Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

«ЕК1 Ш ЬЩ ГЫ С 0НЕГЕС1 Ж ЭНЕ М0ЦГУРТТ1К КДС1РЕТ» (Ышкекте, ага-досым Ш.Айтматовтыц цайгылы цазасында оцылган жыр) «Ем Шьщгыс гумыр кепгп мына умытшак галамда, Ек1 дара i3 калдырды олар елге, заманга. EKeyi де дарынымен, жалынымен лаулады, Bipi кылыш, найза кезеп, 6ipi рухпен баурады. EKeyi де сан миллион адамдарды жаулады, Екеуш де еске сактап калды кыргыз таулары. Оньщ 6ipi - данк копне зорлыгымен тырмыскан, Жарты элемд1 кан каксаткан бас колбасшы Шьщгыс хан. EKiHniici - кару еткен рухи-намыс канатын, Кара кушке карсы койган зор адами санатын, Эр журектщ айдынында i3rijii к боп жанатын, Жаца Манас - улы Шьщгыс Айтматов болатын... Ол котерген мэцгурттену мэселесш алальщ, Неге каз1р сол KacipeT емес муцлы жанальщ? Бул гасырда мэнгурт болу rim i бакыт саналып, Нак 6ip кажет игшжтей жатыр журтка таралып. Кальщ eлдi осы Андеттен сактандыру мумк1н бе? Уш-торт казак, кыргызьщньщ 6ipi мэнгурт бул кунде. Улттьщ жеткен жер1 осы ма канша гасыр жол журш? Мэнгурт емес басшы керсе тан калатын болды журт. Тш - улы Ана, ез анасын менс!нбеуд1н муны бар, К1нэлшер сезс1з оньщ кие-куш1н угынар... 200

Каптап кетт1 елке\\пзд1 эцгудштер - эцгурттер, Т ш н, рухын суймегеннщ барлыгы да мэцгурттер. Бул багытпен мумкш бе ертец улттыц улт боп калмагы? MiHe, Айтматов ойларыныц салмагы мен толгагы... P.S. CeHi ол/u деп KiM айтады Шыцгыс ага, Шыц ага, Эр шыгармац кайталанбас жеке, улы мунара. Жетшнп рух туйеш нщ жотасынан жагар от, Сендей дое жок мен сорлыга, сенен жакын ага жок. Кез жумуыц улгайтканмен жYpeгiмнiц жарасын, Тынбай жалгай бересщ сен ел мен елд1ц арасын. Иэ, eKiHuii Манассыц сен, Манаспен тец данасыц. Кунде рухпен, сезбен емдеп мэцгурттердщ санасын Жэне ана-табигатпен тауып M3Hri жарасым, Енд1 Алатаудан да зор ШЬЩГЫС-ТАУ боп каласыц!» 14 маусым, 2008 ж.

К,¥ЛДЫК, САНА ЗАРДАБЫ н ем есе T0PTKE Б0А1НГЕН КДЗАДТАР Сорлы ултымыз жаралгандай азап пенен мазактан... Kaiip елде терт багьпта дамып жаткан казак бар: Б1Р1НШ1 Т О П - тш н, рухын, еалт-дэстурш сактаган, Ягни улттык кундылыкты жан-тэшмен жактаган, Yш жуз жылдык кулдык сана арнасымен акпаган, Сол yuiiH де когамынан курмет, колдау таппаган. Улттык жэне гуманнстж ойлары yuiiH ерел1, Бшпк оны «халык жауы» денгешнде кередг ЕК1НШ1 ТОП - жулдызды топ мацдайына бак конган, Орыстану гасырыньщ ceHiMiHe тап болган. Туган баба - туган тип сэл егейлеу, жат болган, Ылги бшпк колдауында такымына ат конган. Ocipece егемендж алган жылдар ш ш де, ¥лтка деген бойкуйездж турды шыркау куипнде. Кызмет1 eein, ой-санасын баурап муцеыз «гажап кун», Багы жанды rijiiн, рухын менсшбейтш казактыц. Осы адасу аясында бул топ улттан шеттеген, BipaK тугел теказденш , кансызданып кетпеген. Егер шындап ултты сактау ic-жоепары курылса, Жэне бшпк бул шарага кез бояусыз бурылса Тшге деген умгг, сешм катар орнап жанарга Байыргы улттык арнасына бурылмакшы олар да. YIIIIНИИ Т О П - мулде ана тш пз ecin-енгендер, Баба рухын алты кырдыц аржагына кемгендер. 202

Космополит. Тагдыр паркын тамырсыздык женгендер, Б1рден «элем азаматы» боларына сенгендер. (MFK - олар. Бул соз эзш, ал улт yuiiH шемен сез, Магынасы - «Мордиясы Fана Казак» деген сез). «Казакстандык улт» та осы рухсыздар epHeri Бул идея icKe асса егер ултымыздыц елгеш. Иэ, олардын жан сарайы каланган сон жат колдан, Казактыгы тек Typi мен ес1мшде сакталган. Сондыктан да улт пен тшге сешм, кещл хошы жок Казак т ш жойылса егер той жасайтын осы топ. Т0РТ1НШ1 ТОП - KayinTi топ, бурын мулде болмаган, Кажет кезде оз тш н д е муд1р1сс1з сарнаган. Секшденш кершгенмен ултын, тш н коргаган, Кандастары ею жузд1 мшезшен сорлаган. Зор Kepuii елге унау унпн ултын тастап табанга, Бул топ туган тш н тусап, барды ерескел кадамга. Bip шындык бар, егер адам сыйламаса ез тш н , Оз анасын шетке какса, егей етсе ез дш н, Оньщ баска улт, баска ананы сыйлайтыны eT ipiK , Ол жащ ырык занын ешюм ете алмайды ceKipin... Ана Tijii кунеызданып, тек алга ерлеп бас камы, Орыстанды халкымыздын жарымынан астамы. Барлык ултка курмет, сешм - эр адамньщ тел ici, Шын орыстык гуманизм - мазмунды урпак epici. Ал 6ipaK та орыстану - кулдык сана жемш1, Б1зд1 мэнгурт етпек болган империя жещсь.. Бул топ бешм мейр1мд1 етш керсетуге к1л ез1н, Пайдаланып казактьщ кен, кенб1с, кепш1л м1нез1н. Материалды байлык па ед1 баба-арманньщ бар куны? Елд1 аздырды ултсыздык, намыссыздык салкыны... Сейт1п олар жаЬандану камкоры боп шалкыды, Ултын, т1л1н баскаларга жыгып беру аркылы. 203

БАГЫНПАЗДЬЩТАН 0РБ1ГЕН ЖАГЫМПАЗДЫК, Азиядагы ултеызданган, Тшге, рухка кунтеызданган Багынымпаз, ец жагымпаз елге айналды казак. Kyiui зорга табынудан, Yш жуз жылдык багынудан, Улттыгы ешкен бул халыкты ояту 6ip азап. ¥ ят еенш намысында, Жагымпаздар жарысында 0ншшер1 той куалап эннен мадак ерген. Акын, жыршы, галымдары, Keft6ip жазгыш «карындары», Тайталаса, каумаласа орын алып терден, Улт муддес1 былай калып, Атак уинн ылайланып, Басшысыныц колын еушп, рухани «олген». Телеарна мен баспасоз беттершде, Адами болмысын сататын теп-тепнге, Жастар кеп жагымпаздьщты алдына максат кып койган. Намысын тойга, Арнаган койдай, Бет1 булк етпестен каскайта бауыздап еойган. Болар ма ещц ултымызга олардан кайран? «Тиеш», - деп - «кызметтеп улыма, кызыма пайдам» Эр еез1н жагымпаздык ж1б1мен еабактайтын, Баешыеын кудайга жетктзе мадактайтын Карттар тым кобейд1 рухани дщгегш жойган. Жагымпаздак бэйгес1 бул кунде ен баеты майдан. Бар пэлекет телеарнада, баспасезде жатыр ма?! Ултеыз, рухсыз алаякты балап нагыз батырга 204

Жш-жш мактатсацыз, журт сол мактау созге epin, Алаякка о й -niK ipi шыга келер озгерш. Насихатка байланысты Ka3ipri ортак талгам. Эккшенген бшйк муны эбден зерттеп алган. Радионы ашып калсан, Телеарнаны басып калсан, Кун1-тун1 кшен «ТЖ», - кшен «туфли жалау». Дэстур болды ТЖ-лыкты зор дэреже санау. втер жаздар, отер куздер, Кашан кетер екен б1зден ¥лты н саткан жагымпазды хас батырга балау, Ал шыншылга «халык жауы» ретшде карау. MiHe, нагыз элэулэки элау, Халаулэки хэлау!

М эцгурттен ген гколбары стар м ен ¥АТСЫЗДАНРАН КДЗАДТАР (Бугшгг квкейтеспй эцгше) Исламбек Салжановца Алдымен менщ атыма келт тускен томендегi уш хапща на tap ауда- ралъщ: Телеарналардагы «Ею жулдыз», «Сен сулу», «Спой» хабарлары ресейлгк квшгрме десек me, Keu6ipi бастан-аяц орыс т ш нде ж ургЫ - лед1, мемлекеттш тш цосымша цызметте гана. Мысалы, «Ет жул- дызды» алыцыз, цатысушылардыц ite z iii цазац ултынан бола тура, 6ipiH iuici к,азак,ша сайраса, ектшШ M indem m i турде ана т т н бш- M eyi muic. Тым болмаса, жург'щшыер'т'щ 6dpi щзацша желдей ecin турса гой. Олар да жогарыдагы ыцгайда сурыпталган. Досматова ceKUidi ана ттн цубыжъщ квреттдер орыс ттшц мерейт устем emin отыр. Бул не сонда? Мемлекеттт m m di култге, мазащ а айнал- дырудыц жаца m ypi ме? вцкей цазак,тар отырып алып, орысша эн салатын жоба эбден цанымызды цайнатып 6im mi. Оз ана т т н шетке урып, шалацазац бауырларын жинап, олардыц орыс т т нде ойлау белсендтктерш арттырып, жаца шыгармашылыц эрекетке жетелеп жаткан, Са- дьщбек Хангелдин деген ацынныц цызы Цымбат Хангелдинаныц «Спой» хабары жогарыдагылардыц бэршен мойны озыц тур. К,азац- тыц рухани бейнесш жасамайтын, цазацтыц намысын ойламайтын, салт-дэстур1М1зб>ен санаспайтын, мемлекетпик тшге царсы жумыс icm eitm iit хабарлардыц кобекп 6i3di цайран к,алдыруда... Кебейсж Алтынбеков, медицина гылымыныц докторы, профессор, Казак улттык, медициналык, университеттдегi стоматология факультет/ бойынша мемлекеттт тш саласыныц к,огамдъщ жетекшт, Алматы цашсы ... «К,азак; эдебиетг» газет! беттде скзге pem ci3, ce6enci3 m uicy орын ала бастады. Мысалы, осы газеттщ 2010 жылгы 31 желток,- сандагы мерекел! санында Жулдыз Эбшда деген журналист цыздыц ci3di ктэлаган nmipiHe назар аударалыц: 206

«Мемлекеттт тыдщ жайын айта берсек, мемлекеттт тид'и де c y im m i Kemedi. Мысалы, мен к,аз1р Мухтар Шахановты, m inm i квргт де, ecm iziu де келмей кететт кездер болады. Неге десец, oj Kici квтерген мэселеден ешцандай нэтиже жок,. Кезтде «Мемлекет m m m il» деген цозгачысты цурганда «Осыдан мемлекеттт mindit мэртебеЫ котершмейд1, керктше, cyu K m i Kemedi» деп ediM. Расын да да солай болып отыр». Сонда ол к,ыздыц ойынгиа ештецеге араласпай yHcis отыра 6epyi ffij керек екен. Егер Ci3 1989 жылы Горбачев 6m izi кезтде К,азац КС} Ж огаргы Кецестщ депутаттары орыс жэне цазац т ш н бпрдей мем лекеттт тш emin цабылдап ж1берген сэтте, minmi шалак,азац де путаттар журектер1 жарыла 6ip-6ipiu куттъщтасып жатцанда оларга батыл к,арсы дауыс квтермей, «болар ic болды» деп, квзщ з бен жер и/укып, ундемей отыра бергенщ зде дэл к,аз1ргi туста цаза/ халцыныц 75-80 пайызга жуыгы ана ттнен мацурым цап, ултсыз данып, мэцгурттешп Kememmi айдан аньщ edi. Кермес - туйеш д кермес деген. Tuicmi орындар Ci3di тыцдамаса, «Мемлекеттт т'п цогамдыц цозгалысыныц тщпмен санаспаса онда бул icme С1здщ Ki нэщз неш'т?.. Ал цаз1рг\\ мэцгурттердщ улкен бвлт ана тшн ган< емес, ултын да менсшбейд '1. Ултца улкен цаут осы жактан, ягни в шпм1зден Kenedi. Оларды взш ц neziszi арнасына бурудыц мумктди бар деп ойлайсыз ба? CepiK Тургынбекуль хальщаральщ «Алаш» эдеби сыйлыгыныц лауреать Астана цапаа Буглнгл тацда ултымыздьщ, mi.iiMiidiii муддесте ашьщ турд к,арсы шыгып жатцан тмдер? Озш1здщ космополиттенген цазацтс рымыз! Ci3 в зщ з бас болып елЫ1зде бпрнеше дуркш Мемлекетпи m 'udi цолдау акциясын вттздщ з. Интернетте 6dpi 6ip адамдай б£ шарага удере царсы дауыс квтерген тмдер? Эз1м1здщ орыстанга цазацтарымыз! Eipiteuie жыл бурын Алматы к,аласына И. Тасмагал бетов жаца ж ш болып келт, Ci3 оган «Мемлекеттт тш» цогамды к,озгалысы атынан ic-цагаздарын мемлекеттт тшде журггзу туре лы ашьщ хат жолдадыцыз. Эшм бул аса мацызды шарага оц капс танытып edi, Олжас Сулейменов бастаган ултсыздар тобы of mypeze.idi. Эртур.и мекемелерде, квшеде, жол к,атынасы квлттери де, жогаргы, орта жэне арнауты бш м ордаларында, аралас тш мектептерде мемлекеттт тинмпге тыжырына цараитындар ш дер? Тагы да взШ здщ букш рухымен орыстанган к,азак,тарымы 207

Эрине, взге улт etcindepi де жок; емес. BipaK, олар вз космополитте- piM hdin сушнштне де турмайды. Жогаргы бил1к басында отырган цазацтарымыздыц 6api дерлт балаларын тек орыс тшнде тэрбиеле- di. в з щ з 6ip влецщзде: Ол, эрине, орысша ойлап, тек орысша туе корер, Оны баба табигатка буру киын кушпенен. Ана тшЫз дамыган сон сез!м-ойы, санасы, Typi казак болганымен, ол - орыстыц баласы - деп бул проблемага дэлме-дэл бага 6epin едщ з. Рас, жамандыща цигымыз келмейдй Ултымыздан агиъщ турде жирене бастаган сол цандастарымызды цанша жерден бауыры- мызга тартсац та 6i3 олардан айырылуга шац турмыз. Ойткеш, эу бастан-ак, орыстандыру саясатыныц басында отыргандар бул мэ- селеш вте дэл есептеген. En6i кересеЫт сол ултсызданган цазацта- рымыздан KepemmiMi3 айцын. Элде рухсызданган космополит бауыр- ларымызды o'iiMhze бурудыц басца жолы бар ма? Тобаш Ембергенулы, Казахстан Журналистер одагыныц мушес1, К,ызылорда цаласы Голощекин масайрады зулымдык пен мастьщтан... Саткын-мудде киындастыргандыктан, 0pi колдан уйымдаетыргандьщтан, Терт миллион жуз мьщ казак кырылды тек аштьщтан. Сол терт миллион жуз мьщ казак Tipi калеа не етер ек? Сорлаганы-ай дацкымыздыц, Жалпы саны халкымыздыц, Онда кырык миллионнан да жогары ерлеп кетер ед. Тш мен рухтан зардап шекпес дара елджке жетер ме ек?! Санамызга сор сап ектем, Ултымызды бейшара еткен Дэл K a3ip ri мэнгурттктщ салмагын KiM кетермек? Залым ойлар мэнгуртпкп ултка какты сына гып Сол муцлы icTin мазмунына дара назар буральщ: 208

Анды мэнгурт ету жолы айлалы ютен бас алды. Зулымдыкка болган нуска, Торда отырган жолбарыска Мынадай 6ip тацгажайып гэжтрибе жасалды. Шошка cyTi - ан 6iTKeHHin карсылыгын жоятын, Ен ашушан арыстанды б е й б т н т гып коятын, «Син.токсин» деп аталатын улы затка бай екен. Кеп iuiKi3ceH жолбарыс та моп-момакан кой екен. Жол ашып зор тацданыска, Ал галымдар аналык жолбарыска Сут neci шошкалардьщ торайларын eMi3reH. Сонда оган да кене берген, Кайсарлыгы еле берген Сейтш онай ажыраган ер табиги непзден. Торда туып, T ip in u iiriH тор im iH eH бастаган Жолбарысты сынау унпн орманга экеп тастаган. Ылги колдан тамак im in , ылги дайын ет жеген, Bip рет те ан куалап мацдай терш текпеген Нэн жолбарыс езге андарга мулде мойын созбапты, Нулы орманда уш кун ж у р т аштан еле жаздапты. Б1рде коян шыга келсе кальщ бута imiHeH, Э лп сорлы адаскандай жжершен, кунпнен, Коркып каша женелшт1 мшез билеп энгуртпе... MiHe осылай, ер жолбарыс айналыпты мэнгуртке. Ултсыздану - уш гасырлык жолдан erri ирелен Сондыктан да eлiмiздi орыс тип билеген. Егемендж алдык дедж, Арманга кол салдык дедж, Улт Ti3riHiH баягыша орыс тiлi суйреген... Журт кебейд1 ана т ш н менсшбеген, суймеген, Жэне оньщ мун-зарына мулде жаны куймеген. Басшыларды мактан туттык тшге басын имеген. Олар барда тшд1 коргау, 209

Ортак улттык мунды колдау Кудык казу секшд1 6ip абыройсыз ic инемен. Ел1\\пзд1 зл! кунге орыс рухы суйреген. Канша казак улкен билж айдынында ерлед1 0 3 i казак бола тура, ¥лттан кызмет ала тура Элгшердщ 6ip перзент1 казак мектеп кермедк Тш н, рухын шама-шаркы келгеншше жерледг Keлдi бэрш аньщтар кун, Бшнктеп алыптардьщ, Тшге карсы мшезшен ултымыз тур елгелк Телеарнада «Ек1 жулдыз» жэне «Спой» снякты, Мемлекетпк тшд1 корлап, белден баскан уятты, Доематова, Хангелдина деген шала казактар, Куткарудьщ орынына ана тш н мазактар, Таетагандай отка масак, EKi тшден ботка жаеап Мемлекетпк тшге телш менсшбестж багытты, Жуз телеарна улы тшде ун катеа да токталмай, Орыс т ш , орыс эн1 зорлык K op in жаткандай Бул кос ару елден-ерек ултсыздык танытты. 0 з ьщгайы жетепнде ана тш н шетке урып, Еркш сщ космополит «эншшерден» топ курып. Бул эрине Мемлекетпк тшд1 аякка баскандык. KiMre кажет улттан кашкан мундай мэцгурт бостандык? ¥лтты, тщщ коргау мулде азап болган уакытта, Шын казактьщ нагыз жауы казак болган уакытта, Каншама рет айттык, жаздык, жагаластык талмастан, Карсылас мм? Бшнктеп ез1мгздщ кандастар. Адам тугш ан мшезш мумкш боп тур тойтару. 210

Тинн, рухын сыйламайтын, Оган уакытын кинамайтын Мэнгурттерд1 мумкш бе ещп арнасына кайтару? Иэ, оларды кайтаруга дел-сал куйден энгедек Тш бшмесе мемлекетпк кызметке алмайтын, Елдж, улттык пайым-максат бшгшде самгайтын Ресейдщ занына уксае катал, кайсар зан керек! Сонда эр адам айкын танып улттык мудде eciriH Кордаланган кеп талаптар табары хак шеппмш.

0 3 ¥ЛТЬЩМЕН Б1РГЕ БОЛСЫН тынысьщ Жанкелд1 Шымшъщовца Шагын кус та и п ютердщ бола алады бастауы, Bi3 бшетш шымшык - шыбын-нпркейлердщ кас жауы. Бабац - Шымшык атанганмен, езщ кыран тектессщ. Каншама рет арсыздармен, нарсыздармен беттестщ, Каншама рет ултын саткан рухсыздармен шеттестщ, Ешюм ceHi дей алмайды, «текке гулдеп, текке естщ». Айналана назар бурсан, адамдар кеп бшмд1, Кункер1ске айналдырган енер менен гылымды. Сол зор icKe бэрш салып, арын гана салмаган, Адам аз ба парасатын рухсыздыкка жалгаган? Ол еорлылар шен-шекпенге тепкен доптай децгелер, Атак, орден, медаль уинн уйкы кермей сенделер, Мундай дацгой осалдыкты билiк оцай менгерер... Ал бшпкте - 90 пайыз шындыгы елген пенделер. Ултын, rijiiн саткандардьщ 6ipHeuieyi «каЬарман» Жэне ылги бой керсетер «ен кажетп» катардан. ...Журтты калай ап шыгамыз бул койыртпак кайраннан? Халкымыздьщ зор белеп жагымпазга айналган. Алпыс кырдан ещц ассан да, маган доссьщ, iHiciH, Кызметщ пэс болса-дагы, сен мен ушш ipicin Жан шындыгын сактап калган аз казактыц 6ipiciH- Ер куаты тез1мде ме? Жузден аскан кезщде де, Каз1рпдей ез ултьщмен 6ipre болсын тынысьщ! 212

КАЗАХСТАН ААПАУЫТТАРЫНЫЦ АРАБ БАЙААРЫНАН АЙЫРМАШЫАЫЕЫ НЕДЕ? «Жас Алаш» газетшде жарияланган зацгер К,амысбай Бестберген- улыныц «Бас-басьта кеткен би.йкпй myoipmeu куреп тастау керек» (18 цацтар 2011 ж.) атты мацаласыныц негйг/ машунына назар ауда- ралыц: «Казба байльщтар келемтщ молдыгы жагынан Казахстан элемдегг ец бай мемлекеттердщ 6ipi. Мэселеп, цоргасын, цинк, барит, хром руда- ларыныц квптт жагынан 6i3 букш элемде бпр'нчш орын, уран, марга­ нец, кумктен ектш/ орын, мыс цорыныц молдыгы тургысынан уш'ччш орын, кобальт, цара металл - темip рудаларынан 6eciuiui орын, фосфо­ рит пен комip цоры бойынша алтыншы орын, мунай цорыныц квптт жагынан жет'ичм орын алады екенoil. Ал, алтыннан элденеше есе к,ьш- бапща багаланатын, элемнщ eiuoip ejiinde кездеспейтш осми жэне речи атты байльщтар тек Цазацстанда гана бар екеш цудайдыц бтдщ erii- мпге царасцаны емес пе? Бул руданыц 6ip громы жабык, квтерме сауда орындарында 100 мыц AK.UI долларына багаланатын квртедЬк «Осын- дай ушан-тецгз байлыцтарда карапайым хальщтыц улей барма?» деген сурац ылги да алдымызды кес-кестейди Мунай цоры жагынан кулл1 элемде жетший орын иеленетт Казах­ стан Республикасын мунайлы араб мемлекеттертен салыстырар бол- сак,, тым цурыганда б'пдщ ел'ш'пде де халыцца медициналыц комекпй, жогаргы жэне арнаулы орта оку орындарында бичм алуды тегш ету мумкт дт баягыда-ак;туганын ескермеу эдтетсадт екеш даусыз. Соцгы он жылда ел1\\пзде ерге баскан ерел1 Bip зор ic бар. Ол - «ТЖ»-лык, «туфли жалау» онерк Жагымпаздар жарысында бшнк шекслз куптаган, Б1з дара шьщ иелендж бурын енш м шыкпаган. Бул онерде 6i3 езгеше, елден-ерек жацгырдык, Tinii Туркменбашыны да жарты жолда калдырдык. Туркменбашы кеуде какса ез елшщ ш ш де, Беспел11сп айналдырдьщ 6i3 элем дк шнннге. Бшнк сез1н, бшнк icin айтсак eлдiц паркы деп, «3eйнeткepдiн акшасын 6i3 ecipinni3 алты рет!» 213

Сол «алты зор игшктЬ> ойга бурсак; бастапкы, Куны мысык тамагыньщ багасынан аспапты. Егер ж еназ мактанбауды уксак бшпк салты деп, Ет пен суттщ куны неге кымбаттады алты рет? Кеуде урамыз nri ютерде 6ipiH uii орын алардай, Онда неге эр ай сайын кымбаттауда жанармай? Б1з шыгарар мунай араб елдершен кем емес, Тым курыса 6ip iciMi3 неге оларга тен емес? Арабтардьщ б!зден белек елджке тш катысы. Неге оларда оку тегш, тегш пэтер акысы? Олар неге эр сэбиге доллар сыйлап жет1 мьщ, Жел етше тастамайды картын, ж еар , жет1мш? Алпыс терт мьщ доллар алмак жана уйленген отбасы. Неге оларда улкен байлар nri ютердщ жактасы? Бар гумыры дангойлыкка болганымен ашына, Пэтеракын тегш e n i rin'ri Тур1кменбашы да. Ал б1здеп бос мактану, бос кеуде уру сорьщ ба? Дарын емес, карын шыгып ен Heri3ri орынга, Демократия бул кундер1 «жемократия» торында, Ел1м1здщ бар байлыгы жиырма адамньщ колында. Б1зд1н байлар неге сарац Tic сындырар тиынга, 1зг1л1кт1ц ушкыны жок неге олардьщ миында? Ел1м1зд1н «зор байлыгын» дастан етш толгаймыз, Байлыктагы журт улес1н... Мулде ауызга алмаймыз Тек «ТЖ»-лык енер1нде шыркау кекке самгаймыз, Нак осылай кете берсек ел боп, улт боп онбаймыз, Кулдык сана аясында майга шскен нандаймыз... Ойланалык, 6i3 кандаймыз, мшекей 6i3 кандаймыз? 214

K,OPA3KYA Оразкул Асангазиевага Базб1реудщ еркекигш эйгшер тек телпеп, Жок олардьщ мазмуныньщ, хагершщ жел кен i. Иэ, телпектер тым молайды аксак аттай шабыссыз, Кансыз, мэнс1з, камеыз жэне намыссыз. Жойылуга бет бурса да TiniMi3 бен дшм1з, Кор болдык-ау, колдай алмай 6ipiMi3fli 6ipiMi3. Бабалардьщ елш, жерш коргап кан, тер токкенш, Лезде умытып, ултты юмдер сата салмак теп-тегш? Мактадык-ау халкымыздыц ултсыздыкка кеткенш, «Саткындыкка жол бергенщ, кол бергенщ не еткенщ?» - Деген сурак сезд1ргендей толганар сэт жеткенш... Осыларды саралай кеп 6ip мунлы ойга батамын... Мен нелктен Оразкулд1 Коразкул деп атадым? Жагымпазга усынылар тэттшер мен шелпектер Шелпек дэмш ардак туткан телпек тектес еркектер ¥лтка, тшге болыспастан бугып калган заманда, Намыстылар катарынан шыгып калган заманда, Шын казакка ултсыздык Kayin болган заманда, Кораздардьщ кепш ш п тауык болган заманда ¥лттан 6ip сэт боле алмайтын шаттыгы мен ырысын, Астанада курес ашкан туган ана т ш yuiiH Сол т ш yuiiH бара бшген батыл, кайсар кадамга, Коразкулдей кыздар аса кажет Ka3ip когамга. 215

Кайда уншеен тауык мшез, торгай мшез майдалар, 0 з муддесш жалау еткен еркектен не пайда бар? Ер азайса, кыз кебейсш улт мунына байланар, Кажет кезде Оразкулден Коразкулге айналар... ¥лттан кашкан телпектерге кезен келд1 ойланар...

КЫ РРЫ З Д0ПТЕР1НЕН 1. КЫРГЫЗДАР МЕН ЦАЗАЦТАР Шаттыкта да 6ipMi3, Кайгыда да 6ipMi3, Bip тамырдан куат алган епз, туыс гулм1з. Б1р1м1зд1 екшип\\пз колдап, суйеп журм1з. Алатауды алып куска балар болсак, Сол кустын Bip канаты казак та, 6ip канаты кыргыз. EnicTe де, epicTe де 6ipMi3, Ж еншсте, жещсте де 6ipMi3, Ь1нтымак пен 1згшктщ ж нш ашпае шеге болып турмыз, Туйенш кос оркеш1ндей тутаскан 6ip дене болып турмыз, Сен жок жерде казак жет1м, жан бауырым, кыргыз. Ер мен езд1 ажыратпай адамзатка бак бар ма? Бабамыздьщ сакалы да TycTi канша кокпарга. Kefioip кыргыз кансыздары Сонау жылы, ызгар шашкан акпанда 0 з ултынын мухиттан да терец жаткан байлыгы, Букш TypiK , букш элем рухыньщ айбыны, Манас туын кулаткалы жатканда, Бар кыргызды жылаткалы жатканда, Хас батылдык KiMre шаттык, KiMre азап, Жанын салып коргап калган 6ip казак. Кыргыз ушш отка салган канатын, Ал ол казак - улы Эуезов болатын. 217

Желтоксанда егемендк ацсап улы кен дала, Тосын м1нез керсеткенде кажырлана, жандана, Кдзактыц жас оркенше Букш элем кез тккенде тацдана, Жойкын куштер жудырыгын керсеткенде пандана, Ьэр{ бугып калган кезде, ей, бауырым, кыргызым, Тайсалмастан колдау айткан, коргау айткан сен гана! Жалгай 6epciH кудальщты ер жЫттер, гул кыздар, Ек1 елге ортак Манас, Абай кегш деп жулдыздар. Кыргыздардан аскан туыс болган емес казакта, Ал казактай бауыр таба алмайды кыргыздар! 2. АЛЬЩ ¥Л ОСМОНОВТЬЩ ЕСКЕРТК1Ш1 АЛДЫНДАГЫ ОЙ Кэне, акыным, ойланайык, заман саган не берд1? Ескертюш боп бшктедщ, данкьщ кайта кегердг Туган елщ алдыца кеп басын шп, бегелдг Эр кыргыздыц журегшде жалын болып лауладьщ, Аяу керек дэл езщдей улы акыны жок елдг Талай-талай елкелерге Kerri бугш жарыгьщ, Каптал-Арык айылынан тау боп турган алып ул. Тек карнын ойлаганнын 69pi кедей, 69pi кул. Кырык жет1 жыл кершбеп ен кешесшен Б1шкектщ MiHe, енд1 сенщ кунщ кайта туды, Алыкул! 218

3. ШАБДАН БАТЫР жэне ЦА31РГ1 БАЙЛАР Акбар Рысцуловн Майланган сайын шабанданатын, Бай болган сайын саранданатын, Зорайтып беркш, аранын анщан, Рухыньщ керкш кулкыны баскан, Кудай-ау, кайтпк, адамдар ка'нр кебейдг Пенде бастардьщ кемеш мулде кенейд1, Рухсыздьщ атты дарияны юмдер бегейд1? Кыргыздын Кемен тауынан елге коз салган Бул icKe каз1р Шабданньщ рухы не дейд!? Кай кезенде де бил!кт1н колы алаган, Би болып турып айнымай улттык санадан, Байлыкка мулде данальщ козбен караган, Колдагы барын елше бел in беруден Шын бакыт тапкан сол адам. втпеген к1мнен бул eMip желш, баяулап, Кара шаштарды ак кум1с кармен бояулап. Киналган шакта жeтпicкe жасы таяу кап, Атын да сыйлап KeTinTi 6ip ер ж1гпке, Ал 03i мулдем жаяу кап. Бастагандар бар ез халкын дау мен егеске... Кыргыздар енд1 шыгады кандай белеске? Нар батырлардыц батыры десек Манасты Нар жомарттардын жомарты Шабдан емес пе!.. Ka3ipri байлар алар ма екен оны еске? 219

4. Т¥ЛП АР АКЫН АРЫНЫ Сушнбай Эралиевке Аскар-аскар Алатаудан асып еткен жарыгы, Жетшс беске Kencin бугш кыргызымньщ нар улы. Отыздагы жас жнчттщ жазган «ыры карыды», Жнырмадагы кей еулудын суып калды жалыны, Сен эл1 асау тулпардайсьщ басылмаган арыны. Kasip жырга он кабагын танытпай тур замана. Заман эркез мешр1маздк арнасымен ага ма? Бакыт деген дэулет курап, алтын жию гана ма? Рухани байлыксыз да ел болуга бола ма? Жок, кыргыздын кыргыздыгы - тин, салты, сэншде, Fасырларды кектеп eriri келген аскак эн1нде. Ал егер де кыргыз ел1 акындыгын жогалтса, Жогалтады 6apin де. Ар-намысын, жыр дэстурш аркалаган халкыньщ, Сондыктан да сендей акын елге керек, жаркыным. Шайпау мшез бул гасырдьщ 6i3re берген сыйындай, Сен жасай бер, кайсар куат даркан агам Суй1нбай! 5. КОШТАСУ Сагындыц Олйрбаевк^а Хош бол, елш шекс1з суйген онегел1 дара кыран, MempiM шашып турушы едщ рухьщньщ канатынан. Нен1 айтеан да айтушы ед1н шындык сез1м, ар атынан, Хош агатай, ез ултыныц намысынан жаратылган. 220

Кордщ мына таршшктщ аппагын да, карасын да, Кайрат кылдын адал ойлар керуенше жол ашуга. 0з1цдьозщ аямап ен бак пен сордьщ арасында, Сагыныш боп калдьщ енд1 бар кыргыздыц санасында. 6. ТУГЕЛБАЙ ТАУЫ Бар байлыгын елге берген кара нардай кара шал, Сен1н б1зге таетап кеткен мектептерщ орасан. Букш жерш тау кураган, Ыесык кол1 елштщ жанарындай жаудыраган, Кущретп улы кыргыз елшде, М энп ошпейтш мурасыц сен, 0неге боп турасыц сен, Ултым деген эр журект1н тершде. Ешк1м бакыт таппак емес оз халкыньщ рухынан бол1н1п, Нагыз кыргыз кайсы десе корсетед1 ceHi журт. Карамастан ождансыздар бугып аткан октарга Сен кыргыздьщ ун1н коргап, Манасы мен т!л1н коргап, Туст1н канша кокпарга, Каламьщ мен намысынды айналдырып шокпарга. Рух - созден Тугелбайдай мазмунды тау тургызган, Айналайын Алатаудан, тауга айналган кыргыздан! 221

is'z&jey жосл&мс^/ьтг* Ж Х а 1 0 сЛ /\\1 0 ❖* * Карацызшы, уян ж т т болып е с т к 6i3 деген, Керек десен эл! кунге кыдырмаймыз кызбенен, Кыдыруга уяламыз, уялганда нетемп, Алдымыздан ага шыкса томен карап етем1з, Уйге келсен ен opici карындасьщ тергейщ, Бэлен жерде болып ед1м дегенще сенбейдг Мен айтамын: нен бар журттьщ уакытында KeuiiKKeH , Кара муны, бел! шыкпай жатып эл1 бесктен. Алдыменен он кольщныц кайсы екенш таны сен, Агана акыл айтар кезге жеткен жоксыц эл1 сен, - Деп оз1мше кыр корсете бастаймын гой баягы, Апам сонда миыгынан мырс-мырс кулш кояды. **❖ Жетектеп ап булд1рнпндей сумка асынган баланы, Келед1 адам кеше бойлап, су к а р а ц г ы жанары. Келед1 унс1з ем1ркумар ею тагдыр, ею адам, Bipeyi оньщ ел1м керген eMip атты жотадан. Bipi сэби он еюден 6ip гушн де ашпаган, Жумысы жок тамагы мен тэта уйкыдан баскадан. Келед1 олар, келед1 у н аз, асау шаттык бойды алып, Аккан жылдар шеж1ресш кояды карт ойга алып: 222

Б1реулерд1 ол майда коцыр даусынан таниды, Сонда ойын еткен куннщ елесше жаниды. Мынау куздщ маужыраган куш кандай жаксы ед1, Мына алгашкы коцыраудын уш кандай жаксы едг Ал, кария киял-ойын барламак боп улыныц Деп сурады: - Ержеткен сон юм боласьщ, кулыным?! HeMepeci былай дед! аударып журт назарын: - Ержеткен соц дэркер боп кез1щц емдеп жазамын! - Шал жымиды, ерге б1ткен мшез!мен кашангы, Шетте турган менщ анам жанарына жас алды. Мен жымидым, жас сэбиге риза болган шшшмен, Сол ертерек ержетсе екен деп тшед1м iiuiMHeH. *** - Намыс, намыс, муньщ калай, неге алмайсьщ 6ip тыным, ¥ зак тундер неге c e H in айкаспайды K ip n iriH ? - Жаркыным-ау, мен калгысам прлктщ не мэш бар? Мен калгысам зергер калай, акын калай танылар? Мен калгысам iiiiKeH асьщ тандайьща татыр ма, Мен калгысам тумас ед1 Аманкелд1 батыр да. - Жешс i3i сайрап жатыр eMip атты белеете, Сен калгысан ерл1к пенен махаббат бар емес пе? - Бекер, бекер, мен жок жерде ерлк кашан оянды? Мен жок жерде махаббат та болган емес баянды. СТУДЕНТТЕР Айдай эсем болашагын сагынып жур канша кыз, Айдай эсем арманына багынып жур канша кыз. Кеудесше кектем гулin тагынып жур канша кыз, Соларды 1здеп ж1г1т б1ткен сабылып жур, н а н с а ц ы з . 223

Адам деген ержеткен сон болмайды екен, болмайды, Жакын озьак косылады, алысты арман жалгайды. Kerneri кыз анау журген, жалбыр шашты кыз ед1, Кордвдз бе, бойжетп де бойын жылдам тузедг О институт, анасыц сен, бобектерш ем1зген, Айнымайсьщ арнасында шалкып жаткан тещзден. Толкып жаткан тещзсщ сен, каншама кыз ак мандай, Кен тосшде емш-еркш жузш бара жаткандай. Кей узшген умгг ж1бш 6ip-6ipiM eH жалгап сап, Канша ж ш т жагада отыр сол кыздарга кармак сап, K eniH uiiri бул эд1ст1 алган бшем уйренш, Апта сайын той жасайды 6ip студент уйленш, Барлык кецш тогысады, 6ip коктемд1 жырлайды, Эне сабак жур in жатыр, шэюрт уйып тывдайды. Bipey отыр, бэрш угып бшсем деген тшеумен, ¥йыктамаган болар бэлюм, калгып отыр 6ipeynep. Ертен тагы билеп алар келер куннщ Mcfiipiivn, Ютаптарын келегейлеп, хат жазады Keft6ipi. Ал, Ken6ipi уцшед1, кыздан келген хаттарга, Ермеков пен Байтанаев лекция окып жатканда. Карацызшы, тынымсыздьщ, албырт достык шырайлы, Барлыгы да студенттщ TipiiimiriH курайды. Олай болса, онда неге керсетем1з ботен бой, Шындап келеек муныц ©3i кулю емес екен гой. Кудайым-ау, адамдардан мына даркан ем1рде, Махаббатты белш алу мумюн емес екен гой! *** Айтсам деймш барлык асыл сез1мд1, Куле карап келе жатса 6ip адам. Адалдыгым ушш суйем ез1мд1, Жэне солай суйгешме куанам. 224

0M ip жайлы сан толкыдым, толгандым, Достар, достар, менен ум н узбендер. MeHi кшен адал ойлы жандардын Катарынан iздeндep. ЩЛЗДАРГА Эзи Ен бастысы - танып алу, Коцшщй максатсыздык бузбасын. Жас житгтщ жары болу - 0нeгeлi кызга сын. Коре бшсе, сезе бшсе, Жар тацдаудьщ Heci epci. Ж птпм бар дегенщше, Женге болдым десещш. ЭН I - О, журепн эн билеген, ерке кыз, Керкще гул жараса ма тенесем? Кайда epTin Kerri ceHi он сепз? Журсщ кайда, кершбейсщ неге сен? - Куш бойы жана таныс курбыммен, Кыр басында гул куалап ЖYpдiм мен. Келе ме деп кутш ед1м, кeлмeдiц, Yмiтiмдi таска соктьщ сен менщ. - Неге сонша катты Ke rriн, ардагым? Естщщ бе, саган эн де арнадым. 225

Жаныцдагы яаптщнен жасканып, BipaK жакын бара алмадым, арманым. - Тусшемш, энщ маган жеткенмен, Мыкты жэрдем ете коймас, ол да аса. Жасык адам сабы сынык шотпен тец, Киын, киын батылдыгыц болмаса. II - Жаркын досым, озгердщ гой сен мулде, Ж1пт едщ, жомарт, батыр, ецселг Он сепздщ орманына ендщ де, Таптырмадьщ, таба алмадым мен сенг - KyHi бойы жаца таныс курбыммен, Кыр басында гул терумен журд1м мен. - Сенем, кектем уялапты кезще, Кыз журегш баурадыц ба езще? - Арманыма бастап ед1м жорыкты, Батылдыгым жeнic болып жолыкты. Сонан Ka3ip коцш мде жок кайгы, Кыз да меш батылсьщ деп мактайды. Журепнщ сэлемшдей жолдаган, Bip эдем1 эн уйретп ол маган. Кетпейд1 естен, ппркш, сол 6ip эн кандай. Кеюрепмнен мьщ сан жулдыз жангандай, Тасып шыгып арнасынан epiKTiH Бастым отын сез1м атты KOpiKTiH. Энге елтш турган кызды мен тунгыш Кушагыма ап ecci3 суйе 6epinniH. Жаным содан нэз1к нурга оранды, Сен шыгарган дейд1 гой журт сол эщц. Болган шыгар, бэлк1м, асыл арманьщ, Козгады к1м кещлщнщ орманын, 226

Бойды epiin, жан тербеген эшщй, Айтшы маган, айтшы к1мге арнадьщ? - Айту киын, айта алмаймын ол жагын, Болган рас, айдай асыл арманым... Мен эшмд1 ожет, батыл еез1мнщ Курбаны боп кеткен кызга арнадым. СЕРТ Рысбек ТурысбековкJ Мумюндшм бола тура, Саган жэрдем бермесем, Менщ колым кесшеш. Мумкщщгщ бола тура, Маган жэрдем бермесен, Сенщ кольщ KecmeiH. Досым, б1здщ тагдырымыз дэл осылай шешшсш. Адалдыгын бше тура, KorepniiHre ок атсак, Куншш тогай арасында ел сешмш жогалтсак, Жазаласын 61зд1анамыз, Жазаласын халкымыз - Эдщщкке мойынсуну бэр1м1здщ салтымыз. Адалдыгын бше тура, Жетш алмай паркына Тш типзсем жас булак пен аскар таудьщ данкына Мен1н т ш м кесшсш. Келешегш коре тура, Кок тещзд1 телегей всектесен адалдыгын, даркандыгын елемей, Сенщ тшщ кесшсш, 227

Туган Отан онда 6i3re сешм отын euiipciH! Журекте асау эн бар кезде Бойымызда кан бар кезде таеыган. Кел, аяулым, еерт етешк оеыган! * * Н; днуарбек Оразбековке Кейде тауга карап турып еске аламын досымды, Еске аламын, сол сэтте мен умытамын касымды. Кыран даусы санкылдаган мына таулы олкеде Шыркау шьщдай достарьщды еске алу 6ip мэртебе. Кейде сайга карап турсам томен салып басымды, Достарымды еске алам да, муаркеймш касымды. Кара аю мен тулкл буккан мына сайлы елкеде Жалгыз емес екенщщ сезу кандай мэртебе. АЛМА БАЦТЬЩ ¥РЫ А А Р Ы (Эз1л) Табигаттыц 6i3re жумбак сырлары кеп тацданар, Тагдырындай тацдар да бар мэцп-баки эн болар. Куз келгенде уылжып 6ip шсед1 екен алмалар, Алма niece ол алманы y3in алган жен болар. Y3in алган жен болады, шалындырмай ызгарга, Байкап турсан шскен алма секшд! екен кыздар да. Жер бетшде сулулыктан барлык адам ум1ткер, Алма бакты кущцз-туш андиды екен жлг1ттер. Bi3 де андыдык, ажарлы мен базарлысын саралай, 228

Сойтш, 6ipiH кагып тустш, кокпгше карамай. М1не, кызык ещц бупн тук кермеген ж андаймыз,. Тосын келген «урылардан» алма бакты коргаймыз Алма бетп карындаеым бой жеткел1 менщ де Мазам Kerri. Bip кециш з шырмау T y e in сешмге. Киын, кнын, кыз агаеы болу деген бул 6ip сын, Багымызга кандай уры жолыгарын юм бшсш? АК, ПЕН ЦАРА Кара, кара, тундей кара, тастай кара, кап-кара, Кара деген т1ршшкке тускен кара нокта ма? Солай, бэлюм, сондыктан 6i3 каральщтан кашамыз, Каралардьщ купнясын ак аркылы ашамыз. Кара деген мунлы зат ол, кара деген шерменде, Кара жалау кетеред1 ел улы адамдар олгенде. Жо-жок, Teri абзал болар бершмеген елеске, Анау кыздыц кара K03i мешр1мд1 коз емес пе? Жолгыеа калган кезде карай калса еэл турып, Журепщц куанышка ж1бередьай толтырып. Кара екен деп кандай адам жамандыкка кияды, Кунде доска хат жазатын мына кара сияны. Ойга шомам кара заттан кашуымыз бекер деп, iHiuieriM мазалап жур кара кастюм эпер деп. Ак кещлдщ шаттыгы yuiiH киер болса оны адам, Кисш, кис1н бакытына неге уркем1з карадан. Ал, Tyci аппак бола тура бершсе адам жат ойга, Онда оньщ актыгынан адамзатка не пайда? 0 M ip , OMip даркан ©Mip, мен туганда анадан, Карт анамныц колыменен усынгансьщ кара нан. Содан кешн куйындай боп кундер зулап e rri де, Балага тэн мшезбенен ауыз салдым тэтпге. Шырын дэм1 кермек татып, осе келе ол-дагы, Кара жерден енш шыккан кара нандай болмады. 229

Кара заттар... Кезге кораш кершгенмен баз 6ipi, Терещнде тунып капа жатады екен мазмуны. * ❖* Карындасым Кииайымги Жакын журсем, эрдайым сен жанымнан табылдьщ, Алые журсем, жаньщнын мелд1рл1гш сагындым. Абат багын кещпцнщ желпш етсе тан самал, Еркеледщ маган сен, еркелед1м мен саган. Кундей кулген заманда, бауыр керек адамга, Мен1н анам, эз анам, ана болды саган да, Б1р1м1здщ сыйымыз - бэр1м1здщ сыйымыз, Босамайды конактан кунде б1здщ ушм1з. Кеудем1зге кеп арман тиеп келе жатырмыз, BipiMi3fli 6ipiMi3 суйеп келе жатырмыз... ЖОЛ УСТШДЕП ОЙ 111 амий Цалдаяцовца Ана таудыц бшкпгш, мына таудьщ пэстпш, Ана агаштьщ кэрш гш , мына агаштьщ жастыгын, Шьщ жолыньщ кикарлыгын, нур даланьщ кещцгш, Ана езеннш саяздыгын, мына езеннщ ерличн Талай-талай жыр гып айттык, эл1 де айта бермекшз. Максат деген магыналы ой болмак емес орнекс1з. Ойткеш, ойда тунып жатыр жаксы yMiiriH жаркылы Б1з ом1р;п багалаймыз салыстыру аркылы. Заттар, заттар... Ол да езшше ез сипатын курады, «Ауыр ма элде, жещл ме элде, куны канша турады?» Деп бэрш де ез1м1зше салыстырып багамыз, 230

Умппенен кущк отын жарыстырып жагамыз, Ойланамыз 6ip/ie кекп, 6ip;ic жерд1 мекендеп, Б1здщ жерге салмагымыз канша болды екен деп. Кейде TinTi шьщ сиякты аекактаймыз кек бойлап, Арман б!зд1 ап кетед1 киырына какпайлап. Кейде таудан буркана аккан езендейм^з ашулы, Бшмей отсек екен дейм1з жабыркау мен жасуды. Кеудекпзде ©Mip кумар ерке журек турганда Жолдар алда 6i3/ii бастап апаратын шыцдарга. 0йткеш ойда тунып жатыр жаксы умггтщ жаркылы. Bi3 OMip;;i багалаймыз салыстыру аркылы. К,¥РБЫММЕН 03IA - Тау коniлi тулай-тулай басылатын кыздар бар, Жецгелшке жeткeнiншe асыгатын кыздар бар. Kefioipeyi кетед1 уксап, аскактаган терекке... - Ал спдерше, бутадай боп, сынып жату керек пе? - Жок, курбыжан, Keperi жок, Keperi жок, сынбаныз, Одан-дагы сынбас OMip куанышын тыцданыз. Б1здщ кыздар жау кугандай, асыгыс кой бул туста, Институтты бтрм ей-ак шыгып жатыр турмыска. - Ka3ip б1зде уакыт бар ма, турмыс жайын ойлайтын, Ж Ыттердщ оздер1 гой кармак тастап коймайтын. ❖* * Кощл айтты: саган, ж)пт, бшу керек мынаны, Bip кун дауыл оршелене согады да тынады. Сол дауылда «менмш» дейтш бул ДYHиeнiц шынары, Терек байгус тым бшктеп KeTKeHi ушш сынады. 0M ip айтты: тыцдама оны, тсп еген ой бул эл1, 1лесе алмай кенже калып койгандар гой кшэлг 231

КЕЗДЕСУ Сыр iiiepTicin бала кезп курбымен, Каскасудыц жагасында турдым мен. Б1рде унс1з, б1рде толки шаттанып, Алдымызда асау озен жатты агып. Bi3 де асау ек, осы езендей тентек ек, 0стш ата-анамызга еркелеп. Bipre ж урдк, 6ipre ойнадык, таластык, Таластык та тагы кайта жарастык, Балалыкта болмайды екен огаштык, Bi3 оеылай келер кунге жол аштык. Сол 6ip кездер ecitme ме, курбы кыз, Кецшщде калмады ма юрбщ i3? Балага тэн мшезщмен уялшак. KeTin ен-ау KOKiperiMe киял сап. Неге сещц сол киял мен сол арман, Жулдызга уксап тан алдында жогалган?! Неге сещц? Айта алмаймын оны мен, Кетпк ерк1н ем1рдщ кен жолымен. Балгын уми жалт бурылып шалгайга, Тек сол куннщ елестер1 калды ойда. ...Сыр uiepTicin, бала кезп курбыммен, Каскасудьщ жагасында турдым мен. Ызбарлана согып толкын жаганы, Асыгыс кой, кайда асыгып барады. Ауьщ-ауык K y p c iH in те алады, Б1зд1н бала мшез1м1з баягы. Ал курбымнын колындагы бебеп, Былдыр-былдыр сейлепс1 келед!. Мен сэбиге карап ед1м кызыгып, Кыз кезшен жалгыз тамшы y3inin, TycTi езенге, араласты толкынмен, Коштаскандай бала кунмен, бал кунмен... 232

Элдене деп, ол курсше алды дем, Ой толкынын ангара алмай калдым мен. БАЦТАР, НЕГЕ УНС13С1НДЕР? - Жанбырга да, нееерге де к е н т ек, Туе кергендей болмай 6api erri гой. Сайтан алгыр, мына куздщ жел! кеп, Жапырагымды тонап алып Kerri гой. Fашыктар да алуан арман аркалап, Bip-6ipiHe сыр айтатын асыгып. Оларды мен жапырагыммен калкалап, Журт кезшен турушы ед1м жасырып. Ак журектер айнымаган кептерден, Мен олардын ойлы шагын коп кергем. Айлы тунде меш тартып куэга, Bip-6ipiH e сендкпш деп серт берген. Мен eciMiH умыткам жок олардьщ, Мумк1н мэнп умытпайтын болармын. Жаным менщ жек кepeдi жалганды, Б1рде менщ ак у м т м алданды. Коздершде жалган арман, мун тунып, Жас кызды epTin келд1 маган 6ip ж1г1т. Келе сала журек сыры, дастаны - Махаббатын жыр гып айта бастады. Тани кегпм, таные бейне бул маган, Ек1 адамньщ пэк сез1мш урлаган. Сонау кун1 осы жырын, осы энш Баска кызга айтып ед1-ау бул надан. Алгаш оныц сорлылыгын аяп ем, 03iMfli-O3iM устап турдым, ой, эрец! Сонда маган дауыс берсе TsnipiM, Ж1г1т сез1н тьщдаттырмай кояр ем, 233

1штей тынып, ш тей ойга бекщщм, Неге тжен болмадым деп еющцм. Алдаганы ушш аеыл умггп, Шабактар ма ем мына турган ж И тп . Кеюрепмде содан калган уайым бар. Куз келгел1 унс1з жаткан жайым бар. Энин кустар келгенше epiin кектемд1, YHci3 турып еске аламын еткещц. 0ткен кундер гашыктардыц колымен, Бутагыма калдырыпты кеп белп. ...Бул ещрде баянсыз юм, батыр юм, Солар жайлы ойга шомып жатырмын. ДОСТЬЩ ТУРАЛЫ Айкындалмас жакыньщ мен алысьщ, Доссыз журу мумкш емес сол ушш. 0 з кециннен сен1м таба бшмеген. Доска досша усына алмас кол утпын. Доссыз мен1н ем1р1мде бар ма сэн, Досым барда арманга асам, алга асам, Мактау кутпен, адамшылык арыцды Кек1рег1мд1 окка тесеп коргасам. Адам деме жалган кулш алдасам, Не берсем де сенщ бере алмаеам. Тар кезенде талшык етер жаныма, Жарты куртты бел1п бере алмаеам. Дое кушактан босамасын колдарым, Осы мен1н, осы менщ арманым. Достыгыма сенет1н жан аз болса, Онда, курбым, менщ элс1з болганым. 234

АРИФМЕТИКАДАН BACTAAFAH 0ЛЕЦ 1+ 1=2 - Bipre б1рд1 косканда не болады? - Онда ем1рден бойдактар жогалады. Алдында турган шакта асу-белен, Кандай жаксы максатты косу деген. 0сед1 адам кияга карап турып, Калыктайды кияльщ канат кылып. Жалгыз еткен кундерден жалыгады ол, CeHiMiHin жещсш санап турып. Алдында турган шакта асу-белен Кандай жаксы максатты косу деген. Кернп эне, айрылгандай еырласынан, Bip мунлы куй теплтш тулгасынан, Тесшде шел даланьщ жалгыз агаш, Турады колын булгап кыр басынан. Бул OMip 6ip кун шаттык, 6ip кун егес, Ирлжтщ барлык мэш кулкще емес, Болсын мейл1 кел жалгыз, терек жалгыз, Менщ жалгыз болуым мумкш емес. Жалгыздык сезсе жаным куйшед1, Бул ce3iM мирас болып маган калды. Жалгыздык белшектейд1 дуниеш, Аяймын жалгыз калган адамдарды. Сен кайда журсщ, курбым, бул кундери Толкытып, тербеуш1 ед1-ау кулкщ меш. Екеум1з eKi таудьщ ел И едш, Тьщдадык eMip кушн Te6ipeHin. ©зще жакын баргым келш ет, Сен каштьщ, ypKin каштыц меш керш. EKeyMi3 eKi таудьщ булагы едж, Екеум1з eKi арнамен кулап едж. Еркелеп, ушкан кус пен ескен желге, 235

Жастьщ эн жарасты едьау жас кезецге. Мен ceHi сагындым гой, аяулы эшм, Косылып кеттщ бе элде баска езенге. Тербейд^ тербетед1 6ip сыр MeHi, Журепм тагы тулап дурсщдедь Сен элде жалгыз агып 3epiKTiH бе, Сен мумкш медеу тутып журещ меш. - Bipre 6ipfli косканда не болады? - Онда е\\прден жалгыздык жогалады. - Жогалсын, мэнг1 K o p riM келмес оны, - Бшемш анеайсьщ-ау сен де соны. Иэ, OM ip 6 ip кун шаттык, 6 ip кун егес, \"Прлктщ барлык мэн1 кулкще емес. Ек1 деген епз сан аман болса, Менщ жалгыз калуым мумкш емес! М¥РА Нагашым Ысцацца Аулада мен узак турдым, ашпады ешкш eciKTi, EciKTi еш юм ашпады гой, неге булар кеннкп... Кеш сезд1м-ау колдан тускен асыл заттын багасын, Кушак жая жупретш кайда менщ нагашым?! Мен сагындым, сол адамньщ ак журепн сагындым, Бэйтереп секщщ ед\\ ол менщ балгын шагымньщ, Ун келед! кулагыма ом1рде оны жок деген, Маган деген махаббатын кайда койып Kerri екен?! Кайда, кайда калдырды екен маган деген сез1мш, Элде 6ipre экетп ме Ka6ipme озшщ?! MeHci3 жерде оньщ кен ш алан едь жарты ед1, Оньщ жаны коктем ед1, коктемнен де мэрт едг Букш ауыл сэлем 6epin турушы е;п оган кеп, Карсы алатын барлыгын да «айналайын, балам» деп. 236

М эртп п мен жомарттыгын екп к1мге бшд1рмей, Бэр! сонын ете шыкты, болмады гой 6ip кундей. Мен сагындым, сол адамнын ак журегш сагындым, Бэйтереп секщщ ед1 ол менщ балгын шагымньщ. Сол бэйтерек, ер бэйтерек кулады екен неге ерте, Неге ертерек тартты терен кушагына кен елке. Неге ертерек билетп екен бойын суык се:пмге, Мен ее!мд1 балальщтан жана жиган кез1мде?! ...«Айналайын, айналайын» деп cypiHe кабынып, Шыгушы ед^ау, карсы алдымнан мен келгенде сагынып, Сол адамды емф-озен Kerri агызып жыракка, «Айналайын» деген ce3i калып койды кулакта... Кайран анкау балалык-ай, кезшде оны юм еезген, Маган деген бар сез1мш калдырыпты ол 6ip сезбен. ЕСКЕ ААУ Киялымды тербет1п ен, тербеп ен, Асау ед1ц, эсем едщ сен деген. Журепмде саган щкэр 6ip ce3iM, Жылдар бойы маган маза бермеген. в тс е де айлар кагып кум1с канатын, Кеудемде 6ip ум1т шамы жанатын, 0ш кен ол т а м . Оны епйрген ез1нн1н Маган деген каталдыгьщ болатын. ❖* * Мугедектер - тэн саулыгын ацсаган: Bipeyr e аяк, ал 6ipeyre кол кайгы. Оз борышын сезшуден калса адам, Будан аскан мугедекпк болмайды. 237

Жасы улкецщ ага санау ежелден Салтымыз гой, салтты мен де сыйлаймын. BipaK кейде кешн тартып кежегем, Баз 6ipeyqi ага деуге кимаймын. Аскар тауды ардактайды ел кайда да, Аскар таудай адам болу тым киын. Адам болмай, агам болсан жай гана, Онда маган агалыгыц 6ip тиын! *** Адал журш келем!з-ау десек те, Б1здер кейде шалынамыз есекке. Сонан кешн элдеюмге окпелеп, Туш бойы донбекшим1з тосекте. Доцбекшим1з, от лапылдап бойдагы, Басымызга ой келед1 кайдагы. MiHe, MiHe жайлауына жанымньщ Тагы 6ipey атын экеп байлады. Турдым унс1з ойга шомып не турл1, Жаным менщ 6ip кимылга бекшдг KiM болды екен, мылтыгы бар колында, Кус атуга келген мерген секшдь Журш кетт1 ол сермед1 де колды 6ip, Тагы естицц дала жактан зор ;iy6ip, Турмын тьщдап, тагы естшд1 таныс эн, Гул теруге келген достар болды бул. Жаным - жайлау, кощйм - мелд1р 6ip агын. Бэр1не де тур1к жатыр кулагым. 238

Кей шактарда дос деп угып касымды, Даркандыкпен кушак жайып турамын. TYFAH Ж ЕРМЕН СЫРЛАСУ - Тыцдадын, ба, туган жер1м, шынарым, Саган арнап эн шыгарды уланьщ. - Тыцдап ед1м, тамаша екен, унады, Бойжеткеннщ аузында жур бул энщ. Маган муны айтпасан да сезем мен, Сен сол кызга гашыксыц гой ежелден. - Ол жайында кереп не соз гылып, Болмак емес менде онан езге умгг. Сол бойжеткен махаббатын сыйласа, Ойланбастан уйленер ем кез жумып. - Токта, балам, кызбаланба онда сен, Отка умтылган кебелектей болма сен. Таяз су да ерке езенмен жарыскан Тым жаркырап кершед1 алыстан. Сол жаркылдан сыр ауласын жанарьщ, Жакындап бар, жакын барып карагын. - Жакын бардым, алые бардым, 6opi 6ip, Жан сез1м1м куйып турды жарыгын. Кетсем узап, ассам да 6ip белестен, Каша алмаймын бул сикырлы елестен. Кайда журсем - кез алдымда сол гана, Сол кыз болып елестещй кен дала, Журепмде сол кыз кулш турады, Озше арнап елен жазсам толгана. 239

- Туган улым, мшезще бар тацым, Бар сез1м1н суйгенще берш п, MeHi умытын кетерсщ деп коркамын. - Ха-ха-ха-ха, даркан анам, отты анам, Кейде ceHi кызганшак па деп калам. Сагыныштьщ сагымы ойнап кез^мде, Бipдe сенен алые журген кез1мде, Кеюрепмдс толкын атып куй менщ, 0з1мд>ез1м эрен-эрен бнлед1м. Сонда сенщ 6ip гугйщц узш ап, Хатпен маган ж1бершт1 суйгешм. Сол 6ip KyHri куанганым каншальщ, Тац атканша уйыктамадым эн салып. Теешде ©3iM кызык кундер KemipreH, Даркан далам кетпед! 6ip eciM HeH. Канша ущлсем кершбейд1 жол meri, Сенен шыркау таулар да коп енселг Данкы сенен бшктер бар. Солардыц Барлыгынан артьщ суйем мен ceHi. Аскарыца арманымды тунеткен, 03inciH гой журепме гул еккен. Сол журекпен кызды суйсем Heci айып, CeHi суйем кызды суйген журекпен. 0мipiндe 6ip адамды берше Суймегендер - суйе алмайды ceHi де! УЙАЕНГЕН ДОСКД KerriH-ay сен бойдактардьщ катарынан пац KYлiп, Кеп кыздардьщ ортасында меш жалгыз калдырып. Кайда KeTTin, жумбак емес, кез жумып-ак табармыз, Сен барган жер алые емес, оган 6i3 де барармыз. Шынымды айтсам бул iciHe журген1м жок кайгырып, 240

MiHe, сенщ келшшегщ отыр 6i3re шай куйып. Келер-кетер конактар кеп, куттыктаган онан кеп, Кеп кун erri, конак кутш козгалуга шаман жок. Кенпейшдш кандай жаксы, жас жМтке ол да сын, ¥йкьщ шала болса болсын, кулкщ шала болмасын! ЖАСКДНАМ Еркес1ц сен кезщде умй\" ойнаган, Шулы тещз секщщ 6ip айналац. Караймын да куанышты жуз! не Копке дешн унс1з калам, ойланам. Эсте кевдй эсемджтен кашпаган, Сешм тапкан ж ш т ем мен баскадан. Карай берпм келедьак 6ip, Журекке Шок Tycipin алам ба деп жасканам. Жаньщ - орман, адам аяк баспаган, Кез1н - арман е п т м г е сыр ашпаган. Карай берпм келедьак 6ip, Тек кана Бакытсыз гып алам ба деп жасканам. СЫРААСУ Кад1рл1 ата, сен 6i3fli кшэлама, Ер жеттщ деп колыцды барга малып, Ерл1гщ жок деп жзне тан каларлык, Дацк курап гасырлык, заманальщ, 241

Жэне жауга шаппадык дараланып. Сен еиякты ел1ммен бетпе-бет кеп, Кан майданда жатпадьщ жараланып. Ерте ояндьщ елге ортак неабецмен Ерте бшд! сондьщтан eciмiнл! ел. Тарих кулш эн салды еагщ нен Ал, 6ipaK, 6i3 кеш тудьщ, кепйрщдер. Кад1рл} ата, сен 61зд1кшэлама: Пэтуэс4з модага бас койды деп, Куж1рейтш желкеден шаш койды деп, Кейде TinTi журт уйьщтап жаткан кезде Жащыртып эн саласьщдар деп, Танды уйкысыз карсы аласыцдар деп, Уайымсыз кулесщдер деп. Кайгысыз журесшдер деп. Бэлюм, жон де болар бул ектемдптц, B ip a K , 6 ip a K , жан ата, езщ айтшы, Сендер тере алмаган кектем гулш, Терем1з деп шарк урсак, Арман куып алкынсак, Дур сшкштш, кия, шьщды, белдерд1, Аскактыгын жырга косып шынардьщ, Сендер шыркап айта алмаган эндерд1 Айтамыз деп талпынсак, Таласады буган KiM? Азат арман канат жайса, озат ойлар кебеймек, KiM ойламак, кане, 61зд1заманына егей деп? Кад1рл1 ата, KcuiipiM ет, Bip кездеп озщдей Журтты eKire болем мен де бай деп жэне кедей деп. 242

Отаныньщ сан гасырльщ байлыгын, Ерлж дацкын, айбынын, Атасыньщ азаматтык шаттыгын, Терецщгш, пэкпгш, Жэне тш н, енерш! ¥лы сайын даласыньщ келемш Журепнде сактай алмагандарды Кедей демей, не дейм1з? 0гей демей, не дейм!з? Кез, кулагьщ турш жатыр, 03iHe аян, заманьща юмнщ канша улесг Куре с эл1 журш жатыр Байлык пенен кедешпктщ Kypeci, Ак пен кара Kypeci, Тэн мен сана Kypeci. Кырга бейбп гул ескенмен, Токтаганмен кан тепе пен тебелес, Бурынгы еткен курестерден Бул Kypec riH данкы мыскал кем емес. Иэ, кедейлш кен1ст1кт1ц тарлыгы. Халкымда бар касиеттщ барлыгы 0 з бойымнан табылмаса - 6iTKeHiM, Онда менен бул куресте улкен жец1с кутпег1н. Ka/iipjii ата, ойыц кандай зиялы, Сен езщ айтатынсьщ, Жылкыныц арткы туягы Асып туспесе алдьщгы туягынан Багы эсте жанбайды деп, Шыгарып тастагайсьщ кияльщнан, Ол тулпар болмайды деп. Ал, мен сенщ сол арткы туягыц ем, Жалгаскан жасампаздык кияльщмен. 243

Букш адам бас нетш, Сенщ ерлж касиетщ, Кажымайтын канатты унщ, Ел таныган жомарттыгыц Келер кунге мешмен 6ip барады, Катал-кайсар махаббатыц журепмде жанады. Сондьщтан да болашагы мына улы даланьщ Ертец менщ ес1м1ммен байланысты болады! AFA Рас, 6i3 туыспадык 6ip анадан, Сонда да туысканым дер ед1м мен. в\\прде ерге умтылмай тура ма адам, 0з1це карап ecin келем1н мен. Жаныц да таза екен гой акша кардан, Арлыныц адамдыгы жогала ма? Жердег1 барлык i3ri жаксы адамдар Сен болып елестейд1 маган, ага! *** Тагдыр маган берсе деунн ем, nri арманын багбанныц, 0м1рд1 мен багбандыктан бастасам. Жалгыз терек орман болмас, ал мен орман ocipceM, Достарымнын журег1не орман erin тастасам, Балтасыньщ куатына сенгендер Ko3i уялып кесе алмаеа ешкашан. Кандай гажап болар ед! сонда бул, Орман жапкан менщ OMip жолдарым Жатса елкемд1 айкара орап квсинп, 244

Eiu6ip дауыл кете алмаса oinipin. Арман, арман шалкып жаткан бай тещз, Каращыеын нурлы Ай кетсе кегщнен, Аз гана енбек, аз гана оймен кейде 6i3, Кеп еыбага дэметпк-ау ем1рден. Жылдар, озщ эдш казы бола гор, Артык кетсем аямастан кескше. Ортайганда куатым боп тола кор, Отым ешее, меш мэцп онгп де. Барлык кустыц киялы мен влещ, Бш кпк кой о бастан. Мен1н-лагы бшк ушкым келедь Сен куэ бол, ак аспан! Батылдыгыц - акындыгьщ, Акындыгьщ - ак алмас - Сен де куэ болшы бутан, замандас! Нэмэрт болеан, колынан нур тамбаган, Кас душпанын мен болам. Жомарт болсац, пейш судай тасыган, Карт ананыц улына Жайган жаркын кушагы боп ашылам, Жэне саган жету угшн асыгам. ¥Й Ц Ы С Ы З 0TK EH TYH I - Неге сен1н уйкыц кашты, жан ана, К1мд11здейсщ, неге журс1ц далада? - Кущцз кеткен улым мен1ц эл1 жок, Маган онсыз уйкыньщ да мэш жок. Жаным толкып, мазасыз 6ip ойдамын, Кврд1ц бе сен, улым менщ кайда жур? 245

Тур ед1 ана жан-жагына аландап, Ек1 бейне кеде жатты карандап. Алдамаса егер оньщ ce3iMi, Bipi - бетен, eKiHuiici - оз улы. Аттай тулап Kerri ананын кенш , Ал 6oTeHi болмагай да келini. Жалгыз улы, шамшырагы, мактаны, Кеп желпстен осы калды бактагы. Bip шаттыгын екеу етсем деп едг.. EKi бейне Kepuii аулага токтады. EKi бейне турып-турып бeлiндi, Зарьщтырып улы да алдан кершдь Ана буган мактанса да болгандай, Келin, келш болар екен ол кандай? Kepuii аулага карап койды урлана Бакытына eKi-ак кадам калгандай. II - Т эгп уйкьщды кашырган KiM, жан ана, KiMfli 1здейсщ, неге журсщ далада? - KYHдiз кеткен кызым менщ эл1 жок, Кеннкпеймш дегенше нанып ек. Keлмeйдi уйкым, мазасыз 6ip ойдамын, Кердщ бе сен, кызым менщ кайда жур? Тур eдi ана жан-жагына аландап, Айлы туннщ ызгырыгын жамандап, Самаладай нурга шомган бау жактан EKi бейне келе жатты карандап. Bipi - ж т т , eKiHuiici - кыз бала, Калды кемшр козщ кадап сыздана. Ал ана екеу, сыр uiepT icin не TYpлi, BipiH-6ipi кимай турган секщщ. EKi бейне турып-турып белшд1, 246

Зарьщтырып кызы да алдан кершдг - Апамбысыц, сонадайдан таныдым. - Кенпктщ гой, кайда журсщ, жарыгым, Касыцдагы турган элгт к!м ед1? Шымыр ете калды кыздьщ журеп. Жауап кату парызынан жаскана, Бурып Kerri ол ана к е ц ш н баскага. - Карашы, ana, 6yriHri эсем тун кандай, Аспан 6i3re жунар шашып тургандай. Бакшада да озгерютер бар жана. nicin капты мына 6ip туп алма да, - Дед1 кызы, кос бурымын сипалап, «Солай ма», - деп ойга шомып калды ана. *** Ойсыздарды ойпацдагы томпепнкке балаймын, Шеттен карап кынжылам да, жакын келш аяймын. Ал, 6ipeyzi,i Тау санаймын, турган карап тебемнен, Акша булт пен кок аспанныц мейр1мше боленген. TeMnemiKTi басып OTin, Тауга орлеп келем мен. *** Калайша журем жастьщтыц жырын толгамай, Калайша журем алдымды терен барламай. Эркашан меш ерлжке бастар жолдар-ай, OpjiiKKe бастар жолдар-ай! Тартылып суы, кансып жаткан арнадай 0з1мнен-ез1м туншер кез1м болмагай, Ерл1кке бастар жолдар-ай! 0туде кушм, отуде зырлап токталмай, Тура алар емен сырымды тугел актармай. 247

KepiHceM кейде тун жарган алау оттардай, Агылеам кейде бэйгеден озган аттардай, Талаптае жандар коп болгай, Канаттас жандар кеп болгай! **❖ Екеу\\нз де ею ананьщ ryniivm, EKi экенщ тагдырыньщ нурымыз. Бупн б!зд1н куанышты куш\\нз Бакыт таптьщ б1р1м1зден 6ipiMi3. Таудан аееан тустк жерде дала бар, Bip Teric боп келмес ©Mip жолдары. Сиреп-енреп шашымыз да агарар, Тек доеымыз сиремесе болганы. 248

/\\y n m 6 i } O O c /n /K J C J € /^ J C Ч В 1 ^ С Я > 1 (П & !о КОМПЬЮТЕРБАСТЫ ЖАРТЫ АДАМДАР (Рухсыз куш формуласы) Елге устаздык еткен карттан алгыр, куйма кулакты, Конакгары сурапты: - Ага, неше баланыз бар соныныздан самгаган? - Bip жарым! - деп тш катыпты элп адам. - Ал, дэл айтсам, уш улым бар зерек api бш м дь Yuieyi де гылым куып назарга ерте ш н дг Сол уш улдыц 6ipi гана кайсар, ушкыр арманын, Техннкалык санаты мен гылыми ер талгамын 0 з ултынын рухани байлыгына жалгады, Содан шуак, куат алып, галамдык ой толгады. EKi улымньщ тагдырында ол e3repic болмады, EKeyi де жалац б ш м ш енберш де сорлады. Рухы, жаны аласаньщ зорлык жатар паркында, Сондыктан кос перзешчмд1 санаймын мен жарты улга. Мейш, мейл^ eKi улымды какеа да уакыт аркадан Нагыз улым 6ipey гана, ана eKeyi жарты адам! Иэ, бiздi кайда апармак мына заман акпалы? ¥лан-байтак жepiмiздi жарты адамдар каптады. 249