сол кыранга толык ашып улгере алмай cesiMin, Ата кыран бшгшен кулап олд1 езшщ. Тагы да 6ip кол суалып, кумньщ Ko ji бозарды, Бозан аспан тш н TicTen, бозан ойлар сез алды. Кас1рел1 куэгер боп эбшетп таскынга Yркердей топ ауыл ж ал ы боз гобенщ астында. YmIt кейде боз тобеде жогалган 6ip жез ине, Ж1пт отыр сол тобенщ манындагы боз уйде. Токтау бар ма? Кундер де 6ip кум секшд1 сыргыма, ГауЬараймен коштаскалы ©Tin капты-ау 6ip жума. Зымыстандай 6ip жума o rri, атын мунга шалдырып, Акжэмидщ мандайына ею сызьщ калдырып. 460

Бул кездер1 кептен жещс колга туспей торыккан, Хан оскерi кеп олжамен келе жаткан жорыктан. Шаттык хабар хан кощпне зор куаныш куйган-ды, Сондыктан да ею тойды 6ip жасауга уйгарды. Уш куннен сон той болады. Birri дей бер энпме, Арманындай ГауЬарайдан айрылады ол мэнпге. Жо-жок, енд1 TipuiuiiriH ютеу керек Tipi адам, Еркек емес, ж ш т емес жел ыгына кулаган. Атка конды. Ауыл жатыр бэз баягы керюмен, Даналыктьщ нурыменен, пендел1ктщ ерт1мен. Бэз баягы ацгалдыкпен, бэз баягы пэктжпен Элдек1мнен ойы суып, элденеден бак куткен. Оны койшы, табигат та тыс коймапты жазадан, Бул ауылдыц су азабын тартканына не заман. EpHi кепкен шел далада турмас ед1 ел 6ip кун де, BipaK ата мекен жайын киып кету мумк1н бе? Клмге тастап кешпекш1 олар ата-баба мазарын, Олар кетсе туган жерге юм бурады назарын? Жок, атама, кимайды журт ата-коныс даланы, Кумда туды, моласы да кум тесшде калады. Сонау Сейхун езен1нен - табигаттьщ сыйынан Жалгыз кулак су бермедьау д1ннен безген Буй1 хан. Каншама рет кудык казып керсетсе де ел тегеурш, Басын шайкап мазактады, бершмед! бедеу кум. Кайран ауыл кайтс1н енд1 куй1 шабан, уйелен, Кунде ертемен кунд1к жерден су тасиды туйемен. 461

Акын жптг атын тежеп узак турды соны ойлап, Ец алгашкы coyip таны кеде жатты арайлап. Сапар corri болгай-ак та, узшмегей таралгы, Акын ещц Буш ханньщ ауылына жол алды. ЦНркш, сешм ер жЫттщ жолдасы гой кайда да, Бул сапарда бшек купи асар ма екен пайдага. KiM бшедк таба ала ма, таптыра ма жол айла, Буш ханнан кек алуга бел байлады ол калайда. BipaK канша камшы басып тездеткенмен акылды, Акыл барып Енжарльщты сырласуга шакырды. Свз бастады Енжарльщ: - Ойлацдаршы, не утамыз жанжал гып, Кетпед1 ме кетер кыз. Жолга шьщтык бекер 6i3. Колга туссек торга тускен торгайдай Зындан торын сыгалаумен отерм13. Бас аманда, баста кулак аманда, Твдц алсацдар кайту керек табанда! Акын тагы тезге салып Kopin ед1 акылды, Акыл барып бж етпкп сырласуга шакырды. Енжарлыктьщ шерткен сырын озек кып Шашын жулып ашуланды ОжеттЫ: - Нэуетектщ айткан соз1н карашы, 0ftri болды оужайьщнын шамасы. Сапар узак, бурылатын жол кайда, Бурылганша ол1п кетсек болмай ма? Еш кайсьщнан мэн кермед1м татырга, ¥ксап олу керек ед! батырга. 462

Акыл, сен де кецес ашып келпрсш, Кысталанда басты бекер катырма. 0 л буйткенше. Кара муньщ тыншуын, Заузатьщнан каукарьщ жок 6ip сыгым. Егер Айла 6ipre журсе Ханьщньщ, 0з1м барып тепстеймш тумсыгын. Кайда менщ Айла досым, Айлашым, К ел ж , кане, сонымнан ер, кайдасьщ? Ацыл айтты: - Демщд1 бас делендеме, бакырма, Елецдеме, буллы куш сокыр дауыл шакырма. 0ж ет бутан кулак аспай жетш барды Айлага, Жетш барса Айла сорлы байлаулы екен Акылга. - Ой, сумдык-ай, - дед! © ж елш бар ашуын малданып, Жол шетше аунай кетт1 бет1н тырнап долданып. Акын тагы тезге салып Kopin ед1 Акылды, Акыл барып Махаббатты сырласуга шакырды. Кенет мангаз пац даланыц ер Kin баурап талдырып, Ту би1ктен естшд1 6ip жан тербеген жацгырьщ: - Fасырлардан гасырларга жол алган, ¥ш ып келген арман атты аралдан Мен TipniKTm ак кусы ед1м, аппак ардан жаралган, Данкым алые таралган. Кектем гул in кадасам да шашыма, Ылги коктем epiTKeHiM жок касыма. Конган жокпын анау-мынау би1кке, Конган жокпын кез келгеннщ басына. Кара тунд1 коп кешеем де азалы, Жэне ешюмнщ болган жокпын мазагы. Маган жаза тарткызамын дегенн1ц 03i тарлы жазаны. 463

Тагдыр меш салды канша сотка да, Мойыгам жок, куйген жокпын отка да. Маган арнап ок атканньщ барлыгын Жазып койды тарих кара тактага. Сескенсе де осы кара т1з1мнен, Кеп кадалды ала кездер сузшген. Тек куншщщк орагытты алдымды, Тек зулымдык калмай койды 1з1мнен. Жадау шакта, аласармай айбыным, Жузш келем щкэр дуние айдынын. Канатымда самалы бар бакыттыц, Саусагымда жузш бар кайгыньщ. Сулульщтыц сэш болып орщщм, Коркыта алмас ызгары да ел1мнщ. Bip кез1мде coyneci бар ум1ттщ, Bip кез1мде шуагы бар сешмнщ. Ашкан жанга ЖYpeгiмнiн к ш мыц, К ш таз менщ ашылмады 6ip KyHiM. Кемей1мде эуез1 бар булбулдыц, Езу1мде сыцгыры бар кулк!н1н. Ождансыздар сатканымен халкымды, Ешк1м мен in сата алмады данкымды, Мазак eTin кулге Teyin ж1берд1м MeHi сатып алмак болтан алтынды. Эд1лд1кт1н жолын кутш сарылсам, 0к1нбейм1н кайтпады деп карымсам. Мен еендерге жалынбаймын куткар деп, Мен Махаббат болмас ед!м жалынсам. Мангаз жаткан пан даланы тагы ес1нен тандырып, 0нге уласып Kerri лезде жан тербеген жангырьщ. 464

- А-а-ау, а-а-ау, а-а-ау, Ацын тагы тезге салып жумсап ед1 Акылды, Акыл кайта Енжарлыкты сырласуга шакырды: MiHe гажап, сорлы Енжарлык жерд1 Tipen тоам ен, Езу1нен Ke6iri агып, талып жатыр есшен. - Бггпм, - дед1 ол eciH жиып, - коп мазалай бермендер, Мумкш болса ещц меш осы арага жерлендер. Акын бутан масайрады. Тагы жумсап Акылды 0ж етп кп еюний рет сырласуга шакырды. Сейтсе ол барып аркасына мшш апты Намыстын, Корд1ндер ме, - дед1 кулш, - туысыммен таныстым. Намыс айтты: - Мына кызба маган келш жабысты, Бул бар кезде менщ жолым болар ма екен табысты? Тоз1м айтты: - Мен прщ е корыкпа да торыкпа, Ылги ceHi коргап журем, колдап журем жорьщта. - Жок. Тез1мд1 epiraey керек, - деп Куншщщк кунк етп, Асау ойды шабандатып езш-оз1 кулю e n i - Te3iM мен1 сан гасырлар коргап келд1 кушктен, - Деп Махаббат масаттана дауыстады бшктен. Акын узак ойга шомды. Дала жатты кершп, TyHri уйкыдан козш ашып, жана ум1тке берш п, Курсшд1 акын. Жаны ерекше болатын-ды сымбатты. Сосын туган даласына оймен карап тщ катты: - Кайрам улы каумет1 зор далам-ай, Кысталанда белке алар кайгьщды ¥ л тугыздын айбынды. ¥ л тугыздын сымбатымен, сэшмен, ¥ л тугыздын ойы жакут, жаны кен, Олар сенщ айдындатты данкыцды TipininiKKe мэцп елмейтш эшмен. 0 r r i канша кику салып зенпр кун Ерлерщд1 ертещне сецщрдщ. 465

BipaK кейде езш туган алтынньщ, Дацкын жезге жещирдщ Кайран, улы сайран далам, Отаным, MeHi есейтш K e rri нурлы шапагьщ. BipaK кейде бойы мукыл тебенщ, Вшк шьщнан жогары еттщ атагын. Алуан урд1е, алуан сщет мецгердщ, Талаптыньщ канатына жел бердщ Панаеы сен куннен кашкан байгыздыц, Анасы сен ещреген ерлердщ Кайда барсан, камалау мен алалау, Кайтем ceHi, жаны cayip далам-ау. Ер туганьщ epлiк eai, тек кана Тез жогалтып алатыньщ жаман-ау. Кейде заман таскын болды, таскынды Токтата алмай ceHin кайгыц аскынды. Тулпар тудьщ, жампоз тудыц, бул дурыс, BipaK кайдан ойлап таптын каскырды? Вакытты erriH кай кектемд^ кай кузд1, Вулт шегшсе айдарьщда ай жузд1. Кыран тудьщ, булбул тудьщ, бул дурыс. BipaK кайдан ойлап таптьщ байгызды? Боларсьщ ба ождансыздан от куткен, Ойга сыймас анкаулыгьщ кеп TinTeH. Катар ecTi калампыр мен шоцайна, Кызгалдагьщ катар ecTi шетпкпен. 466

Кайран бейкам, ихсандыгы зор далам, Зор тулганды бейкамдык па корлаган. Мен екшемд1 саган Tipen ecin ем, бкш ец кисык десе 6ipey арланам. бзщ айтшы, аркан канша кабарды? Соншама арман энш ерте догарды. Акын тусац, кузга салдьщ сокпагын, Баян тусан, коса тудьщ Кодарды. Мейл1, мешп кудю емес ол да аса, Бакыттымын нурын меш колдаса. Улы дала аталмас па ец, бэлюм, сен, Осындай 6ip кайшылыгьщ болмаса. BipaK дала ундемед1, элденеш ойга ала, Элденеге суйсшгендей кул1мдед1 жай гана. Кул1мдед1 жас ympin кезше, KiM бшед1 улылык па ундемеудш 03i де. Жымиды акын, дидарына косып эсем ецдш к Буйра булттар элдекайда бара жатты женкш п. 1Шркш, кайсар канаттыны, кандай куш бар бегеге Санк-санк етш бала кыран ушып erri тобеден. II Шаршатсын ба жастык шактьщ кажыры мен дауылы, ¥ за к журд1 ол. Эне, эне, Буш ханнын ауылы. Хан тукымы журттан ерек эбзелдетш багасын, Емш-еркш жайлап жатыр дариянын жагасын. Ер1кс1зден ойды бурып, жауын алган жанардьщ Мынау зацгар сэн сарайлар мешшпнде солардьщ. Айналасын мунга белеп, 6ip коргыныш тонд1рш, Улы Сейхун озеншен жатыр екен сен журш. 467

Кенет ащы шу естщщ. Бул не дабыл? Мае кара! Туырльщтай сен уетшде барады агып жас бала. Ка:йр-каз1р б1тед1 енд1, аунап кетсе, болганы... Онда балгын 6ip ем1рдщ мэнгшкке солганы. Долан урей кушагында колын жайып балага, Bip топ адам eci шыгып жупрш жур жагада. Ж упрш жур eci шыгып жан-жагына алацдай, Комек сурап, ал ездер1 тэуекелге бара алмай. ¥ л ы дария каИарланып, буырканып, толганып, Сен мен сенщ согыстырып, тасып жатыр долданып. Тагдыр ерге сыбаганы тартады екен не турл1, Ж1пт аттан каргып Tycin дарияга сеюрдк Нэн толкындар оркештенш жан-жагынан каумалап, Каумаласып алып урмак, ердщ еркш баурамак. Беренедей 6ip сец келш согып e rri акынды, Акын 6ipa3 басы айналып, KYшiн кайта шакырды. Бар арманы, бар eHepi су астында кала ма, Сонда калай? Буган да ажал кыл тузагын сала ма? Жо-жо-жо-жок! ¥ л керек кой мына улы далага, Перзентще куш-куат бер, тапкырлык бер, жан Ана. Сен астымен жузш журш эрец жетп ол балага, Эрен жетш, будщргшщц алып шыкты жагага. Алып шыгып жата Kerri ол, тосш жерге кыздырып, Аркасында сау-тамтьщ жок, кеткен екен муз тш п. 468

- Неткен козаз батылдык бул неткен щкэр адамдык. Деп жамырай тацдай кагып алгыс айтты оган журт. Ал бугцпршш KiMiiin улы? Бул кызыкка карашы, Буш ханньщ бэйб1шеден туган жалгыз баласы. Ыцыранып хан да ж етп CKi e K n e c iH колга алып, Аман калган жалгыз улын кушып суйщ толганып. Жалгыз улын к1м куткарды? Сурамады оны да, Кдйтпак болып ьщгайланды асасын ап колына. - Алдияр хан, - деп сол сэтте 6ip кария тщ катты - Бул мшезщ м1н болмай ма акылыца сымбатты. ¥льщ ды KiM куткарганын тш п бшгщ келмей ме, Буйте берсен, ел 1шшде i3ri сез1м олмей ме? 'Прлшшде 1згшкке тас аткан жан оцалмас, Анау турган жас ж т т к е алгыс айтып, амандас! - Э, солай ма? - деп зорлана езу тартты Буш хан, - Ендеше, бул кур калмайды улы ханньщ сыйынан. Ашулы гой, кетерешк кощлшщ кушн 6ip, Ya3ip кайда? Ж йтгп алтын докабамен кшщцр! - Керек емес, алтын менщ арманымды аксатар, Олкещзге кшм 1здеп келгешм жок, аксакал. - Не жорык бар, муздай болып KHmrici келмесе, Бул жптгп ертец маган ап келщдер, ендеше. III Хан озшщ турмак болып уэдесшде буйдалы, Ертецгшж ордасына кулш халкын жинады. 469

Жинады да муз кецш н туцгыш рет я а б гт , Ек1 некер хан алдына epTin келд1 ж Ы гп . - Ал, жас батыр, байкап турмын мшезщ тым ер екен, ©рлюне байланысты болар бэлюм мерекен, - Деп Буш хан 6ip токтады, - жан екенсщ табанды, Кеше ел1мнен алып калдыц менщ жалгыз баламды. Байгазысы болсын соньщ, арманьщды айт кездеген, BipaK жалгыз тшепцщ орындауга сез берем. Бэлк1м, маган уэз1р болып каларсьщ ак ордамда, Бэлюм, саган байлык керек, оныцды да айт, арланба. Э лде супу кыз керек пе журт тамсанган керкше, Муны ез1н шеш, езщ тацда 6epin турмын еркще. Осы сэтте Акжэмид1 ем сез1м билед^ EKi ce3iM билед1 де ею жакка суйредг Ек1 сез1м. EKeyi де бастар ед1 муратка, BipiHiui боп ГауЬарайдыц уш жетп кулакка: «Сункарым-ау, куткаруга келдщ бе, Дулей-шампа тагдырьщньщ кикарлыгын жецдщ бе? Бульщ-бульщ болашакты алга сап, ИПркш, егер жолымызды жалгасак. Катар аксак OMip атты беленде, Б1зден аскан бакытты жан болмас едьау элемде». Кандай киын 6ip догалы тагдырлардьщ ауысы EKiHuiici - туган елке, ата-баба дауысы: 470

«¥лым, мынау келте ом1рд1 Узартудыц жалгыз гана жолы бар. Кане, жылдам кайратьщ мен кажырыцды колына ал, Нагыз кыран Mauri ардактап втер болар вз кепн, 03inai озщ умыта бш, бакыты ушш озгенщ. Жеке шаттьщ 6ip баска. Арманыцныц айы алдан тусын-ак... Б1з кайтем1з. Елin жатыр ерш Keyin сусырап». Ек1 елее те гайып болды ез дегенш уктырып, Акын сонда сез бастады ханга карап тж турып: - Кеше де айткам, таксыр хан! Маган байлык керек емес, 0 з байлыгым ез1мн1н журепмде, Жылу сурап келгем жок бул вщрге. Жок элде 6ip уетемдж ацеаппын ба? Keperi жок уэз1рлж манеаптьщ да. Ал сулу кыз оз1мде бар болатын, Барлык эшм тек соган арналатын. Ойда жокта аксады арман - атым, Соны аксаткан адамньщ мойнында Тшс ед{ ойнауга шар болатым... Жэ, жарайды... Айтайын т1лег1мд1 Бул т1лек - ел тш еп, Егер-егер муны айтпай, басканы айтсам, Онда мен1 намысым олт1ред1. Кызылкумда мекен1м, ата-бабам, Жер1м жатыр сусырап каталаган, Муньщ 6opi маган мун. Ko3i ашылсын улы куац даламныц, Хан басьщмен айнып кетсен, ерк1нде, Турар болсан сертщде, Акылдасып алганнан сон ел1ммен Улы Сейхун дариядан - 471

Тек калаган 5KepiMHeH Су бересш 6ip кулак. - А-ха-ха-ха, - деп мзз болды Буш хан EKi санын ургылап. - А-ха-ха-ха! Eeri ме деп ойлап ем, Есерлжке не дешн, Тек сол болса квмейщ Bip кулак су аздык етш журмей ме Ею кулак берешн. Аха-ха-ха, есерлжке не дешн?! IV Бакытты гой - иыгына ел ceHiMiH арткандар, Туган жерде пайгамбардай касисгп карттар бар. Туган жерде гуламалар, даналар бар не турлк Ен даланьщ жазылмаган окулыгы секщщ. Жанарынан шапагатты жалкын сэуле шашырап, Олар узак кенес курды Акжэмщц касына ап. Максат айкын. Тек 6ip ортак nieuiiM таппай турганмен «Сейхун суын Кызылкумга кай арадан бурган жен?» Bip карт айтты: - Кол керсецдер мен кесешн нарьщты Уш торангыл мушсшен каздырьщдар арыкты. КеудеЫ ылди, арнага сай, api 6ei i шепрен, Жер кабаты ете жумсак, ащ аргам-ды шебшен. Opi ол манда ecKi окпан бар, суыр, тышкан, ini кеп, Окпан барда бул максаттьщ орындалмас жыны жок. Карт акылы макулданды. Осы болды кел1с1м. Кундж жерден арык казу аз бейнет пе ел ушш. 472

MiHe, акыры дариядан су алынды 6ip кулак, Асау толкын кумга карай бет тузед1 сылдырап. Басы сэгп. Неге апарып еогар екен жалгасы, Б1рте-б1рте кени берд1 жас арьщтыц арнасы. Туган жерде гуламалар, даналар бар не турл1, Ен даланьщ жазылмаган окулыгы секщщ. Кезбен кермей, бул гажапка нана кою мумкш бе? Улы дария жана арнага аунап Kerri 6ip тунде. V Ертенгш к сем1з уэз1р 6ip cypimn, 6ip кулап, Шырт уйкыда жаткан ханды зорга оятты жулкылап. - Ойбай, сумдык! Ецщ кайттк, тез турыцыз, улы хан, Осы болар курыган. Жер соктырып Kerri 61зд1кызылкумдык жас бала, Сейхундария баска арнага аунап Kerri, маскара. Аунап Kerri, кол узд1рт барлык ип жаксьщнан, Барльщ дэулет, сэулетщнен ажырадьщ, таксыр хан. Хан калбактап сыртка шыкты. Кереметке карай кал! Канырап тур су уст1не салган зэушм сарайлар, - О, маскара, кутылуга табар ма екем жол будан, - Деп д1ршдеп Tyci кашып жынданардай болды хан. Ал манайда жан адам жок, уэз^р гана касында, Журттьщ 6api журген eдi жана арнаньщ басында. Eci шыгып хан да жeттi. Журт жол бepдi каумалай, MiHe, кызык, 6ip топ кызбен осында жур ГауЬарай. ГауЬар десе ГауЬар-ак кой караган журт суйсшген, Айлы жуз1 бал-бул жанган, ак сэукеле кшнген. 473

Шаттанады, куанышын коярга жер таба алмай, Кептен куткен бакытына бупн жеткен адамдай. Хан карлыга дауыстады: - Bip айласын табыцдар, Эскер кайда, жабыльщдар, жана арнаны жабьщдар! - Олай ету мумкш емес, - деп ГауЬарай катты тш, - Ен/п кайтып жамалмайды бул жыртылган шаттыгьщ. Будан аскан азапты, Будан еткен мазакты Титл ойлап таба алмассьщ, Жольщ кара болган сон агармассьщ. Бупн сен1н мунар кунщ, Жэум1т кунщ, жылар кунщ, Ойьщ шабан, тасбакадан озбаган, Эттен, шындап жылауды да тагдыр саган жазбаган. Осынау зор кереметт1 жасаган Батыр жЫ т - MeHiH жарым болатын. Екеум1зде 6ip-aK арман бар ед1, Сол арманньщ сен куйдip/tin канатын. Сен орнаттьщ басымызга кара тун. Хан болсан да журек шамьщ жанбаган, YHi жойкын, дш1 мьщты, He6ip гажап улыльщты, Тек махаббат ашатынын б1лмейс!н-ау, сен надан. Суйген журек максатына нек артпай тынар ма? Сол ж1г1тт1н маган деген сагынышы бул арна. Кане токтат, мыкты болсан. BipaK куат кайда ондай? Ьгинктщ желкес1нде ойнап едщ тайрандай, Абыройыц тег1лд1 енд1 итке куйган айрандай. - Экепндер, мынаны тез, шаптыгуын карацдар, - Деп Буш хан д1р-;нр erri. - Экет1цдер, камандар! 474

- Экете бер, корьщпаймын мен ещц, Кеудем аскак махаббаттын жещсше болендь Жещс маган мэвдт берд1 кол ушын, Бакыттымын, Тэкаппармын сол ушш. Оны угатын кайдан болсын от сенде Окшбеймш Ka3ip олш кетсем де. Ею нокер алып бара жатты кызды камауга, Лезде алтын кун дарияны белед1 эсем алауга. ЦНркш, кайсар канаттыны кандай куш бар бегеген, Санк-сацк етш бала кыран ушып отл тебеден. Сушкпме менен сэлем жетюзерсщ дегендей Кыз кыранга колын булгап журе берд1 богелмей. Он канатта Сейхун жатыр толкын атып жаркырап, Кош бол, кош бол, - деп курсше сыбдырлайды бал курак- Сен олмейсщ, сен олмейсщ деп тургандай жел кулш, 1нкэр таннан хабар айтып болашакка сецщрш. Сол болашак не сыйламак? Элде 63pi 6iTTi ме? Bspi мумк1н. Кыз ол жайлы ойлаган жок TinTi де.

МАЗМУНЫ А кы н ту р алы ш кЧ рлер............................................................................................3 0ЛЕНДЕР МЕН БАЛЛАДАЛАР Терт а н а ....................................................................................................................... 13 Еашыктык галам аты ................................................................................................ 14 Э й е л д е р .......................................................................................................................20 Шыц басындагы о к и г а ............................................................................................ 22 б з е н д е р ........................................................................................................................26 Жиерленд1ру немесе езш бакытсызбын деп есептеген жйчтке ж ау ап .... 27 А р м а н ........................................................................................................................... 29 Tycmicy теорем асы ...................................................................................................33 Маган арман ж алгагандар...................................................................................... 36 О т а н ............................................................................................................................. 37 Сулулыкты сезшу немесе Еабиден Мустафинмен карттык жайлы э н п м е ............................................................................................. 40 Наурыздьщ оралуы немесе уш аныктамага байланган е л е н ........................ 42 Алтын, ку м к жэне к а л а й ы .................................................................................... 46 Уакытша ж е ^ с т е р ....................................................................................................47 Адам канындагы поэзияны коргау немесе Палестина акыны Муин Бсисумен уш минут у н а з д к .................................. 49 Ж ан ер к е.......................................................................................................................55 Мурын жайлы эзш немесе Расул Еамзатовпен таныскан кезде жазылган ж ы р ........................................................................................................... 59 Кектем бултсыз б олм ай ды .................................................................................... 61 Гумырымыз сан у м т е н турады........................................................................... 73 Эверестке ш ы гу ........................................................................................................ 74 Динозаврлар мен егеукуйры ктар......................................................................... 76 Ж нтгпн eKi сип аты ...................................................................................................84 У н сйдйс.......................................................................................................................85 К еиреп м де терт сэуле бар терт бакыттан туратын.........................................86 Алгашкы махаббатка х а т ........................................................................................87 Терендж ж ы р ы .......................................................................................................... 90 693 жэне 7 немесе Кдзакстан Жазушылар о д агы ............................................ 92 Калдаяков езен1........................................................................................................ 95 Телеген Айбергеновт1 еске а л у ......................................................................... 97 I. Сагыныш муны ............................................................................................ 97 И. Мен бар жердщ бэршде сен б о ласьщ ................................................... 98 III. Айбергенов шьщы .................................................................................... 99 Бул казактыц жер1 неткен кен ед1........................................................................ 101 Турк1стандагы т а у .................................................................................................. 102 Шекарасыз жомарттык немесе Кале кеш Карагуловты (здеу..................... 103 Ka3ip мен1 уш топ адам коршап т у р ...................................................................105 Канша адаммен достастым.................................................................................. 107 Е й алыппен кош тасу............................................................................................ 108 Ш ап агат.................................................................................................................... 110

Мен туралы ойладыц б а ? ..................................................................................... Ауруханада ............................................................................................................... Т а у л а р ......................................................................................................................... Торгай д эп терш ен ................................................................................................... Мен кыз Yшiн у ял ды м ........................................................................................... Т ш е к ........................................................................................................................... Кызыксын-ау тым уксаспыз дейсщ сен............................................................ Т окш ы лы к................................................................................................................ Жайьщпен ж уздескенде........................................................................................ Еркектер ж ы р ы ....................................................................................................... Ж ал ы н ........................................................................................................................ Меш неге Мухтар кой ган?................................................................................... ¥ ш ак устш деп о й ................................................................................................... Жана казактар немесе рухани байльщсыз да мемлекет куруfa болады дег ойлайтын жас бизнесменге х а т .......................................................................... Цемент ....................................................................................................................... Тарысы бар айм актьщ ........................................................................................... Касым Аманжоловты кабылдамаган адам хакы нда...................................... Жароков кеш есш деп кездесу.............................................................................. Барселона эуежайындагы сункарлар................................................................ Караспан кы пш актары .......................................................................................... Жомарт журек тагы лы м ы .................................................................................... Рух мектебш деп м у н ............................................................................................ Тарихка ущлсен сезер ен....................................................................................... ЖАДЫМДА КАЛГАН ЖАЙСАНДАР Оралу ......................................................................................................................... Алгыс айтып етем с а г а н ....................................................................................... Карагайга карсы б1ткен б у т а к ............................................................................. Сафуан Ш аймерденовтщ рухы на....................................................................... Болатхан Т ай ж ан .................................................................................................... Оразхан Ж аркы нбек.............................................................................................. Бэйтерек .................................................................................................................... Ш ындык тауына шыккан к ы з ............................................................................. Женю пен жениис ариф метикасы ...................................................................... Казактьщ бас булшык e r i ..................................................................................... Байлык пен сарандык эллегиясы ....................................................................... Отырар кчтапханасыньщ рухын жэне Шэмпп Калдаяковка гашык болган кыздарды ко р гау ..................................................................................................... Кымыз жэне карттык шак, Малайзия короли мен онын жубайы немесе Айтматов неге екпелед1?....................................................................................... К айш ьш ы к................................................................................................................ К удаш а....................................................................................................................... Ла-Валетта манындагы тун немесе касиет м унарасы ................................. Дара талгам KacipeTi.............................................................................................. Жубайлар бар aHriMeci тау сы л ган .....................................................................

Достык елкесш щ з а ц ы ..........................................................................................188 Байкаймысьщ........................................................................................................... 190 Бедене таланттар мен К аж ы м укандар............................................................. 191 K ayimi м олекулалар.............................................................................................. 194 Калдыбек Курманэлшщ суш tcri улы Мухтар-Шаханньщ тойында айтылган т ш е к ........................................................................................ 196 ТЖ-лар - туфли ж алауш ы лар..............................................................................198 «Ею Шьщгыс eHereci жэне м энгургпк KacipeT»........................................... 200 Кулдык сана зардабы немесе тертке белшген к азак тар .............................. 202 Багынпаздыктан ербиен ж агы м пазды к...........................................................204 Мэцгурттенген жолбарыстар мен ултсызданган к азак тар..........................206 0 з ултьщмен 6ipre болсын ты н ы сьщ ............................................................... 212 Качакстаи алпауыттарыньщ араб байларынын айырмашылыгы неде? ... 213 К рразкул................................................................................................................... 215 1^ыргыз д эп т е р ш е н .............................................................................................. 217 1. Кыргыздар мен к азак тар .......................................................................... 217 2. Алыкул Осмоновтьщ ескертк1ш1 алдындагы о й ................................ 218 3. Шабдан батыр жэне Ka3ipri б а й л а р ....................................................... 219 4. Тулпар акын ар ы н ы ..................................................................................... 220 5.Коштас у 220 6..Тугелбай т а у ы .............................................................................................. 221 АЛГАШКЫ АДЫМДАР НЕМЕСЕ ВДЕНУ ЖОЛЫНДАГЫ ЖЫРЛАР Кдранызшы, уян ж1пт болып ветж 6i3 деген.................................................... 222 Жетектеп ап булд1ршшдей сумка асынган баланы....................................... 222 Намыс, намыс, муньщ калай, неге алмайсын 6ip тыным.............................223 Студенттер................................................................................................................ 223 Айтсам деймш барлык асыл сез1мд1..................................................................224 К ы здарга................................................................................................................... 225 Э н ................................................................................................................................225 С е р т ............................................................................................................................ 227 Кейде тауга карап турып еске аламын досымды............................................. 228 Алма бактыц ур ы л ар ы ..........................................................................................228 Ак пен к а р а ............................................................................................................... 229 Жакын журсем, эрдайым сен жанымнан табылдьщ......................................230 Жол устш деп о й ..................................................................................................... 230 Курбыммен э з ш ...................................................................................................... 231 Квцш айтты: саган жптг, бшу керек мынаны.................................................. 231 К езд есу ......................................................................................................................232 Бактар, неге у н а з а н д е р ? ......................................................................................233 Достык ту ралы ........................................................................................................ 234 Арифметикадан басталган елен,......................................................................... 235 М у р а ........................................................................................................................... 236 Еске а л у .....................................................................................................................237 Мугедектер - тэн саулыгын ансаган.................................................................237

Адал журш келем1з-ау десек те........................................................................... 23£ Туган жермен сы рласу.......................................................................................... 23S Уйленген д о с к а ....................................................................................................... 24( Ж асканам .................................................................................................................. 241 С ы рл асу.....................................................................................................................24] А г а .............................................................................................................................. 24^ Тагдыр маган берсе деупп ем, и п арманын багбанныц................................ 24‘ ¥йкы сы з еткен т у н .................................................................................................24‘ Ойсыздарды ойпандагы томпеипкке балаймын.............................................24' Калайша журем жастыктьщ жырын толгамай............................................... 24' Екеум1з де ею ананьщ гул1м!з..............................................................................24! «0РКЕН И ЕТТЩ АДАСУЫ» АТТЫ РОМАННАН УЗШДЕЛЕР Компьютербасты жарты адамдар (Рухсыз куш ф орм уласы )...................... 24‘ Еркектерге кезкарас немесе эйелге сирек жолыгатын б а к ......................... 25: Ел тш егш щ Kyuii.....................................................................................................25! Курметаз, шыншыл тулгалар немесе Т у р к каганатыныц кул ауы .......... 25! Бакыт геом етриясы .................................................................................................26: Желтоксан а л а ц ы ....................................................................................................26- Бесший е р к е к .......................................................................................................... 26; Эм1р-Тем1рдщ сонгы е с и е и ................................................................................ 26: «ЖАЗАЕЕР ЖАДЫ КОСМОФОРМУЛАСЫ» АТТЫ РОМАННАН У31НД1ЛЕР ¥лы лар мен орташ алар.........................................................................................27 Гималай жолбарыстары немесе малдык сана туралы м у ц ..........................27 Каскыр аулаушылар кулыгы жэне саразбан с а б а гы ......................................27 Тарихи жады туж ы ры м ы ..................................................................................... 27 Жегший т у й с к ........................................................................................................ 28 ПОЭМАЛАР Махаббатты коргау.................................................................................................28 1. Саматтыц жубайы Айжанармен ж екп е-ж ек...................................... 28 2. Е а й ш а ............................................................................................................. 29 3. Турюстан ан,ызы .........................................................................................29 Нарынкум зау ал ы ...................................................................................................29 1. Махамбеттщ сонгы сез1 .......................................................................... 29 2. Эке ую м1........................................................................................................ 29 Отырар каЬармандыгы немесе женшген жещмпаз туралы д а с т а н ........30 Жацгырык немесе Аксак TeMip атауы калай б астал д ы ............................... 31 12-3= ?.........................................................................................................................32 Т а н а к е з......................................................................................................................32 Куре тамырды 1здеу............................................................................................... 35 Сешм патш алы гы ...................................................................................................38 Кулпытас кепие™ немесе Kepi тебу з а н ы .........................................................44 С ейхун дария............................................................................................................45

М ухтар ШАХАНОВ ГАШЬЩТЬЩ ГАЛАМАТЫ влецдер, балладалар, поэмалар Баспаныц бас директоры Эшгрбек Квтш Oudipic бастыгы Царлыгаш Оспанова Арнайы редакторы Жеткепшек Мецдиалиулы Cypemiuici Мэди Цамашбаев Компъютерде цалыптаган Гулмира Отепова Техникалыц редакторы Салтанат Тутк;абекова ISBN 978-601-209-184-7 9 786012 091847 ИБ № 1051 Басуга 22.08.2012 берщщ. ITiiiiiMi 60x90 V16. Шартты баспа табагы 30. Офсегпк басылым. Гарнитурасы «Times New Roman». Таралымы 2000. Тапсырыс №7198. Тапсырыс 6epymiHiH файлдарынан К,азакстан Республикасы «Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басылды. 050002, Алматы каласы, М. Макатаев Kemeci, 41. «внер» баспасыныц мекенжайы: 050009, Алматы /с, Абай дацгылы, 143; Баспалар уш, 2-кабат. Тел: 8 (727) 395-52-06; 395-52-08; 395-52-00 E-mail: [email protected]; [email protected]