Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

Бэлшм, онай жол таптым деп ойлай ма екен тотеден? Журдек гасыр умыткан-ау уятты. Данте, Пушкин, Шекспирмен, Гетемен Оньщ TinTi жумысы жок сиякты. Канаты на жан шошынар кару тиеп каралы Б1здщ дарын гасырымыз кайда асыгып барады? Жалын гасыр бэсецдетпей каркынын Катар демеп келе жатыр безбуйрек пен улыны. Кае кагымда ceйфiн тонап кететугын банюнщ Дарынеыз деп KiM айтады урыны? Канша дарын epeei тар пенделжке KYЙттeлдi. KiM дарынеыз дей алады Шынгысхан мен Гитлерд1? Жайпап откен жанаганын BipaK олар кара дарын Елестеткен тек KacipeT караны. Иэ, дарын ец каскунем пендеде де болады. Адамды адам ететугын саналы, Эсемджп багалауга багытталган жанары, 1згшк пен тазалыкка деген inK3p талабы. Не болады ойлы козбен карамасак галамга Шук1р, niyKip, жан байлыгы саяздардан бак кайтты. Халык барда онерге KiM окпе айтты? Сухе-Батор ecKepTKimi алдындаты аланда Маган монгол t apbiiiiKepi оз жырымды жатка айтты. Кеуде тоскан улы халык дауылга Аласартып алмау керек тауын да. Ka3ip б1зде «жыр суйелчн кауым» деген TipKec бар, Сонда калай, болмак па екен жыр суймейтш кауым да? 50

Сонда калай, онер енер ушш бе? Жок. Шын енер туру керек кушшде. Рухани байлыгы жок адамньщ Бэтуэ да болмак емес 1сшде. Данте, Абай, Ш експираз, Гетеаз, Калай гана дара шауып кетеаз?! Игершген эр мамандык буларсыз - Отсыз, Кансыз, Кунарсыз. MiHe, мше, аеыл досым, карашы, Тым теренде шын байлыктын багасы. Егер Гитлер улы акын бабасы Гете рухын ез бойына cinipce, Тагдырына акын кезбен ущлсе, П ен д ел т айнала тор курса да, Кдныпезер болар ма ед1 муншама? Бшк енер би1к талгам тандайды, Талгамсызды тагдыр эркез алдайды. Мен басшы деп танымаймын еондыктан Абайды укпас дангойды. II Б1здщ гасыр дарын боп жалындады Бегеттерд1 ысырып жолындагы. Адамзаттьщ каныньщ курамынан, Алтын тапты грузин галымдары. 51

Кандай тосын жаналык: Алтын тапты. Адам калай свдрген бар кымбатты?! Кызык-ау, Оумесердщ канынан да Купия тушрппктер жаркыл какты. Алтынньщ устем болып турганы анык, Булданганды тагы да булдамальщ. MeHi ылги мазалайды Гомер карттьщ Кезшде эйгшенген 6ip жанальщ. 0нерс1з шарыктау жок ала ботен, 0нере1з ой канаты талады екен. О, гажап! Каныпезер адамньщ да Канында поэзия болады екен. Бэрш де алгыр талгам аныктаган Адам кеп кан курамын танытпаган. Ал оньщ кара журек болгандыгы - Кандагы поэзияеын дамытпаган. III Поэзия - эсемджт1 мусшдеу. Ал эсемдж - 1зг1лiкт1н канаты. Жыр кад1рш тусшбеу Гул кад1рш туе1нбеуден элдекайда еоракы. Нагыз енер бола алмайды баскаша, Нагыз енер - касиеттер жиынтыгы ен ип. Когам аза бастаса, Алдыменен жыр куаты кемид1. Жыр куаты кем1се к1м утады? 52

Ондай шакта юм отырмак 1згшктщ тершде. Атышулы Американ акыныньщ ютабы 500 дана боп басылды елшде. Оян, Лорка Гарсиа, айбарлы акын, отты акын, Ешюм сен in жырынды ете алмады какпакыл! Испания умыта ма сендей кайсар ер улын, Зулымдыкка карсы койган олен тугщ ел1мш. Сен де оян, Павло Неруда, ершш унщмен. Балалык ацгалдыгыцмен, даналыгыцмен, кемшшгщмен, вленнщ елинс1 езщ сщ элемде, Туссен де Чилидщ Франциядагы елшшгшен. Кашанда тынымсыз, мазасыз дария кeнiл, Сен де тур катарга, Рафаэль Альберти - кариям менщ. Сан урпак мактанды батыр атам деп Сен де оян кане, акын Махамбет! Гасырдын ызгары дауыл боп ескешменен, Даланньщ мунлы эж1м1 жузще кешкешменен, Сешм кайыгьщ сенделш, у м т н ошкешменен, Кещлшде жуздщ елщнщ намыстьщ ескепменен. Тщщщ кесе алмай кор болды Жауларьщ жабылып басьщды кескешменен. Сен де тур катарга, Манаетыц мурагер улы, Аяулы Шыцгыс агам-ау, кыргыздын кулагер улы. Халкыньщ ж1гер-кушше каламын жаныган, Азияньщ зацгар шьщысын заманын таныган. Поэзия шегшш барады Адамньщ канынан. Элемге кажет бул icKe жана 6ip лепп сен де кос, Орыстьщ кыран акыны - ер кещл Евтушенко дос. Бастысы батыл арман ба, жок элде от па Keperi? Адастырып, алдап KeTneciH ум1ттщ ак кебелеп. 53

Жаныцдай суйген акынга атыцды T y c in 6 e p i n ен Катарга, кане, сен де тур, жас шопан Актобедеп. Талайдьщ тем1р табаны шыгарды миын езгшеп жердщ Тумауы y u iiH не ic T e ftiv m заманы безбуйректердщ? Ал менщ досым Бсису тушмен жотелш, аунап, Bip кезп жасыл арманы opTeHin, лаулап, Еске алып жарын, баласын, сыйлас-кимасын Тусшде Kopin шыгады суш кп Палестинасын. Ертемен шаншылып теледидарга Отаны туралы Куте;п 6ip хабар жанары талганша сарсылып кулагы. Агылган боскын iiumeH мерт болган балалык шагы, 0 з улын танып калар деп зэрем ушады. Канында поэзия жок кулар топ курды батыл Безбуйрект1к'Н жек коре алмауда саткындьщ жатыр... Поэзиясыздьщ элемге тугел тастамауы yuiiH бугалык TerijireH тер мен агылган канды куэ гып, Аяулы досым, уш минут уназ туралык.

ЖАНЕРКЕ (Саттар Ерубаев туралы баллада) I Сонау-сонау Алматыдан алып-ушып хат келд1, Хат келд1 де, Бапа апайга 6ip куаныш ап келдк Секшденген жанарыньщ агы менен карасы, «Демалыска барып кайтам», - деп жазыпты баласы. Шуюр-шуюр, жалгыз улы каз1р елге мактаныш, Ержета де, арман куып туган жерден кета алые. Алые кетсе, Heci екппш, кецш кеп аршылар, Кецш кеп аршылар да, намыс атын камшылар. Кэне, к1мн1ц аузы бармак жас жнтгтщ от кеуде Туган жерге деген гулзар махаббаты жок деуге. Куннен-кунге дарынынын ашылгандай булагы, влецдер! газеттерден куле карап турады. Ана соган мэз болгандай жанарына жас алып, Жайлауына жаз конгандай калады 6ip жасарыи. Кызгалдактай сымбатына керген адам кызыгар, Кызылкумнан кешш келген корпи уйдщ жас кызы бар. Ер жптгке оцайлыкпен устатпайтын мураттай, Сыцгыр-сыцгыр шат кулк1с1 таудан аккан булактай, Саттар жырын сактайтугын киып ап ол газеттен, Сонан кей1н анага кеп жатка айтатын кезекпен. НПркш, ана кондыргандай арманыныц тац кусын, Жыр окыган жоуд1р кезге жаудыратын алгысын. 55

«Кандай жайсан эсем тулга, кандай нэзж гул кецш, Маган дагы нак осындай керек ед! 6ip келш», - Деп езшше и гш к п ойга шомып ана 6ip, Карсы отырган бойжеткенге кадайтугын жанарын. Ал бойжеткен сыр бермейтш мундай киын шакта да, Ундемейтш, томен карап кушмдейтш тек кана. II Уш кун етп Саттар туган ошагына келгап, Уш кун бойы ecKi досы ютап болды ермеп. Сэл кш рсе, жастык шагы балак Typin кашардай, Терен тарих айдынына ущлед1 бас алмай. Ана байгус кезбен багып улыньщ кас-кабагын, Бэйек боп жур: - Жузщ еолгын, жудеуещ гой, карагым? - Жай гой, апа, сэл шаршадым... - деп 6ip ауык тосылды, Бойын ауыр сыркат мендеп жургецщгш жасырды. Кенет eciK ашылды да, уйге 6ip жас кыз юрд1, Асау тайдай sjii ешюмге устатпаган п зпщ ц . - Кел, Жанерке, кел, жарыгым, жогары шык, токтама, 0з1нд1 ойлап отыр ед1м... - деп калбактап жатты ана - Бурын ылги жырын мактап шулатушы ец кулагын, Енд1 оз1мен танысып кой, аган мынау, шырагым! Танысты олар. Сол таныстьщ сыйластыкка уласты. Апта етпей-ак кое кеудеден кимас сез1м гул ашты. Аткан тац мен баткан кунн1ц бэр1 ес1цде тура ма? BipaK бул кун умытылмае, умытылмас, cip3 да. 56

Саттар кызга жыр окыды от ушкындап кезшен, Ертен сапар. Анасын да ала кетпек ез1мен. Коштаеарда Жанерке де жанарына жас алды, Бойын 6ipaK нык устад ы ерлш мен кашангы. Сосын жакын туысындай бауыр тартып Саттарды, К ецш не уя салган 6ip максатын актарды: - Мектепт1 де б т р е р кез таяу калды, жан ага, Жазга таман оку 1здеп барсам деймш калага. - TinTi гажап! - дед! Саттар жангандай 6ip арманы, Kyrin алам, келерщде хабар берсен, болганы. Кыз куана бас изед1, албырады гул ещ, Bip белпс1з сагыныштан тулагандай журеп. III Аткан тан мен баткан куннщ 6opi есщде тура ма, Жаздьщ ерке сол 6ip кенп умытылмас, cipa да. Асыгады пойыз алга ойнап ерке желменен, Сол пойызда кыз келе/п бакытына шелдеген. Киялына атар тацнан тан-тамаша куй енш, Кен далага кез тастайды терезеге еуйенш. Сан гасырдьщ жауынымен, дауылымен алыскан Кожа Ахмет ескертюпн кол булгайды алыстан. Калып жатыр кыр-адырлар улан-гайыр аумагы, Казыгурттын карт тауы мен Тулюбастьщ баулары. Эне, анау Алматыныц Алатауы ак карлы, Кыз тагы да KyniMcipen есше алды Саттарды. 57

Бул сез1мнщ мумкш емес алдамшы эсер болмагы, Бэлюм, каз)р MeHi кутш турган шыгар ол дагы. Вокзал басы. Жадырайды аскак кала алмалы, EipaK мунан Жанеркеш ешюм кутш алмады. Кещлс1здк колецкес1 жуз in буркеп шырайлы, 0\\прш де туцгыш рет нак осылай мунайды. Ещц 6ip сэт алыскандай кыз 03iHiH ойымен, Жогары ерлеп журе бер/п кен кошенщ бойымен. Турып калды, салгырт жур in барды дагы шамалы, Карсы алдынан кальщ жиын келе жатты каралы. Кальщ жиын келе жатты журектер! жаралы, Оркестрдщ зарлы дауысы муцга белеп каланы. Ал Жанерке назар салмай тура берд1 бутан да, Тура берд1, басы айналып адаскандай туманда. «Неге, неге кеийкп екен, Саттар кайда жаны аеыл? Жырларымен тербететш казактыц кец даласын. Саттар кайда, шынымен-ак, кыз кeнiлiн укпай ма, Кайда сол 6ip MempiMfli жан, Kyjiin алдан шьщпай ма?» Амал канша, cymicrici алые жолдан келгенде, Туган ел1 оны экетin бара жатты жерлеуге... IV Кой, Жанерке, ¥зак танга екен берме, Тыным ал. Сенщ Tmci3 кааретщ щ дэл езщдей k im угар? 58

М ¥РЫ Н ЖАЙЛЫ 031Л н ем есе Расул Р ам затовп ен таны сЦ ан к е з д е 2к а з ы л г а н *кыр «Перзент болу оцай ма толыкканды, Зерттеп ее, - деп, - айдарлы алыптарды». MeHi башкурт жыршыеы Мустай KspiM Расул Гамзатовка алып барды. Таулыкка тэн асау ой канатында Жайсан кулш коштасты дара тулга. Yin жылдан сон Космонавт Севастьянов Таныстырды кайтадан мснi акынга. Расул айтты: «Кез келген жас талапты Балау киын кыранга кос канатты. iHiM, сен1н жырьщды окыгам жок, BipaK бузау мурыньщ есте капты. ©згешелш - табигат Tiperi екен, 0згеш еге ойлы жан куле ме екен? ©нерде де богде журт шатастырмас 0 з мурыньщ болсын деп тшек етем». Тьщдагым кеп гасырдьщ арайлы энш, Арай шашкан тауларды манайладым. Fамзатовтьщ 03iHe карадым да: «Гэп мурында жатыр ма», - деп ойладым. © iri жылдар, Keнeйдi opiciM де. Бар, эрине, жещл1с, Жeнiciм де. Tiлeктeciм квбeйдi ел iшiндe, Bipeynep жур келе алмай кел1с1мге, 59

влещ м нщ мурынын бузгыеы кеп, Жудырыгын жасырып жец iпинде. Даралыкка не жетсш кещлдеп... Бакытты жан мен болам терщдеп. бленде де ешюмге укеамайтын Мурынымнан таныеац, ел1м меш!

K0KTEM Б¥ЛТСЫЗ БОЛМАЙДЫ (Бозбала дэптертен) I Ж т т кызга кырындайды, жо...жо...жок, Шыны керек, ал кыз карап жатеын ба?! MiHe, оеыдан, 6ipTe-6ipTe, о, гажап, ¥ я ц сез1м айналады таекынга! Жыл керуен1 кеше берер жалгаеа, Оцай ма екен niKip толгау ол жайлы. Белгш гой, басыц екеу болмаеа, Кесец де екеу болмайды. II Болашак жар, Болгай да жаныц айдын, Алдымнан кершбедщ болып Ай, Кун. Содан ба, содан ба екен, юм 6uie;u, Мен ceHi эл1 кунге танымаймын. Кеудемнен бой кетерер тылсым 6ip куй, Сен Mcnin киялымда журсщ ылги. взщмен талай тойда 6ipre болдым, Аулына арманьщньщ ipre кондым. Кектемш кецш мнщ тойлаган боп, Эзш де тастадьщ-ау ойнаган боп. Мен ceHi уга алмастан калдым ба екен, Мен ceHi бакытым деп ойлагам жок. Журед1 сушктюш мактап эрюм. 03iHHeH талай-талай хаттар алдым. Сен маган жайдыц аппак кощлпип, KipmiKci3 мактасындай Мактаралдьщ. Мен алые сапарлардан оралганда, Сен маган хат жазгансын Оралдан да. Сен маган ушкан кус пен ескен желден, 61

Ац сэлем жолдагансын вскеменнен. Кеп тусш ортасына жарыстардыц, Kerri м бе жетспнде агыстардыц?! Б1рде мен сешменен, аеыл курбым, Арыетьщ жагасында таныеканмын. Жол алда, 6i3 шыркайтын аекар алда, Жас та ушр жасык кезде тостаганга. Сырынды бивдм еурап б!реулерден, Fашык деп айтты ceHi баска жанга. Сонан сон кар жаудыра кабагымды, KerriM мен ер л т м м ен бала KyHri. Аскар тау арманымды бшктетп, Жасыл кел аймалады жанарымды. Bipinai танда Kepin арайлаган, Жаны жаз жаксы кыз-ау деп ойлагам. Алматы вокзалынын перронынан, Ал 6ipiH кол булгадын талай маган. Жылдардьщ жотасынан тайганап кун, 0м1рдщ терецше бойламаппын. Сендер кеп едщдер гой, кеппрщдер, Bipinqi бакытым деп ойламаппын. Отсыздан жYpeгiмдi алып кашам, Эн болсан тагдырьщ боп калыптасам. Болашак жар, CeHi эл1 танымаймын, Алдымнан 03in шыгып танытпасан. III Жас болган сон 6spi керек, кажыр керек талгамга, Батылдык та керек екен, калмау yruiH арманда. Жас болган сон 6api керек, кушак-кушак гул керек, Кыз да керек, тунык кеште жолыгатын кунде кеп. Максат 6ipey, бершешк, бершмешк елеске, BipaK кызбен жолыгуга себеп керек ем ес пе? Себеп те бар, ж ттте р д щ кызга i3eri еый гана, 62

Бп кинога шакырамыз, барады олар кинала. Э зш де айттык оларга арнап, 6ipaK боска лакпадык, Ke6iH сырттай унатканмен 6ipiHe жш такпадык, Kip шалмаган арымызды кардай таза сактадык, Кеудемгзде асау булак асыр салып жатты агып. Жас болган сон, 6spi керек, кажыр керек талгамга, Батылдык та керек екен калмау ушш арманда. Жаным уяц, жасып калам элде 6ipey тек десе, Мундай шакта киын екен кызга сезщ отпесе, Карсыласып тура алмадым, кете берд1м кет десе, 0йтпегенде кайтем ещц, батылдыгым жетпесе?! IV Япырай, мен кайтсем екен мшез1щй сен кыздьщ!? Колдей тунып жатыр ед1м, тынышымды сен буздьщ, ЖYpeгiмнiн TopiHe экеп сез1м отын тастадьщ, Содан болар езщ жайлы жш ойлана бастадым. Алгашында бул сез1мд1 мойындагым келмедь Мэн 6epriM де келмеп ед1, элде соным жен бе ед1?! B ipaK кайдан мэн бермейсщ алдьщда эсем гул турса, Кектеменщ шуагындай кез жауын ап кулпырса. Мен жещлд!м, тунгыш рет кыз алдында жещлд1м, Жещлмейм1з дегешм1з ж е л т екен кецшдщ. Мен1н сэби сез1м1мнщ тыныштыгын сен буздьщ, Япырай, мен кайтсем екен мшезщд1 сен кыздьщ?! V Bip бакытты шуак керд1м кезщнен, BipaK соны юм бар екен тусшген?! Вакыттымын, аяулы эшм, езщмен Ойда жокта танысканым ушш мен. Кундер буркеп жатыр есю iздepдi, KypciHeM де саган сеш м артамын. Ойда жокта коскан тагдыр б1здерд1, Ойда жокта беле ме деп коркамын. 63

VI Кецшде 6ip кектем келед1 басталып, Б13 эсте ол жайлы ойлаудан кашпалык. Журупп ек 6ip кезде уяла жасканып, MiHe, ецщ кыздарга кырындай баетадык. Жолдар-ай, адамньщ жолдары-ай жалгаскан, 0тед1 кешеден курбылар колдаскан. Эйтсе де кей кыздар мацгазсып, пац баекан, Ыза гып кетед1 коз кырын салмаетан. Оятпай бола ма сез1мд1 калгыган, Табигат кыздарды оеылай пан кылган. Бакытьщ келер ме 03i 1здеп алдыцнан, Эй, кайдам, сенбеймш, нанбаймын мен буган. Бшмеймш, уяц ба, ер ме бул мшез1м, Жаныма жакындап келед1 6ip eeiM. Оцаша калганда жымиып кулесщ, Сен, ана, мен жайлы кандай сыр бшесщ? Жузщнен голгаму 1здерш керемш, Анажан, ер ж егп Keuieri 6e6eriH. Бупн де мен уйге кештетш келемш, Кулеец кул, ал 6 ip a K сурама себебш. VII Сэулем менщ, Катар аккан кос езен сияктымыз, мше, 6i3, Екеум1з де байыргы арнамызбен журем1з. Бакыт ортак, ой ортак болар 6i3re тегшде, Деген оймен келем1з табан Tipen сешмге. PeHiui не езгеден сешм барда кецшде, Екеум1з де еркем1з, еркелейм!з eMipre. YmIt, арман - барлыгын келер кунге артамыз, 64

Келер кунге кез салсак кеци тусер аркамыз. Канат байлап киялга, кейде тура тартамыз, Кейде ем1рдщ буралан жолдарынан коркамыз. Катар аккан кое езен сияктымыз каз1р 6i3, Тогысуга 03ipMi3, табысуга эз1р\\пз. Соныц бэрш ойлаеак куаныштан гулдейм1з, B ip aK алда не тоеып тургандыгын бшмейм1з. VIII Мен сол кун1 бакыт жайлы ойладым, Кезд1м умп\" тещзш щ койнауын. Kepin жолда жаткандыгын тастардьщ, Батыл жузген ойларымнан жаскандым. Сез1м1мд1 cepiK етш 6ip ауык, 1зс1з кеткен достарымды еске алдым. Сагыныштан алып-ушып ЖYpeгiм, Уэделескен жерге келш тур е;цм. Cepnin тастап кек туманын куджтщ, Тур ед1м мен аясында умптщ . Кенет жолды Kecin ете бердщ сен, Кушагында 6ip бейтаныс жИттщ . Жалт бурылдыц, жалт бурылдым мен-дагы, Будан ауыр соккы, cipo, болмады. Басып бара жатты сенщ ецсещц Менщ адал сез1м1мнщ салмагы. Kepi кайттым ез1ме-ез1м екпелеп, Ол екпеш умытуга от керек. Кудш 6ip жак. Сешм 6ip жак eKeyiH Сайыска алып шыктым тагы жекпе-жек. Сешм айтты: «Ец бастысы ар дед1, Куткарады соныц гана жэрдем], Арына сал. Сейт те тура журе бер, Намысынныц ерттеуш атын мше кел. Ол темендеп отырганда, сен оньщ Журегшен шынар болып турегел. 65

Сонда саган кумар болып ол турар, KeKiperiH OKiHiniKe толтырар. Бше бшсен жазалаудын осылай Бабалардан келе жаткан салты бар». Кущк айтты: «Муньщ 6api далбаса, Кайтер едщ оган акыл конбаса. Кыз усактап кетер ме ед1, егер де, ¥ с ак сез1м жетепнде болмаеа». Мен ойланып турып калдым 6ip ауьщ, Батые жакка бара жатты кун ауып. Сол ойымды быт-шыт кылды 6ipaK та, Kepuii апайдьщ тентек улы жылауык. Сез1мщнщ epKiHe epin суйреген, Шыдамастан Kipin кетпм уйге мен. 0з1мд1-ез1м 6ip жубатып тастадым, Тьщдай берсен табылмай ма тастан мун. Уйге юрд1м. Тышкан аулап отырган Мысыкка кеп еырымды айта бастадым. Бул ойымды болар деп ем утымды, Мысык 6ipaK ундеместен кутылды. Адамдай-ак маган кещл1 толмаган, Бед1решп тш катпады онбаган. Сонысы 6ip жаксы болды, эйтпесе, Кандай акыл айтар ед1 ол маган. Кулкыны боп ж е ц ш а , жецгеш, Сан гасырдан ата кэсш epMeri, Тышкан аулау тэж1рибесш езшщ Махаббатка колданып кер дер ме ед1?! Бул ойымнан тагы шошып удерд1м, Кузг1 ашушан аспандай боп тунерд1м. Жетш барып сайтан алгыр мысыкты Терезеден лактырып ж1берд1м. Содан кешн тесекке кеп куладым, Сел жугандай кeнiлiмнiн булагын, 66

У м т м н щ барльщ шамын ernipin, Ай, жыладым, агыл-тегш жыладым. Болам деп ем 6ip OMipre жол басшы, Ол ойыма кудж келш жалгасты. Тарам-тарам жолы кеп кой тагдырдын, Маган келген мук шыгар бул алгашкы. Жел ызыцга басты сыртта желиш, Терезеден ай карады керш п. Айга карап ойга шомып жаттым да, ¥йьщтап кетпм нэзш муща бершш. IX Сырлар окып кезщнщ карасынан, Журепмд1 кайтемш аласурган?! Ертен, жаным, езщнен кетем узап, Кетем узап Тур кiстан каласынан... Себеп таппай сенуге, жануга да, Себеп таппай касыцда калуга да, Жаутан-жаутан караумен аттанармын, Келмейсщ сен шыгарып салуга да. Мен кетемш. Жолым бар зангарды аскан, Сен каласын, талпынбай, тацданбастан. Сен каласын, езще 6ip жшттщ Еашык болып кеткенш ангармастан. Е ркелтц оянып унщдеп, Курсшд1рдщ, куанттын бупн меш. 0л1 кунге еш адам байкамаган Bip еулулык ернщде д1ршдедь Курсшд1рдщ, куанттын 6yriH меш, Елее 6epin шаттыгым кун Lnrepi. Эл1 кунге еш адам ангармаган Bip еулулык козщде кушмдедь 67

Сен дегенде коц тм н ен ызгар ыккан, Не болды екен, калкам-ау, б!зд1 арыткан? Сулулыктан махаббат оянады, Ал махаббат ажалы кызбальщтан. X Тан аткан сайын мел;нреп, Умптщ колш кешемш. Ойлама мен1 сещц деп, Тьщдама журттьщ eceriH. Сан рет жещцм, жещлд!м, 0л1 де алда максат коп. Ойлама, жаным, eeHiMHin Аягы муюс, аксак деп. Ойлаеан кезге жас келер, Сешм бар жерде багыц бар. Аягын сылтп басса егер, Аксаткан шыгар залымдар. Кулмщц тагы тобартып, Кала ма сол эн жалганбай?! Касьщнан мен1 жогалтып, Алганыц аздау болгандай. Арман мен сешм 6ip тшде Сойлеуге эсте кумар-ау. ...Bi3 журген сайды бул кунде Кар басып жаткан шыгар-ау. Кое би1к шыцнан бас курап, Дегб1рш кажап тастьщ да, Bi3 суын imKeH кос булак Жатыр ма кардьщ астында? 68

Откердж канша сынакты, Ойласак 6opi кулкш . Екеум1з eKi булакты Иемдеп алдык 6ip куш. Тоскауыл кырдан тосылмай, Кос булак сез1м тербелеп. Bipme-6ipi косылмай, Куятын ек1 келге кеп. Ескертш келген кайгыдай, Салмак сап бала муратка, Кызык-ау, б1здер айнымай, Уксаппыз сол кос булакка. Сез1мд1 жол мен жанбырга, Жещцрдж екен кайтып 6i3. О бастан-ак ерке тагдырга 03iMi3 yKiM айтыппыз. XI Коптен журген 6ip кайгым бар - ол кайгы, Жасырар ем, жасыруга болмайды. Болашагым емес 6ipaK, откен4м, ©ткен кун ол бермей кеткен откелш. Бул кайгымньщ басы болды сондагы MeHin саган сэлем бермей кеткешм. Онда не тур, Сез болып па сол-дагы, Сэлем деген тзгтлiK кой колдагы. Амал канша, келееще екпелеп, Сэлемдеспей ете шыктыц сен-дагы. MiHe, содан 6ip салкындык туындап, Куздщ жeлi согып erri суылдап. 69

Менщ кайта ашылганда аспаным, Колтыгынан керд1м ceHi басканьщ. Эттец, мунын ауыр болды-ау салмагы, Ызаландым, 0зге амалым калмады. Саган соны кез кылайын дегендей, Кете бардым баска кызбен мен-дагы. Bip кызганыш тудырсам деп тасынган, Э лп кызды алып егпм касьщнан. ...Bapi бекер, Ka3ip 6opi болды умыт, 0зщ менен тагдыр косты сол ж1пт. Алдьщ ба, элде, алмадьщ ба ойыца, Айнам, меш шакырмадыц тойьща. Дауа бар ма кырсыгына тагдырдьщ, Сан еющпм, сан тулед!м, жангырдым Уйлещцм де баска шаттык Ke3irin, Мен де ceHi шакырусыз калдырдым. Айлар канша алыстатты десе де, Б1здер кейде кездесем1з кешеде. Жолыктыргыш м1незге бай жол деген, Кеп сырларын тартады алга келденен. Кездесем1з, Сыпайы 6ip сэлеммен Кул1мс1реп ете шыгам сонда мен. Кергендей 6ip шеттеп журген досьщды, Кул1мдейе1н, сен де изейс1н басьщды. Сез1м-колге T y c in капты-ау куз демде, Тагдыр кырсык болып шыкты бпден де. XII Сен жыладьщ сол тун1 кез 1лместен, Мен жыладым сол туш кез тместен. Шеппм кандай болды ауыр ез1м кескен, 70

Сенен безш, бакыттан безшбестен, Не ез1\\ад бакытты сезшбестен, Шеипм кандай болды ауыр ез1м кеекен?! Сол тунп тун, ойга epiK берген тушм, Корген TyniM кайгыньщ мергендшн. Сезген тушм, 0pi бул сенген тушм, Коштасудын тым таяп келгендшн. Сезд1м жэне жоктыгын баска амалдьщ, Неге, неге турлаусыз жаска нандым?! Басымды имей мен кетем бурылмастан, Сен кетесщ жыры боп баска жанньщ. Менен тапкыр, менен де шагандырак, Менен кайсар, менен де табандырак, Табылады еулулар, акылдылар, Мендей адам табылмас саган 6ipaK. 1цкэр сез1м кырандай агындайды, Агындайды, Зорлыкка багынбайды. Табылады байлык та, абырой да, Сендей адам маган да табылмайды. Tmci3 мунга комшш от талабым, 03iMfli-O3iM аяусыз нокталадым. Осы шыккан бшкте калу yuiin Коштасудан баска амал жок, карагым. XIII Аеыл досым, сырынды айт деп кинап ен, Болды-ау маган бул 6ip мун. Уйленем деп ею кесе жинап ем, Соныц 6ipin сындырдым. 71

Жауабым жок неге деген суракка, Кайтем санап, кез1м де коп аксаган. Махаббатым сэтаз болды 6ipaK та, Шагынбаймын бакытсызбын деп саган. 0ткен кунге камшы ушру жок менде, Зулымдыкпен жете алмайсыц к р а тк а. Ал, ©MipiM уксайды ерте кектемге, Кектем бултсыз болмайды гой 6ipaK та.

*** Еумырымыз сан ум1ттен турады, Сан куд1ктен турады екен, тэщр-ау! KiMHiH канша керен болса кулагы, Секвдп оган букш дуние санырау. 0M ip mipKiH кейде жомарт колменен Сарацдардьщ шайына сут катады. Кейде кызык, тулпар журген жолменен Есектер де кетш бара жатады. Муньщ 03i жомарттыкка сия ма, Кыран неге тартады e3iH теменге? Намыстанам, бурит ушкан кияда Жапалактыц уясы бар дегенге. Бакыттылар салган энд1 ертемен Турам тыцдап, мен кашанда ояумын. Жапалактар уя салган олкеден Сенщ даусьщ естшмесш, аяулым! 73

ЭВЕРЕСТКЕ IHbIFy Кадалган кез таларлык, Ж1гер отын жанар гып, Эверестке шыккандардьщ Ti3iMi, Саусакпенен санарлык. Махаббат та шьщ сиякты: Кун жакындап касына, Булт конатын тасына, Кыран тектес жандар гана Шыга алатын басына... Bapi 6iiTi. Кулайды арман дауыл жьщкан кайьщша, Ел кулмей ме ecci3 урей ьщпалына бой урса?! 03iH-o3i елнруге raicTi ед1 Транзей Сол кездеп эм1ршшщ катал заны бойынша. «MeHi айналып, ете алмайтын кезенге тап болдьщ ба?» Дегендей-ак жарк-журк етш канжар жатты алдында. «Кайсар Рим заны солай, Ke3inai ещц курт, батыр» - Деген сезд1 оймен айтып, 6ipa3 адам сыртта тур. Велме дел-сал, журш жатыр eMip, ел1м талаеы, Ал, канжарга кол бармайды, бул азапка карашы. Гулзар 'прлж кимаетыкпен жымиганда киылып, Ен баетапкы каткыл ойы 6ipTe-6ipTe суйылып, Д1р-д1р eTin, fler6ipi ушып калшылдады бейшара. Намысына т1рек етер ерл1к таппай куй1н1п. Осы сэтте Kipin кeлдi Аррия, 74

Акша кардай аппак кейлек кшнш, Жанарынан жан тербетер назды сэуле куйылып. Аскак устап, сунгак бойын сымбатты, Транзейге эйел былай тш катты: «Кудай саган еркек деген ат берд1, Дэулет бердь Атак берд1, Бак бердп Шаран канша ещц сонын бэр1мен, Коштасатын шак келдг Кимекшсщ коркак атын нокта гып, Калсын десец еркек атыц сакталып, EciHfli жи, айнам менщ, есщд1 жи, камыкпа, Ел мазагын кетеруден ел1м ауыр болып па?! Илан маган, TinTi тук те киындыгы жок муньщ, Батыл уста канжарынды, батыл уста, шоктыгым! Ездж мшез сынга туспей койсын кайдан байкала, Киындыксыз келген бакыт кетер кезш айта ма? Бул ерлшщ болсын сенщ ен алгашкы, ен со ц гы , Кэне, менщ кимылымды кайтала!» Аррия ару Транзейге ойлы козш ойната, Жузш гулдей жайната, Куле карап, турды-дагы канжарын, ЖYpeгiнe сугып алды бойлата... Шулы, даулы niKip тастап артында, Bip-6ipiH e кол созыскан калпында, Б1раздан соц eKi бейне жатты ужпз... Кем1тпеген TinTi коркак куйеушщ наркын да Улылык бар сол эйелдщ дацкында... B ipaK мактау кажет те емес алтынга. 75

ДИНОЗАВРААР МЕН ЕГЕУЦ¥ЙРЬЩТАР («Атлантиданы циратцан алма» атты жаца романная \\ iindi) Динозавр алыптыгы ушш ерте жойылды, Сан мьщдаган майда сойыл оган карсы койылды. Таракандар динозаврлардан бурын кун кешкен. Эл1 гумыр cypin жатыр, Т1рлж-салты журш жатыр, Алыптыктыц неге кажет екецщгш бшместен. Таракандар т1ршшк кемесшде, Карын-мудде ересшде, Б1рлж еактап пенде-ум1тке катар-катар мшгескен, 0згеде де мудце барын каперше шместен. Сол таракан «ултында» даралык жок, Ал даралык жок жерде жацальщ жок, ¥ксастыктан тауыпты олар ез дарынсыз шындыгын. К емш ш п айналмай айыбына, О, гажап, 6ip-6ipimH мойынына взгелердей тастамапты кызганыштьщ шылбырын. Уксас жандар ешкашанда кызганбайды 6ip-6ipiH. Кауымшылдык мшезге бай майда куат тагылар, 0 р тагылык ортак куштен ортак тшек табылар. Пендел1ктш майдаларды 6ipiKTipep заны бар, Соган карсы тура алмаган сорлы динозаврлар... Байлык кусы жш конды нэрс1з-саран мускшге, Данк та уялмай мадактады турса жойкын куш юмде, Шындык сирек билiк курды улы жердщ устшде. Сондыктан да Сократ та, Бетховен де, Пушкин де MefiipiMci3, рухсыз куштермен мэнгинк оппозицияда. 76

Нанымсыздьщ, дарынсыздьщ жольщды ылги орай ма, Кара куштер Азгшктщ зешнше карай ма? Тенспздж кеп, аю, каскыр сайран салган тогайда. Казактьщ кос рух шьщы - Махамбет те, Абай да Сол ушш де пенделжпен мэцгш к оппозицияда. Иэ, элемде барлык шыншыл акындар оппозицияда, Жомарттарга - дуниекоцыз пакырлар оппозицияда. Кей TipnimiK иелер1 кызганышсыз гулдемес, Айыптымыз ба солармен болганымызга 1ргелес? Кандай жагдайда кандендер улкен иттерд1 кундемес? Мухиттарда куши бальщтар киттерге ырза ем ес... Атыцды, дацкыцды шыгаргыц келсе осы заманда, Жерден ап, жерге сап атакты тулганы жаманда. Зорлыгыц ерлжке телшш, зорайып багац да, Bip кунде-ак белгш боласыц когамга. Аристотель кезшде сыналып, шыцдалган бул эдк, Осынау тарихкез эдюке каз1р кеп сураныс. Ежелден акша мен саткындык 6ip журген, тацданба, Сол мшез деп келд1 бугш п кэсшкер талгамга: Калталы, дарынеыз каламгер тенелш Шиллерге, Бейэдеп, рухсыз журналист айналды киллерге. Бэрше юнэл1 тойымсыз карындар гана ма? Кайшылыктар кеп ем1рдщ зацдылыктарында да. Байыптап зерттеп адалды, арамды, иыктыларды, Кайткенде адамдык олардан бшк турады? Шындыкты кексеген максаты, м уддеа нанымды, 0зге журт шыкпаган бшкке шыкса 6ip дарынды, Кеудеге сешм мен мешр1м желкенш жузд1рш, Тек сырттай тшектес журудщ e3i - зор i3ruiiK. Кираткыш ойлар кеп б1рлкке непзделмеген: О, тоба, кшкене келпиктер - тещздерменен, 77

Шымшьщтар, каргалар - еункарларменен, Есектер езшше туппарларменен Кашангы журе бермекпп оппозицияда? Каншама бет-бейне жатыр орынсыз тырналып, Нагыз эдшет оппозициясын шатастырмалык Бас камын кездеген бейшлсез «шатак-ит-цияга». Жэ, бэлюм, бул тайталастьщ жолын ешюм бегемес. BipaK улттыц даналыгы, гасырымен ерелес, Улкен перзент туганымен гана емес, Майдалардан оны коргай бшу1мен 0 p i колдай бшу1мен олшенбек, Олшенбесе, ултка карсы катерл1 ойлар белсенбек. Ерте курбан болгандар кеп, ep6ire алмай ез iciH, Bipey алып д ен еа ушш, Bipey зангар epeci ушш жэне алып ce3i ушш. Алыптык ер белес шыгар, Бэлюм, бакыт емес шыгар, Атышулы сол алыптыц 03i ушш. Угынатын кезец келдк Тек рухы шыцныц гана сез1 - ш ы н... 0 з гасырын рухыныц куатымен еуйеген, Курее ашкан тогышарлык 1ндеттерге уйелец, Суцкар ойы талмай ушкан сансыз дауыл, жанбырда, Афиныда мукым журттын алдында Сез сейлед1 коне грек данышпаны Диоген. Ол кезде де кальщ болган санасыздыц Tepici, Кандай маргау, кандай шабан парасаттыц epici. Курдел1 ойлар орманына бурын аяк баепаган, Жец1л эуен, спорт, сайыс аясынан аспаган Тыцдарманныц б1раздан соц калгып Kerri Ke6ici, Ke6iciHiH аягында енжарлыктыц Ke6ici. 78

Диоген кенет саусагымен ернш басып, елтшш, Кекек, булбул, шымшык унш айнытпастан келт1рш, Бала кезден бойга жиган шеберлшпен кемелд1, Шаршы топты тан калдырып, сайрап ала женелдй Журт мэз-мейрам: - Жаса, грек дарыны, Кус тш нде сайраудьщ зор алыбы! - Мына енер1н бэр1м1зд1 тан калдырып, тамсантты! - деп кальщ журт жамыраса алгыс айтып ойшылга, Bapi б1рдей орнынан турып узак кол сокты. - Отырьщдар! - дед1 Диоген, - кунсызданды сездерщ, Амал канша, ездерще уюм айткан - оздерщ. Каз1р гана, адамзаттьщ дамуы ушш пайдалы, Рухсыздьщ шабуылы, жана курес майданы Хакындагы ойларымды укпай, калгып кеттщдер, Манызы зор мэселеш сезбей, аттап еттщдер. Ал ещц тек кецш аулар эуез жузген уншде, Сайрап ед1м кайдагы 6ip ойсыз кустар тш1нде, Дурюрете кол соктыцдар, болеп курмет-дурмекке, Сендер ашар таным, туйе1к eciri эл11лгекте. Каншама жыл тайталасып, бой таласып гасырмен, Bip абырой алмап ед1м, гасырды озган басыммен... Шымшык, кекек ушн салып, оцай таптым дацкты... Армандарыц ажыратпай эумесер мен алыпты, Талгамдарыц бейсаналык, бейшаралык танытты... Сейтш, Диоген кулл1 Афины халкынан, 0 з ел1н1ц туйс1к, таным паркынан KayinTi api Kaciperri багыт Kepin налыпты... Содан 6epi канша заман етсе де, Жалкаулыктан гылым кашып, Галамзатка нурын шашып, Техникалык ой-сананыц Mepefii асып кетсе де, 79

Болмысынан жецщщкке ушр, анкау халыкты взгертпек боп талай алып жолын кузга салыпты. BipaK журттьщ сонау Диоген кезш деп талгамы 0л1 кунге 03repicci3 калыпты. Сол баягы жецш эуез, ойсыз наркы сынбаган, Оньщ еркетотайларын журт кулшына тьщдаган, Куш пен мусш сарбаздарын булшык етш булдаган Елдщ кимас асылына балатып, Мьщ-миллион назарларды тек соларга каратып, Алып шыктык 6i3 6ipiHini орынга. Тойга бешм адамзатты улкен ойга тартатын, Санасына шыншыл жиер, сешм кушш артатын, Нагыз енер эл1 де сол бойкуйездш торында. Жещл енер, ол да езшше каскунем, ¥мытуга бола ма оньщ басты рел ойнаганын парасатты i3ri рухтьщ сорында?! Оз тагдырьщ - эл1 кунге ез нэпсщнщ колында. Оркениет1 гылым, б ш м канатында дамыган, Алгыр ойын кайратына, айбатына жаныган, Bip e3i 6ip мемлекетке пара-пар, Жер бетшде айбыны асау канша атакты кала бар! Ал солардьщ рухани бет-бедел1 жагынан, Айту киын, галамзатка кайсысы улг1 бола алар? Кандай icKe сураныс кеп, соган кадам жасадык. «Бизнес!», «Сауда!» угымдары атанып зор бас spin, Ецсе букпес куд1реттей турып алды касарып. «Тек баюдьщ жолын уйрен, 6ip кун1нд1 бос етпе!» Адамдыгьщ бар ма, жок па, алынбайды есепке. ¥рла, алда, тамыр ж!бер «сайтангерл1к» айлага, 80

Айлалыньщ айбыны аскак, мереш устем кайда да, Суйешшщ бшпк болса усталам деп ойлама, Ар мен уят бул гасырда аса коймас пайдага... Нарьщта мьщ калтарыс бар жец ушынан бурылар, Елдеп ец курметтщер - ен тойымсыз урылар, Байльщ юмде болса, соныц мацдайыныц нуры бар, Бар саясат сол мацдайды мадактауга курылар. ¥рлы к зацга айналган соц рух жырын ьам угар? Будан пэлен гасыр бурын Сократ койган 6ip сурак 0л1 кунге адамдардыц максат-KyniiH жур сынап. Оны айналып ететшдей жок 03ipre жол баска, Ол сураксыз т1ршшктщ ой казаны толмас та. Тагдыр курек TiciH безеп, элде саган кулеш бе? «Мазмунды eMip суру ушш тамак шшей болмас та, Ал сен тамак iiuy ушш eMip cypin журеш бе?» Неткен сез1м еркшдйт, аттап бассац - жын-ойнак. Адамзатты мэцгурт кып аздырудыц, Оныц арын, намысын тоздырудыц, Уят кашкан нэпсюш коздырудыц Шыгарылды мыцнан астам Typi ойлап, 1згшктщ улы кэусар езендерш ылайлап. Клайда барсац кез арбайды тойшыл мейрамханалар. Тунп клуб, тунг1 кулю - ойсыз сайранханалар Шаршау бшмес табыс кез1 рет1нде танылды. Тек Байльщ пен Кызыкшылык басты мурат саналып, Еасыр TynKi рухани компасынан жацылды. Базб1р шагын калаларда уш жуз мыцдай халкы бар, Сез жок, уш мыц Hanci куйттер арнаулы уй сэн курар. Эр адамньщ пенделш осалдыгынан, Дацгаза шуга, думанга босацдыгынан Саудагерлер ардан аттап, бак табуга талпынар, 81

Ka3ip Ар мен Намыстын, да матер налдык наркы бар. Кешелерде журтты бурар пендешийк арнага, Жан-жагыцнан анталайды, Н эраз кез1 канталайды Кшец арсыз, пайда-наркы акырган 6ip жарнама, Кере алмайсыц i3rijiiккс шакырган 6ip жарнама, Жарнама емес, секщщ 6ip Орнама не Торнама. Астананыц аязындай кызартатын бетщд1, Айналацда icKep Tici опмд1, Тек алу мен жеуд1 гана максат тут кан о\\йрден, Агаш тугш, тем1р;п де кем1рген Журт каптады жеб1р кезд! егеукуйрык секщщ, Егеукуйрык сана каз1р шыркап, eein, жетщщ. Кашан, калай тойдырамыз сол ашкарак коздердЕ Сыйлаймыз ба егеукуйрык пейшдерге тезгещц? Тезе алмаган каскалардьщ тагдыры курт езгердт Ецщ к а й т к , рухани еаяздыгы адамньщ Кунэ opi кем ш ш к боп саналмайтын кез келдт Кейб1р енер сацлактары - урлыкка да ураншы: Ертелькеш тележэппк айнасынан туспейтш, Ой-санасы, мешеуленш, тек тамагы 1стейтт 11 Калыц елдщ «ар-намысы» саналатын 6ip эннп Данк пен акша муддесшен озге тук жок ойында, Эн салып жур урылар мен рэкеттердщ тойында. ¥ л ы Герцен nkipiH e icKep козбен карасак, Эдщщктщ жацбырымен гулдер ед1 парасат. «0р адамньщ рухани мумющцп каншама Бш кткке тартар болса, эне, оган соншама Бшнк, сешм юлтш берсек»... Тазалыкка шелдеген, ©жет гасыр дамыр е;й, бэлюм, баска жолменен... 82

Кандай бедел усынбакпыз б1здер келер заманга? Неден каштык, H c n i шаштык, неш бастьщ табанга? Талай табан нурлы ойларды айналдырды сабанга, Сол сабанга карап ещц айкындалар багац да. Ескермедгк сен1м арту кылмыспен тец екенш Рухани байлыгы жок, айдыны жок адамга. TipniiniKTiH басты ураны: «Жастьщ шакка - жасыл жол!» Жас гумырга жол ашуда, картым, дара гасыр бол! 0згермейтш бул угымга жаца мшдет арттьщ па, Нарьщ неге карсы койды жастьщ шакты карттьщка? Неге бизнес орындары отыз бестен, кырьщтан Аскандарга жумыс беру мумюндшн умыткан? 1скер кезбен караганга муныц ©3i дурыс та, Цирктерде карт маймылдар тартылмайды жумыска. Ал жас маймыл багынымпаз, тэрбиеге тез кенер, Уйретш ап баскара бер ыммен яки созбенен, «Ауна!» десен, аунайды олар, «Тур!» - деп буйыр, турады! Багынгыштьщ болмау керек ез niKipi, кулагы, 0 з niKipi жоктьщ гана бшпкке жок сурагы. «1скер милар!» - галамзаттыц осы кунп ураны. Бар рухсыз icкepлiктiн пeндeшiлiк - турагы. Сондьщтан да карт тулгалар ар-намысты, уятты Bip кездеп ебедсйаз динозавр сиякты Артьщтыгы сез1лд1 де, калып сыйсыз, жeлeкciз, Дэу1р1не болып шьщты керексгз. CeKmAeHin «лнмузинмен» данк сынаскан ат арба, Рух солай сыргып кет'п ен K e f t iiir i катарга. 83

Ж1Г1ТТЩ EKI СИПАТЫ Марсца KiM кайратты KiM KiMre аскар тулга, Мумкш бе екен тагдырдан бас тартуга? Неткен гажап Бшктен кулаган тас, Сынганымен калады тас калпында. Кузар шьщда, Ойпацда, Бураланда, Талайларды сын KyTin турады алда... Быт-шыт болып кетпей ме кам кесектер Кш-юшкентай жырадан кулаганда. Алуан тагдыр бершген бул адамга Есепнен ез ж ш т кулаганда Жубатьщдар, Аячдар вйткеш оньщ Кум боп кетер жiгepi жылаганда. Алуан тагдыр бepiлгeн бул адамга, Тулпарынан ер ж т т кулаганда Жубатпандар! Ер адам от-ж1гер1н Намысына жаниды жылаганда. 84

таоздш Bip танысым конакка шакырды да, Топ адамньщ кезшше niKip niinin езшше, Кецшщщ елемей аппак айдын, Досым, ceHi жатып кеп даттады-ай 6ip. Кеткен шакта эдщщк зацга айналып, Акты кара деп айту кандай набыт. Унс1з калдым. 0зщд1 нак сол сэтте Актап алар дэлел1м болмай калып. 0ткен кузде билеттн жогалтып ап, Bip карт эжей вокзалда жылап турды, Жылап турды, enceci кулап турды, Жанарында жалыныш сурак турды. Кеткен шакта is r u iiK защ а айналып, Жомарттыкты тусаулау кандай набыт. YHci3 калдым. Калтамда нак сол сэтте Кек тиын болмай калып. 0M ip сансыз сауалын тартыпты алга, Кездер1м бар оз1мд! кор туткан да, Мумкшдшм жок сэтте муцга батам, YHci3 калып отырам еондыктан да. Табигаттьщ тымырсьщ акпанындай, Акпанындай, жылдардьщ какпанындай, Меш осынау MempiMci3 унс1здктщ Азабынан эрдайым сакта, кудай! 85

Hi * * Кеюрепмде терт сэуле бар терт бакыттан туратын, Тертеу - мсн1н мураты м. Тертеушен алма-кезек нур алам. BipiHinici - туган ел1м - улы анам, EiciHuiici - газиз анам, саулыгымды сураган, BipaK маган eKeyi де 6ip адам. YuiiHHiici - намыс ушш берюпеген кундер1м, Жанган отты einipyre кeлicпeгeн KYHдepiм. Жаксылыкка жаксылыкпен epic берген кундер1м, Тагдырымньщ жанарынан жещс керген кундер1м, Суршгещц суйеймш деп кулап калган кездер1м. 03iM жылап, жан досымды жылатпаган кездер1м. bop-6apici, жомарттыгым, адалдыгым сондагы Кеудеме кеп жиналды да бакыт болып орнады. Тертшип ме? TopTimiiici - сэл тайкыса болар муц, Маган деген адалдыгы ол, MeHi суйген адамньщ. 86

AAFAIIIK,bI МАХАББАТЦА ХАТ I Bip умнке 6ip у м п жалгадым, Кеп-ак екен бергешмнен алганым. Защар кекке самгаганым не керек, Саган ушып бармаган сон арманым. Энмен айтып балацдыгын, пэкпгш, Кектем де erri зорга басып аптыгын. Кунде бакка кыдырганым не керек, Сен касымда болмаган сон, шаттыгым. II Батты канша кун кызарып, атты канша тан кулш, Кеудемнен сан жулдыз агып, тау кулады жангырып. Сонда да мен сешм1мнщ 6epiicririH эн кылып Тым айныгыш ce3iMflepfli ар отына жандырып. Журш келем аеыл эшм, журш келем пан кулш, 0ткен куннАн бeдepлepiн em ipce де сан кудж EKi адамньщ саусагыньщ ыстыгы, Мандайымда калып койды мэцгшк. Кастерлеген бакыт атын, ар атын. Сол eKi кол болды менщ канатым. BipiHinici - анам колы, эрине, EKiHiuiiei - ceHiH кольщ болатын. III Сен1н кольщ кш кене нэзш кана, Нэзжтжтен тагдырга озып кара. Сен1ц кецлщ мен ymiH шалкыган кел, Сен1ц кеуден мен ymiH жазык дала, 87

Угыстырды жылдардыц жолы 61зд1 К у д к б1зден м эцгш к колын уздт Карсы алдымда кушмдеп турсьщ, Miне, К ею репце кеп ум1т толып i3ri. Кайгысы мен шаттыгын ерте келген, Еркем едш ез энш шерте келген. Орамалыц пэкпктщ белпсшдей, Желб1рейд1 жарысып ерке желмен. Арман кусым, сен меш адал тусш, Саган тецдес мен кайдан табам MyciH, Жылдар бойы керкше кез байлаган, Алгашкы шкэр махаббат, аманбысыц? Сокпай кеттщ кеп болды, жагага сен, Bip жещлдеп калушы ем ага десец. Какпаны кеп, мылтьщты Mepreni кеп, Белестерден еттщ бе аман-есен? ¥зак жылдар сен маган таптырмадыц, Тасасынан 1здетш кеп тулганьщ. TyjiKici кеп алдамшы ормандардан, Калайша сен аман-сау еттщ, жаным? Дэрменс1з гой, дэрменаз бшек ецщ, Шпсэм кецш кетермес мшегещц. Журепмнщ жазира кунгешнен, Сенщ бейнен аскактап турегелдь вткердщ гой ем1рдщ кеп белесш, Курбыц саган калайша екпелесш? EKi айырып кетсе де жолдар бiздi, Маган сырттай тшектес боп келесщ. 88

Лапылдатып жакканмен отты неше, Жылдар б1зден кайтем1з кеп тшесе. Мумк1н емес дедщ сен сешмменен, MeHi 6ipey арзандап Kerri десе. Кекешцде жатса да сурак тунып, Кандай жаксы, жаксы гой турактыльщ. MeHi 6ipey усактап Kerri десе, MyMKiH емес дедщ сен жылап турып. Аз ба, кеп пе шаттыгым терещмде, Оны, эрине, жолымнан керемш де. MeHi ешкашан кимадьщ жамандыкка, Onreyip сен кимадьщ меш ел1мге. MyMKiH, эл1 KyuiiM кем, iciM бала, Айкындалып келе;п TyeiM жана. Саган, кушм, мэцгш к карыздармын, Маган шеке1з еенгенщ yuiiH гана!

ТЕРЕНД1К Ж Ы РЫ © зщиз келген кундерден, 0зщс1з терген гулдерден, 03iHci3 кешкен ойлардан, 0зщс1з еткен тойлардан Жалыгып 6irriM, жаным-ау. Мен десе жаньщ даладай, Мен десе кулкщ меп-мелд1р Лапылдап жанган есек пен отка карамай, Сен маган арнап эуенш салдыц кектемнщ. 0з1ме-ез1м ете алмай калсам иелк, Куппмд1 жидым, арманым, саган суйешп. Сен менщ аскар бел1м боп, Шалкисыц кейде шадыман шалкар кел1м боп. Кещлшде терен кол! бар жандар бакытты, Кещлшде терец кел1 бар жанга ел1м жок. Терещм сенс1н, ецсел1м, ©лещм сенсщ, ецсел!м. Парасат керкш каншама эйел халкыньщ Мен саган карап елшед1м. Кермедщ эсте сешмнщ гулin солдырып, Шыдамды TanipiM сыйлапты саган мол кылып. KiM айтар кэне бекер деп, Вокзал мен вокзал арасын Журдщ сен кунде жол кылып, Мен келш калар ма екен деп. Созылып таулар алдымда Жалгасып 6ipi-6ipiM eH , Келем деп келмей калдым да, Kyrripin койдым тушмен. Жаньщды муцга ж 1бтп, Жыладыц агыл-тегш 6ip. Ал ертец бэрш умытып 90

Аспандай тундьщ когицнр. Не деген жумбак OMip бул! Сыйладым саган кеп кайгы, Сонда да кшэ артпадыц. Арынды асау журектщ Ti3riHiH Kepi тартпадыц. CeHiMre cepxin табанды, Куштарлык отьщ ешпед1, Шаттыгым, сен1н баганды, Елемей келсем кеш меш. Бершдщ барлык жаньщмен, Жанындай тунык энщмен, Энщмен, барлык еэнщмен, Сырьщмен, сансыз кырыцмен Кулпырган жакут нурьщмен. Сол ушш, таудай мерешм, Сол ymiH бакыттымын мен!

693 ЖЭНЕ 7 н ем есе КДЗАК.СТАН ЖАЗУШЫЛАР ОДАЕЫ ¥льщбек Есдэулетке Eipde «Ана mini» газеттщ редакциясына бара калып ем, Мереке К уз­ нецов /ш и бвлместе шакырды. Kipсем, ултымыздыц eni цанатты акы­ ны Жараецан d6dipaiuee пен Тетрхан Медетбен отыр екен. Байцаймын, eni тшнщ де «температурасы» сэл жогарылау. Eip кезде Жарасцан: - Муха, ноцийцпге келсш, келмесш, бпрак, айтуга muicm'm'n, 6i3 Ci3di узак жылдар бойына жек кордЫ, - dedi. Мен eiuoip тацданыссыз басымды изедш. - Жуырда MbiHadaii ойга ntipendiK, - den эцгшесш жалгады Жарас- цан. - Ei3 бул акынды не ушш жек Kopin келдЫ? Paduoda, me iedudapda жумыс icmedi. Канша рет шацырып алып 03endepmi3di бергадй «Жа- лын» журпалында бас редактор болды, мунда da к,улаш-цулаш жырлары- мызды жapuялadы. Жолыщанда еркелет'т, аркамыздан цакты. Кайта мен о з’ш бул Kicini мазацтап, бпрнеше рет пародия жазыппын. Сонда 6i3 бул ацынды не yiuin унатпадьщ? - деген сурах, ылги да алдымыздан кула- гын кылтитып журди Свйтсек, пикелей ацындьщ белсендЫкпй кажет ememin ултымыздыц кокейтеат мэселелертде Ci3, Муха, поэзияцызбен бе, азаматтыгыцызбен де баден edayip бшк турыпсыз. Бшкте турган жан козге коп mycedi. Ал ылги da журт na3apbinda журген adaMHbin со- Hbmda mypni-mypni пенделгк квтрме cosdep мен жонд1-жонс1з жорамал- дар epin журеди.. Бп Ci3di тым кештеу болса да тусшуге мумктдш тип- тык, endi т ш к алгысымызды цабылдацыз! - Жтттер, - дедш коцл1м толк,ып, - менщ ец улкен акындьщ бак^ы- тым - eiuKmdi цызганбагапдыгым. Осыны тусту аркылы сендер де меш багалауга бет бурдыцдар. в з пенделЫ курылысынаи ок боны оза ушпаган адам голами ацындык, жазушылык, парасаттыц шыркау бшгше Komepi- ле алмак емес. Будан былай да сендерге агалык баспалдак болуга жара- сам - куаныштымын. Тортеутз орнымыздан турып, 6ip-6ip'iMh6eH кушактаса твс тушс- mipdiK. ...BipaK Жазушылар одагыныц мушелер1 арасындагы пендели< uip'm- dep б а’ дщ куткеншпден элдекайда тармакты api Kypdeii болатын. Адамга адам каскыр болган, Каскыр азу тютшер «таксыр» болган, 92

1згЫктщ боз екпесш нарык кыскан заманда, Казакстан Жазушылар одагы деп аталатын когамда Шыншыл рухтан, улкен тобы пенделштен куш алар Жет1 жуздей муше бар. Сол жет1 жуз жазушыдан, акыннан Адамзатты тазалыкка, 1згшкке шакырган, ¥лттык opi галамзаттык келемде, Кулл1 казак парасатын алып ушар элемге Ок бойы озып кетершсе жет1 калам neci, Бар деп бшгш халкымыздьщ Kneci. Тек кулагер улттьщ гана 6ip гасырда жеп рет Тулпар туар 6neci. Иэ, мэцгш к бэсеке бул - арман шабыс, бак шабыс, Еиш м бегей алмас оны ... ал алты жуз токсан уш, Улкен д ац к сы з, баксыз калган каламгерд1 нетем1з? Жасын, ниетш сыйлаймыз гой... K o6ici - ага, кокем1з. Егер олар шындыгымен елд1 озше сещцрер, Жалтак, уркек сез1мдерд1 сез куцпне жецщрер Куат тапса, шарыктата ултымыздьщ атагын, Толыктырсын дара шапкан жет1 алыптьщ катарын. Амал кайсы, егер оган жете алмаса ерлш, Тартылмагай кещцгшщ белд1п. Ko3ci3 ермей пендегерлж агымга, Тшектес боп жургеш жон жет1 улы дарынга. TinTi оган жете алмаса куаты мен айбыны, Ол бейшара каламгердей зиянкес жок кайгылы: Кеудесше кызганыштыц шойын бултын тунетер, Сойтш, жет1 нар тулгага ор казумен KyHi отер... 93

Курылган тор, казылган ор 61зд1ц елде ecenci3, Тулпар жарыс 6ip рет те еткен емес есеказ. Есек мшген канатсыз топ журмес тассыз, кесекЫз, Кесект1н1ц барлыгы да рухсыз, гулаз, шешекЫз. ¥лтымыздыц улылары ылги ж ш аз байланып, Осы топтыц кедерпсш ете ал маган айналып. Назарбаев дэу1ршщ мазмунына боялган, Акын-тагдыр, сен емессщ езщщ-езщ аяр жан. Bspi акшага сатылса да, кунсызданып ой, арман, Б1здер керген кедерпш сен кермейсщ дей алман. Сен негурлым ез ултыцныц тагдырына болыссан, Оньщ саткын улдарымен, муц-зарымен алыссац, Курмет кору орнына (карай гер бул мазакгы), Кей кызганшак каламдардан uierecin зор азапты. Олар кальщ журт iininae epuiiTin ой кекпарын, Саган карсы багыттайды ацкау ел/пн шокпарын. Хас шындьщты ажыратып керсететш эршен Ka3ip 6i3re рухсыз калам KayinTipeK бэршен. Сезш, оз1н Жазушылар одагы деп атаган, Сол алты жуз токсан уш сп шыгар ма е;н ж ен адам? Шыгар едг Бэлюм, багы TinTi шыркау жануы, Одан да аскак бшктерге epKin ушып баруы. Тагы, MyMKiH, босан api болбырлау боп калуы, Шыныкпаган акыл-ойды киын элем тануы... Ал алты жуз токсан уш аз мамырлап ой, бак шабыс, Жет1 тулга Kypeciнде байкалмай ма токталыс? Байкалады! Онда кайтпк? «Кедерпаз жок табыс...» Жэ, ендеше, аман журсш сол алты жуз токсан уш! 94

КДЛДАЯК.ОВ 03E H I Бар казакты тамсандырган, Тацнан-тацга эн салдырган, 9з1н энмен карсы алдырган Шэмнп едщ. Зорсынганныц Ke6ici куры сулде, Битам кез1 Tipiciiwe 0 н копнен дэл озщдей таба алган жок нар сешм, Кандай купия кереметш бар сенщ?!! Улылыкка елштепш отсыз, нэраз коздер кеп, Bipeynep жур саусагыньщ комепмен сазгер боп. Ал сен улы журегщмен, Пешлщмен, тшегщмен, Кулл1 тамыр TiperiHMeH Дарын едщ алдьща жан салмаган, ¥ л т сез1м1н аркалаудан талмаган. Отырардыц енкеймеген рухын Эр казакка эн аркылы жалгаган. Бэлк1м, содан мацдайыцныц Kaciperi тым кальщ, Пенделж пен кендел1кп коп кореец де, сынбадыц. Заманыцда ушырсац да эннщ He6ip суцкарын, TinTi сазгер когамына муше болмай кеттщ-ау, Ерл1к шыгар сондай сэтте ецкейместен турганыц?! Окпелеме казагыца, екпелеме, inK9piM. ЖМ ттщ 6ip жаркыны едщ, Дэу1рдщ сом алтыны едщ, Едщ жэне арайы. BipaK сенен элдекайда кымбатка Багаланды калайы, Солай кошкен бул даладан улылардьщ талайы. 95

Мына шакта, 1згшктщ тауы тозган кезецде, Кырандардан кораздар мен тауык озган кезецде, Кас тулпарды топ жабагы Калыц шацга жауып озган кезецде, Айналдыц сен ещц ешюм бегей алмас озенге. Ещц саган ешпес, елмес атак-дацктыц кезеп К елгендтн досыц тугш, кастарыц да сезедь Кеш болса да жадырап ак, еркелеп ак елще, Ултымыздыц улы озеш - Калдаяков 03eHi.

Т0ЛЕГЕН АЙБЕРГЕНОВТ1 ЕСКЕ АЛУ I. САГЫНЫШ М ¥Ц Ы Сагындым, ага, мен ceHi! Катал гой тагдыр, аяулы таным, сенген!н калай атпастан, Келупп ец 1здеп жайдары жазда келсм in деп те айтпастан. Сонан соц б1здер кетупп ек кунде токталмай кыр мен кырды асып, Макпалдай эсем далада мынау жатушы ек 6ipre сырласып. Сонан соц тагы еркелей басып, баратын е д к колге де, Кызгалдак К¥маР даланьщ кушн ciMipe жутып кеудеге. Бозторгай он1н берше тыцдап, алгандай болып жылга азык, Жаныца нурлы армандар толып, отыратын едщ жыр жазып. Алдыцнан таулар орамал булгап, алдыцнан озен тербелш, 0pлiктiц кушн сыбырлап кана айтатын саган жел KCJiin. Bip щкэр оймен кадала карап турушы ец тауга ецсели Осындай сэтте керуге кандай куштар ем, ага, мен ceHi. Сен туган жерге 6ip н эзк муцмен карайды 6yriH Ай да кеп, Таулар да менен сурайды кунде таумшез улым кайда деп? Кектемп шакта екеум13 6ipre кыдырган дала еркшдеп, KiH3ni кезбен карайды маган, неге сен жалгыз келдщ деп. Уйще барсам егше берем алуан-алуан ойга кеп, Юшкене улыц сурайды менен, сурайды экем кайда деп. Мен у н аз калам. Сурайды таулар, сурайды улыц кайтадан, 97

Не деймш оган? Калай т а ceHi огшрде жок деп айта алам? Катал гой тагдыр. Аяулы тацым, сонгенщ калай атпастан? Келупп ец 1здеп жайдары жазда келемiH деп те айтпастан. Бейнеце сенщ каншама досыц сагынышымен гул егер, Сагындым ceHi, егерде каз1р каб1рде жатсац турегел! Коштаспай жатып жазбенен тагы келш те жетп куз деген. Аяулым менщ, жаз ба едщ сен де коштаспай кеткен б1збенен?! II. МЕН БАР ЖЕРДЩ БЭР1НДЕ СЕН БОЛАСЬЩ BipiMi3Ai-6ipiMi3 куат Kopin, BipiMi3fleH-6ipiMi3 шуак Kopin, B ip iM i3 re -6 ip iM i3 пана болып, Мен ini боп, сен кимас ага болып, Даркан кощлщ шалкитын дала болып. Кэусарынан достыктьщ канып iiuin, Bip тшектщ бойынан табылысып, Сэл кермесек сабылып, сагынысып, Жолыгуга асыктык алып-ушып. Коз жазбаган перзент ен улы агыннан, Неге тустщ ертерек пырагьщнан. Жылдар турып калса да арамызга, Кыран даусьщ кетпещл кулагымнан. 98

Сагынышьщ сешмге толтырылган, Кол булгайды куимдеп зор тугырдан. Сенщ адал достарьщ эл1 кунге MeHi демеп келед1 колтыгымнан. Арадагы достыктьщ, улы аруактьщ, KyqipeTm озщдей уга алмак юм? Сенщ жырьщ тугырга мшген куш Мен ушмде шаттыктан жылап жаттым. Кундер заулап кешкенмен боктерше, Заман 61зд1какпапты шеткерке. Мен куанам: Досымыз былай туреын, Жауымыздьщ 6ipirin кеткенше. Шын достыктьщ кашанда арманы аеыл, Аеыл ниет калайша самгамасын. Сен бар жердщ бэршде мен журемш, Мен бар жердщ бэршде сен боласьщ! III. АЙБЕРГЕНОВ ШЬЩЫ Бэйшешектщ гумырындай тагдыр кешкен мэрт батыр, Олецщде eui6ip гасыр euiipe алмас орт жатыр, Намысьщды дэу1рще етюзбедщ какпакыл. MiHe, содан, ултымызды рухсыздан кузетш, CeHin жырьщ шекарада эл1 кунге сапта тур. Пайымдаймын, мойындаймын, сен - данасьщ, мен - бала, ¥лты на к1м жакын, алые, айкындайтын ел гана. Он том елен жазгандарды Kerri умытып кен дала. B ipaK шагын он олецмен он миллион казакты Толгандырган, тан калдырган Махамбет пен Сен гана. 99