Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

1здеп барса... Букш хандык жиылып Дарга аскалы жатыр екен жан досын. Кайсар ж т т амалсыздан сол елдщ Ci3 секшд1 ханынын аягына кулапты. «Досым ед! туракты, Киын шакта табысып, Eipre 1здсскен муратты», - Деп туткынныц OMipiHe сayга сурап жылапты. «KyH3ci ауыр», - деп шайкапты хан басын. Сэл ойланып: «Иэ, ауырлык нарга сын. Кеюрегщде жалындаса нар сешм, Улан болсац сол сешмге шелдеген, Бул ж Ы тп тек 6ip тана жолменен, Куткаруга мумющцгщ бар сенщ. Кезщд! бер курбандыкка, Оган бола бэсещлмес алаулы ой. Достык деген 6ip багытка Bip кезбенен карау гой. Онда 6ip кез екеуще жетпей ме? Досыц бар гой жетелер. Бул талапка кенер болсац, карагым, Шартым осы, Кезщд1 ойып аламын. Сонан кешн досыцды ерт те кете бер?!» «Кулдык, таксыр, - детч ж т т шаттанып, Кайсарлыктан жанарында от жанып, - Дос тшектщ садагасы жанымыз, MiHe кез1м, алыцыз!» Юреуке сап думанды елге, Хан yKiMi орындалды, не керек, Туткын ж т т туган жерге Кезс1з досын ертш келд1 жетелеп. Ерлж хабар жылдам екен желден де, 400

Epjiiк хабар дур ciiiKiHxin даланы, Букш ауыл жолга шыгып карады. Сол KepiHic калым койды кеудемде. Ете алмады ел кез жасына иелш, BipiH -6ipi аялап, 6ip-6ipiH e суйенш, Келе жаткан CKi досты кергенде. Заман канша салганымен бугальщ, Бпдщ маргау, соры кальщ елден де, Батыр перзент туылды-ау деп жыладык. Ен spiei кикар атай Ерден де, Кайта-кайта жас yftipin кезше, Бул epjiiKKe езш мэцп борыштыдай сезше, Той жасады журтты жиып кешюсш. Жалгыз улга сауын етш отырган Атып урып жалгыз шунак ешюсш. Ел осылай ер уланын елеуЫз Калдырган жок, кошеметаз, демеуаз, Ал мына ci3 сол адамньщ eciMiH де бшмейс1з, Сейте тура кальщ журтты адалдыкка ундейаз. Нагыз ерлж кезщ1зге кершбей Кузга бшсен ер1мдей, Назардан тыс калып койды багасыз. Ci3 ез1н1з айдар таккан ер жпгг деп киел! Шомак палуан, Дара б1ткен суйеп, Аркага сап кетере атан туйеш, Марапаттап куана кол согасыз, Иыгына алтын шапан жабасыз. Боска жэне Баска жака лагасыз! Ер ка;прш назардан тасалаудан, Кай ел опа тауыпты? Иэ ерл1кп жасамаудан Багаламау элдекайда KayinTi. Танытатын азаматты, арлыны, 401

Бай ететш жарлыны Достык ce3iM - мэцп жасыл желеп Достыкка осал болгандардыц барлыгы Ел тагдырын ойлауга Кабшетс1з келедь Хан (ойланып) Иэ, сен мунда жан досынньщ суйегше келмеп пе Мерей Дэл таптьщыз, таксыр хан! Айырдыцыз мен1 жалгыз жаксымнан, Бугау тастап кун бермей. Мендеп улы мумющцкп жойдьщыз. Ботаканын тартып алfan iигеидей Орданызга жаутандатып койдыцыз. Кектем отпей жетш капты куз1м де, Эттен, мына сум тагдырдьщ корлауы-ай. Тым болмаеа, азбен канжар жузшде Сейлесетш мумкшдцегщ болмауы-ай! Ордацызды, дауыл бузган уясындац карганын Талкандар ем, кол астымда эскер жок- Жок жэне де корганым. Сондьщтан да секивд бул орындалмас арманым. Пешенеден керерс1з де, Будан былай егер елзге Жер бетшде 6ipey болса jiini кас, Ол - мен болам. Ал кессещз, MiHi бас! (Ханга мойнын тосады.) Жайытымнан шыбын жаным артык па? Эгэрэюм кеспесещз, Оле-олгенше ештесем1з. Оле-олгенше 1зщ1зден калмаймын. Тулю болып ещеещз де тау-таска Ьуыран болоып тобещзден самгаймын. 402

Осыменен эцпмемд1 6iTipeM. Тек 6iTipep алдында, Кансыз api миятсыз, Шым етпейтш уятсыз, Мына кара бетщ зге тушрем! Тфу! (Ханныц бетше myKipedi.) Хан (шошына бетт буркеп, тж'ш'т) Суйепмнен отш к е та -ay корлыгыц, Хан баеымды тэлкек еткен зорлыгыц! (Жендет бастыгын шацырып) Жас «мейманды» тае корага жабьщдар! ¥мытардай болсын тшт! eciMiH. Аркасына алпыс дуре, Карынына кырьщ дуре согывдар, Бас бармагын шабьщдар, Жэб1рлендер, Эбден корлап багыцдар. Ал кенбесе, амал не, Кайсар басын кагыцдар! Жендет бастыгы (мацгазданып) Таксыр, маган нак осындай, Аттыц болат тагасындай Кайсар бастар унайды. BipaK меш 6meci3 го й ... Алдьщызга кенпр1мд1 бул эл1 Енбектеп кеп сурайды. Мерей Ал сурата алмасан? Хан Иэ, сурата алмасан ше? 403

Жендет бастыгы Онда таксыр, мен болайын кунэл1 Басу маган тук емес, Пэшгш бул мырзаньщ. (К^ызынып) Леб1з1мде турмасам, Кызметтен кусацыз да ырзамын! Мерей (мысцылмен) Уэдещзд1 кайта альщыз, Кызметтен боска ажырап каларсыз. Жендет бастыгы Ракмет! Кайгырмацыз оган ci3. (Жендет бастыгы Mepeitdi алып Kemedi.) ЖОКГАУ Квцбайдыц отау уш. Тврде ересек, делкулы баласы Торбай- ды цасына алып бэйбше, одан темешрек цара жамылган то- к,алдар отыр. Бэйбш е (жагасын устап) Тоба, тоба! ¥рттарьща кум куйылган сиякты. Кэне, жоктау айтыцдар, Келген журттан уят-ты. Eipinuii тоцал (муцлы маца.ыга сап) Сенщ жарык айымыз, Жер жастанды байымыз. Ещц б1здщ, кудай-ау, Не болмакшы жайымыз? 404

EtdHiui токдл Кайран байлык кор болган, Мавдайыца сор болгаи. Бутш шалбар кимей-ак, 0 T in кеттщ жалганнан. Ушшm i пищал Мал гана боп бшгенщ, Куанбадыц, кулмедщ, Канша саран десе де, Жаксы ед! аман жургенщ. Торбай (Бэйбшеге еркелеп) Апа, мен де экемдей, Аламын ба кеп эйел. БэйСпше (жацтырмай) Тыныш отыр. Алаеьщ! Торбай Калындыкка кашан ертш барасьщ? Бэибиие (ызаланып) О, жын каккан. Эйел жецген еанасын, Экец елш жатыр гой! К еш н ... Кешн барасьщ. Тврттш1 тоца.1 Кулагандай аспаным, KiM ойламае бас камын. Жиырма еюмде жес1р гып, MeHi к1мге тастадьщ? 405

Бэйбйие (ацырып) Жэ, жэ, байсыз калмассьщ, Бертпе лактай шошандаган албастым. (Куланып) Былтыр жазда, нар жайлауда, децесте Ымырт тусе жолыгатын езще Жылкышьщ бар емес пе? KiM ед1 эл п ... Аузы-мурны добалдай, Ырс-ырс еткен сабан тыккан канардай. Ещн ceHi мен алады дейсщ бе, Сол алмай?! Сэл сабыр ет, кетерсщ, Арманьща жетерсщ. •• TepmiHiui тоцал Кетсем, кетем. К^андай опа тауыппын мен Конбайдан? Тек бай деген аты гана компайган. Картайганда белге туйдьау уятты, Шуйгш uienTi, жайлау, колд1 жерсшбей Кашып шыккан ecci3 бука сиякты. Осы отырган бэр1м1зд1 менсшбей Ханныц кызын баспакшы ед1 TOciHe. Сауап болды. (Тоцалдарга бурылып) Ay, 6i3 сонша кайгырамыз несше? Yiuhiuii тоцал Дурыс айттьщ, Талига! Ектш'г тоцал Талига жен айтады! Kapi какпас кайта козып сайтаны, Курсауына 03i шщщ тузактьщ. 406

Eipiiiiui тоцал Хан кызына кез еалганын кайтерсщ, Осындагы он эйелш жарытпай. Yiuimui тоца.1 Ал 6i3 сорлы децбекшим1з узак тун, Санымызды жаркыратып балыктай. Жылцышы (enmiae Kipin, ж угент урады) Ойбай, ойбай, бэйбпне! (Енттн баса алмай) Ойбай, ойбай, бэйбше! БэйбШ е Е ащ ц жи, не болды? Неге еонша зарладьщ? Жьищышы Алып Kerri Кенекецнщ бар малын... Бэибпше Юм экетп? Айтеацшы! Жьищышы Малсак айдап экетп жуз жылкыны, Карсак айдап экетп жуз жылкыны, Танаш айдап экетп жуз жылкыны, Кдлаш айдап экетп жуз жылкыны, Рысбек те, Камысбек те, Камбар да, Bapi, б э р г .. Онешбай да, Талгар да, Жэне мынау жас токалдьщ 3Keci... (Tepmimui тсщалды нусцайды) БэйбШе Шомбал ма? 407

Жылцышы Иэ, иэ, Шомбал да. Коп жылкыны камай куып эKerri TYCTiKTeri ангарга. Бэйбгше А, ку кудай. Болысатын жан бар ма? (Тутыгып) К- •.кайда, кайда калганы? Жылцышы Калын малдан босатты журт epicTi. Ал калганын... жылкышылар болютк Аз ем ес-Ti е н б е п м ... (Жыламсырап) Маган тук те тимедк Бэйб'иие (басын сощылап) Ойбай-бай-бай, бар арманым куйредг Ойбай-бай-бай, бар арманым куйредь (Торбайды цуьиацтап) Зор кайгыга душар болдык арылмас, Ещц Конбай сорлыньщ Суйепн де экелер жан табылмас. Торбай (жыламсырап) Колымызда мал калмаса, Маган калай эпересщ катынды? Бэйб1ше (Торбайды umepin ж1бередi) О, жарым ее, дацгаза, Катын жуткыр атынды. Ушшш/ тоцал Буйте берсе, тук калдырмас бул хальщ, Оцала ма 6 ip тускен соц ipiTKi. 408

Иэ, токалдар, боска карап турмалык. Bi3 де, ендеше, белюелж мушкп. (Eapi таласа, тармаса mepdesi кебежеге, жиюлы турган жуктерге умтылады.) КАЙСАРЛЫК Хан ой устшде, Жендет бастыгы Kipedi. Жендет бастыгы (итп) Аманбысыц, Алдияр! Хан Э , келдщ бе, хае батырым, жан кияр, KeTin едщ YUI KYH бойы хабареыз? Жендет бастыгы Алдияр хан! Куйге тует1м ажареыз, Амал HeuiiK. Ею сейлеу ер адамньщ елгеш Жас ж йтгп ci3re экелш суратуга KeuiipiM Иланыцыз, менщ шама келмеди Сабак, алдым естен мэнп шьщпастай, Мен адамды жазалаудьщ Жуз елуден аскан турш бшемш. Соньщ бэр1 калганнан соц тукке аспай, 0м1р1мде 6ipiHuii рет кан жылады журепм Д1ш катты екен T inri, Bi3 баскаша, Ол айтады баскаша эн. Мундай кайсар мекемд1кп Ест1ген де, керген де емен ешкашан! Каншама рет уст1-басын кан кылдык, Каншама естен тандырдык, Башайларын кырыктык, Сосын тузга малдырдык. 409

BipaK иттщ баласы, Mi3 бакпады-ау! Кандай ежет етш туган анасы. Жо-жо-жо-жок! Ол ит емес, оз1м ит Болып шьщтым шамасы. Тец емесш туцгыш сезд1м куинмнщ ¥рып, согып, корлап жэне азаптап, Оны жену мумкш емес екендшш туспадм. Кейде жаны бул фэнимен коштасуга аз-ак кап, Турса-дагы. Ойга тунган жанары Маган карап кулш жатты мазактап. Жындануга сэл-ак калдым мен байгус, EpiK колда, кылыш колда десе де. Оны мунша батыл еткен кандай куш? Мше, мше, мше, мше, мэселе! Нэлет айтып, кектенудщ орнына, MeHi шекслз жек керудщ орнына Аянышпен, муаркеумен караган, MeHi бакеыз, сор мандай жан санаган, Ес жия алмай жатса да ауыр жарадан, 03iH M3Hri бакыттыга балаган, Бул не деген ер адам? Намыстандым, корландым мен, тап шыным, BeftHeci эл1 жанарымда тур кулш. Коюрепмде, 6ipiHUji рет, таксырым, Бас KOTepfli ci3re деген 6ip кудж. Будан отыз жыл бурын Алдияр хан, маган ceHin бердщ з Осы катал кызметтщ шылбырын. Отыз жылдай бастьщ емес, дeнeнiн Кызметш гана аткарып келеMin. Пэлeншeнi мунда келTip дедвдз, Сол сэтшде келпр;пм. Тугеншеш жылдам олт1р дед1щз, Сол сэтшде коз1н жойдым, олт1рд1м. 410

Бшуге де тырыскам жок себебш, Ойткеш мен бас емесшн, денемш, Буйырдыцыз - орындадым, Тас жумдым да ксглмдк Эдшеттщ жолындамын Деп санадым ез!мдг Сенген арман, ешкен кецш Тагдырындай эсер етпей кебйстщ. Журтты н менен сескенгеш деп уктым. Ханга сену секшденш тел iciM, Ештецеш ойлагам жок ем1рде. Мен ушш де, Жэне кальщ ел y u iiH Хан ойлап жур дед1м де. Алдиярым, мшез1ме тац калма. Мына ж1пт кеудемдеп бар еешмд1 талкандап, Кудж атты коркынышты ацгарга, Кеткендей мен мен) жалгыз аркандап. Хан (курсwin) Ой ж!берсец парьщпен, Bip ушында мен де бармын сол жштщ. (Буйыра) Жэ, ж йтгп алып кел! (Жендет бастыгы шыгып Kemedi де, ею нвкердщ суйеушен ycmi-басын цан жуган MepeUdi алып келедй Олардыц соцын ала береуэз1р Kipedi.) Ke3iM жеттг Ерп ердей тас журекп муз каткан, Отты, кайсар, катал жптг екенсщ. Зор эбеетш болды, эрине, 6i3 жактан Сорлы досьщ ел in кетп, не егере in? Мерей (ханга умтылып) Сорлы деген сезщ1зд1 Ka iip кайтып алыцыз! 411

Хан Иэ, кайтып алмаска да шамам жок. Оныц канын менщ мына K9pi мойным кетерсш. (Мерейге жацындап) Талап айтсам, калай карар екенсщ? Жэне тшек демеске де шарам жок. Маган карсы жинакталган бар окпен Сол тшекпен етелсш! Мерей Айтьщыз! Хан Айтсам, алда улкен думан тойым бар, Ай мен кундей ардак туткан кызымды, Саган бермек ойым бар. Мерей (басын шагщап) Болмайды! Менщ досым ердщ epi ед! гой, Адамдыктьщ ту п аз кен1 ед1 гой. Ал мен оньщ ширеттне турмаймын. Тек досыма тиесел1 бакытты, Атаманыз, не бет1ммен урлаймын!? Олай ету шыгар ед1 саткындык боп санасыз! Хан Ойлан, ойлан!.. Мерей Ойланатын Tyri жок! Жендет бастыгы Алдияр хан, ею айтпайды бул ж\\riT, Мен бшем гой, бекер эуре боласыз! 412

Хан Таяктын да ею ушы бар емес пе? Айтканыма кенесщ, Ал кенбесец елесщ! Мерей (цасарып) Мен ojiiMfli тандадым. Жендет бастыгы (Мерейдщ алдына келт тлзерлеп) Айналайын! Гулзэр достык аспаныньщ кецщгш Оньщ улы-парасатын, ер л тн , 0л1мге де мойынсунбас орлп ш Кайсарлыкпеп дэлелдедщ. CeHi Kepin кайта тудым мен бупн. Аяу бшмес мынау жендет журепмд1 муз каткан Ойран-асыр децбеюшткен, сыздаткан Д1мкес сокыр сешм1м/й кул-талкан гып кузга аткан 11енделжке устатпаган сауырын Сен1н данкьщ артсын мэнп! Ещц аскак эшм сенсщ, Арай шашар таным ceHcin, Менщ улы ханым сенсщ, бауырым! Эзер турган e3i казган апанына кулауга (Ханды нусцап) Отыз жылдай сенген ханым мынау ма? Отыз жылдай кулдьщ урган бас тулга Бупн маган ж ш ркенш т кершдт В1залы ойым айналды сел-таскынга, Буйыр, кэне! Ханньщ басы эп-сэтте-ак Домалайды аягьщныц астында. (Жалынып) Буйыра гер, жаркыным! 413

Мерей Буйрыкпен 6ip сыйыспайды дос кецш. Жэне кылыш журген жерде зорлык бар 1здеген жен баска емш. Жендет бастыгы Ак тшепц алдында болсын, жаным, бас курбан. (Цылышын суырып алып ханньщ алдына тастайды.) Кылышыцыз езвдзге, таксыр хан! 0 з кшэцщ езщ сезбей Талайлардыц жолын буркеп торлаумен Айналыскан е ю ш и т мол дэурен, Нэлет саган! (Мерейге бурылып) Ецщ калган eMipiM 0тс1н сенщ шаттыгыцды коргаумен. Хан Арлы беттей кызарып, нарттай жанган, 0зш соцы алапат ертке айналган Жен-нускасын 63iM шшкен мына муцлы окига Kerri менщ келте ойымды куйретш, Калай гумыр сурмеу керек eкeндiгiн уйретш, KiMre кулу, KiMre кулмеу керек екецщгш уйрет1п. Катал болдым кылышынан кан тамган, Талай баста менщ салган бар тацбам. Ал Ka3ipri даркандыгым ол к1нэм;н жуа алмас, Жэне ешк1м кага коймас аркамнан. Тарпан шагын умытпайды ел кайда да, Бшем бэрш. Накурыс деп ойлама. BipaK тым кеш бшгенд1ктен ойыцды Асыра алман пайдага. 414

Достык - улы мумюцщгш туады екен адамньщ, Болашакта устар эш тек сол болгай заманньщ, Арзандайды ел адал достык коз жокта. Досын окка киган жанга, Елш кию соз боп па? Б1з сол улы кущ регп корлап кезге шмепшз. Максат ж1б1н ете келте курмепшз. Bip адамды шекс1з сене суюден Елге деген улы сез1м басталарын бшмепшз. Дауа бар ма бул кущрет сез1мге, Хан басыммен кол астымда кандай куш Жаткандыгын кезшде Эттен, эттец... угынбаппын мен байгус. Кене берд1м, Сене берд1м. Карттык жецдг Bip аягым тур керде. Бару кайда немеремнщ 0Hi естшер кундерге? KiM езгертер табигаттьщ бул занын. 0л1м занын, 0M ip занын, Гул занын, Бупн, MiHe, TipjiiKi eri ен н еп зп катемд1 Тузетуге мумк1нд1кт1н туганына ырзамын. ByriH туцгыш тапкандаймын арманымньщ KoperiH, ByriH туцгыш суарамын максатымньщ терепн. Сондыктан да ханньщ тэжш ки1п турып, ец соцгы, Ец непзп буйрыгымды беремш! (Уэз1р жаза бастайды) Т1ршш1кте 6ip досы жок адамдар, Тэнт1 етсе де бш м ш е, кушше, Алынбасын ел баскару icine! Дос тшектен тамыр жайсын армандар, 415

B ipiH iui боп достык шьщсын торге де. Досгыкка элЫ з болгандар Элс13 екен баска курестерде де! (Уэз1рге бурылып) MeHi ещй шетке какты Нэн толкыны OMip атты агыстыц. (Mepeiidi нусцап) Сыцарынан коз жазган бул аккуды Журтты жинап, сыцарына табыстыр... (Уэз1р шыгып Жайыц пен Квцбайды epmin Kipedi. Оз квзте оз1 сенбегендей ац-тац ацырып цалган Мерей Жайыцца царай умтылады. Екеуч цушацтаса Kemedi.) Мерей (квцш босап) Tipi екенсщ гой. Tipi екенсщ гой... Жайыц (Мерейдщ ycmi-басын коз'шен minme царап ызалана) Денесшде сау-тамтьщ жок. Ау, бул калай, таксыр хан, Айырманыз калмаган ба каскырдан? Уэйр Ашу кейде K03ci3, ойсыз ак тарлан. Ka3ip бэрш тусшесщ Сэл-пэл сабыр ет, калкам! Хан (Жайыц пен Мерейге жацындап) Мына такты, Жэне зацгар кызметш такеырдьщ, К аракгары м , eKeyine тапсы рды м . (Жайыцтыц иыгына цолын салып) 416

Карашыгы секшденген кез1мнщ, Жайьщ калкам, кызым калып барады. Егер тагдыр косам десец, езщ бш, Ал эйтпесе, карындасын болады. (Озте-взг) bruiiriH зулымдыкка талаткан, Акку куска ок аткан, Барлык алтын уакытыньщ жиЬазын Пенделштщ орманында тонаткан, Кердей кара туман жапкан K0нiлiн Ен сорлы жан мен болайын, Ец соцты хан мен болайын, тэщр1м?! (Хан цалтацдай басып шыгып Kemedi) Кецбай (жыламсырап) Ау, халайык, мен кайтем? Уэйр Кецбай, сенщ жолыц ашьщ, бара бер! Токалдарьщ теркшшде жур аман, Бэйб1шец де дш аман. Сен елд1 деп журтка жайган кезде де Табылмады Суйепцщ экететш 6ip адам. Y hi кун отпей шацырагын кулады... Мальщды да калыц журттан сурап ал. (Кецбай шегтшектеген куш сахнадан гайып болады) Жендет бастыгы (Жайьщ пен Мерейд1 цушацтап) Туган олке аттарьщды аскарына KOTepciH, Элемдеп ен бай адам сен екеущ екенсщ. Баскаша екен екеущнщ арыныц, Кылыштан да, Заннан да, Патшадан да, Ханнан да, Сендер мьщты боп шыктьщдар, жарыгым! 417

Карашал Ал, канексй, оятындар даланы, Оятьщдар езендерд1 жасаураган жанары. Оятьщдар Kopi шалды, EeciKTeri баланы. Оятьщдар мулrin тузеген бул патшальщ - ¥ л ы сен1м патшалыгы болады! ЕК1НШ1 в е л и м Акын, Тарих Тарих [згипктщ жайлауынан от ерген, Достьщ энш тебесше кетерген, MiHe, осындай ерлер еткен, акыным! Ацын Дуниеге миыгынан пац куле Тымьщ тун/й туре келген арайша, Бул гажайып энпме Назардан тыс калып койган калайша? Тарих Мен Тарихпын, Аз кормсдш гасырлардыц токпагын. Б1рде ашьщ, б1рде жабьщ какпагым. MeHi эр дэу1р ез коз1мен соттады, 0 з кез1мен мактады, 0 з кез1мен актады. Бугшгш щ Ke6ici - Kenieri ойлар epici, Кешегшщ жалгасы. BipaK 6yriH и п ютердщ Кешепден кенда мен арнасы? 418

Нар тулгасын урпактагар улп етер Ерлж аз ба жаркыраган жасындай?! Ацын 0л1мге де мойынусынар тосылмай Досьщ болса, болсын ниркш, осындай! (Ызаланып) Кермедш деп ой тушынар тугщщ. Жазбайсьщ деп бYгiндi, Ka3ip маган кшэ тагып жатыр журт. Кдйдан жазам? Fасырлардьщ талгамына татырльщ, Айналамнан табылмаса, Нак; мынадай улы достьщ, батырльщ? Тарих Аша туссен кезщд1 Бул сезще уялар ен,, Tiirri сокыр санар едщ езйцй Эне, содан болашагыц кемесю, Ец 6spici экещц де зерттеп бшген емессщ?! Ацын Зерттей кояр не бар сд1 экемде? 0лде, экемнщ мен уйленш жаткдндагы тамашамды бузганын, 0лде, аракты калай iniin кызганын Зерттеп, жазып ойга демеу етем бе? Рас, бурын момын ед1 шама-шаркын байкаган, Кенет Ншдей бузылды гой есер дауыл шайкагап. Бэлюм, дурыс елген ш ы гар... Ойтпесе, Кайын атам маган кызын бермес ед! кайтадан. Кешпес ед1 сол жолгы оныц кылыгын. 419

«ЖАН-ЖАГЫМНАН КАУМАЛАЙДЫ ЖАЛГАНДЬЩ, КИ1М1НЕ ЖАСЫРЫНЫП ШЫНДЬЩТЬЩ» Студенттердщ шагын асханасы. Стол басында уйлену то- йына жиналган адсшдар Тойбасы (орнынан турып) Бупн б1здщ Маздак пенен Дария, Тагдыр косып, табысып, Куанышын eTin отыр бэр1м1зге жария. Ал сол упнн, халайьщ, Кос гашыкка деген абзал ниепм 1зд1 уктырып, Орнымыздан TiK турып Осы тосты комекейге 6ip аунатып алайьщ! (Бdpi орындарынан котершin бокал согыстырады) Дауыстар - Бакытты больщдар! - Алдарыцнан ай тусын! - Тек махаббат ш лтеамен жаньщдар! Тойбасы Жомарт ойы кона калган бойына, Кауымына сэулесш шашып келген, Перзентшщ тагдыр косу тойына Ауруханада жаткан жершен кашып келген Медет картка бершмек ендИ соз. Медет (кезте жас ipKin, кемсецдеп) Сенсещздер сейлер халде емесшн, Кушагынан босана алмай еткен кунп елестщ. Кара жердей iuiKe буккен асылын Bip сырым бар ед1, достар, жасырын, 420

Ол сырымды кешн ашам туган жерге баргасын. Елге апарып отюземш Мына тойдын, жалгасын. Бэрпци де шакырамын сол тойга. Дауыстар - Жаса, шалым, картайма! - Бэрекелде, жан ага! - Б1раз жатып, ж урекп емдеп альщыз, И гш ктщ ерте-кеип бола ма? - Дэрйерд1 тьщдасак, Болар эр кез бас аман! - Машинадай кайта шыккан жендеуден Буратьщыз онша-мунша тет1кгерд1 босаган. - Ал сол ушш алайьщ та, халайык! (Бэр! бокал согыстырады) Тойбасы (цолын Kem epin) Жолдастар! Бугшп той, тек уйлену тойы тана дегенге, Айтьщдаршы, конер юм? B y riH ri той - ертец толар кемерге Тойы - балгын енердщ. Эдеп барда эдемш к тозбаган. Жайсан ойлар жетепнде маздаган Б1здщ Маздак нагыз акын емес пе, Журт журегш козгаган! Кэне, муны дей алады бекер юм? Мен Маздакты танымайтын кез1мде Жолыкканмын экемнщ К езш деп оган куштар кез1мге. Экем маркум, Маздак жырын деректеп Отыратын зерттеп, жаттап, електеп. 3p6ip улттьщ шег1нген1н, оскенш 421

Акынына карап бшу керек деп. Байтак дала акынымен дацкты, Алып кана тудырады алыпты. Бэлюм, аяу керек шыгар e3iHiH ¥лы акынын туа алмаган халыкты. Бул той - балгын акын тойы, Бэр1м1здщ жанымызга жакын той. Бэр1м1зд1 толгандырган мэселе Осы акынныц жырларында жатыр гой. Бурынгы ©Tin жаткан баска тойлардан Мше, достар мына тойдьщ айырмасы осында. Юмде бшк тшектер бар, жасырынган кайнар бар? Юмде кандай кокейтест1 ойлар бар? Сол айтылсын дастарканньщ басында! Дауыстар - Бэрекелде, бул ерекше той болсын! - Тойбасымыз кой бастаган серкедей, Бастады гой тосынга. - Дурыс, осы багытыцнан тосылма! - Кур бестею тшектерден Кажыды журт, расында! Орынбасар (орнынан турып) Тойбасымыз ауыр Miидет жуктедй Кою, cips, оцай сокпас бул тшекке нуктеш. Дегенмен де кореш н... Дауыс Ал кореец кор, устем болсын мерейщ! Орынбасар Opic ашкан сан кеме, сан кайыкка Б1здщ сонау айтолкын Акжайьщта 422

Кета деген балык бар. Уылдырык шашар кезде сол бальщ. Кос жанары тумандана толганып, Пэленбай кун жол журш, Эбден шаршап болдырып, Кулшына, жанып iniT eH , Жан жуйесш сыздаткан сагынышпен, Урпагына сешмд1 орын тапканша, Ешкайда кайырылмастан, Бастапкы багытынан айрылмастан, Кезшде тек аналык арман ойнап, Жузед1 екен у м т н алга байлап. Ол анык сезшедк Табигаттьщ тамаша кезещнде Сонау щкэр Акжайык езеншде. Жылдагыдай ceKipin ойнамайтынын, Жем 1здеп шарламайтынын, Жанарында жаз керк1 жайнамайтынын. Терецге Tencine бойламайтынын. Амал кайсы бэрш де Kepi керек, Урпагы ушш оган да кену керек, Кеталардыц тагдыры кандай катал, Уылдырык шашкан сон олу керек! Бул балык шынында да дара батыр, Эне, оган жакын тур заман акыр. Соньщ бэрш бшед! ол, Бше тура, Уылдырык шашуга бара жатыр. Калса бопты урпагы жалгасы боп, Жалгасы боп, Т1рл1кт1ц арнасы боп, 0 3 i елген сон денесш шортан жес1н, Мунда оньщ инедей шаруасы жок.-- Эттен, niipKiH, мусший болсам-ау мен, ¥ за к тун K ip n i кшмей толгатар ем. 423

¥рпагы ушш журеп жырлап еткен, ¥рпагы упин eMipiH курбан еткен осындай алыптарга Fажайып 6ip ескертюш орнатар ем. 0M ip мынау, толган дау, толган егес, ¥рпак жокта тарланьщ тарлан емес, Арманыц арман ем ес... вйткеш урпак тагдырынан манызды Bi3re деш н ештене болтан емес, Жэне б1зден кешн де болмак емес!!! (Бэр1 цоштап, к,ол шапалацтайды. Орынбасар бокалын квтерт) Kerneri уян Дария кыз 6 y riH келш атанды, Енд1 адал ана болсын, адал суйсш Отанды. Куйеу ж1пт он бес улга эке болсын сакалды, Сол ертецп урпак ушш кетерешк бокалды! Дауыстар - Жарадьщ! - Табылтан ой! - Тауып кеттщ, карагым! (Edpi орындарынан турып бокал согыстырады) Тойбасы (К,абдыдэнщ цасына келт) TipuiuiiKTe уясын тек шьщта сап, Шьщнан ушкан хас кыраннын 6ipici3, Дакан казак OHepiHin ryiiici3. Ал, Кабеке, ещн с!зд! тыцдасак! К,абд'шдэ (Маздаща бурыла) Квргендер де, Кермеген де арманда, Ертеде 6ip той бопты, улым, орманда. Кокиказ да, каракус та, кыран да, Кара аю да, купнген де, жылан да, 424

Кыргауыл да, косаяк та, зорман да, Бас косыпты сол манда. Коян кепт1 кос кулагы ербендеп, Тасбака да орын тепт1 терден кеп. Сан орманньщ тамашасын тауыскан Эн шыркады ала канат сауыскан. Жапалак та эн шыркады толгана, Кезек эзер жеткен кезде каргага, Мандайына алаканын жастана, Тындаушылар калгып Kerri, маскара. Коян айтты: - Калай болган кунде де, 0 н кезегш усынган жон Пшге де! Bip тындаушы айкай салды: - Йемене? внер нйркш, кара кушке коне ме? Одан кайта Пш агай Тауга барып тасымай ма берене? BipaK журттьщ елен кылмай бул сынын, Пш эн салды булгацдатып тумсыгын. Тумады-ау деп ой серптер байтак эн, Кальщ кауым калгып Kerri кайтадан. Осы сэтте Булбул энге басты 6ip, Карт тогайдьщ елестет1п жастыгын. Мулг1п кеткен тындаушы журт оянып, Жанарынан ризалыкпен шашты нур. Копке дей1н тежеу мумкш болмады ¥лан-асыр куаныштьщ таскынын. - Оте орынды согылды бул шапапак, - Деп соз алды тостаган кез жапалак, - Bi3 де енерш кад1рлейм1з булбулдьщ, BipaK аз-муз шатагы бар кургырдьщ, карандаршы, 6ip канаты кыркылган, балак жун1 уйпаланган, жыртылган, Достарым-ау, жаткан жок па осында, Бет кызартар улкен ютщ былыгы? 425

Каршыга айтты: - Догар сезд1, тасынба, Бул езшдей пенделердщ кылыгы, Онсыз, cips, кун кеше ме майдалар? Эйтсе-дагы 6ip сыр шерттщ ойланар. Мына сен1н канатьщ сау, ал содан, Журтка кандай пайда бар? Ауыр ед1 бул сурактын салмагы, Елдш Ke6i Каршыганы колдады. Баз 6ipeynep турып алды табандап Булбул зн1н жерге сога жамандап. Тек Каракус калыс к;алды... Келмед1 оныц T im i кезге TycKici. ©HepiHin KyqipeTi жагынан Булбул, c03ci3, кус б1ткеннш куш пст Мактар ед1 жарылып 6ip агынан, Ой шырмаган казганыш ит тагы бар. Ал даттауга коркатын ол Булбулдыц Улкен болашагынан. (Маздацтыц цасына келт) Эркашан да саф енердш жолы - сын. ¥лы м , сенщ улкен болашагьщ бар!.. Мына тосты кетергещц жен дер сд1м сол унпн! (Маздацпен бокал согыстырады, 6dpi орындарынан турады) Маздац - Ракмет, ага! Орынбасар Кедерпш сезшсе адам, журмек ылгн кушшде, Ояу журмек eni тугш тусшде. Ендеше, 6i3 кетерелж Сол Каракус унпн де! 426

К,абдЫдэ Жок! Бул пш рщ болганымен киысты Тек i3ri ойлар колдау кореш. Тек i3ri ойлар журттан мадак eciTyre тшстг Айымбек Дурыс айтты Кабекен! 0ссш десек жаксыльщты сезше, Жаксы акынды мактаган жон кезше. 0 з тойында ойлы-жырын Маздактьщ Тшек ет1п кайта окимын езше! Дауыстар - Бэрекелде! - Жен, жен! - Ал тыцдадык! Айымбек (тамагын кенеп) Гумыр келте деп налисыц, досым-ау. Будан миллион гасыр бурын, Жер гарышка тен шашып жасыл нурын. Мимырт, шабан таршшктщ кушагында кулнтп. Ал адамдар уш мын жылга дешн OMip сурштг Сан балапан гасырларды алаканда сейлеткен, ¥зак гумыр, ¥ зак гумыр ой неткен! Жасы кашан жет1 жузге жеткенше Уыз сэби саналыпты бой жеткен. Ара-тура бой кылтиткан Кудкке Bip жайсан сез айта алмапты Ymvt те. Же™ жузге жасы жетпей, (зан солай), ¥йленуге руксат жок жНтке. 427

B ip aK б1рде болды окига сурапыл... Кыз бен ж ш т 6ip елкеде туратын, Косып арман-тшегш Косып муцын, муратын, Тш 6iTipep сез1мменен таска да, Тек сез1мд1 етш щкэр астана, Жасы жузге жетпей жатып, Bip-6ipiHe гашык бопты, М ае кара! Куннен кунге лаулай тускен куштары, Бул не пэле салт санадан тыскары?! Тумай жатып кагынганы калай деп, Журт жагасын устады. Ал ж Н ттщ 3Keci айтты: - Ку балам, Ит боп шыктыц жаксы атакка тумаган. Дэтщ барып калай дэстур бузбаксьщ, Журттан кайда кашпаксьщ сен шулаган? Жетер кайгы сыйладьщ сен олгенше, Олген жаксы бул корльщты кергенше. Акылга кел, Уйленбестен коя тур, Тым болмаса, алты жузге келгенше. Ел таглымын аяк асты тосенбе, Той аз болмас эл1 сенщ кошенде, Бес жуз жыл кут. Сонан кешн руксат, Он бес кызды кабат алам десец де! Ж1пт окси мунын шакты: - Болмайды, Бул пэлсапац акылыма конбайды. Таска урсац да мына бейбак мандайды, 428

Эшм эн боп самгайды. Кэр1 емендей касарыса бергенше, Кайран эке, угынсаншы, мэн-жайды. Туйыкталса перзентщнщ арманы, Сеш шер кайгы-мунныц кармагы. Одан кайта кол ушын бер, куда туе, Кыз ушне бар-дагы. B ip aK эке сеюлденш тас камал, Ундемедг Таусылды енд1 баска амал. Жаналыкка коз аз болмас окталар, Бой керсетп тусаулар мен нокталар. Коргау, колдау кормеген сон ешкшнен, К,ол устасып тауга кашып Kerri олар. Бул окига шартарапка жайылды. Дщге 6epiK катал колдар байыргы Кос гашык 1здеп тауып алды да, Eip-6ipiHeH айырды. Ещц лезде байтак аспан тар болып. Кецшше ызгар толып, кар конып, Кун1-тун1 eн ipeдi eKeyi, Кас катым сэт Kopicyre зар болып. Ею гашык алып ушып журеп Тагыдырынан былай тшек пледк - «Тесте той таркамагаи, О, Жер-анам, даркан анам, ¥ л керек пен саган мыкты? 0згерт онда шабандыкты. Сен ушш бул киын ic пе соншальщ? Шабандыкта кырсык жатыр каншалык. Б1здер узак, магынасыз гумырдьщ 1ш пыстырар мшезшен шаршадык. 429

Кайтш т iрл iк кешед1 журт самгамай, Арындамай, Агындамай, Тандамай. Махаббатсыз еткен куннщ 6spi i3ci3, Суга жазган тацбадай. Журсек мейл1, кай белеете, Донесте, Сагынышпен аткан тацныц 6opi есте. Магынасыз уш мын, жылдан Магынамен, Мэнмен еткен, Махаббатпен, Энмен еткен, Ylli жыл артьщ емес пе? Егер оны кеп дееец, Айналайын алып тулга, Kyqiperri, жумыр жер, Еашыгыма жольщтыр да, Yш-ак кун д к гумыр бер! Сезшбестей ет кессе де етаушен, Лапылдайын шжуш щкэр отыммен Тек уш-ак кун, Тек уш-ак кун бере гой, Сонан кешн басымды алсац, екшбен». Кайсар галам ж !б т п тас кещлш, Кос гашьщтьщ кайтпасын деп меселг Жер бетшде адамдардьщ ©M ipiH, Отыз есе кыскартыпты деседк.. ...Ал сен гумыр келте дейсщ!.. Дауыстар - Оцай сокпак тауып Kerri, не етереш? - Тамаша! 430

- Керкем дауыс, керкем ун Ойлы елецшц ecipefli-ay еркенш! - Жаксы окиды скенсщ! Айымбек (бокалын кетерт) Киын шакта т1зесш букпесш деп, Ею жастыц кеп болсын деп елге тартар улест Жэне епщашан 6iTneciH деп, Магына мен мазмун ушш Kypeci, Тойбасыньщ тийменен айтканда Мына тосты, халайьщ, Комекейге тагы аунатып алайьщ! (Egpi орындарынан турып бокал согыстырады) Тойбасы Уакытка сэн косатын езекп Ещц энге бермейаз бе кезекп? Дауыстар - Кел1шм1з эн салсын. - Кэне, Дария, кысылма! Дария (орнынан турып «Цалгымасын ерлтц» атты andi орындайды) Мше, сатан ойланатын келд! кун, Азамат боп атка мшдщ сен бугш. BipaK атка мшгенщнен не пайда, Журегщде калтып жатса ерлйщ. Цайырмасы: А - а - а Бозбала, Цанатьщды талдырма, Алай-тулей жацбырда, Tij2iiiii(()i 6epin цойма тагдырга, 431

Куанышым. Жан-тэнщмен 6ip адамды суймегенщ ушт, Суйе алмаганыц ушт Табигаттыц алдында ктэлшц. Корга, жаным, сешмщщ жеруден, Корлык бар ма, жанбай жатып сенуден. 0\\прдеп улкен жещс эрдайым, Басталмай ма оз1щц езщ жецуден. Болашагыц алдында эл1, булд1рипн, Ер житгтщ намысында бул 6ip сын. Бугш корсет кайратыцды, купйщц, Ертец мумкш кеш бола ма, юм бшсш. Дауыстар - Коп жаса! - Косагынмен коса агар! Тойбасы Калыкгасын пэк тшектщ ак кусы, Хас жуйрштер жарыстарда кершбек. К елеа соз Жубанышбай Нуркановка бершмек. Дауыстар - Кесш, кэне, ж ш тм , Тусау тастар ешюм жок аягьща! - Кокейтесп не тшек бар ойыцда Актар бэрш жан досыцнын, тойында! Жубанышбай (орнынан турып) Баягыда, Бабамыздьщ бабасыньщ бабасы Журген кезде суйенбей таягына 432

Кещлше пэкпктен ecipreH гул, Жомарт api мешрбан жеtip кемшр ¥стап апты ауласына келш конган бурютп. (Одан мундай батылдыкты юм кутп?) Ал Бурюттщ Kepin имек тумсыгын Кемшр катты ypKinTi. Оны 031ншс «майыскан» деп ойлапты Сезге келмей пышагын тез кайрагтты. Имек жерш Kecin, жонып, тепстеп Сорлы куска 6ip жаксыльщ жасауга бел байлапты. Гуж1м аспан элем1не айбатты, Кайратына тамсандырган аймакты, Кайcap кыран тагдыры Акылсыздау, 6ipaK адал кемп1рд1ч, Пышагында ойнапты. KeMnip байгус сыртка жайып шын сырын, «Басы кайтты, - деп куанды, - KayinTin». Жона-жона имек бурют тумсыгын Тумсыгына уксатыпты ол тауыктьщ. Енд1 б1рде бурюттщ втю р, узын тырнактарын ангарып, Басын шайкап турып капты тацданып: - Мушюл екен, M y n iK iji екен бул халщ, Сорлы кусым, егер де мен жольщпасам багьща, Ж еппсin-ay жудеп елер шагыца, - Деп отап ап тастады бар тырнагын. Патша журтка жар салды: - Талмае канат, Алмас кылыш иьщты, Маган ылги ацеататын би1кт1, TinTi жалгыз iHiM елген кезде де Умыттырган кеудемдег1 куйiKii Б урк тм д1 жогалттым ен суЙ1кт1. 433

Кыран ед1 ол бастан багы ушпаган, Менм1н деген арланды Менм1н деген кш кп, Тырнагы мен тумсыгында устаган. Кайырымдылык ерлшке тэн эманда, Бурктмд1 тауып берген адамга Ат басындай алтын еыйлау Тук киындык тугызбайды маган да. Ойга, кырга шабармандар агылды, Журттыц 6api 6ypKiTTi 1здеп еабылды. YMiT оты сан тараптан жагылды BipaK бурки-киындыксыз табылды. Мазасыздык булты сондай серпщщ Алас-кулес шаттык куш шертщщ. Шадыман журт хан кетере мадактап, Патша алдына алып келд1 кемшрдь Патша лезде кусын танып, тунерш Y H ci3 к а л д ы зшман ойга т1релш. Кещйндеп апас-капас таскынды Айгак керлеп жанарына жас тунды. Ещп 6ip сэт оймен шолып киырды, Кабагын тас жиырды. Некер1н тез шакырды да бурютп 0лт1руге буйырды. - Тагдырьщды кас1ретке байланган Ап шыга алман, бул туйыктан, кайраннан. Хош бол, кусым, - дед1 патша кыранга, - 0лген жаксы касиетш жойганнан. Сонан кешн: - Иэ, KeMnipiM, аман ба?! 434

Деп жадырап шыга келд1 ол табанда, - Сендей жомарт адамдар, Ауадан да кажет б!здщ когамга. Уетем содан мерейщ де, баган да. Шапагатьщ тид1, мше, маган да. Эттен, эттец... осы даркан пейлще Акылыцньщ сай KCJiMeyi жаман да. Тугырында тура алмайсыц тагап кып, Сейтш тагы жасайсьщ-ау агаттьщ. Нэрестенщ колындагы канжардай - Акылсыздыц колындагы жомарттьщ. Жаньщ адал. Адал содан асьщ да. Ат басындай алтыньщды ал, Тосылма! BipaK мына алтын алган кольщды, Амал канша, калдырасьщ осында. Тек 0зiндi санай корме гарыпка, Катал жаза колданды деп камьщпа. 0 йткен1 сен карсы шапкан жаудан да KayiiiTicin халыкка. Калын кауым сенен онгак куй керсе, Саган карап жомарттыктан жиренсе, Не болмакшы? Ал мына алтын езщд1 Асырасын аркан жерге тигенше! Катал патша дегеншен кайткан ба?! Сейтш колын кескен екен кемп!рд1н... Анам маган осы анызды айтканда Коз алдымда сен турдьщ. 435

Дарыньщ да, дацкыц да бар жацгыргын, Ак тшектер арай шашса гулдейсщ. BipaK ертец не кутед1 алдьщнан, Бшмейсщ-ау, Оны мулдем бшмейсщ. Тутастырып бак пен сордьщ арасын Сикырлайды атар танныц назды yni. Бугш юммен, ертец юммен болаеыц? Тым курделi бул еурактыц мазмуны. Заман сенен аямайды бар нурын Мансап сеш кулата алмае торына. Жатсам-турсам тшемеймш тек Тагдырыц, TycneeiH деп эумесердщ колына. (Жубанышбай вз тостын квтерт тастап орнына отырады) Тойбасы Кызык ецщ басталды, Ортамызга катал сурак тасталды. « B y riH KiMMeH, ертец юммен боламыз? К1мге жакын, Юмнен алые тартады ертец арамыз». Мына тосты жетепнде осы ойдыц Кэне, достар, ундеместен аламыз! (Бэрi ynci3 орындарынан турып бокал согыстырады) Ж тт (enmiee жуг1рт Kipin) Келш калды кудалар! Тойбасы Жолдастар! Ауа райыныц адамзатка «ouiiryiHe» байланысты, Ушактыц KeuiiryiHe байланысты 436

Ещц жетп кудаги мен кудамыз. Курмепне сол «айыпты» жандардыц Бзр1м1з де орнымыздан турамыз! (К,уда, цудаги, Тойтъщ Kipedi. К,онацтарга сэлем 6epaeni ор\\ нынан котертген Медет цудасыныц жузше ущле царайды дА mepic айналып Kemedi. Журт ац-тац.) Орынбасар (Медетке бурылып) Меке, сэлем бермейсщ бе кудана? Медет (толцып) Mri жаксы жарандар! Айтпаска не шарам бар. Мына тойды Маздагымньщ институт б тр ген Думанына санацдар. Менщ улым уйленбещц бул кызга! Дауыстар - Маскара! - Карияга не болган? - Э зш мен, шыны ма? Маздац Эке, Эке!.. Жындандьщ ба немене? Тойтъщ Бул не деген далбаса, Сенщ ульщ болмаса, Карындасым байсыз калып еле ме? Жубаиышбай Ау, бул калай, кария? Тойтыц (Дарияны суйреп) Кетпк, кэне, Дария! 437

Маздац (Тойтъщтыц алдын кес-кестеп) втш емш , токтацыз! Тойтьщ (кгжтт) Жэ, жолама, сумелепм, Бепщ ц ет кып ж1беремш, Ещй саган мэнп жабьщ какпамыз! (Дарияны суйреген куш есЫтен шыга жвнеледi. Куда мен цудаги б1рге Kemedi) Маздац (Медеттщ жагасына жармасып) Акыльща iurrin бе, эке, аракты? Медет (ацырып) Тарт кольщды! ¥ л емес пе ен санатты... Маздац (куйзелт) Ендеше, сол санатьщды кара жерге караттыц, Тагдырыма ок аттьщ. вле-елгенше кеипрмеймш муныцды, Каргап етем осы кара кушмдь (Бетт басып) Бэрше езщ кшэлгсщ... не етем ш ... Журепмнен мэнгшкке жазылмайды бул тушн. Ещй сендей экенщ Куны маган 6ip тиын! Медет Кутпеп ед1м... Кутпеп ед1м сенен муны... А-а-а (Журегт устаган куш еденге цулап mycedi, Айымбек басын cyueudi) Орынбасар Саликалы ж ш т ен, акылыц бар... Бекер кызкып кеттщ-ау... 438

Дауыстар - Жедел жэрдем шакырындар! - Жедел жэрдем шакырындар! \"к •к •к Акын сол ойланган калпында Тарих - Сонан кешн? Ак,ын 0лдг.. Терен казыгт жерледж. Мумюн менен кеткен шыгар пенделж, Егер козбен карар болсац байыпты, Ол жагдайга тугел экем айыпты. Тарих Ешюм терец танымаган Сен1н экец алып адам! Ак,ын Жок! Экемд1 санамаймын алыпка, Конбады оган ел сыйлайтын данк та. Жанын салып мен1 ес1рд1, окытты, Туптеп келеек ол алыптьщ болып па? Урпагы y u iiH оз O M ipiH кимай ма. Балык екеш титтей кета балык та?! Иыгымен кетерс1н деп заманды, Мен де ocipin келем ею баламды. Эке алдында бар карызым отелген, Дей алмаспын, борыштар боп етем мен. Эйтсе-дагы эйел!мн1н экесш Артык керем экемнен. 439

Ic пайымдар эрюм жеке басымен, Экем жайлы эцпмеш догарайык осымен. Кегпм, картым, баска айтарыц болмаса! Тарих (мысцылмен) Тым асыгыс екенсщ, Саган тагы ашар сырым бар ед1, Лэкин тьщдап кетерсщ?! Ацын BipaK та сен салмай е п з аянга, Ток етерш кыска гана баянда! Тарих (басын изеп) Онтустжте, Даркан Азат даласында Отызыншы жылдардыц шамасында Эсте eKi айтпайтын, Айтса 6irri, алдан канжар кезесе де, кайтпайтын, Жалгыз емес, жалгыз ерд1 дегешмен атадан, Кауымына жаны жуас мешр1мд1 ботадан, Аты баска болганмен, мшез1 ушш 6ip беткей Курбылары Кайсарбай деп атаган, Эр тан сайын оянатын ез арыньщ ушмен, Жемю куткен арманыньщ гулшен, Турып жатты, жас ж ш т Эйел1мен жэне ею улымен. Буйыгы кун жайганмен жез канатын, Ол 6ip катал, тым катал кез болатын. Вилм нурын тамсана дала KyTTi, Кейб1реулер тосыркап жанальщты Жатканда шетке кашып, Кайсарбай надандьщты бетке басып, Эйел1мен eKeyi бала окытты Кос кудыктын бойынан мектеп ашып. Дэл сол кезде булжшшер 440

Бас кетерд1 Азатта. Момын дала лезде айналып шыга келд1 тозакка. Тагдыр сомдап соккандай-ак куш-кейпш Иыгынан дэу1ршщ ауыр жуп туспейтш Кайсарбайдыц KepiK деген бар ед1 6ip жан досы Бакы ггы ед1 ол тапканына озше сай cepiKTi Ештенеден хабары жок Кайсарбай Отырган-ды ушнде. Ек1 ж И т жараланган Kepiicri Алып юрд1 естен танган кушнде. О, тэщр-ай, осы ма ед1, осы ма ед1 кермег1, Кайран досы коз алдында у н аз жатты елгел1, Тьщыршумен ерн1н истеп кезе берд! ол болмеш. «Сэл сабыр ет, каз1р, каз1р ертш келем дэр1гер!» Ал бейтаныс ж Н т айтты: «Жок, болмацыз эб1гер, Айналаныз каптаган жау, колга Tycin каласыз». «0лген жещл, - дед1 Кайсар, - отырганнан шарасыз». Шыгып KeTTi. Дэрперд1 таба алмады ол 6 ipaK. Коцш1 жер боп кайтып келсе еш ш ш салбырап... Yfti лаулап жанып жатыр, олш жатыр жан жары, Ек1 ж1пт олш жатыр канга 6erin канжары. ©лш жатыр... бэрш, бэрш кас кагым сэт meminTi. ...Тактайменен ш егелетч терезеш, eciKTi. Кулагина eKi улыньщ даусы жетп шьщгырган, Санасыз жау шарасызга неге мунша o in iK T i? Бузып юрд1 терезен!... досы жатыр ел1мге озш умсынып, Кос уланы безбеулейд1 кок тутшге туншыгып, кайсар дел-сал турып калды ез сез1мш електеп, «Ец алдымен юмд1 ап шыгу керек?» - деп. Ацын (шыдамсызданып) Сонан сон? 441

Тарих Мэселен, сен кайтер ец? Ацын (кумыжт) Б... бшмеймш... Бэлюм, алып шыгар ед1м сэбщц?! Тарих Ал ол досын алып шьщты. Кос перзентш кущармак боп Умтылганда келеЫ Кулап туст1 отка оранган би ж уйдщ Te6eci. Exi б1рдей кунэаз жан, ею б1рдей жас тулга Monri солай калып койды жанган уйдщ астында... Ацын Мынау нагыз кыраи гой теске ерлеген. Сонау Сактар кезшдеп Достык yn iiH ел!мнен сескенбеген Тацгажайып ерлктен Инедей де кем емес. Асып туст1 бар бшктен мен куткен! Одан spi айтыцыз?! Тарих Булт сершлдк Домбырадан куй ш ертш п кониин, TipinuiiKTiH жупар леб1 кайта кезд1 ещрдь 0 те берд1, ете берд1 желмаядай ж е л т кун, Шат-шадыман гулдед1 eMip бутагындай epiKTin, Кайсарбай да белш буып, бекшш, Шацырагынан жылу тапты KepiKTiH. Шын сенюкен, сушнюкен, угыскан Cipa, мундай бола коймас туыскан. MiHe, кырсьщ... 442

KepiK б1рде eKi кун Катарынан кайтпай калды жумыстан. Кощлше шоим кущк ой салмай Асыл досын 1здсп барды Кайсарбай. Жанарынан тарамаган мастыгы: - Кел, кел, - дед1 НКВД бастыгы, - KopiK досьщ арам екен, кара екен, Тап жауымен байланысы бар екен. Аман сактап калгын келсе басыцды, Кущарам деп электенбе досыцды! Бул ортада бас араздьщ журетш-д1 бурыннан. Жарьщ керсе кобелекше калбац кдгып бурылган, Э л п ж т т жубайына ынтьщ ед1 Корштщ, Кайсар оньщ Kypt an торын тани Kerri кырымнан. Ацын Окига енд1 терендед1. Мынауыцыз дайын турган поэма. (шыдамсызданып) Одан кешн не болды? Тарих - Арам ойьщ орындалмас албасты, - Деп Кайсарбай жас жнтгтщ алкымына жармасты. - Коймадьщ ба, онда сен де кетесщ, 0 з тубще ещц оз1н жетесщ, - Деп жымиды ол ацгартып жай кекес1н. Сипап турып, Курбаканыц желбезег1 сиякты Кенет icin шыга келген шекес1н. Ол айтканын орындады. JIe6i3iHe бекем екен, «азамат», Сондайлардыц кейде жолы болатыны гажап-ак. OripiKiien киыстырган 6ip жалага байланып, Кайсар солай кете барды мекешне айдалып. 443

Ацьш Мынау, TinTi, сумдык екен! Тарих BipaK шындык ешкашанда калмак ем ес тапталып Y ih жылдан сон туг аи жерге кайтып кeлдi ол акталып. Келсе KopiK оралмапты. Жанын кажап сан кущк, Жас досыныц жубайы да коз жумыпты мэцгинк. (Ойланып цалады.) Ацын Сонан кешн? Айтсацызшы тез1рек! Тарих Ек1 ем1рдщ езепндей бул кызыкка карашы, Жалгыз OKcin калыпты уйде тэй-тэй баскан баласы. Ж еар эйел сол сэбщц канатыньщ астына ап, Eri3 тагдыр сияктана отыр екен бас курап. Кайсар сорлы ашылгандай кецш нщ булагы, Нэрестеш кушып турып айкай салып жылады. Нзрестеш кушып турып eciHe алды ол откенд1, Нэрестеш кушып турып e3m e-03i серт бердг Катал, ежет азаматтыц мундай кезш жылаган Будан бурын бул ощрде корген емес 6ip адам. Тек жылаумен толтырардай ем1рдеп олкыны, Коп OKipfli ол, кецЫ тещ з секш денш толкыды. Ацын Иэ, иэ, булайша тек кушп адамдар жылайды... Тарих Мунан кешн жан адамды козге шмей, Кайда багыт устаганын жан адамга сезд1рмей, Баланы алып Акжайыкка кошш Kerri сол туш. 444

Нак сол туннен ер жптгп каналы, Жерлестер1 мэнгипкке жогалтты. Кайсарбайдьщ кулл1 eMipiH бурды езше нэресте, Мектепке алгаш барган кез1, шыккан кез1 белеске, Он жылдьщты 6iTipreHi... 6api, 6api, 6api есте. Уланыньщ жанарына тусе ме деп келенке Уйленген жок. Бар кызыкпен кош айтысты ол ерте. Уйленбедь Тым каталдык болды-ау, деймш мунысы, BipaK оньщ дэу1рше сыйлаган кен тынысы, Уланы уппн аткарган зор жумысы Улы адамньщ улы ici! Ацын Азаматтык - адамзаттын касиегп ураны. Бул эцпме болды-ау маган улы сын. Осы улы адам туралы Улкен дастан жазбасам Акын атым курысын! Тарих Сол i3ri жан елш Kerri ecKepyci3, багасыз. Буган тевдес Kaciperri, кэне, кайдан табасыз? Мандайына аямастан жазган екен соры да, Кай ран тагдыр каз1р журтка коршед! кулкин. Ал перзенп улы океан ардактаудын орнына, Ит етшен жек керед1 бул куш. Ацын (ызаланып) Ондай улды соттау керек! Тарих (кймстт) Э, солай ма? 445

Ендеше, сен езщ сотта езщд1! 0 зщ агыз ана сокыр кезщд1! Ацын (айцайлап) Неге? Неге? Айтпайсын ба себебш? Тарих Kenieri елген сенщ экец сол Кайсарбай ед1 гой, Колындагы жет1м перзент сен едщ! Ата-анаца бiрдей сыйлап кара тун, Кайсарбайдыц киган жайсан канатын, Сол кездеп НКВД бастыгы Койньщдагы эйелщнщ экес1 Ягни, анау кайын атан болатын! Ацын А-а-а-а-а! (К,ос алещанымен кулагын басып турып цалады. Сэлден кешн ест жиып) Букш элем алдында ею бет1м каралы, Жаным жардай жаралы. (к,алшылдап) Каз1р барып кайын атамды олт^рем, Эке кегш аламын! Тарих Ол онсыз да елген адам, карагым! Ацын Ел кулагы еепмеген сумдык бул, Сорлы басы м... к1м;н келгем корган гы п... Кшмше жасырынып шындыктыц Жан-жагымнан каумалайды жалгандык. 446

Кайран экем... Неге-неге тандады екен жолды бул. Неге маган бел1спед1 Иыгындагы мол жугш? Тарих (курстт) Оньщ турл1 ceGeriTepi болды, улы м ... Б1рдей T03in ыстыкка да, Салкынга Жер астында жатпай ма алтын кезден таса калпында? Кашан казып алганьщша кутетш Шындык кейде уксайды сол алтынга!.. Сен акынсын 0H in шыккан ертеще Кандай epic усынасьщ ертенге? Кандай жем1с усынасьщ ертеще? Ойлан, ойлан... Эдшеттщ кылышы Енд1 ceHiH желкенде, Ещп сенщ желкенде!

КУЛПЫТЙС KCnilETI НЕМССС KEPI ТСБУ ЗЙНЫ Асанзл1 Эштовке «...Ci3ze гашьщ exenm di букпеЫз айтцым K&nedi. Мен ешцашан ж эне еш кш ге де, minmi, туган агама да осындай сезш мен елж1рей бертген еместн...» (Федор Достоевскийдщ Шоцан Уэлихановца жазган хатынан) «Досым Федор, Мына хат - соцгы хатым. Соцгы тыныс, Сонгы дем калды жакын. Жайшыльщта айырмас ак, караны Сыпсын сездер 6ip сзтке токталады. Тоз-тоз болган агайын басын косып, Ертен мен1 жерлеуге ап барады. Намыстыны ситлм ойландырсын, Боска теккен калын журт кайран купли. Меш жерлеу аркылы ез ултыныц Bip YMiTiH кемер1н кайдан бшсш? Табылар-ау данкымнын жокшылары, Жалган жылау, Жалган муц KeTciH opi. Бул хат саган жеткенше, досым Федор, Ka6ipiMHin устше шоп шыгады. Кажет кезде кергитш шабандана, 448

вкпем таудай зацга да, заманга да. Мен де езще щкэр ем елден ерек, Соцгы дем1м арналсын саган гана. Мынау жал пак элемде езендер бар: Тесшен самгатып ак канат шагалаларын, Мойындамайтын шектелу, шекара зацын, Bip елден 6ip елге кесш ететш, Байлыгын сан ел несш ететш, Еркше багындыра алмай, Табындыра алмай, Есер куш иелершщ eci кететш. Кер булан т1рлж Kepi тартып арытканменен, Кер кабак мшез танытканменен не турлц Fаламга карайтын тольщ куш, тольщ канменен, Ойнауга болмайды алыптарменен, ¥лы адамдар улы езендер секшдь ¥лы езешм. KiM бар саган тен келер, Толкыныцды терец тартып шалкыдыц! Тереьпцде жузе алмаса пенделер Онда сенщ кшэц канша, жаркыным?! Мешп, ол да арыныцды тежемес, Айналацда кызганыштан тор курар. Дарыныцньщ элс1зд1пн e3i емес, взгелерден керетугын сорлылар. Кай кезде де шын достыктыц паркы - улы. TnicTi оган эрюм басын июге. Bip адамды, шекс1з сую аркылы Болады екен букит ултты суюге. 449