Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

Кайда барсац кез алдьщда енеге боп жаркылдар, Жарты бастык, жарты уетаздар, жарты кыздар, жарты улдар. Президент пе, депутат па, тракторшы ма, 6api 6ip, Бойын рухтан аулак салса бэршщ де мэш 6ip. 0 з халкынын тип, дш1 - зор адами паркына, Тамыр жалгай алмагандар не сыйламак халкына? Бул казакка кез еткен бе, Тшдщ мунын сез еткенде Кей басшылар нак 6ip жылан кергендей боп калтырар. ¥лтсыздардын 6api - рухи мугедектер, жартылар. Turin, ултын менсшбеуден ол каскалар бак табар, Бар назары материалдык нгыжке токталар. Жагымпаздар колдауымен олар бупн макталар, Ал тарихта «рухын саткан карын кулы» боп калар. Б1з канша мыц жас есющп аттандырдык шет елге: Бш м алып келсш дедш, Жер, ел танып керсш дедж BipaK осы i3ri yM iiri жалан бипм етер ме? Кайтсек екен, мониторкез, компьютербас, жас талап, Бш м+Рух болуы унпн ажырамас кос канат? Кай кезде де бЫ м - кушщ, api нурлы жетегщ. БЫ мнщ де адамзатка зияны бар екенш KiM ойлапты кудайым-ау, егер уры каншама, Зор бш м ш кулыгына кару етсе жан сала Бейкам елге оньщ сыйлар азабы да соншама. 250

Сан жас канат галамзатка болмак ушш ет1мд1, Тунп оттарды 1здеп ушар кебелектер секщщ, Каснетп ата коныс - езен-тауын жерсшбей, Баба тарих ардактаган рух тугырын менсшбей, Ойын тусап ecci3, кезс1з елктеудщ жаркылы, Тек батыстык дацгаза енер толкынында калкыды. Элде бул да жолы шныр ултымыздьщ соры ма, Калай тустш 6i3 батыстык кираткыш куш торына? Куанып ек, косылдык деп кэусар булак корына. Адаскандай тылсым нудан, Bi3 олардьщ Kip су куйган Журек пен ой айнытатын кубырына тап болдьщ, TinTi аз жылда колда барды жогалтуга шак калдык... ¥лы Fабит MycipenoB - кара сездщ кемелг Буткш казак рухыньщ енкеймес 6ip бедел1, Т1ршшкпен коштаеатын ен соцгы сэт сокканда Сол соцгы сэт ез кунйнщ соцгы шамын жакканда, Ажырамай сешмшен, Д1рш каккан epiHiHeH, Канатты ойын келер кунге акку e rin оздырган. Шыншыл тулга жаны дара, Нак мынадай магынада Елге арнаган актык сез1н маган айтып жаздырган: «Шын енерд1 басынса да жене алмайды асказан, Шыркау рух аспанында баска мудде, баска зац. Гасырды асар эдебиет!, eHepi улы болмаса ¥лт даралык таба алмайды, Жэне улы боп саналмайды ешкашан!» Эр жуз койдан кезшде 6i3 уш жуз козы алганбыз, Fарышка да кулаш урып, Айга турен салганбыз. Рас, каз1р кулл1 элемде байлыкка ауды есш дерт, Байлыгы озса мысыктар да жолбарысша кес1лмек. 251

Бес жуз кабат уй салу да емес бупн боз елее, Акшац болса «маймылды» да бастык сайлау сез емес. Адамзаттыц бар тагдырын ещц акша шеше ме? Карындарды - тек оз камын ойлаган, Залымдарды - кан тегуге тоймаган, Урпактары улп тутып, орнатуда кесене. Эдщщкке деген сешм 6ipTe-6ipTe вше ме? Жол бар ма екен аман етер пенде-мудде орманнан, Адамдыктын салтын кайттж, данкын кайтпк корланган? B y riH неге рухсыздык секшд1 зор батырлык? 1зг1лiKci3 батырлыктан зардап шегш жатыр журт. Ньютон ашкан ушшпп зан HeHi ундейщ бщщк пе? «0p6ip кимыл - карсы кимыл тудырады» т1рл1кте. Егер карын байлыгынан рухымыз пэс турса, Уксас, тектес жеб1р ойлар 6ip багытта аскынса, Когам калай устамакшы эдiл ойдьщ шылбырын, Жан байлыгы саяз куштер жек коред1 6ip-6ipiH . Олар каз1р заманды алдап, зацдастырып эр iciH Оятпауга кулшынады анкау елд1ц намысын... Оян, Данте, Фнрдоусидщ жэне Абайдыц айбыны! Бегей алмау гасырга сын бул таскынгей кайгыны. Кол кусырып конем1з бе, Унс1з жата берем1з бе, Робот-туйс1к аркаланган, MeftipiMi тул жарты адамдар Жердщ бетш тугел жаулап женгенше?.. Денбекшид1 кец1л-галам, ByriH елу жецш маган, Осы рухсыз жец1стерд!н ертец1не сенгенше... 252

ЕРКЕКТЕРГЕ К03КДРАС н ем есе ЭЙЕЛГЕ СИ РЕК ЖОЛЫ ЕАТЫ Н БАК, Отырарда 6ip кад1рл1 карияныц канатты, Тулпар тектес аты бопты суйешткен бар алапты. М1нез1 сэл жайсыз екен шодыр бала icnerri, - Шаршап-талып шелдеее де арыктан су iuinenTi. Жек керген1 жакын келсе тарпып, Teyin T icT criT i, Содан аяк ппдерленш, бастан жуген туспептг Бозбалалар сымбатына кез тастайтын табына, Карияныц ай дидарлы кызы бопты тагы да. Сол жас ару, экесше былай д е т т 6ip куш: - Эке, сенщ даркандыгыц шакырады кулю Hi, Кикар, тентек мына атыцды мэпелеуд1 коймайсыц, Айырбастап, сатып, сойып неге K03iH жоймайсыц? - Рас, кызым, ce3iHHiH жок KaTeci, Аттыц кикар м1нез1 бар, - деп курсщщ экес1, - Тек бул бейбак ат бггкеннщ зереп, Тускен кезде бэйгелерге, жарыска, Жаралгандай шабу ушш алыска, Арын салып, кушш, TepiH тегед1, BipaK ce3ci3 6ipiHiiii боп келедг Эйгшеген елге кушш, Сол галамат eH6eri ушш, Кикарлыгын кенпруге болмай ма?! Кенпрмесек бетте тацба калмай ма?! Аз ба елде, тулпарды аскан багы бар, Жуас, кенбю, моп-момакан жабылар. Касиетш еезбесе де тэл1м алар, табынар, 253

Жуасты эркез мактайтын журт табылар. Бэлюм, тулпар сол унпн де ызалы. Ызалыны багалауга шабандаумыз 6i3 элй Нагыз еркек тулпарга уксас, айнам-ау, Саган кылмыс ол жайында ойламау. Толгагы кем талгамьща бар таным, Басьща бак конбай ма деп коркамын... Дурыс шыгып экесшш, ece6i, Кыздын жолы болмай капты деседк Ойлан, жуас жан 1здеген, жар 1здеген, жас талап, Oviip сенщ куткенщнен элдекайда баскарак, Еркек сулу коршбей ме ерюмен, Еркщщктщ нуры ойнаган корюмен. Жалгандыкка курес ашкан iciMeH, Суйгенше берген кайсар серт1мен, Жэне соны коргай бшген куипмен. Ойлы элемрйн эйелдерс1з кун1 бар ма коктеген, Эйтсе де мен эйелге уксас еркектерд1 жек керем! Еркектерге елжтеген эйелд!н де аз табары, Иэ, эр жыныс оз мшезш сактауымен багалы. Ж1г1т, ж т т санала ма бугып журсе тасацда, 9 з niKipi жок еркектен корку керек кашанда! Канаттыны Kepi тартып, табандап, ¥ш ар кезде уша алмайтын шабандап, Оз niKipi жок еркектер ел баскарса не болмак?! Токтамайды еркектер мен тeлпeктepдiн жарысы, Ойлан, калкам, еркект1 еркек eTin келген - намысы. Мыкты и м бар намыс атты батырдан, Bip С03 y m iH каншама еркек тipшiлiктeн жан к е н т . Bip соз y u iiH жекпе-жекке шакырган Кайсар Пушкин Дан гестй 254

Ар-намыстыц курбандыгы Аз болмапты, кайраулы эл1 эдшеттщ балтасы. Жердщ аман тургандыгы Сол намыской еркектердщ аркасы. Эр кез нурлы ум!т ceyin алдымызда тан жатсын. Кдйгы келсе жещлмейтш, Бакыт келсе сем1рмейтш, Ер мшезш кад1рлейтш, Эйелдердщ данкы артсын! Ал, жас ару, турмайды ешк1м жольщда, Эз тагдырьщ, дэл Ka3ip ез кольщда. Талгамыцды эйгшей ме талабыц, Кекешщц сезш турмын, карагым. Айтканьщнан шыкпайтын, Меселщд1 жьщпайтын, Саган момын, жуп-жуас еркек керек, Жо-жок, еркек аты бар телпек керек. Баканьщ да энше сай багы бар, 1здегенщ жабы болса табылар. Нагыз бакыт туягымен тулпардьщ, Киялымен сункардьщ, Олшенетш мына ушкыр заманда BipTe-6ipTe кунсызданар багац да. Мен сенемш, шын еркектщ алдында Кызаратын кун туады саган да... Тек ол куннщ кеш туганы жаман да! ЕА Т1АЕГШЩ КУШ1 Тагдырыньщ той-кызыгы таркаган Олкедеп ен бай opi карт адам Сэуле шашкан досы тугш касына, Шыгып алып кузар таудьщ басына, 255

Жаратканнан улы демеу сурады, Уш кун, уш тун жалбарынып жылады. - О, TSHipiM, Санам мунга шайльщты, Бердщ маган бул манда жок байльщты. Адам аз ба барлыкты данк санаган, B ip aK бакыт таба алмадым мен одан. Каргтык жен/U, Корде тур 6ip аягым, Оеыменен б1тпек пе ем1рбаяным? Коз жумарда неш демеу етемш, Байлыгымды юмге eeH in кетем1н? Пейш1 мен мерешнен тан аткан Bip нэресте сыйла маган, жараткан?! Сумбше шыц болып лезде жап-жарык, Ун естщщ акша бултты как жарып: - Сен перзенте1з етеещ бул ем1рден, Саган сондай жалкы тагдыр 6epijireH, Ол iueiuiMiM езгермейщ жэне де! - О, жараткан, тэтп арманым еле ме? - Деп сорлы карт туманданып коз алды, ¥зак турды, еоеын кайта еез алды. - Онда маган мунга тезер сана бер, Жэне уш кундш гумыры бар бала бер. Нэрестемн1н шсш жуту мен ymiH Басты арманым, ед1 карттык жен1е1м... - Мейл1, болсын! - дед1 Тэн1р дауысы, Алтын нурмен арайланды тау imi. Неткен жумбак гумыр ед1 бул тэтп, Тогыз айда жас токалы ул тапты. Нэрестес1н кушып, шскеп шал сорлы Сэл де болса тагдырынан бал сорды. 256

Жомарт кещйн шуакгы ойга батырып Той жасады елд1 тугел шакырып. Ат мшпзд1 жшггтерге санатты, Балалы уйге сауын сиыр таратты. Марта к нуры аскактатып киялды, Жепм-жеЫр тогыз койдан сый алды... Пешл барда зешн калай калгысын, Шын журектен бшд1рд1 журт алгысын: - Бойлайтындай ел мен жердщ сырына ¥зак гумыр берсш, Алла, ульща! - Ер мен ездщ жшш оцай сезшген, К ущ рета куш KeTneeiH сезщнен! - Перзентщнщ MempiM ойнап кезшен, Жомарттыгы аеып TyeeiH езщнен! - О, кудайым, пендем десен сен егер, Мына картка куламас бак бере гор! Уэдел1 уш кун такау калды бпуге, Бейшара шал жаманшылык кутуде. Терт кун erri, он кун ета... бала аман, BipaK Kayin ешер емес санадан. Кырык кун де ж ел т erri асыга, Шал кайтадан зацгар таудьщ басы на Кетерш п, алгыс айтты Тэщрге: - Мундай шаттык кермеп ед1м е\\прдс, О, Жараткан, еешм елее - ер жет1м. 0з1н уш кун гумыр берген перзент1м Эл1 Tipi. Bip куннен сон 6ip куннен Катер кутш, уйыктай алмай журмш мен. 0 р адами тагдырымды ырза гып, Еттщ маган неге мунша мырзалык? - Жок, сен езщ мырза екенещ, о пендем, Адамдыгын ту гып шыркау кетерген, - 257

дед1 Тэщр акша булттын iniiHeH. - Сен жэне де дархан журек куинмен Куантуга тырыстьщ эр адамды, Сол пешлщ еактап калды баланды. Катал т!рлш кас1ретшен арыган, Сенщ жомарт мшез1цщ таныган Улкен-юин тугел айтып ак тшек, Жатты езще, балана да бак тшеп. Адам ылгн 6ip i3ri icri сагынса, Hri тшек арнаеынан табылеа, Демелсе егер тшек кептщ колымен, EcKepyci3 калдыра алман оны мен. Жомарттык - бул мэнп арымас кайсар куш, Саган алгыс айткандарга айт алгыс!!!... Карттьщ кенет шарыктап ой-шынары, Ашылгандай шаттыгынын булагы, Булттан берш киген тауды жангыртып Куаныштан айкай салып жылады. К,¥РМЕТС13, Ш Ы НШ Ы А TYAFAAAP н ем есе TYPIK КДРАНАТЫНЫН, Ц¥ААУЫ I Отырардан агып шыккан дарнялардыц улысы, Курмет пен данк тершдеп Кулл1 казак жершдеп карнялардьщ улысы, Умй-тулю зып берсе де, Сыртта есешп, сыртта елее де, Туган елден белшбеген ой-санасы, тынысы, Шыншыл - катал тагдырынан нэр алган эр улы ici 0бу-Нэс1р эл-Фарабн бабама 258

Жагымпаздык шэрбатынан сусындаган бакшасы, Сахараныц боз жусаны секшденген ак шашы, Былай д е гт ез демше 03i шскен арабтьщ 6ip патшасы: - Санасынан шашыраган i3rLniK, Ойы зымыран, дана дещп С1зд1 журт. Ал мен тынбай ел баекарып келем in К ецш м е шаттык, eeHiM кайыгын тен жузд1рш. EcTHTiHiM кш мактау еез, (ризамын халкыма), Куннен кунге данк косылып келе жатыр давдыма. Адам 6ipaK тагдырга шараеыз ба, Болжап бере аласыз ба, Куны канша, мэш канша мендеп аекак еешмнщ, Болашагы калай болмак ертен мына ел!мнщ? - Жацылыееа эди1етс!з тш мен кемей жанылсын, - дед1 галым - оны болжау киын емес, эм1ринм, Орданызга Слзге ерекше манызды opi кад1рл1 Адамдарды шакыртьщыз ici ерекше жагымды Куат-куннн эйгшеген ой-паркымен, бшекпен, Максат, мудде, тагдырын да езпнзбен 6ip еткен. Жэне олар катар-катар жайгассын К енш щ зге к1м ен жакын, юм кашьщтау ретпен. Патша аз-кем ойланганмен сезге келмей куп болды, Ет nicipiM сэттен кешн Ордага журт лык толды. Билж - тулпар, байльщ - арба, eKeyi 6ip ат арба, Алтын арткан арбага epin юм шыкпайды еапарга? Болган сон ба бул елде де байлык кулш атар тан, Сэудегерлер орын апты ен бiрiнiиi катардан. Патшасыньщ эр шаттыгын 6ipre журш тойласкан Орда толы жакын-туыс, ой-еанаеын май баскан. Бес перзент1 катар отыр, арманымен айды аскан Соеын, эбжш шабармандар... сот-казылар жайгаскан. 259

Тен белшген не бар дейс1з мына фэни жалганда Бес-алты адам турегеп тур, орын жетпей калган ба? (Иэ, заманы сыртка тепсе тасбакадан бак шабан) - Мыналар юм? - деп сурады Обу-Нэар патшадан. - Э , булар ма, езш менен санайтындар кеменгер, KiTan-eiTan жазатындар, акын, галым дегендер... - Тусшнсп, - дед1 улы уетаз, - кузырьщыз калаеа Болжамымды езвдзге айтсам деймш онаша. Келгсщщ. Онашада 0бу созш бастады: - Ей, 9MipuiiM, аласа екен ел щ зд щ аспаны. Б ш еаз бе, заманында айдарынан жел епкен ¥л ы TypiK каганаты кулады не себептен? Шыгу киын 6ip тускен сон пенделштщ дауына Онай сокпас Kepi буру рухсыздык ескегш? Олар iuiTeH жэне сырттан анталаган жауына Карсы коя бшгешмен мьщ-мындаган эскерш, М0ДЕНИЕТ1Н карсы коя алмады. Улангайыр улы елкенщ багы солай жанбады. Сол кaтeлiк Слздщ жерден тапкан екен жалгасын, Ызалы уакыт тобещзден KOTepin тур балгасын. Ci3 елдеп басты орынды саудагерге 6epinci3, Жэне оган ултьщыздьщ болашагын eeHinci3. Рухани байлыгына арка суйемеген ел Баска олкенщ боданына айналады epiKci3. Оне содан халкыцыздьщ данк-шырагы жанбауда, Рухсыз ел тауыкка уксас, шыга алмайды самгауга. Жер1н1зд1н ун1 болар, Ар-намысы, ГYлi болар жандарды Сутке тиген мысыктай гып шетке кагып тастапсыз, CoHTiri, таксыр, Kaciperri киын тагдыр бастапсыз. Мына тайгак заман маган берсе ею жол тандауга Десе жэне: Б1Р1НШ1 ЖОЛ - байлык жолы шалкыган, 260

Тек токшылык арнасымен керги жузш калкыган. Bapi дайын, не imeMiH, не киемш демейсщ взщ д! hsM зэузатыцды шат турмыска белейсщ. TipuimiKTeH керер кызык-тамашан да кеп болмак, BipaK кайсар шыншыл Рухьщ, Дэстур, Тшщ жок болмак. Ал, ЕК1НШ1 жолмен журсен жалан аяк кедейсщ, Тагдырыцды так-тук еткен кун KopicneH демейсщ. Тек елщнщ сан гасырлык мэдениет1 саналы, Кэусар Рухы, Дзстур, Т ш оз кунннде калады. Ек1 байлык 6ip журе алмай белшгеш болды сын, Бул жагдайда мен ойланбай калар ед!м сонгысын. Сену Kayin, терен тамыр жая ал маган талгамга, Мазмунынан айырылган Рух канаты кайырылган Елден сорлы ел бар ма екен жалганда?! Волш устар адамзатты мэн-магына, opinen, Сана шырмар мэнгуртпктщ залалы улкен бэршен. Бул зор кайгы гасырларга кететугын капалык Туйьщтан жол 1здер эрюм, Тырысарсыз Ci3 де, бэлюм, BipaK оган айналаныз ж1бермес1 ап-аньщ. KeTin барам, какпацызды cipo кайтып ашпастай, Жан байлыгы С1здщ елде ит ininereH кешю астай. Енд! мунын K epi согар жащырыгын купщ з, - дед1 дагы эл-Фараби шыгып кетп коштаспай. II Улы баба! Тагдыры ойнамалы, Арыстьщ ай догалы сагасында. Бурымы булан каккан, Сэулетш, сэнш бузбай сылан каккан. Анамыз - сулу Сырдьщ жагасында, 261

Дэу1рше езгертпеген рухыныц сагатын Жэне еннамге тежетпеген ер мшезш, тагатын Он 6ip гасыр арасында, Отырарда туылыппыз eKi акын. Орын таптьщ бар журектщ тершен, Мен ешкашан тенесе алман сешмен. Ол ол ма екен, саган TinTi наз айтуга от керек, Талай-талай алпауытпен шыгып едщ жекпе-жек. Оз халкыньщ жан байлыгын 03i тепкен патшага 0л1 кунге жат елкеде жатырсьщ ба екпелеп? Орныцнан тур, данышпаным, ер дауысты атан ер, Eлi тыныш болса гана тэтп уйкыга батады ер. Шуда жiптeй шатаекан сан жолдан аман етсш деп, 0 з жерщнщ басшысына, кошысына бата бер. Улы далан ажырамай улы дэстур, улы ойдан, Усак, саяз улдарынын кылыгына мунайган. Туган елге сокпасын деп езщ керген кaтeлiк, Мен тшеймш, Улы Баба, сен де тше кудайдан! БАЦЫТ ГЕОМЕТРИЯСЫ «БАКЫТ деген немене бул, немене екен, немене Мен шьщпаган зангар шьщ ба, мен MiH6ereH кеме ме?» Бэлмм Бакыт байлык па екен сарандыктан бас алган, Жомарттыгы езгелердщ ырысынан жасалган. Талайларга байлык жинау болса дагы бас арман, Кейде Бакыт байларга да колын бермей касарган. Олде Бакыт сулулык па, олай дешн десем мен, Сулулар жур бай аякка кшем болып тееелген. Олде Бакыт бил4к пе екен кылыш мудде устаган, TinTi кайсар кырандары руксатсыз ушпаган, 262

Жагымпазы сырт кездерд1 шошындырып еуркымен, Бастыгынын кен eTiriH шеткелеген муртымен. Шын парасат ислер1 6ipaK оган бармаган, Олар езш жаудан бурын жагымпаздан коргаган. Иэ, билжтщ кадамы ток, камалы жок алмаган, Кей каскалар бшпктен де бакыт таппай сорлаган. «Бакыт деген немене бул, немене екен, немене Керсет маган, кушактайын, кетерешн тебеме», - Деп ед1м мен, дэл сол еэтте ойы, бойы сымбатты Эбден кажып шашы агарган ШЫНДЫК келш тш катты: - Бакыт дэшм санасы мен угымында эрюмнщ Канша гасыр осыны елге уктыра алмай саркылдым. Кане менщ сонымнан ер... Мынау уйге карашы Нак осы уйде ж у р т жатыр Бакыт пен Сор таласы. Уй neci - жас жубайлар тшек, ойы косталган, Бшпк, байльщ катар конып, ныктымен дос болган. B ipiH -6ipi суйгешмен кещлдер1 тобасыз, Тобасыздьщ eciriHeH юрген ырыс багасыз. Келген ap6ip жаксылыкка игш ктщ басы деп Шын журектен куана алмау - ен KayinTi KacipeT! Солай, солай... Ен/н, акыным, мунда бурыл деп MeHi Шындык тагы epTin барды жупыны уйге me i Kepi: - Терезеден кара, - де;н, жакын турып карадым, Терде отырган кос жубайга Tycri кенет жанарым. Белме inii тым карапайым, ортада ак дастархан Дастарханда тек кара нан, кос тушр кант тасталган... Kyfteyi ай п ы : «жалакы алдым, ертен базар баралык Саган, жаным, ерекше эеем кейлек 1здеп табалык!» - Кейлег1м бар, - дед1 эйел1 (кабагына мун конды) - Bip бешпетпен журсщ ез1н, м1не, канша жыл болды... 263

Eneyi де менен бурын оган шаттык конеа деп, Алдыменен ол куансын, оньщ кещй толеа деп Bip-6ipiHe еый усынып, 6ipiH-6ipi жактады, BipiH-6ipi ардак тута ортак ойга токтады. Kopuii аулада балаеы елген жалгыз кемшр бар екен, Шете1з, шексАз кец дуние ол еорлыга тар екен. Булар катар шуак теге i3 en i icKe epicTi Сол кемшрге кыстьщ кшм эперуге кел1стк «Бакыт деген немене бул, немене екен, немене, Мен шьщпаган зангар шьщ ба, мен мщбеген кеме ме?» Деп киялдап эр бшктен керсетщ тз бекер бой, Кымбагтым-ау, еейтеек бакыт канагатта екен гой. Егер бупн аласарса мекенщнщ шоктыгы, Оган себеп, канагатеыз адамдардьщ KenTiri... О, T9HipiM, Канагатпем баеар болса аптыгын, Мумкшдш бер кад1рлеуге жауымныц да шаттыгын! ЖЕАТОК.САН АААЦЫ Сэл аялдап, тагзым етпей бул алацнан етпендер... Желтоксанда ызгырьщтан TiTipKeHin кек пен бел, Бул жер, калкам, аскак рух жарылысы еткен жер, Кбайта оянган улт намысы кызыл канга беккен жер, Ерте есейген ару кызды шаштан суйреп, тепкен жер, Жатты мунда естен танып, кузге айналган кектемдер... Алац шетщ коршап турган шыршаларга ала кек, Жас бущцрннн, сез1м1нд1 жанар ет!п карап ет. Сол арадан саткындык та елестейд1 кара бет, Кара бетт1н Ke6i 6yriH дара тулга, дара бет. 264

Жас булд1рнпн, муз курсанган шыршаларга карап ет, Заманьщньщ жещс1 мен жеципсш санап ет. ¥лтты ц багы жанар ма екен хае тулпары, нары жок, Ал 6ipeyjiep намысы жок, ж1гер, каукар, кары жок Кемс1тпекпн «желтоксанньщ жалац аяктары» деп. Жок!!! Kenieri сын сагатта кеюрегшде жанып от, Турган солар аяз сорган кызыл беттщ ары боп, Дэу1ршщ тауыгына шашылмаган тары боп. TipjiiKTcri эр iciiunH жащырыгы болады, Бул табнгн жасырын зан 03repicci3 калады, Сол зацга сай ceHi бакыт не сор 1здеп табады. ...Дуниеш дур сшкшткен жас толкынныц саналы Данкын ешмм, ешюм буркей алмас. Оны да еске салады, Желтоксанньщ бас аланы, кайсар рух аланы. ББС1НШ1 ЕРКЕК Намыс туы желб1реген ершде, Дуннеге келтлрген сан алыпты, Отырарда, MeHin туган жер^мде Мынадай 6ip аскак аныз калыпты. Ж1гер1мен жiбepepдeй тасты yrin, Онер, ойы тармакты, Адал, жайсан жас ж11тг Ел ырысын шашып еткен Тосын келген каелреттен Жанын салып туган жер1н коргапты. Ал, табигат - улы Ана ¥ланына тш катыпты куана: 265

- Будан да устем болу ушш мерейщ, ¥лы м , саган уш байльщты нысана CTin керешн. Нысап керек дэулетке де, бакка да, BipiH тацда тек кана: Эр сезшде от туратын, Елге тацдай кактыратын, Еажабы да, Азабы да орасан Журттан аскан АКЫЛ берем каласан? Кызыгушьщ кебейетш шашьщнан, Керген адам кете алмайтын касьщнан, Кызганыш та тудыратын орасан Журттан аскан K0PIK берем каласан. ¥мыттырып дуниенщ тарлыгын, Кшен nri жаксылардьщ барлыгын Жннайтугын дастарканньщ басына, TinTi, касы айналатын досына, Канаттыга OHereci орасан ЖОМАРТ тагдыр усынайын каласан? Сонда ж т т былай дептн - О, кущрет мекешм, Бул галамат сыйлыгьщды калай етер eKeHMiH?! Арнасынан тасып шыгып, куйылатын сайларга, Сейтш журтты калдыратын api-cspi ойларга, Ерке жэне кызба тшмен сейлеген, Кайсар, тентек кектемп езен сек1лд4м1н кейде мен. Журдек дэу1р иыгыма ауыр жуг1н артады, Даркандыгым, Бейкамдыгым, Осалдыгым бар тагы. 0з1ме-ез1м жумбак жанмын, - Bip кун ce3ci3 от басам, 266

Сешммен Ьэм кенпр1ммен карайтын кез таппасам. Кайда ол кез? Канша умггтщ жалын боска кармадым, Ж1гер-ойым, Тэшм, Каным, Шыгындалсын бар малым, 0зщ айткан уш байлыкты кеудееше жинаган, Bip адал жар жольщтырсан болмас ед1 арманым!.. Кэне, KiMHin бак жулдызы туар екен онынан? Сол ер жптг арман еткен асыл жардын еонынан Сан мьщ еркек эл1 куып келедь.. Б1РЕУ1Н1Н, мумкш дш элдекайда кеп едй Жомарт, адал api жаркын жптг ед1 ерелй BipaK оны ж1герс1здш бегедг ЕК1НШ1Н1 шыдамсыздьщ адастырды жолынан, Сосын кайтсш, устай салды баска эйелдщ колынан. УШ1НШ1 еркек кайратты ед\\ жалын шашкан жанардан, Кара кушке кеп сенгеннен нэзйспп жогалган. Шын бшайы сулулыктьщ туп тамыры саналган, Жер бетшде нэзшт1кп аман сактау зор арман. Н э з к т т н жойган адам Кыстагы Терекке уксас жапырагы тоналган. Т0РТ1НШ1 еркек кажет шакта тэуекелге бармады, Жарты жолга жеткен кезде сенш калды арманы, Ka3ip кайсар тагдырына карсыльщсыз кенеди Тек БЕС1НШ1 ертец куып жетерше сенедь 267

Ауьщ-ауьщ бершгенмен уайымга, 0ж ет сешм айналмагай ойынга. ...Сол беснлш - ен бакытты еркектщ Армандаймын болсам-ау деп тойында. 0М1Р-ТЕМ1РДЩ СОЦГЫ 0СИЕТ1 Куш пен акыл юмде мьщты - соньщ данкы ец устем. Киып ©Tin езен-келден, Кия-шьщнан, Ен1стен. Сырнайлатып, Кернейлетш 0Mip-TeMip осKepi Мэрмэр кала Самарканга оралды зор жещепен. Кешке таман тус-тусынан сансыз жарык самсаган Кек Сарайдыц аясында шаттык косты канша адам. Акку мойын эсем эндер кальщтады тебеде Тем1рдщ бул жеще1 ед1 кептен кутш, ансаган. O й-ceзiмдi айналдырып шжу-'пзбек алкага Кожа Хафиз шабыттанып жыр окыды ортада. 0Mip-TeMip канаттана, жырга балкып, шоктанып, Арайланган жанарында шоктай кызу от жанып: - Неткен аскак сулульщ бул, неткен жомарт ce3iM! - деп, Кайта-кайта басын изеп, колын сокты шаттанып. Кенет 6ipey алга шыгып бурды езше жиынды, Ханга карап калбан кагып, 6ipiгеше рет ишдк - О, кеменгер каеиегпм, улылардыц улысы, Дацкымыздьщ кешбасшысы, кущрет1, тынысы, Ci3ci3 кугин Азияньщ бггпек емес 6ip ici, 268

С1зден аскан данышпан жок, Егер 6ipey бар десе, Оныц 03i - Слздсп улы парасаттын inici. Tinri элемде С1збен катар коя алмаймыз ентм дП -Дурыс! - Шын сез! - Хан жасасын! - деген коштау естщщ. - Кай кезде де сом алтынньщ Kaflipi жок колдагы, - Деп ол ri адам эцпмесш api карай жалгады, - Шын онердщ мэнш бшер, Сездщ сэнш, дэмш бшер, Талгамьщыз тагы меш тан калдырды, алыбым, Ci3fli барлап елен-сездщ кухнретш таныдым. 0негещ з гасырлардан гасырларга кошед1, 0з1щздей кесем1 бар елдщ багы бес ел1! - Токта! Догар! Сараптальщ, Сен бе, мен бе жетес1з? Созбен арбап, мактау жолын мецгершещ катеаз. Bip кушейсе, откел бермес тогышарльщ шдетг 0 р адамньщ тсрлпсгеп зор замани Miидет! - Саф онср;н ардак туту жэне терен туеiну Жан байлыгын есепке алмау - боска KOKin, iciHy, Халкымыздьщ улы рухын, бедел-паркын Tycipy. Тек карынга бшпк береек мына галам не болмак? Онда i3rmiK езендер1 акпай калар табандап. Кашыр озып, тулпарлардьщ мереш аксап, шабандап, Карга бггкен каркылдасып, кырандарды жамандап, Бшк пенен аласаньщ шекарасы жогалмак. Тус-тусынан мактау сездер кулаганмен кошкш боп, 269

Э лi кунге жагымпазын жазалаган ешюм жок. Дшрменщ айналган сон жалгандыктьщ жел1мен Баска арнага T ycipyre мш детпмш ceHi мен... Сэл ойланып: - KiMcin 03iH, максатьщ не? - дед! хан. - Эркашанда орын ашкан Ci3re журек TopiHeH Корасанныц xaKiMiMiH... Купыктауга кел in ем... - Жалган хаюм, жалган таудьщ данкы жермен тенессш. Бар, кайта бер! Корасанга ещн хаюм eMecciH! - Улагатты улы ханым, кун келбегпм, KeniciM, Муньщыз тым ауыр жаза болмас па екен мен уинн. Шетке кагу - езпизге шын бершген xaкiмдi Тарылтпай ма ci ifleri улы жомарттыктьщ epiciH? - MiHe, MiHe, сын сагатта санан калай бултьщдар, Кырдын кызыл тулкюш де алдап кетер туркыц бар. Жанарымды туздай етш, 0тпей журген кыздай етш Ke3ci3 мактап, бeдeлiмдi асырдьщ-ау таудан да. Сен жанымнан табылар ма ен бастан багым ауганда? Ондай шакта жалт бурылып кетерiне дау бар ма! Мадак сездер твбесшен карша борап жауганда, Елжпейтш басшыньщ тым аз боларын бшесщ, Сондьщтан сен кaтepлiciн жасырынган жаудан да. Бшнк деген - кальщ елдщ коз кадайтын алацы. MeHi жш, ж он аз мактау салтка айналып барады. Kefi6ip кулар шектен шыгып TinTi тенеу таппауда. Жалган жыршы, жалган акын, Желпи келin жел канатын Будан былай epiK берсе эдшетс1з мактауга, Сол еэтшде-ак буйырамын катал, ауыр жазага! 270

Э дм етп жаза барда гадшетп ел аза ма? Таразылар уакыт кешн, к1м боркемш, юм мыкты, Тек эдш сын - ел Tiperi, Жалган мактау елт1ред1, 0MipmiHiH санасынан сыгалаган шындыкты. Ал бул журтка зкелед1 канша кайгы-кас1рет. Кунсыз eTin мерей кегш, Жагымпаздыц кебейгенш Угу керек туар жана KaciperriH басы деп. Мыц намыссыз жагымпаздан кулдык ура кулаган Артык маган каскайып кеп шындыкты айткан 6ip адам. Ендо шындык менщ мына бнл1к курган елкемде 1згшкпен жуптасады, Нык басады ертенге, - Деп SMipmi жшер жузген жанарында бак жанып, Жанган бакпен шыгып кетт1 кальщ журтты как жарып. Содан 6epi канша жапты сонау таудьщ басын кар. Сан гулденш, сан куарып, 0Mip-TeMip данкын алып, Жумыр жерд1н кеудесшен ушты дулей гаеырлар. ...Бас колбасшы Самарканнын бас кешес1 бойында Ескертюш боп би1ктеп тур, бершгендей пайымга, Бершгендей уайымга, F асырында ecenci3 кеп кан теккен1 жайында, BipaK улы 6ip м1незд1 салт еткеш жайында... Нэн бэйтерек элдене деп сыбырлайды кайьщга... Ханньщ соцгы есиет1, Сезге айналган касиет1 Алты жуз жыл еткеннен сон, кэне, юмнщ ойында? 271

Bip жас ж т т мшбеде тур (сырт кезге тым акылды), Косагындай кещлменен алые пенен жакынды Калбактады, жалбактады, Арыстан гып ардактады, Данышпан гып салмактады, EcKepTKiuiTi орнатуга буйрык берген хаюмдь ...Сэлден кешн xaKiM оны оз касына шакырды... Нак сол туста он канаттан, Парасаты самгап аккан, Озегшен гул коктеген, TeMip аса курметтеген, Кожа Хафиз елецдер1 жангырыга окылды... Ой салар деп ceH in ед1м талай жана кескшге, Улы жырга 6 ip a K назар аудармады ениам де... — 999

t< z o < L < m o g o o iO c /n y ( A /x < L & i> /\\ynrn6i JOOc/n/KJCJC/bJC < £ 3 7 ^ < 2 5 7 c /l& JO ¥ЛЫЛАР МЕН ОРТАШАЛАР ...MiHe, кызык, ылги бойын зорайткан соц кулш алдан, Пайымсыз журт орташаны бшк койган улылардан. ¥лылардьщ осал жерш орташалар 6uiin алган, ¥лы ойлардьщ иыгына орташа ойлар мшш алган. Сан алкалы жнындарда орташалар той бастаган, Хае тулпардьщ данкын богеп орташа аттар ойкастаган. Мынау маргау дэу1рдщ де орташалар cyftcfiepi Бшпктеп бастыц Ko6i орташа акыл иелерь Техникалык туйснл мен карыныныц кадамы 6ip ¥лы Рухын сыртка тепкен орташа ойдьщ заманы бул. Шулы нарык базарына ене алмастан ¥ ят калып Сем1з Байлык ннренед1 жер к ш д т сняктанып. Fасыр арсыз болган сон ба ¥ят, Намыс жур кшме1з Ал, Рухты жаланаштау когам ymiH тым тш м аз. Жалан аяк калай журмек, жолда сансыз шеге жатыр Неге оган болыспайды, кайсар сана, кемел акыл? 273

Агатай, сэл сактаналык, рухсыз куш неге батыл? Баепен емес, карынымен ойлайтын топ келе жатыр. ГИМАЛАИ ЖОАБАРЫСТАРЫ н ем есе МАЛДЬЩ САНА ТУРАЛЫ М ¥Ц Рахымжан Отарбаевца Б1здер кашан арыламыз дулей-шампа кущктен? Ен дурысы, адамдыгы енкейгеннен корыккан. Кеп жыл бурын Гималайдьщ баурайында ж у р т мен Bip жолбарыс аулаушыга жолыккам... Соньщ айткан эцпмес1 калып койды ее1мде: Кальщ орман арасында, не кузар шьщ тосшдс, Не аскак тау баурайымен сапар тартсан жолга алые, Кайтпек керек, карсы алдьщнан шыга келсе жолбарыс? Ец бастысы, сабыр сактап, ецкейместен пк туру, Ацга, малга жакындамас болмыеыцды уктыру. Осы шартты орындасац, одан Kayin кутпегш, Ал, ецкешп, терт аякты малга уксасан - бггкенщ. Сол сэтшде-ак таргыл мысык кан толтырып кезще, С ертпедей тартыла кеп атылады езще. Бул суракка гылым эл1 толык жауап таппаган: Адам K'CMiiiu сактаганды жырткыш неге жактаган? Бэлк1м, тэц1р пенделерш ойга тарту yuiiH де, Жаратты ма жолбарыеты осындай ер пшпнде? 1нкэр l ipjiik' жолындасыц. Кимылыца мэн бер сен, Кай кезде де ецсе букпеу - ерд1ц басты куралы. 274

...Мен де кейде адамдыгы аласарган жан керсем, Ыза буган жолбарыетай атылгым кеп турады... Bip белгш кэсшкердщ наксуйер1, еыцары, Талай дарын агып еткен, Менщ жастьщ шагым еткен Алматыда, алма пейш, сауда зешн калада, Жалт-жулт еткен эсем тонын сары ала, Гнмалайдьщ ен соцгы, ец атбалды, Мекен еткен ер кузар шыц шаткалды Барысыныц Tepici деп мактанды, Жанарында 6ip даракы от жанды. BipaK менщ бул жел сезге TinTi сенпм келмед1, Жолбарысын жогалтса егер - таулардыц да елгеш. Жок, Гималай, касиегпм, сен тура бер тагыцда, 1згшгш куд1к басып, Тагдырынан рух кашып, ¥ксап opi жойкын, ecci3 агынга, Адамдарды малдьщ сана жетекке алган шагында Жэне олардьщ калуы yuiiH ез мшде'п сабында, Тэн1р ойын жолбарыстьщ K63i аркылы кабылда... Ой тузелсе, ерлер сен1ц багыц да! ЦАСЦЫР АУААУШЫААР ДУЛЫГЫ Ж ЭНЕ САРАЗБАН CABAFbl Е с у г е й ел е с i Мен экецмш. Есугейм1н... Кагал-дулей тагдырыныц KaciperiHe камалган. 275

Мен экенмш... Элде мулдем еннрдщ бе сананнан? Ш ы ц г ы с х а н (тацдана) О, TsHipiM, ещм бе бул, тус1м бе? Тургандаймын кальщ туман шпнде. П рлж неткен TyeiHiKci3 майдан бул? Карттык гумыр тайганак па, Нак оеылай, ойда-жокта Жэне тым кеш кездескенге кайранмын. BipaK, эке, саган екпем кеп менщ, Нендей азап орманынан етпед1м... Кандай корлык, тогыз жасар шагымда Жел етшде жалгыз тастап KeTKeHiH... (К,ол созып жесте жацындауга бешмделед1) Ес у геи ел е с i Токта, Токта Темуджин, Жакындама экене, Тагдырга тулпар жете ме? ©кпелейсщ, турмадьщ деп кушщде, К1нэл1 етт1н, ерте елген1м ymiH де. 0 з жольщды ез1н туздщ сен 6ipaK. Э дегенде-ак атанып «батыр улан», Ананньщ жатырынан EKi бетщ бал-бул жанып, албырап Он колыцмен кан уыстап шыгып ен. «Бул не, Элде канмен келген дэулет пе?» 1штей коркып, сонда б1здщ эулетке, Ен канкумар жан келгенш угып ем. Гул шагьщда-ак м!нез1не канкумарльщ деп келд1, Суйенуге жарап калган туысьщды - Бектер/н, 276

Epericin кайдагы 6ip тукке турмас балыкка Куып тыктьщ кара жерге - табытка. Будан кешн тук кумэшм калмады, Кан кор данкыц кулш элемд1 самгады. Эйтседагы саган мен in таным бар, Кальщ журттын кайгысынан кордаланган багьщ бар. Жауьщ сенщ тым кеп ед1 кара шыбын уймелетер кезше Оларды сен калай онай багындырдьщ езще? Ш ыцгы с хан Непзшен, бул куресте жецгешм, Эке, сенщ ецбегщ. Мен1н ceri3 жасымда, Тук жок кезде басымда Перзештщц ойга бурып ораеан, Каскыр менен каракурттын ен осал Мшездерш эцпмелеп бергенсщ, Княлымды парасаттьщ шылбырымен ергенс1н. ¥ л ы кыргыз олксслиде, Ыстык келд1н мацында Карлы кыста, кузар таулар оранганда ак сагымга KsHiri хас ацшылар Каскыр аулар шагында Колданбайды ecKi эд(ст1 таптанды. (Таптанды ойда жок арна). Ол ацшылар ешкашанда какпанды Байламайды бутага не томарга. Каскыр кайсар м1незге бай, шектен шыккан намыской, (Кей жагдайда намыскойдьщ багы кере карыс кой). Калш-калш етш каскыр бойын ыза буган кезшде Мойындамас болат TicTi какпаныцнын 03iH де. Кушпен жулкып босанады... Неткен ежет кандылык, Bip аягын какпаншыга естел1кке калдырып. 277

Сондьщтан да ку аншылар эдю ашкан баскаша, Какпанды орта ауыртпакка мьщтап байлап тастаса Каскыр оны суйреткенмен жуз купаш жер барары Тек у м т сонбегенмен болашагы каралы. BipTe-6ipTe бешмделер тагдырга унсп кенуге, Колбаешынын басты ерлш - жау рухын жецуде. Ещц сенщ eKiHHii 6ip маган шерткен эцпмец - (Оны дагы ой-еанама жазып алгам мэцп мен) Уы K yuiT i каракуртты саразбаннын жецу1, Анык айтеак, айлаеыздьщ айлалыдан олуг Кеп аякты ку саразбан жп ер-куппн такымдап, Сактьщпенен 6ipTe-6ipTe каракуртка жакындап Алдыменен 6ip аягын жайлап созып керед1, Ал каракурт лак етюзш лезде уын тегедг Кулык-сумдык nipiMi неткен мунша кеп едi?! Екшпн аяк еозылганда уын кайта себедг B ip T e-6 ip T e каракурттын уы мулде тауеылар, Бейшараныц ангалдыгы ез тагдырын кауеырар. Купи жоктьщ ie i де жок, кезшде ел!м ойкаетар, Каракуртты ку саразбан тецкерш сап жей бастар Шекс1з бшпк болганымен эке сенщ арманьщ, Саразбаннын кулыгынан неге тал iм алмадыц? Парасатсыз шыгу кайда кузар данк тауына, 03iH бшген данальщты эке, езщнщ жауьща Колдануга ерен жетпей, каракурттай сорладьщ. Адамдардьщ осалдыгын зерттемеген колбасы Колбасы емес, кателштер, жещлютер арнасы! ТАРИХИ ЖАДЫ Т¥Ж Ы РЫ М Ы (К^айырханныц Отырар цамалы цабыргасында кшец эйелдер шацырылган жиында айтцан тшегг) Айналайын, келщдер1м, Гул канатты ер1мдер1м, 278

Кепирщдер, аруларым ай кабак, Ай кабактан бакыттарьщ бара жатыр тайганап. Мен сендерге ел1м1здщ зулымдыктан сорлаган, Аргы-берп тарихында бурын-сонды бол маган Bip OTiHiui айтам дейм щ ... Ол OTiHini 6ipaK та Зан боп енгей эр саналы кулакка. ©здерщмен алты ай бойы ел намысын орман гып, Жер кайыскан кальщ жауга карсы гурды к, коргандык. Мурша бермей титыктатты кара куштщ дауылы. Ещц б1здер, кшец еркек кауымы, Осы Отырар камалыньщ касында, Естелж боп келер талай гасырга, Нагыз ерлер санатында карсы аламыз ел1мд1, Рухымыз енкейген жок, тек тэшм1з жещлдь Ьуайсар рух ойшыл кала мшезше деп келдт Жылжыта алмай жаныгып атын алга В1за буган Шьщгыс хан Отырарда Еркек кшдш калдырмауга серт бердг BipaK, 6ipaK, куннщ кезш KiM м э ц г ш к жабады? Жасырынган дэндей боп гул шоктарга KeiiGip ана-курсактарда Сезс1з б iзд i11 урпагымыз калады! Курескер мун кай кезде де каЫретке тез1мд1 Сол урпакка жетюзщдер менщ мына сез1мдк «Бак таппайды залым ойдьщ шаршаганын аяган, Шьщгысханга жарты элемд! кызыл канга бояган Тшст1м1з тарих сотын, жады сотын жасауга, Курьщ керек 'прш ш кке ел1м сепкен асауга. Тым умытшак енжарлыкка шындык калай бас урмак? Сондьщтан да Отырардан тараган эр жас урпак, 1здеп тауып Шьщгыс ханньщ моласын, 279

Есше алып шешт болган атасы мен бабасын EciHe алып дуниеш дур сшюнткен ш детп, Сол молага уш кара тас лактыруга мш детп. Кара тастар жинала кеп кара тауга айналар, ©з тарихын умыткандар тауды Kepin ойланар. Айдарынан жел ескенмен Кей елдердщ ойы еспеген, бойы ескенмен Жан байлыгы саяз, содан ic-кимылы тайганак. Багынгыш Ьэм елштепш мшез1мен иш п , Зулымдьщты батырлыкка шатастырып, сушнш, 0 з шпнен шыккан залым улдарын, Байрагы етш жердеп сан тулганьщ, Данк пен дакпырт тугырына енеге гып байламак. Кайда, кайда бастамак кулдык сана, Сейт1п олар 6ip беткей шындыкка да Каяу салып, бояу жагып ойнамак. Бул шараньщ тунк1 мэн1 мынада: Keft6ip елдер, кей нэс1лдер мубада, ©здершщ MeflipiM, эдеп-дэстур1нен тыскары, Э д 1летс1з кан тегуге багытталган куштары Кара пейш тулга туса жэне оны колдаса Ол колдаудан жазыксыз журт сорласа Онда элп бейшара ел/нн озганы емес, тозганы, Зулымдыктьщ курегзмен дацкына кор казганы. Канга жер1к кара тулга туган ел, Оз шаттыгын езге журттьщ кез жасымен жуган ел, Актау уш1н кара куйе жуккан кара eciMiH, Зардап шеккен баска елдерден ез басшысы аркылы Ата-тарих алдында олар сурау керек KeiuipiM. Бар кезевде рухани тазарудын паркы улы, Паркы улыньщ - данкы улы. Сонда гана парасат аскарынан, Адамзаттьщ пендел1к аспанынан, Бэсевдемес эдш ойлар, лагыл ойлар жаркылы! 280

Э й ел Бул асаси сезвдз, Болсын б1здщ арамызда мэцп калар козщ з Жэне ол созге келер урпак оз намысын жанысын! Э йел дер т о6 ы Ант етем1з сол уинн! Ант етем1з сол ymiH! ЖЕТ1НШ1 ТУЙС1К Уйленш отау котердщ, мшекей, сен де, бала каз, TipjiiKTCH, 6ipaK, жаркыным, уйленбей кеткен адам аз. Сен тугш каскыр каскырмен, маймыл мен маймыл жуптаскан. 0 з тен!н тапкан сон гана адымын олар нык баскан. Ойыц мен iciH - жангырьщ, кейде оган туйсш жетпейд1, 0й ел ап, бала тудыру акылды кажет етпейдк Кундел1к кумар сез1мд1 оршген1 уш1н отпенен, Шатастырып алдьщ, кудай-ау, 6ipTyap махаббатпенен. Алдану, cip9, тук емес, бултаксыз, бултсыз шакта да, Уйлену деген, карагым, алгашкы баспалдак кана. Ата-анан, ур1м-бутагьщ, бэр! де ceHi тур колдап, Бастысы - супу жубайьщ оз1не ертец KiM болмак? Махаббат - кайсар зацгар шыц, кез келген орлей алмаган, 281

Он мьщнан, бэлюм, ею адам у м т н зорга жалгаган. Содан гой, сансыз кеудеш жалгыздьщ дерп торлаган, Каншама зангар тулгалар канатсыз жардан сорлаган. Турмыстыц турл1 сынынан суршбей e rri десе де, Жубайьщ досьщ бола ма? MiHe, бул - басты мэселе. Не бермек тэннщ одагы? Жаньща жаны косылмау - Бул - нагыз бедеу KacipeT, косылмау деген - ашылмау! Гул болып ашылмаганньщ ттлегш KiM бар жактаган? Рухы косылмаганныц ce3iMi шаттьщ таппаган. Рухы косылмагандар - жалынсыз, сэназ, жакутсыз, Сондьщтан мына жалганда екеудщ 6ipi - бакытеыз. Сондыктан махаббаттьщ да сырт санын курайтындар кеп, Жэй кезге кулш жургенмен, жасырын жылайтындар кеп. Тагдырдан кашу мумкш бе, журсен де кандай жолменен, Bip мэщн еурак алдьщда турады ылги келденец: «Жубайьщ досьщ болды ма еамгаткан сешм шырайын, Нак сондай улы бакытты берд1 ме саган кудайым? Ойнай ма оньщ кезАнде сез1м мен рух жаркылы, ¥ г а ма ол шаттык-муныцды жетшпп туйак аркылы? ¥кпаса... icin секщщ дауылда музга жаккан от, Рухани терен туйсшу жок кезде махаббат та жок.

У \\0 & с /П /^ Л /\\1 0 М Й Х Й Б Б Й Т Т Ы K O P F fly К1Р1СПЕ ЯКИ РАШЬЩТАР ЖАЗГАН ХАТТАРДАН I Б1з екеулш жолыктык, BipaK тым кеш жолыктык, Достасудан от тутап, коштасуга корыктык. Маган куйды жарыгын ceHiH кещл-терезен, Аркамызда - кузар шьщ, Алдымызда - ер езен. 0 р взеннен етуге KiM беред1 кайыкты, KiM бар б1зд1 T y c iH e p , кане, и м бар байыпты? Ал кайыкшы - кикар шал Жалынганмен не 6irri? Кайыгына кабаган HTiH байлап кетшп... Япырай, 6i3 соншама дэрменс4з боп тудык па? Бойымызда жок екен и гл алдайтын кульщ та. II Кебелектщ «кееелт - Туракеыздык деседг Гулден алган шапагатты ee3iMi Keлeci 6ip гулге жетпей ешедь 0 з MiHe3i езше уюм кеседь.. Менщ саган айтпагым да осы едИ 283

Ill Амал бар ма, махаббатка жан пидалык ете алмадын Акку-арман жалт бергенде, куып кердщ, жете алмадьщ. Жете алмадын, Келенкеннен алые узап кете алмадын, Жанар майын жагып б1ткен мэшинедей от алмадьщ. Еркщ кайда, Серт1н кайда, (беркщ кайда, курып калгыр?) Ен шешуип кез келгенде, тшщ тктеп турып калдыц. Ецсел1м деп ойлаушы ед1м, Еркелеунп ем ерге балап, Ен uieuiyuii кез келгенде турып калдьщ жерге карап. Артык корльщ бар ма элемде сенгенщнен безщуден, Кулай еуйген адамыцньщ оеалдыгын сезшуден... Кез жасымды кереетпеуге тырыетым мен саган 6ipaK, Сен деп шыккан сешм1мн1н бшгшен барам кулап. Махаббатка жан пидалык етпедщ бе, Bapi бекер! Енд! калган кызыгьщньщ наркы KCMiri, MOHi кетер. 03iHiH ен касиетт1 энш коргай алмаган жан Баска icTe де кабшетс1з... багы мзнг! жанбаган жан. Cipa, багьщ жана коймас, баскан i3in, Kerri KeftiH, Эйтсе де, мен жылап турып, жолыц болсын деп тшеймш. IV Бакшадан алма урлаган баладай нак Кеудемде уркек сез1м салады ойнак. 284

Отыздьщ орманында жургешмде Алдымнан шьщтьщ, айнам, агатайлап. Сен мeндiк бар шаттыктыц Tepeei ме ен, Жур ед1м еткен шактын елес1мен. «Мунда кел, мунда кел» деп кол булгадын Жиырманьщ кек балауеа белесшен. Селк етпм дауеьщнан шошыгандай, Жур ед1м ез мунымды ernipe алмай. Жиырмамда алдап кеткен махаббаттьщ Кунэсщ эл1 кунге Keuiipe алмай. Сен болып кайта жанды-ау сагынышым, Бэлюм, тар мандайымныц багымысьщ. Бэлюм, сен менен кашкан махаббаттьщ Ойланып кайта соккан шагымысын. Сол болсан, кольщды бер, жур, карагым, Сен барган жерге мен де 6ip барамын. Кел eдiм тасымаган, тасыттьщ гой, Бакша ед1м багы тайган, гулге орадыц. Кэнекей, жалыньща жалга мен1, Кутш тур пэк махаббат, арман елг 0\\п рде мен1 алдаган адамдар кеп. Тек кана сен алдаушы болма меш! V Ар алдында, адал, акпыз десек те Сан сурактар алар кейде жагадан. Мумк1н, 61зд1танар шулап есекке, Мумк1н, 61зд1TyciH6eftfli кеп адам. 285

Алуан угым алуан жакка тартады, Сан кецшдщ туйыгына малтыдым. Fашык болып кермегендер бар тагы, Олар 6i3fli кайдан укеын, алтыным. Кез1мд1 алмай маздап жанган оттардан Саган сенем, Саган сешм артамын. Корыкпаймын Tycimri жоктардан Ж уреп жок адамдардан коркамын! 1. САМАТТЫН, Ж ¥БАЙЫ АЙЖАНАРМЕН ЖЕКПЕ-ЖЕК Замана тур беркш алып ойланып, Сол тунг1 ойлар Kerri бiздi кайда алып? ...Сол туш 6i3 сенщ туган сщлщнщ Он сепзге толган кун1н тойладык. Мен куана тост котер/нм кызга арнап: - Ал сапарьщ corri болсын, кызгалдак. 0M ip мынау: Катар тоскан жец1л1 мен ауырын, Кайгысы мен сауыгын, Шуагы мен дауылын. B yriH , м1не, сенщ туган кунщде Кандай тшек айтсам екен, бауырым? Саган байлык тшер ем мен, 6ipaK ол 6ip эцгуд1к, Е с тц н е н шрген1мен пац кулш, Жургешмен шеру тартып, сэн курып, Саган жолдас бола алмайды ол мзнгшж. 286

Бэлюм, ерлш тшер ем мен тамыр алган тез1мнен, Ерлж сез1м 6ipaK сенщ табылады 03iHHeH, Онеыз адам журе ала ма еокпактар мен жолсызда, Ал еупулык тшер ед1м, еулусын сен онеыз да. Кайтсем екен? Мен одан да букш адам ансаган, Букш адам сан мыц жылдар арман eTin шаршаган. Азы жетш, ал сан мьщы тек елесш тамсаган, Кез келгеннщ бакшасында шепейтш, Кез келгеннщ уысына туспейтш, Зор махаббат тшешнпп мен саган, - Деп ед1м. TinTi сол сэт укпай калдым себебш , Сен орньщнан кенет атып турдьщ да, - Махаббат жок! - деп курсшдщ ызгар шашып кабагьщ. Мен жузще ан-тан калып еж1рейе карадым, Карап ед1м жаска толып кеткен екен жанарьщ. - Махаббат жок! - дедщ тагы, - ол эншешн далбаса, Еашыкпын деп, Суйемш деп, Сенем деп, Адамдардьщ 6ipiH-6ipi алдайтыны болмаеа, Махаббат жок, ол эншешн далбаса! Айтып-айтпай не керек, Bip кез мен де мына ciwiiM сиякты ¥ян eдiм, сулу ед1м керемет. MeHiH аскак сез1м1мнен умикер Аз болмайтын б1здщ жакта жiгiттep. Катал-кнкар тагдырынан тек махаббат еураган, Махаббатты таппай койман деп талпынеа 6ip адам, 287

Ол мен ед1м. B ip a K бугш сол сез1мнен не калды? Сондагы ум1т талдан ушкан жапырактай жогалды. Каз1р момын куйеу1м бар жэне eKi-уш балам бар, Жагдайым жок ештенеге аландар. Не iuieMm, не киемш демеймш, M эceлeciн шеипп алгам карын менен кемейдщ. MiHe, кара, саусактарым керш бейд! алтыннан, Тек баягы шат киял жок сан тарапка шарк урган, Тек баягы жшттер жок тереземд! торыган, Олардьщ да багы алыстау болган шыгар сорынан. Кездескенде жалкау тарткан басын изеп отед1 Улын ертш соцынан. Жылдар бойы аландаумен куатымды саркыдым, Воска шаштым жшер1мнщ жаркылын. Жер бетшде махаббаттыц бар CKeni шын болса, Айтшы, кэне, мен нел1ктен жолыкпадым, жаркыным? Ундемед1м, тарылгандай кевдс1м. Москал кернн жауап берд1 мен ушш. - Иэ, иэ, OMipiHe екпелющ, карындас, Оган 6ipa3 себептер бар, Т1рлште 6ip бекеттер бар кштш таппай алынбас. В1рык бермес бегеттер бар не турл1, ...Алматыдан шыккан жолдьщ барлыгы, Отырарга бастап алып бармайтыны секщщ. 0м1рдеп сан салалы жолыгу мен жуздесу, Табысу мен кездесу, Талпыну мен туй icy, Сагыну мен сушсу, TinTi кейде одан да езге сез1мдер Махаббатка бастап бара алмайтыны белгш , 288

Махаббат ол - жан мен тэннщ пзс коекан ерл!ri. Не болды екен сеш мунша жудеткен, Ymit кайда журегще гул еккен? Сулулыгьщ кем емес кой Баяннан, Акыльщ да кем туспейщ Жлбектен. Сенде де бар тым сез1мтал кез, кещл К енш мен кездершдей езгенщ. Айлы кеште саган да айтты гашыгыц ¥лы Абайдьщ Тогжанга айткан сездерщ. От боп ертеп гашыктьщтыц ьщпалы, Эн костывдар... Журт куана куптады. Талпындьщдар, Алкындьщдар, ал 6ipaK Одан К|озы, сенен Баян шьщпады. Неге булай? Ом ip баки бул сурак Отер, мумкш, намысьщды шымшылап. Кайда журсе тек ез энш айтатын, Елйспейтш езге шу мен сарынга, Кажымайтын кар мен желдщ ет1нде, Махаббат та уксайды улы дарынга, Шын дарындар аз гой жердщ бет1нде. Иэ, махаббат кайсар кузды жарып отер тасты жол, Махаббатта сез1м гана ойнамайды басты рол, ¥ га алмадьщ сен оны, айнам. Жеткен жерге талабьщ мен акыльщ, Ce3iMin мен батылыц, Кырсыкканда жетпей калды шыдамьщ, Эне, соньщ KecipiH eH каншама жыл жыладыц. Шыдам жокта, тез1м жокта, Кемрегщде кез1н жокта, Журег1нде ерл1к жокта коргай алар шаттыгын Махаббат та жок, кушм! Кездер аз ба ой кергещп кез керер, 289

Отын езщ жага алмаган, в з щ 1здеп таба алмаган асылды Таппайды деп неге ойлайсыц озгелер? Карашы, эне, мына сщлщ сиякты Инабатты, албырт opi уятты, Алаулаган желеп Соцымыздан асау урпак, арынды урпак келедь Оларга пэе болар эл1 Б1зге бшк кершетш тебелер. Б1з суршген кезендерден, Б1з жузуге жасканган озендерден, Солар жуз in етед1 деп сене бер. Буган кумэн келпрущ азаматтык болмас та. Букы адам Аздегенмен бакыт жолын, бак жолын, EniKiM онай таба алмайды Абайы мен Тогжанын. 0йткеш аскак азаматтьщ жок жерде, Кайсар сешм жок жерде, Махаббат та жок, жаным! - Ортамызда калжыц айтып бар ж т т , Отыр ед1 калыц журтты кудщрш. Отыр ед! б1зден ropi с1цлще Жакын, сырлас екещцгш бщщрш. - Ал мен таптым Тогжан сынды пэк жанды, - дед1 ол масац д1рш косып сезше. - 0 зщ Абай болмаган сон Мазалама Тогжанды, - Дед! сщлщ жас ушрш козше... - ?.. 2. ГАЙША Еайша жецгей суйген жарын аттандырды майданга... Сенген журек серттен оцай тайган ба? 290

Согыс 6irri. Ал Kyfieyi келм едг Yin жыл к угп . Бес жыл Kyrri... 0лд1 деген суык еезге сенбедг Туманга орап тшекп Тагы терт-бес жыл erri. Тэтп арманын кещ тне ток санап, Куте берд1 сагат санап, сэт санап. Кейде аусар тагдырына нала боп Коклрепнде маздап, уйткып жанады от. Тым курыса, Тым курыса, кудай-ай, Алданыш кып отыратын бала жок. Артса да умгг 6ip куннен сон 6ip кунге Жалгыз жанга жараспайды кулкщ де. Болмады гой. Болмаган сон акыры Kopuii картка ерге шыкты 6ip тунде. Сол тун тыныш уйыктады Жана yMiTiH жагып 6ip, Кеудесше канагаттан тагып гул... Ал т а ц е р т е ц арман болган Kyfteyi Терезен1 кагып тур. Fайша сорлы куш и Kerri бул корлыкты кергенде, Тастай катып калды тшЫз, естен тана y/iepin, Сонан кей1н шашын жайып ж1бер1п, KyfieyiHin аягына кулады. Кулап жатып агыл-теглл жылады, Жылап жатып зарлады, 0з1н-ез1 жерге согып каргады. 291

...Махаббаттын, кум секицц мшез! жок сыргыма Жургешмен кеп опьщ жеп алданып... Еайша кенет орнынан суйретш п турды да, Bip гана ойга табан Tipen iy6ipjri, Ту ещсте тасып жаткан долданып, Асау Аксу езенше жан ушыра жупрдг.. Багаласан махаббатты багала Багаласан махаббатты багала... Сэлден кешн сорлыньщ Орамалы гана жатты жагада. 3. TYPKICTAH АЦЫЗЫ Он mopminuii гасыр тудырган галаматтардыц 6ipi- Туртстан- дагы Кожа Ахмет Иасауи ескерткиш. Б1рац, ошшшке орай осы алып гимараттьщ бас цанатын сэулеттендгру жумысы аяцтал- май калган. (Газет мацаласынан узтд1). Талай-талай бшкпаз асылдарды Тенескенде келт1рмей иыгынан, Ескерткнп тур Каншама гасырларды ¥затып сап, кушмдеп миыгынан. Жалкау, кикар туйедей тартыншактап, Жылжыды eMip ус'пмсн кемел жердщ. Ескерткнл тур улыльщ калпын сактап, Дацкын сактап данышпан шеберлердщ. *** Мизам Tycin, куз кызыгы калган кезде азайып, Турюстанда 6ip ескертюш бой кетср/п гажайып. 292

Куннен-кунге келбеттенш, куннен-кунге сэн курып, Нэн ескертюш бой кетерд1 журтты озше тан кылып. Сан мыцдаган кул-кутандар ертелькеш тынбастан, Сар даланьщ кеудесше жазып жатты 6ip дастан. Мереш аскан зарлы дастан секщд1 ед1 ол дегенмен, Иран, Ущц елдершен жетюзщщ шеберлер. Жалынына тем ip балкып, илеуше тас кенер, Хас шеберлер арасында болатын 6ip жас шебер. Ол туралы журт айтатын: «Онершщ epTi бар, Тэщр калай жарылкайын десе, эрине, epKi бар. Саусагыныц салымы бар, сосын, эттец, борю бар... Ал эйтпесе, кызда сирек кездесетш корю бар». Кайран шебер калбац кагып, еркш алып тынысын, Баскары п жур ecKepTKimTiH ою-ернек жумысын. Кор бейнеттен журт кеш кш к дем алганда болдырып, Туркютанды турленд1рш эн бастайтын сол ж йп. Ол эн салса, капас, туйьщ кеудесшде жел турып, Б1рде жарын, 01рде анасын коз алдына келпрш. Басыбайлы батпан муцы сэл де болса кертшп, Кул-кутандар жадырасып, калатын 6ip серпийп. Ол эн салса, узак тунд! KipniK шмей атырган, Сэукелел1 кыз шыгатын m eireri алтын шатырдан. Тшек сайын лзгш дескен неткен щкэр eMip бул, Сол бойжеткен балдызы едд, кайарлы Аксак Тем1рдщ. 293

Miидет ауыр. Хан буйрыгы мэмшеге карай ма? Fимаратты ецщ аз кунде б т р г е н жен калай да. Шсбсрлсрд1 ьщыластап, ынталамак ниетпен, Хан оларга балдызыньщ кызметш сый еткен. Хан балдызы - Мзрзия ару iniKe 6 y rin муратын, Кунде туете шеберлерге еуеын экеп туратын. Сырт кездерд1 калдырмайын дейщ ме ерттщ етше, Пац бойжеткен жука тана перде устайтын бет!не. Гужбан тагдыр иыгына неш артеа да кенердей Шебер жЫ т Мэрзияга гашык ед1 елердей. Fашыгыныц айдай жузш 6ip керуге тамсанды, Б1рде еуеын экелгенде пердесше кол салды. Кыз кымсынып турып калды, турып калды кул1мдеп, Алма 6eTi гул-гул толкып, оймак ерш д!ршдеп. Сосын, лзм деп тш катпастан, epKiH басып шеткер1, 0зш е арнап орнатылган ак шатырга беттедг Москал шебер кушп-шсп: «Карагым-ау, муньщ не, Кепс1нген1н осы нурсыз шабаталы кунщ бе? Ce3iMinHiH тез1м ж1бш албырттыгыц киды ма, Ещц кайттщ, Элде басыц екпел1 ме иыгьща? П тн ел 1 болмак енд1 саган мына атар тан, Ертен ерте Аксак TeMip оралады сапардан. Болган жайды балдызы оган айтпай, cip3, турмайды, Айтты, 6iT T i, жаныц онда жаИаннамга зырлайды. 294

Солай, улым. Эм1рнпден ецщ ракым 1здеме, B ip aK сенщ кесапатьщ сокпай кетпес б1зге де...» Ж1пт боп-боз. Каны кашып сезш зорга бастады, (Бедеразш бурын калай сезбей келген достары). - Туыскандар, Камданайык, амал-айла жасайык... Bipey айтты: - ByriH тунде уйымдасып кашайьщ! Кел1сшдг B ip aK , 6 ip a K ... жен болды ма кашканы? Хан acKcpi куып устап зынданга экеп тастады. Eндi ненщ мэш калды. (Мундан, мeйлi мунданба?!) Ертецгш к Мэрзиядан хат кеп тусп зынданга. Ж т т жылдам окып шыкты д1р-д1р етш колдары, Кыздьщ хаты мынау ед1 сондагы: «Sip кунде ашып мтезщнщ бар цырын, Тез свндгрдщ ж1герщнщ жарцылын. Yuan edi батылдыгыц алгаищы Тырагайлап цашцаныц не, жарцыным? Жарылардай саган цуштар сез1мнен, Опмд1-опм тусаулаушы ем тезтмен. Олтнен де к,аймъщпаган т'текпп К^алай оци алмагансыц квзшнен ? Онерщ бар цараган журт цанбаган, Эшц анау аспанымда самгаган. Кудай саган бэрш 6epin 295

Тек к,ана Ерлт бермей цойганына тац цалам. Ehtdi 6dpi euimi, cendi. Далбаса. Амал цанша ез сешм1м алдаса?! Сен олд1 деп вктбеймт. Эттец-ай, Eimneu цалган мына ескерткш болмаеа! Булак, омip сургешмен цурацсыз Сезш ем ip суре ала ма муратсыз? Журегтде ерлт жоц адамныц Барлыгы да махаббатца турацсыз!»

НЙРЫ НЦУМ ЗЙУАЛЫ Р.Шырдабаевца 1.МАХАМБЕТТЩ СОЦГЫ C 03I Баз 6ip адамдарда болашагын елден ерек сезшу, туйсту куш/ бола- тынын гылым жоцца шыгармайды... Махамбет ацын влертен ею кун бу- рын айналасындагыларга взшщ жан шошынарлык, сумдык, туе кергент, т уанде иыгынан узЫ п тускен оз басы озте крштасу айтып турганын эцгтелеген. Мен туам де зорльщ кер;нм, корлык керд1м галамат, Bip таные кол согып отп элдеюмд1 паналап, Зулымдыктьщ жасырынып келетш1 жаман-ак. Иыгымнан ушкан басым KOKiperiM HeH домалап, Бара жатты атамекен Акжайыкты жагалап, Журепмнен аккан канга боялыпты бар алап. Жэ, бул TyeiM тепн емес мына сойкан заманда TipiuwiKneH коштасар сэт жетп-ау деймш маган да. Крштасар сэт жетп-ау деймш, туган ел1м, ецсел1м, Бостандыкка шакырып ем, CeHin зангар акыльщ ем, Ед1м 3pi олшемщ, Жан ашырьщ, жакыныц ем, Жэне кайсар акыныц ем мен сенщ. Жулдыздай боп жанар алдан Акындыкта елден ерек баска зан. Батырлыгы жок адамнан Улкен акын шыккан емес ешкашан. Туган ел!м - арман, муцым, Ещп ceHi жетелещц жол калай? Менщ бассыз калгандыгым Сен1н бассыз калгандыгьщ болмагай! 297

Иэ, шындьщтьщ ащы данкы, Шындьщ ушш жалгыз тусп м егеске. Акындыктьщ басты шарты - Басты алса да шындьщты айту емес пе? 0л1мге сан жакын бардым Коргансыз боп KepiHceM де жай козге. Шындьщты айткан акындардьщ BipaK жолы болып ед! кай кезде? Керде де ещц сен жайлы ойга батамын Бул inKopjiiк созылады каншага? Юм каншама шекс1з суйсе Отанын, Оныц тартар азабы да соншама. Мен сенемш, куш ертен Нурлы умилен оянар деп улы олкем. Кулш жайсан кун гажайып Ел наласы таркар деп. Акымактар курт азайып, Сумдар коркак тартар деп. Мен сенемш, куш ертен Пенделжтен тазарар деп улы елкем. Жэ, кашангы бакка зорльщ мшгеспек? Сенем, ертен оттыга отсыз кулмес деп. Тек тулпарлар гана алатын бас бэйп Есектердш мойынында журмес деп. Мен сенемш, KyHi ертен Акыл-ойы nip тутар деп улы елкем, Мына дэурен буркан-таркан Ертен кайта езгерер. Акындарын султандардан Артьщ сыйлар кез келер. 298

Кад1р тутам киялдауды Ертец талгам езгерер. Шындап кулай суйе алмауды Кылмыс санар кез келер. Туган ел1м, Кущрепмсщ ацсаган. Алдан жаркын кун шыкканша Кескшщщ кермейшии шаршаган. Пасык ойлар туншыкканша, Дулыганы как жарып гул шыкканша Жер аетынан карап жатам мен саган. 2. ЭКЕ YK1MI Шомбал жшгг K ip in келд1 ентелеп, - Эке, - дед1 ол K ip re H бойда, - Эке, - дед1 еркелеп, - Журуип едщ маган ылги o k iic jh , Кеюнн едщ, «Мал болмайсьщ», - деп меш. Сол сезщщ, cipo, кайтып аласьщ-ау шамасы. Аты шулы Баймагамбет еултанньщ Маган берген еыйлыгына карашы! Терде отырган экесшщ алдына, Ман-мац басып барды да, Алтын жшпен эдштелген жагасы Сур iшiKi i тастай салды баласы. - Иэ, сойле, - дед1 экес1, - Кандай ерлж корсеттщ, Ек1 ай бойы, кане, кайда жол шектщ? Баласы айтты: - Топ бастадьщ торт адам. 299