Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

Жездем Tirm езгермеген, баягыша K epiK Ti, Колхозшылар съезше делегат боп келнгп. BipaK менщ сурагыма жауап катпай удерш Турып калды, туман баскан куз куншдей тунерш. - Е, шырагым, OMip катал, еюнгенмен бар ма амал, - Деп курсшд1 ол, - досьща 6 ip бакытсыздык орнаган. Кашан болсын диханшыныц жаны тыным тапкан ба? Долана сай м ацайы н да куздш жыртып жатканда. Жазатайым калып койган трактордьщ астында, (Кой бекем бол, айналайын, пайдасы жок жастьщ да). Оцай сокпас, жас адамньщ бастан багы ауганда, Тун iniiHfle улап-шулап, алып бардык ауданга. Кеудем1зге бой тондырган суык ойлар кептелш, Тан атканша аурухана ауласынан кетпедж. Tipi калды, eKi аягын кест1рд1 де тоеден, Ацдамасан мушздейд1, тагдыр кейде сузеген. Содан баетап жан досьщнын шанырагы кертшд1, Yui айдан сон uieuieci кеп, алып Kerri Зеркулдь Алып Kerri, тэщр аткыр, мешр1мс1з арам-ай, Хал устшде жаткан картан анага да карамай. Сорлы анага кайдан жен1л TnciH муныц салмагы, Бастан журек ауруы бар, емдеткенмен болмады. Жумды кез1н. Кайгысына букш ауыл тербелш, CeHin маркум анан жаткан Кокшокыга жерледж. 350

Мурат енд1 кайда бармак, карар юм бар кушне? Ж1бсргел1 жаткан бшем мугедектер ушне... Тастай катып калдым, тшс1з, шепщцм де 6ip адым, Будан api ештецеш ест1мед1 кулагым. Ештецеш ecTiriM де келмедь Калай еынбак ип доетьщ макеатыньщ шолмеп. Сыну деген немене бул, K a e ip e T пе, мазак па? Tipi журсем жiбepмeймiн оны мундай азапка. Оныц эш узшгенше менщ эшм узшсш, Достыкка адал бола алмаеам, 0 з серт1мде кала алмаеам, Онда MeHi туган елдщ тузы уреын! Суйешпнм eдiц менщ, езщ едщ кещс1м, ©MipiMfle болган шыгар жецшс1м, жещс1м, BipaK ангал кундер1ме уялам, Уйкымды да, кулюмд1 де, Керек десен, eмipiмдi кия алам, Асыл досым, сен ушш! Ал сен мундай жалынышты TinTi кажет етпейсщ, От устшде шешек атып, кар устшде кектейещ. CeHiH жаньщ аяулы, Сен бэршен жек K o p e c in , мус1ркеущ, аяуды. Намысьщ мен ожетпгщ Туган елдщ шекарасын кузеткен Сакшылардай Mi3 бакпастан тур ояу Иэ, иэ юмге керек кур аяу. Мунша бшк жанармысьщ, Мунша шалкар болармысыц, Мунша даркан болармысыц, кудай-ау! X Кеш. Ауданга келш конды мен отырган самолет, Тобем1зде тецбш-тецбш аспан турды ала кок. 351

Тым асыгыс жупред1 журепмде тасып кан, Такси куып жете алмайды киялымды асыккан. Аурухана. Дэркерге сурагымды жаудыра, - Мурат кайда? - дед1м толкып. - Алып K erri аулына. Такси кайта жолга тустй шымылдыгын жапты тун, Мына б1зден кызгангандай кен даланьщ шаттыгын, Кез1ме ыстьщ кершед1 туган ауыл бейнес1, Алатау тур алкам-салкам агытылган жейдесг Анау жаткан булд1рген сай - кальщ жыцгыл арасы, Анау, эне 61зд1 ecipreH анамыздьщ молаеы. Кырга ермелей ж у р т барып жагасымен булактьщ, Машинаны токтаттым мен, уш мынау Мураттын. Токтаттым да куанышпен карап калдым тацданып, Улкен уйдщ эйнепнен турды жарык т а м жанып. «Зеркул кайтып келд1 ме екен?» - деймш imTeft ойлана, Жакын барып терезеден сыгаладым жай гана. KiTan окып Мурат отыр шат-шадыман конш , Т1рлтнен кощлс1здпс кермегендей eMipi. Бар назарым Муратка ауып, алгашында сезбед1м, Жанындагы Зеркул шыгар, болар дейсщ езге юм? MiHe, кыэьщ осы шакта жузшен нур тасыган CeHi KepfliM, Танакоз1м, жан досымньщ касынан. Айналайын асыл эшм, бейнесшдей ак таннын- CeHi Kepin тeбipeндiм, ceHi керш шаттандым. Сулусьщ сен, катал кундер арытпаган жаныцмен, Тагы MeHi гашык стал, калыктаган 3HiHMeH. Достык жырын кайталаудан жалыкпаган энщмен Тусшд1м гой, кеш болса да тусщщм гой бэрш мен!.. Bip 63iMmm пенделштщ аукымынан босанып, Тауга карап узак турдым жанарыма жас алып. ¥зак турдым. Бiздi калай тогыстырды жол мунда, 352

Ка;нрл1м-ау, сен in щкэр махаббатьщ алдында, Сенщ улы Д°с журегщ алдында Аскар таулар басын исш, Басын исш! Tyri де жок тац калар, Екеущнен аскак емес, бшк емес ещц олар! Сендер ешпей жаныцдаршы, Сендер бакыт табыцдаршы, Онсыз eMip мэцщ ме? Екеущнен бул бакытты егер титтей кызгансам, Сокыр болып калсын кез1м мэцпге! Кез келгеннщ колы жетпес, Кез келгеннщ жолы жетпес, Айналайын улы достык, айналайын атыцнан, Кулатпашы меш мэцп осы бшк сатыцнан, Айналайын улы достык, айналайын атыцнан!

KYPC ТЯМЫРДЫ 13ПЕУ (Махаббат зацы) «БАКЫТ ОЦАЙ СИПАТПАЙДЫ Б¥РЫМЫН» (Сахна шетшде Ацын мен Жастыц шац) Ацын Айтшы маган, Жастьщ шагым, жалынды, Бердам саган кеудемдеп арынды. Берд1м саган арманымныц оттарын, BipaK сен1н бола алдым ба мактаньщ? Жастьщ шац Тапканыцда мен суйетш эцщ сен, Мактанышым болар едщ мэцп сен! Ацын 1з калдырсак OMip атты белеете, Танып алар ертец туар нэресте. Аяулы, асыл Жастык шагым, жалыным, Достык деген сенщ туыц емес пе? Меш анадан жалгыз туган десе де, Достарым коп, журпзбейд1 кешеде. Шакырады косылып эн айтуга, Шакырады шарап iuiin кайтуга, Шакырады гул теруге кыраттан, Шакырады куй тыцдауга булактан. Аяулы, асыл жастьщ шагым, кектем1м, Сонда да сен меш мактан етпедщ!? Жастьщ шац Мактау гана аз, кетерер ем кекке де. Акыным-ау, ецщ езще екпеле, Егер, егер бшпц келсе себебш. 354

Сол достарды жольщтырган мен ед1м. Кездерде 6ip тагдыр K03i аларган, Демеу тапеын деп ед1м мен солардан. Ал сен озщ бешл болдын бар уакта, Кок каргадан бурит жасап алмакка. Лцын 0 р кощлдщ ожарлыгын мецгерсем, Журттьщ бэрш оз1мменен тен керсем, 0 л а з оттьщ ансар болсам жаркылын, Жомарттыгым емес пе бул, жаркыным? Жастьщ шац Рас, рас, канша тагдыр кол артсын, Сен солардын коцш не карапсьщ. 0м1р1нде жатсынбадьщ ешк1мд1, Мешрбансыц, ойткеш сен жомартсыц. Жаньщ, cipa, керген емес усактап, Суйгщ келер журттьщ бэрш кушактап. Солар ушш шаттанып та уайымдап, Журдщ ылги жылдарга нэр дайындап. Жауларьщ да бас изейщ кей кезде, CeHin жомарт екенщщ мойындап. Дос етемш деген жаркын умппен, Есщде ме, таныстыц 6ip жИтпен. Ол да озщдей болып шыкты жайдары, Бузылмаган сез1мшщ каймагы. Журдек кундер оте берд1 агылып, Сен досынньщ ьщгайына багынып Журш жаттьщ. Куантатын ол ceHi, Адалдыктьщ арнасынан табылып. Ен бастысы сешм ryni солмасын, BipaK, 6ipaK... тагдыр баска салгасын, Амальщ не? Сен суйетш 6ip кызга Еашык екен, гашык екен сол досыц. 355

Шынары е т т жаркын, жалын кезшщ Э л п кызга деген уян сез1мш Саган айтты ол 0\\прдщ бар шыцынан Бшк койып махаббатын езшщ. Досын емес, айтса муны баска адам, Кысылмас ен, киналмас ен нак содан. Досын тагы колкалады еленмен Суйгешме хат жазып бер деп саган, Сен келютщ. Kerri досын куанып, Шаттыгына жер мен кекп куэ гып. Bip жасады ол у м т н щ гулдерш, CeHin жомарт пейшще суарып. Киын тид1 саган 6ipaK бул талап, Алды лезде аспанынды булт орап. Bipi - досын, 6ipi - арайлы арманьщ, Жен болады кай жагында калганьщ? Элде муны жецщрш кеп акылга, Сол досьщньщ ез1не айткан макул ма? Жо-жок, дедщ. Катулы ед\\ бул кезщ Кек1рег1ннен бой котерд1 6ip сез1м, Бшд1ц-дагы шаттыгьщнын куларын, Тесепнде узак жатып жыладыц. Б1раздан сон турып ойлы niuiiHMeH, Сол бакытты болсын дед1н iuiiHHeH. Сонан кешн каламынды колга алып, 0лен жаздыц тун1 бойы толганып. Маздап ушкан махаббаттыц отынан Ж урепнде калыктады батыл эн. Тунгыш рет ез1н суйген кызга арнап, 0лен жаздьщ оз досьщнын атынан. 0рк1м ceHi ерлшщмен танысын, KiMre сенсен, создьщ соган кол ушын. Сен достыкты бшк койдьщ бэр1нен, Бакытыцды курбан еттщ сол уш1н. 356

Ацын Иэ, иэ, оны умыту мумкш бе!? (Ойланып цалады) Б1Р1НШ1EJIEC Yiuieny тойы. Жастардыц 6ip тобы цалыцдьщ пен Kyueydi цоршап алган. К,асында сщын. Кенет цолына бешпет устаган ак; шашты ана Kepinedi. Журт ек1 жарылып жол 6epedi. Ана (Куйеу жттке жацындап) Он сепзден он тогызга жана шыккан кез1мде, Куштарлыктын оты лаулап коз1мде, Токтата алмай кощл1мд1 аптыккан, Жарылардай шаттыктан, Ом1р маган тосардай тек туныгын, Шалкып ойнап иыгымда бурымым, Осы бшк шацыракка Келш болып Tycin ед1м, кулыным. Эшм энге косылды да толкыды, Менен аскан бакытты жан болды ма екен сол куш?! Сэбидей пэк ацгал кулш, атты канша тандар кулш, Арманга ерке ун 6epin, 6ip тшекпен гулдедж. BipiM i3ci3 6ipiM i3 бакыт бар деп бшмедж. Куанышсыз оршген жок кушм1з Сез^м ояу журген жерде сыр ояу, B ipiM i3ci3 6ipiM i3 Тура алмаушы ек, кудай-ау! Экен сен1н жомарт едь пейш нен тан аткан, 1нкэр тагдыр жанын жаз гып жараткан. TinTi, 6ip кун ушм1з Босамайтын конактан. Жаздьщ сонау нурлы Keuii калды мэщт еЫмде, Ецбек eiriM туган дала тесшде. 0 M i p ннркш мэн-мазмунсыз оте ме, 357

Жетелесен, iiriniiai жетеле. Туцгыш рет алган енбек акыма Бешпет сатып эперш ем экене. Сулулыктыц безбеш гой кез деген, ¥лы м, мен1 угамысьщ, Сондагы оньщ куанышын Калай атып жетизе алам сезбенен. Сол бешпетп уш-ак рет ки/п де, Yui-ак рет тойга бардьщ, уш_ак Рет биледж. Заман - 6i3re, 6i3 заманга еыйлы едж. bipaK, узак баурай алмай нур кеьсп, Yin куннен соц еогыс epTi бурк erri. Экец сонда ецсесш тж кетерш, Бойында кек кайнап таскынды. К ецш не куй ерлеп Су жаца осы бешпетп Тапсырды маган экелш, «Келген сон кием» деп. B ip a K , ол келмедг Айыргандай меш барлык кызьщтан. Атар тан мен батар кун, Он тогызда «жес1р эйел» атандым. Кетерд1м мен тагдырымньщ мазагын, Узшердей жулыным, Ол кундердщ Kaciperri азабын, Сен сурама, мен айтпайын, кулыным! «Ом1р заны, шырагым, Кудай ырза, мен ырза, Тежей керме тагдырьщньщ булагын, Байлама, - деп, - багыцды, Эжен канша бата 6epin жалынды. Откерсем де канша кияс кeзeцдi, Нар туйедей котерд1м, Жылаткам жок эжещц, 358

Кулаткам жок шацырагын экеннщ. Махаббатта 6ip-aic зац бар, Ол - адалдьщ зацы, улым, Сол зацменен олшенед1 карымыц мен дарыньщ. Мен экеннщ махаббатын сактап калды м мэцгшк, Мен экеннщ Kip шалмаган арымын. Кан майданда оньщ нурлы бак жулдызы сенгенде Мен де 6ipre e o H in ем. Сенген кушм кайта туды сешмен. Алыетан алабуртып сагымдана, Ен кайгылы кез1м мен Ец кецщщ шагымда да Окшелеп, елее 6epin калмайды 6ip Муцлы зарлы согыстьщ ecKi л е б ь .. Мынау eeHin экеннщ костюм1 едй (¥лына усьшады) Куйеу ж тт (6emnemmi кеудесте цысып) Басса да K acipeT салмагы, OninenTi экемнщ арманы. Ол бул бешпетп кигенмен, Амал не, тоздыра алмады. Еумыры жетпе/н, Керсетпей бакытыньщ жалгасын, Кещлшщ кектемш, Жайпады 6ip туй ip коргасын. © M ipiM , ерге жуз, токтама! 03inciH табына суйер1м. Сондыктан мен муны тек кана, Тоздыру ушш кием1н. Еаламда сэбпше тербеткен, Енбек деп айта алам. Тозсын кшмдер енбекпен, Ецбекпен жанарсын кайтадан! 359

Хор (Eip топ жас булд1рштдер «Ата cypemi алдында» атты andi орындайды) Ай жуз1 арман боп арайлы, Tepri уйден мундантып талайды: Согыстан кайтпаган атамыздыц CypeTi кугпмдеп карайды. Асыл досым! Колдщ керк1 - орман Б1з достыкка сол ормандай корган болмасак, Туган елдщ ryni, Тагдырыньщ нуры, Мактан етер улы болмасак, Онда б1здер неге келдж eM ipre? Намысьщ алыска жетелер, Кун туды ел ЖYгiн котерер. Бпдердщ откенге парызымыз Жжермен, арменен отелер. Жан досым, есешп толдыц ба, Жолыцды кияга салдьщ ба? ¥ятка калмауга тшспмгз Аксакал тарихтьщ алдында. Сахна куцг1рт тартады. Жастьщ шац (Ой устшде турган Ацыпныц иыгына цолын салып) Сейткен досьщ 6ip жел екпе созге epin, Уйленген сон Kerri мулдем 03repin, Неге булай? Жан ед1 гой уятты, Ka3ip ceHi еске алмайтын сиякты. 360

Кондырганмен ксудсне кен даланы, Жомарттыктан тапкан пайдац шамалы. Ацын Оньщ рас, тапкан пайдам шамалы, BipaK адал OMip сурд1м, саналы. Кетсе досым, кете берсш, кайтемш, Ерте, кеш пе, тусшетш болады. Тусшбесе, амалым не, к е н т м мен Канга сщген мшез1м бул жас куннен, Мен жанымньщ жомарттыгын сатпаймын, Жэне жылу сурамаймын епшмнен. Онан да сен, Жаетык шагым, жалынды, Тын багыт бер. Байлай корме багымды. Канша адамга ceHin ед1м KyM3Hci3, Шындыгында, кун к е п т м деп мунарсыз Айта алам ба? Сешм арткан достарым Тастак жердей болып шыкса кунарсыз? Жастьщ шац Рас, энщ туысса да коктеммен, Кателшн 6ip басьщнан откерген Жетш жатыр. Боска шаштьщ куш1нд1 Тастак жерге дэне ене ме сепкенмен? Ацын Кшэм кайсы, жолыкпаса 6ip адам? 1згш1кке жан-тэшмен кулаган Улкен ойым icKe аспады... киын бул... Киын болды. KiMre усынар сыйым бул. Из, кешеп куннен бастап, б1ржола Дос гздеуден тыйылдым. Каншама жыл айналама алактап, Бос шапканым, жетер, бэлк1м, далактап. 361

Жастьщ шац Кеше кешке не кордщ сен кешеден? Лцын (ойланып) Ештене. Тарих ©зще ауыр кшэ таккан сод сэти Тым курыса, сактамапсыц еске де. А цып Кандай кшэ? Актыгыма TinTi де кумэнданбан... Жастьщ шац Токта, токта!.. Кос жанары туманданган, Ецгезердей мае ж т т Элжуаз 6ip жас Ж1птп куып жур in сабады. Ол да 6ipa3 куш корсетп алысып. Элп мастьщ пышагы бар колында. Bip кeлiншeк жас жiгiткe болысып, Шыж-быж болып epin журд1 сонында. Ал, сен неге болыспадьщ? Ацын 0м ipiм д e 6ipiHmi рет калыс калдым. Жастьщ шац Асан ед1 ол жптгтщ eciMi. Тацгы шыгы секшденген кектемнщ Жаны кандай мeп-м0лдip. Bip корген журт таныгандай iзгiлiгiн кезшен IciH алшак кондырмаган co3iHeH, Бул OMipre оз кайраты н, оз KymiH 362

Жумсамак боп, келген жандай езге ушш Журегше орнатты ез гасырын, Орнатты ез даласын. Автомобиль апатынан каза болтан досыньщ iH ici мен карт мугедек анасын Багу yuiiH сабактан сон тушмен Ой кажыткан от арбанын уншен Алардай бар тынысын, TeMip жолда кара жумьгс ютейтш, Жэне ешк1мге сезд!рмейтш мунысын. Иыгынан кене бешпет туспейтш. Аягынан тартканымен тапшылык, Эр кун сайын жасамаса 6ip адамга жаксылык, Bip адамга усынбаса кол ушын, Воска еткен кун саналатын ол y u iiH . Ацын ¥ксастыкка карай гор, Мундай жоспар бар болатын менде де. Жастыц шац Иэ, иэ, бар болатын сенде де. Перзент едщ енер, ойы нанымды Орманына енш кетш кущктщ, Жылдар бойы аялаган энщщ Bip-ак тунде умыттьщ. Ацын Тура каз1р Аздеп барам, Ym кайда, элп жайсан жптгтщ. Мен 1здеген адам ещй табылды. Жастыц шац (эжуалап) Тым кеш калдьщ, сушкпм. Kacipe r те секщщ 6ip зымыстан, 363

Кеше тунде кайтып келе жатыр ед! ол жумыстан «Куткарыцдар, едщ м »... деген дауые шыкты тасадан. Жетш барды... Жетш барса, ецгезердей мае адам Жас эйелдщ алкымына нэн пышагын Tipen тур. Бул не деген есалан? Элдекашан заманы еткен бшектщ! Кара кушке энш калай багындырмак журектщ? Арашага тусе K e rri жас улан. Екеу1 узак алысты. 0M ip, ол1м кара куштщ капталында жарысты. Сол сэтте сен етш бара жатыр едщ касынан. Элп залым кыбын тауып тосыннан Жас жштке пышак жумсап улгердг MiHe солай шорт узщщ асыл эн. Ацын (мацдайынан сощылап) О, тагдыр-ай, мацдайыма сор кальщ, Мен бейбакты неге мунша корладьщ. Кара мысьщ тагы кест1 жолымды Bip-ак рет 1згшктен тыйып ед1м ез1мд1, Bip-ак рет жумып ед1м кез1мдг Канга малып алдым, мше, колымды. TipuiuriKKe не ceyin ем, не терд!м? Лапылдаган жалын шакта, жас шакта, Енд1 менен кулю мэщт кашпак па? Бул кшэмд1 калай жуар екенмш? Жастыц шац Жацбырына жалынсац да кектемнщ, Жуа алмайсыц, жуылмайды еткен кун. Шайкап сансыз журегщнщ туныгын Шаттыгьщды ала кашып уры кун, Бакыт оцай сипатпайды бурымын, 0ткен шактьщ 6ip катесш тузеуге 364

Аздьщ етер кейде букш гумырьщ. (эжуалап) Бакыт оцай сипатпайды бурымын. ЕК1НШ1 ЕЛЕС Жастьщ шац пен Ацын шеткер\\ турып сахнага царайды. QpiMdeii жас жтт вз Бацытыныц (Бацыт цыз бейнестд соцынан келедй Ж т т (сагынышпен) - О, бакыт! Бар адамга еттдгсщ сойлесен, Баянсыз да секшдющ кейде сен. Сеш керу ед1 мен in арманым, 1здеп келем, 1здеп келем, талмадым. 1здеп келем, зл1 кунге жолдамын. Тым курыса, конагым да болмадьщ. Шаттыгым да, кайгым да озщ курсшсем, Айтшы маган, кай бшкте журсщ сен? Бацыт Есщде ме аяулы анан, карт анац, Нан nicipfli саган арнап арпадан. Жер шырынын улым татсын деп е;н, BipaK сенщ оны жегщ келмедт Жауар булттай кабагьщды Tycipin, Арпа нанды койдьщ былай ысырып. Оранып зор метр1мнщ отымен, Сонда саган анац боп тш катып ем. Нан бергешм шакырганым ед1 гой. EricTiicre ceHi кутш жатып ем. Жтт Ол куш емес, ертесше барганмын, Сонда мен1 неге Kyrin алмадыц? 365

Бацыт Сенен бурын келш жеткен б1реудщ, Арбасына MiHin KeTin калганмын. Жтт О, Бакытым, бала кезден ацсаган, Калай айтсам екен муны мен саган. Bip куш уйде отыр с;пм Kepirin, CeHi маган кешеде жур дед1 журт. Мен кешеге шыктым жылдам жупрш, Жан-жагыма карап ед1м уцш п, Таба алмадым, iniTeft ойга малтыдым, Сен сол куш кайда болдын, жаркыным? Бацыт (кулед1) Ха-ха-ха! Маган адал болганымен тшегщ, Ангармайсыц, ацгал сенщ журегщ. Саган жолда сэлем берген 6ip кыздьщ Жанарына жасырынып тур ед!м. Бала кезп орлiri чд! кайталай, Басынды изеп ете шьщтьщ байкамай. Ха-ха-ха-ха, ха-ха-ха... (Бацыт гайып болганмен, кепке дейт KyJiKici жацгырыгып т урады) Ацын Эр бшктщ оз сыры бар, сушкпм, 0 з жыры бар жан табылса тыцдарга. KiM бшед!, мына турган бшк кыр, ToMnemiKKe айналар 6ip жылдарда. Ай к ещ л аз коршед1 туманда, Сэуле туесе, жез алтын боп жаркырар. 366

Мен куэлж ете алмаймын буган да, Багы тайса, асау езен тартылар. Багы тайса - нурлы ce3iM монарды, Шаттьщ эр кез болла бермес калтада. Кесу уннн алпыс жылдьщ шынарды Алты-ак менет керек екен балтага. Туягымен дастан шертш, куй курап, 0м1ршде баспаетан жай булкшге, Мьщ кун жулде бермей келген жуйрш ат. Багы тайса, аксап калар 6ip кунде. Жастьщ шац Жаксы ум1тке жаркыратып мацдайын, Журсе де адам бар кез i3ri тшекте. BipaK кайгы букпантайлап эрдайым Жол табады журекке. КАЙГЫМЕН БЕТПЕ-БЕТ YLUIHIUI ЕЛЕС Тау баурайы. К,олына гул устаган жас ж т т ке К,айгы царсы жолыгады. 1(айгы (даусы гужглдеп) Эл1 сырлас екенсщ гой гулдермен. (Мысцылмен) Таныдьщ ба сен меш? Жтт Бурын керген секивдмш 6ip жерден. 1^айгы Бурын кергем дейсщ бе? Катал сез1м шекпенше оранган, 367

Бшем ceHi журегщде налан бар. Меш талай керсец-дагы умыттыц, Тым умытшак келесщдср, адамдар, Мен1н данкым кеп тараган кен жерде, 1з1м жатыр кыркаларда, белдерде. Мен - Кдйгымын. Жаза бассан, суршсец, Шакырмай-ак жетш келем сендерге. Жас OMipin аткан кезде болып тан, Ес1нде ме, саган талай жолыккам. Талай-талай жершенсщ мез1 боп, Сонан кешн 6ip куш экец елгенде, Сол экецнщ айткан соцгы ce3i боп. Тунеп калгам cenin балгын кеуденде. Мунан кешн 6ip куннен сон, 6ip куннен, Ecirinfli жш кагып турдым мен. Жш кактым келмейд1 оны жасыргым. Кей кундер1 6ipre журген досьщнын Саткындыгын сезгешнде жольщтым, Жалгыз калган кездерщде жолыктым. Жтт Ал бупн ше, бупн неге келдщ сен? Тауда тепн журген жоксыц, мен бшсем. Кайгы Корни кызбен Kepin ед1м сырласып, Бицпм сенщ кеткешцщ кырды асып. Айта койшы, болсац егер батыр шын, Мына гулд1 к1мге апара жатырсьщ? Жтт Кашангы мен ез1мдьез1м кинаймын. Мен бул гулд1 арманыма сыйлаймын. 368

Сол кыз менщ шаттыгым мен танысым, Жаны да эсем жаралгандай гул ушш. Цайгы Оган гашык 6ip сен гана емессщ, Канша ж1пт кайгырады бул y u iiH . Кайгырады, тэтп yMixiH жоктайды, Муньщ 6api маган онай сокпайды. Ойьщнан кайт, тагдырьщныц жолы кен, Саган соны ескерткел1 келш ем. Жтт Бшем, бшем, бул да маган таныс эн, Егер OMip жарыс болса, жарысам. Калай онай бере салам езгеге, Сол кызды мен бакытым деп танысам. MeHi аяма, кажет! жок аяудьщ, Салдыц канша журектерге каяу-мун. Кайгым менщ, келер болсан сен маган, Ен сурапыл шакта да, Ен катерл1 шакта да Кулш турып карсы аламын ерлерше, Сез1м1мд1 корлай корме тек кана! Киигы (басын твмен салып) Акылды айттьщ, ауыр айттыц, Эйтсе де, сен тауып айттыц, ж и т м . Гумыр к е н т м niM T ycin, тунжырап, Иыгымнан ушты канша замандар, Кетер ед1м жер бетшен тым жырак, BipaK мен1 ж1бермейдьау адамдар! (Ж т т Kemedi, соцынан К,айгы да Kemedi. Сахна царацгы тартады) 369

«ТЕК К¥ШТАРЛЫК БОЛГАЙ ДА.. Ацын (вз-взтен сырласцапдай) Эке, саган айтар ед1м бар сырды, BipaK сен1н кунщ ерте таусылды. Кара жердщ кушагында жатырсьщ, Сондыктан да ест1мейсщ даусымды. Саган барып айтар ед1м бар сырды, Сенщ де, эже, кунщ ерте таусылды. Кара жердщ кушагында жатырсьщ, Сен де менщ ест1мейсщ даусымды. Кез1м ед1 ол мешр1мге шелдеген, Еркелетш ульщнан кем кормеп ец. Карт нагашым, сен де жоксьщ бул кунде, Сен де кеттщ экем кеткен жолменен. (Жастьщ ш ащ а бурылып) Жастьщ шагым, менщ шалкар ырысым! Шаттыгымсьщ, жанарымньщ нурысыц. Арка суйер уш шынарым кулады, Тек сен 33ip касымдасьщ, T ipicin . Жастьщ шац Оньщ рас, TipiMiH мен мэцгш1к, Гасырлармен тура берем сэн курып. Егерде сен элс1з болсан - сорлымын, Мыкты болсан, данкым осер жацгырып, Шаттыгьщнын шарбатына тойдьщ ба? ¥шан-тен1з борышьщ бар мойныцда. CeHi ocipreH, экен, эжен, нагашьщ Жатыр каз1р кара жердщ койнында. Ол жандарга окпец болса айт маган, Карызынды айт, болса алдьщнан кайтпаган! Ацын Жастык шагым! Менщ, T inri, окпем жок, Жайнатты олар ом1р1мд1 коктем боп. 370

Абзал жандар тузу жолга салмаса, Тан алдында тац жулдызым жанбаса, Кайтер ед1м?! Олар Mcnin алдымда Борышты емес, ерте елгеш болмаса. Ел1м маган керсеткен жок жетамднс, Бул сез1ме ете аламын кешлдш. 0ткен жазда KOpuii ауылга барып ем, Bip агатай - ойы жомарт, жаны кен, Мен экеннщ курдасы ед1м дед! де, Кагып-кагып койды аркамды колымен. Тагы 6ip кун думан тойга барып ем, Bip карт эжей к е ц ш н эзк , жаны кен, Мен эжецнщ курбысы ед1м дед1 де, Мандайымды сипады уназ колымен. Нак сол тойда шанын сшкш KonieHiH Bip аксакал камшылаган eceriH, Нагашьщныц жаксылыгын коп коргем Деп, коймастан конак eiri неше кун. Жан екен ол нагашымнан аумаган. Журегшен жомарттыгы лаулаган. (ойланып) Жастьщ шагым!.. KemipiM ет, мен сенщ Назарьщды баска жакка аударам. Жастьщ шац Иэ, айта бер, жабыркама, токтама, Бар шындьщты жасырмай айт тек кана. Ацын (даусы dipinden) Кузде MeHi пдеп кел;п 6ip адам Жасы жузге кулаган. Суалгандай арманыньщ булагы, Жуз1 мунлы, еепмейд1 кулагы, Карт бабацньщ канын жуктеп ед!м деп 371

Ак сакалы селкшдеп кеп жылады. Шектен шыккан зулымдыгы-ай мынаньщ, Шыдамадым, мен де 6ipre жыладым. «Экен кешпей кетш ед1 кунэмд1, П ерзетхсщ , сен кеш ецщ, шырагым» Деп жалынды, жалбарынды бас урып, Кайта-кайта иыгыма асылып. «0лер шагым, етппипм акыргы», Деп тагы да ол MeHi ушне шакырды. Барып ед1м, орын 6epin торшен, Немерес1н таныстырды мешмен. Ай дидарлы жан екен ол суйюмд1, Коюрепмде содан сырлы куй тунды. Неге бардым, неге гана таныстым, Сол бойжеткен бузды менщ уйкымды. Байкаусызда тид1 солай сез1мге от, Куйеу бала дейд1 анасы эзшдеп. Ал экес! курак ушып бул кунде Той жабдыгын журген бшем эз1рлеп. Атасыньщ зулымдыгын андамай, Немерес1н жар етем1н мен калай? Намысымды алмаймын ба жаралап, Не дещц экем, бабам калай карамак, Олар бутан берер ме екен KeiuipiM, Жастьщ шагым, сен айт муньщ шеш!м1н?! Жастьщ шац Кара тастай ауыр сурак екен бул, Нар тэуекел, салмагын мен кетерд1м. Канды жылдар калып койган жыракта Кандай зарлы ест1лед1 кулакка. Шал кунэсш сен кешкенмен, кешпейд1 ел, HeMepeci айыпты емес 6ipaK та! Жузщ жаркын, болашагьщ тамаша, Уйлене бер, егер конш1н каласа! 372

Ацын BipaK ол кыз бейхабар кеп енерден, Калада ескен, елде туды дегенмен, Керген емес мына б1здщ тауды да, Варган емес жылкышылар аулына. Куй тындаумен тацды уйкысыз атырып, 1шкен емес сары кымыз сапырып. Жастыц шац Адам болса ойы жуйрнс, жаны нур, Журе келе уйрене;и 6api6ip. (Кетуге ыцгайланады) Ацын Сэл сабыр ет. Жалгыз ауыз сез1м бар. Жеме-жемде жецед1 гой сез1мд1 ар, Ол бойжеткен жургешмен кулш пан, Ана тшш элдекашан умыткан. Калай оган iuiiM жылып караймын, Bip жол жырын жатка бшмес Абайдыц. Шапак шашкан заманы анау, Вшктетш туган елдщ айбынын Ата салты ньщ турганда белеете, Улы Абайды багаламау - 0 з халкыныц рухани байлыгын Вагалау емес пе? Жастыц шац Окасы жок, тац да б1рден атпайды, 0M ipi алда, жаттамаса жаттайды. Камсыз кон1л1 бурганымен шалгайга, Кызуланба! Барар дейсщ ол кайда, Тек куштарлык болгай да, Тек куштарлык болгай да! 373

Ацын Мше, мше, куштарлык жок ол кызда! Жастьщ шац (цатуланып) Ах, солай ма? Тыцдауга да жасканам, 1зде онда бакытывды баскадан! СЕНЩ К 03Щ ЗАМАН YUIIH БАГАЛЫ TQPTIHUIIЕЛЕС Жастьщ шац Ал, акыным, карсы алуга эз1рлен, Сен кад1рлер касиеттщ барлыгын Осы арага шакырамын каз1р мен. (Bip ет адым кешн шегтт бар даусымен) Достык, немен сулусын бул ем1рде? Достьщ даусы (Тау цойнауынан жацгырып ecmmedi) Котере алсам кайыспай уакыт сынын, Сэулетпмш, сулумын, бакыттымын! Жастьщ шац Шындьщ ceHiH адамнан тш епц не? Шындыц даусы Мен унпн тек журеп болсын адал, Кандай пэле басса да аршып алам. Жастьщ шац Сешм, кайда журсщ Kaiip, коршбейсщ, мактаным, Дау-жанжалдыц арасынан 1здеп ceHi таппадым? 374

Сент даусы Онда барсам естшмейщ татульщтыц сазды уш, Тентектер кеп, таяк ала жупред1 баз 6ipi. Bip шацырак кезйсп де эйнепнен бак кулген Кос гашыктьщ журепнен жайлы мекен таптым мен. Жастьщ шац Ей, Адалдык, ежелден сен сезге берк, алыпсьщ, Алыпсьщ сен, 6ipaK кейде eTipiKKe наныпсьщ. Немее журт саган нанбай кейде жалгыз калыпсьщ, Кейде езщд1 актау y u iiH ел1мге де барыпсьщ. Кайдасьщ сен, жаркыным?! Адалдыц даусы Bip шанырак кез1кп де эйнепнен бак кулген, Кос гашыктьщ журегшен жайлы мекен таптым мен. Олар меш nip тутады, бабасындай сыйлайды, Дастарканга мен келместен кесеге шай куймайды. Жастыц шац Кызганыш-ау, yHci3ciu гой, козщ неге мелиген? Байкауымша, сен де коные тепкенс1н-ау сол уйден? А'ызганыш даусы Жапа-жалгыз кайда барам, елге аян гой eciMiM, Мен сол уйдщ кунд1з-туш кузетем1н eciriH. Жастыц шац Сактап сансыз замандар танбасын, YHci3-TyHci3 жатырсыцдар сан гасыр, Тастар, сендер не дейещдер? Тастар даусы 0зге журттай бара алмаймыз таласка, Тшс1з туган тагдыр б1зд1 о баста. 375

0T in жатыр талай кектем, талай куз Bopinc де бед1рейе караймыз. Баз Gipeynep уст1м1зден еткенде Шаттана ма б1зд1 аякпен тепкенге. Ойлы жанга болар ма екен мактан сол, Ундемей\\нз туган жерде жаткан соц. Эне, анау 6i3fli Teyin еткен жан Тур ед1 унс1з, келш шеп ж етп алдан Кезшде ашу, кулкю1 жок кундеп, Келе сала epiH былай тщдедк - Ойьщ арам, тамырьщда арам кан, Жазылмадым салган ауыр жараннан. Сен1ц катал, McmpiMcis журегщ Журек екен кара тастан жаралган. - Т а е дедin бе? - де/н элг1 адам томеарып - Кунсыз болып калганым ба соншальщ. Сол ауыр еез сана менен бойды алып Турып калды ол темен карап ойланып. Туган жердщ тасы болу тамаша-ак, Егер журтка ой еалуга жарасак. Жастьщ шац Намыс! Намыс! Кайдасы н сен, неге алмайсьщ 6ip тыным. ¥ за к тундер неге сен1н айкаспайды Kipniri п? Намыс даусы Кдгнрл1м-ау, мен калгысам т1рл1кт1н не мэн1 бар? Мен калгысам, батыр калай, акын калай танылар Ацын Жец1с i3i сайрап жатыр owip атты белеете, Сен калгысац, Ерл1к пенен Махаббат бар емес пе? 376

Намыс даусы Бекер, бекер, мен жок жерде ерлш кашан оянды? Мен жок жерде Махаббат та болган емес баянды! Ацын Бак-дэулеттщ кундей тарап, Бар адамга б1рдей карап, Кулмейпш нелжтен? Жалындыны жалынсыздьщ, Дарындыны дарынсыздыц, Кундейпш нел1ктен? Журген жолы ала шапкын, Мансап куган парасаттьщ, Тозатыны нелктен? Ацдамасак сор болар бул, Сункарлардан каргалардыц Озатыны нелштен? Жастыц шац Бул алальщ табигат анадан ба? Адамдар мен адамдар арасында, Коршбейтш жай козбен Караганда Bip ацгар бар жаны уйек, бауыры кар, Кейде ызгарлы зэнтальщ дауылы бар, Кейде коктем есетш сауырынан. Сол ацгарда сан гасыр катар жаткан, Пенделж пен шарапат ауылы бар. EKi ауылдьщ коз салсац тарлшше, Сырттай уксап жатады 6ip-6ipiHe. Баска-баска болса да Kociirrepi, Бiрдей eTin сырланган eciicrepi. Неткен уксас ecin деп мэз боласьщ, Максатьщньщ жолымен козгаласьщ. BipTe-6ipTe езгерер козкарасьщ. Шарапаттьщ ауылын 1здеп шыгып, Пенделжтщ аулына кез боласын. 377

Кез болдыц ба? Жлбермес оцайльщпен, Мунда ceHi сарылып талай куткен. Мунда ceHi керее де 6ipiH ini рет, Карсы алады доеьщдай KyniMcipen. Неше lypjii кульщпен булацдар 6ip, Иланба оган, еалты сол бул ацгардьщ. Канаты на кояды муз катырып, 0 з аулына кеп конган кырандардьщ. Журт кезшен калсан сэл тасалана, «Момын» ауыл айналар Косабага, Талай улы данышпан дарындардыц, Арманыньщ моласы осы арада. Ею ауылды койган к!м жанастырып, Будан аскан бола ма огаш кыльщ. Ею ауылдыц ipreciH белу упин, Жатыр эл1 аяусыз талас журш. 0рк1м жансын, лауласын ез орпмен, деген уран элемд1 кезер тугел. Тек Шарапат аулынан Пенделктщ Б е л ш п а келмейд1 ез ерюмен. Ал бел!нсе ол ез атын жеге ала ма, Шарапатсыз Пенделш дем ала ма? Сондыктан да шекара ете кажет Кузет кажет жэне сол шекарага. 0Mip мынау тартысы, атысы кеп, Атысы кеп, шыргалан шатысы кеп. K iM iiiu ары 6ip сэтке калгып кетсе, Шекарада калуга какысы жок. Ацын Иэ, иэ, жастык шагым, сымбаттым. Ерлш пен езд1кт!н арасындагы. Шабандьщ пен тезджтщ арасындагы, Кайгы мен шаттьщтын арасындагы, Жалгандьщ пен пэкт1кт1н арасындагы Fасырлардан келе жаткан 378

Кайшылыгы TinTeH кеп Улы курес ojii кунге бпкен жок- Жастьщ шац Ер ж ш ттщ мандай Tepi, Арулардын, кез жасы мен KyriKici, Абырой мен атак-данктьщ тур-туе!, Элемдеп асу бермес ен улы ic, Кундел1кп жещс пен женш с Елге деген махаббаттьщ безбешмен елшенер, Безбен сынса безбуйректш белсенер. Алдыменен ез жаньщныц кайшылыгын жсцш ал Бшк ушкыц келсе егер. Ацын Мен осынау жасымда Тулга болам деп е;пм-ау Fасырга, Умгт те 33ip касымда, Кущк те эзip касымда, Шашымнан да борышым кеп басымда. Жастыц шац Ен бастысы сен езщнщ борышыца адалсьщ. Жанартаулар келшен суат алган, Суалмагай сендеп куат, арман. Тшектес1н т1птен кеп, тштен кеп кой, Жауьщ аз деп 6ipaK та жубата алман. Мереш устем болса да аумагына, Сынай кара коршаган тауларьща. Максаты улкен адамньщ ежелден-ак Улкен opi ку болган жаулары да. Ацын Мейл!, жауым экк1 болсын айлалы, Маган, т й т , соньщ 03i пайдалы, 379

Негурлым мен кедерпш кеп керсем, Негурлым мен женЫздкке кекетенеем, Мен согурлым ripeK eTin тоз!мд1, Кайрай тусем, шьщдай туеем ез1мд1. Ей, кемецгер Жастьщ шагым! - Сен 1здеме меш Ындыны кепкен езеннщ арнасынан, Жапалактар сез алган жар басынан. Сен 1здеме меш Куншщщк жол салган ерден, Саткындьщ эн салган жерден. Сен 1здеме меш Узындыгы 6ip тутам мураттардан, Куздан аккан кайырсыз булактардан. Сен меш 1здесец, табасьщ Bip кезде жнер жетпей токтап калган Жол болуга TnicTi сокпактардан. Сен мен11здесен, табасьщ Бакыт соккан заманныц балгасынан, Барльщ Hri ютердщ жалгасынан. Сен меш 1здесец, табасьщ Кунбатыстан шыгыска иьщ керген Элi ешюм шьщпаган бшктерден. Жастьщ шац Кундш бакыт кундеп кулкщ емес, Гулдщ гулзар болуын KiMтшемес. Иэ, и э... соулел i болашактьщ Саган сокпай eTyi мумкш емес. Шыншыл максат кай кезде де жол табар, Кезщ келд1 когам жугш аркалар. Анау емен неге киеьщ? Анау кайьщ неге айрылды KepiKTeH? Анау жуйрж аксап калды нелжтен? Буган неге yHci3 жатыр 380

Анау кецин эдщщкке щкэр жан? Анау карга неге озады сункардан? М шдеп ауыр намые пенен ардьщ да. Бул суракка сен бересщ жауапты Дуниеге ертец келер нэрестенщ алдында. Тек жузщд! темен салма, Тек кез1цщ жасауратпа Сенщ кезщ заман упнн багалы. Сенщ энщ аскак шыкса, MeHin данкым жогары! Ацын (кетуге ыцгайланып) Ещц кашан кездесем1з? Жастьщ шац Бугшп улкен эцпменщ жалгасы, Бугшп асау пш рлердщ арнасы 1здеп барар 6i3/i,i алдагы жылдарга. Тек жещспен жаркырасын мацдайыц. Журегщнен жалын сенбей турганда, Мен касыцнан табыламын эрдайым!

СОНМ ПАТШАЛЫГЫ Авансценада: Бгздщ dayipde: Акын - Маздак Тойбасы Медет - Маздактьщ oi<eci Сацтар dayipmde: Айымбек - apiic Хан Жубанышбай - комсомол кызметкер1 Жайык Дария - Маздактьщ калыцдыгы Мерей Кабдшдэ - карт акын Орынбасар - Жайьщтан келген жйтг Y a3ip Жубанышбай, К¥Да?Тойык жэне Кецбай баскалар Жендет бастыгы Карашал Торбай жэне баскалар К1Р1СПЕ ©зендер мен келдердщ, Келден шалгай шолдердщ, Бшктер мен алыптардыц, Жылулар мен жарьщтардыц арасын Жалгап келген 6ip эн бар. Парасатты мунданудан Жерд! кирап кул болудан, Тацды карадурсшд1ктен, Адамдарды куннпл/пктсн Коргап келген 6ip эн бар: Ол эн - улы достык эш, непзп эш галамныц, Ол эн - улы махаббаты менin сайын даламньщ, Дала кощл бабамньщ. Сол ею энмен гулденер жер Салмак тауып саналы. Сол eKi энщ бшмегендер ©Mip сурд1м демесе де болады. 382

Б1Р1НШ1 Б0Л 1М Ацын, Тарих Тарих Иэ, акыным, жан едщ сен гул жузд1 Ызалысыц, тынышьщды к1м бузды? Ацын Сенунн ед1м, болар деп тойым алда, Тек арыма сыйындым мойыганда, Тек i3rmiK пдед1м тыным таппай Ен каскунем адамньщ бойынан да. Кей кецшдщ бас бузар жарлыгына, Кей кецшдщ шектен тыс тарлыгына, Каным кушп туре а да сыр бермед1м KeuiipiMMeH карадым барлыгына, Суйрегенмен дамылсыз езш ерге, ©3i пенде жандардьщ ce3i пенде. Bip батылдьщ кереем деп умгггецщм Ец ж1герс1з адамньщ кезшен д е ... Тарих Сол ниеттен, сол сез1мнен айныма! Ацын BipaK та мен душар болдым кайгыга. Тарих Киялынды камшылап асау талап, Тынбай шарлап ем1рдщ белес-белш, Адамдарга жаксыльщ жасаудан-ак Tim i кольщ босаган емес сенщ. Багытьщнан айныма! 383

Ацын BipaK та мен душар болдым кайгыга. Тарих Дауыл кун1 ен алдымен бэйтеректер кулайды взгелерден бшктеу тургандыгы y u iiH ... Ацын KiM жауап бермек сол курбандык yuiiH? Тарих Из, сен албырт акын болдьщ Арка тостьщ ауырга. 0зге журттан жакын болдьщ Жакын турдьщ дауылга. Ацын Сол дауылдыц ертен меш жыкпасына и м кепш? Тарих Ал жыгылмау азаматтьщ мшдетщ. Калай? Кайтш? Кай жолмен? Оны 03iHHiu ерен бiлep. Тамырынды терен ж1бер. Елщ саган артып ед1 кеп сешм. Эттен, терен тамырьщ жок, Улкен досьщ жок ceHiu. Элс4зд1пн осында! Ацын Ke3iM бар ма адалдыктан айныган, Канша адамды алып шыктым кайгыдан. Шаттыгына ортактастым талайдьщ 1с тускенде басыма, 384

Ke6i меш сатып Kerri, калай бул? Мен достыкка деген улкен сеш\\пмд1 жогалттым. Тарих 0 K iH iruT i. BipaK муны арыц калай куптайды, Онда сенен ешкашанда улкен акын шыкпайды. Ацын 0M ip катал. Кещлще карай ма? 03iMHiH де кез1м жeттi сол ойга. Ещп MeHi жетекке алды баска муц. 0KiM болам. Акындыкты тастадым. Кеше MeHi жомарт пешл, акылды Bip агатай шакырды. Жптгсщ деп дэш бар Карауында жет^сепз жаны бар Юшкене 6ip мекемеге Бастык болып баруымды сурады. Жасырмаймын. ¥сынысы маган катты унады. Тарих Жок сен эюм бола алмайсыщ Енщ сенен улкен эюм шыкпайды! Ацын Тусшбед1м созще, Ец зиялы адамдардьщ 03i де Менде журтты иландыра бшетш Кабшет бар деген сезд1 куптайды. Тарих Ол кaбiлeт аздык етер... Сенен эюм шыкпайды. 385

Ацын 0з1мдьоз1м шыгара алман тер1ске Bepin койдым келк1м. 0 p i ете колайлы бул мен унпн. Тарих Муньщ TinTi маскара гой! Ацын Жетер, бэлюм, осынша жерлегенщ. 0к1мдшке дэмел1 жургендерден Акыл-ойым, GHepiM кем бе менщ?! Тарих 1згшкке жасалган Алуан-алуан кадамдар бар. 0з1н-ез1 актауга Бешм журген адамдардан Кагас, кашык турса-дагы данкка 0 з кылыгын соттай алар адамдар Пайдалырак халыкка. Ацын Маган тагар басты кшэн не сонда? Тарих Ер атанып, баска борж кисен де, Осыншама жаска келш Мойындайтын азаматтык куипщй, Тым курыса 6ip адам таба алмапсьщ. Ен дурысы тэрбиелей алмапсьщ. Сойтш ж у р т канша адамга, маскара-; Ертен эюм болмаксьщ, Бул кшэ емей немене? 386

Мше, осыдан арзандайды наркыц да. Журттьщ Ke6i калайысын кумюке, Жылтыраган алтынга Багалаудан аксаган. Сен де, акыным, содан корык, Одан аскан Kayirm жау жок саган. Достьщка осал болган адам не тындырмак акын боп? Дуниеге акын козбен карамай 0KiM болуга жа хакьщ жок! Акыным-ау! EipiMi3ci3 б1р1м1здщ Алые кетпес ушм1з. B ipiM i3ci3 6ipiM i3fliH Не болады кушм1з? Эттец, езщ жанбай жатып Жакын турсыц сонуге. Г1енделжт1 шалгайга атып Тагдырьщмен бел устасып керуге. Жетер ме екен батылыц? CeHi терец ойга тартар, 6ip эцпме шертешн Тьщда, кэне, акыным!.. Сонау сактар заманында, Bip азулы хан болган-ды Акжайьщтыц алабында. Ханды 6ip кун карттьщ жецщ. KiM баскармак елд1 мынау. Бэйб1шеден калган ул бар, эттец, ол да делкулылау. Елге нурын шашып туган, асып туган катарынан. Жэне жалгыз кызы бар-тын он ymiHmi токалынан. Б1залы хан кеп толганды, улдан TipeK таба алмады, Таппаган соц тек кызыныц тагдырына аландады. Тек кызы унпн алацдады, Алацдауы айып па екен? Bip кун халкын жинады да, сез тастады байыппенен... 387

KIM БАЙЛЫГЫН 0 3 ЖАНЫНА МЕДЕУ Т¥ТА АЛАДЫ? Дауыстар - От-анамыз жарылка! - Ханга кайсар гумыр бер! Хан Ей, халайык, мен картайдым... 0Mip заны... екшгенмен нетемш. Ел Ti3riHiH юмге устатып кетемш, Мына такты юмге ceHin тастаймын? Осы боп тур бас кайгым. Бшесщдер ездерщ Карашыгындай кез1мнщ, Жарасымындай жаркын, жалын кез1мнщ, Кажыганда болган кайрат, дэрмешм, Суйенпшм - жалгыз кызым бар менщ. Осы елкеде ец бай адам кайсыц бар, Кэне, кайсьщ журттан аскан байсыцдар? KiM байлыгын ез жанына медеу тута алады. Нак сол адам куйеу балам болады, 0 p i мына тагыма да мурагер боп калады! Квцбаи (Алга шыгып тацдана) Таксырым-ау, бул елкеде менен аскан бай бар ма?! ILIyKip, каз1р Кецбай атым айналды зор айбарга. Бул елкеде менен аскан бай бар десе 6ip Kici, Оган TinTi, ха-ха-ха, келер журттын кулк1сл, Менщ малым анау, эне, Кумырскадай кужынаган калыц жылкы белеете, Керек десец есебшен жацылыстым емес пе? Огэроюм нысананыз байлык болса тандаган 388

Кулдыгым бар, улы ханым, Куйеу балан мен болам! (Басын uin тагзым emedi) Хан Тагы KiM бар? Уэз1р Тагы к1м бар? _? Дауыс Улы 3MipiHiM, боска уакыт ж1берме, Кецекецнен аскан бай жок бул елде! Хан (Ызаланып) Тагы к1м бар? _? Жайыц (Алга шыгып) Мына мен бар! Дауыс Бул баланьщ ауыскан-ау eci мулде, Жаргак кулак eiiiKici де жок eдi гой еснтнде! Кецбай (Эжуалап) Уа, карандар! Буралкы иттей эрен журген кешедеп, 0 з жылкышым ез1мменен болып шыкты бэсекелг Байкауымша, бул ку кедей улы ханды мазактап тур, Сейтш 03i жаЬаннамга аттануга аз-ак кап тур! Жайыц (Ханга шлт) Иэ, 3MipmiM, болганмен киялым кеп, Рас, менщ Tirepre туягым жок. 389

Ж1гер1мд1 шындадым тез1мге орап Арманыма жол бермед1м агындаган. Рас, 6spi, - Ес бшген кез1мнен-ак Мына саран Кенбайдьщ малый багам. Сол болып па мойынга тагар айып. Жэ, жэ, мешп, жан емен егес кумар, Енбепмд1 сатканым, о, халайык, Намысымды сатканым емес шыгар. Мен байльщты баскаша тусшемш: Киын шакта, бак ауганда басымнан, Табан бурмай табылатын касымнан, Бшк турган жердеп бас асылдан, Жаны мелд1р, д Ы мьщты, Ардак туткан улылыкты, Менщ щкэр, жан аяспас досым бар! Кой, бекерге жаньщпа деп, Достык байлык болып па деп, Ka3ip маган кулерс1ндер табалап? Эттен, муны укпауларьщ обал-ак. Кушк косып кушкпге, Туыс тугш суштще Сену киын мына тайгак заманда. Жаны гулзар дос тапканым, Достык атты аскак дарын Мерешмд1 шарыктатты шыганга. Кад1рмещц хан ием! 0HriMeHi езвдзден бастальщ. Каншама жыл момын елд1 баскарып, Кунд1з кулю, тунде уйкыдан калдьщыз. Кейде жен боп кершгенмен алдьщыз Дулей мухит ортасында окшауланган аралдай, Bip адамнан бекем достык таба алмай, Жеген тамак бойьщызга таралмай, Суда калган сабандай, 390

Бьщсып eMip сурудеаз жана алмай. Bipey какпан курып койган жок па деп, Итергел! журген жок па отка деп, Кущкпен тац атырып, Куд1кпен кун батырып, Тайпац шакта т а гы ц ы зд ь щ камы ушш, 0ртке байлап баглан ердщ намысын, TipinmiKTe 6ip адамга сене алмай, М эцп булай арзандауга коне алмай, Кой камаган каскырдай Кеудещзд1 ой камап Картайганда кор болдьщыз оле алмай! Уэйр Астапыралла! Дауыстар - Догар сезд1! - Бул не деген женздздйс! Кецбай Улы ханды жэб1рлеуге соншама, Клм бер/ii оган бшпкп? Кеткен екен T inri коз1 карайып. К,арашал Бас кеспек бар болса да, Тш кеспек жок, халайык! Хан (Ticmemn) Айтсын ойын, Айтсын, тьщдап багайык! Жайьщ Ангартканмен жузш i3ri, Таксыр, аздщ кызьщызды 391

Алу басты максат емес мен унин. Ал достыкка мерей еыйлау - ец асаси жещ ам. Т этп ум1тке берер т1згш, Нысананыз егер с!здщ Медеу тутар байльщ болса тандаган, Бул мандаты ен бай адам мен болам! Дауыстар - Куйеу бала оцай жерден табылды. ¥лы ханньщ багына. - Атасыньщ бетш жыртып, Кызын алмак тагы да. Квцбай Егер достык байлык болса, Тагы менщ асканым. Тагы жаркын мацдайым. К^ай ауылга бармайын, Койын сойып, кол кусырып достарым Журген жер1м - дурмек той. К,арашал Ол байеке, езще емес, малыца Керсет1лген курмет кой. Уэйр Конбай, сенде неше эйел бар? Квцбай (Азырцанган кешппен) Жетеу гана... К,арашал Ар алдында шнкпеуин ен, Тым болмаса, хан алдында шыньщды айт, OTipirin шыгып калды. 392

Дауыс Уш эйелш бугш калды, ха-ха-ха... Кецбай Ол yuieyi TeKci3 жердщ кыздары, Ала сап ем жараекан соц туз-дэмь.. Уэйр Текс1з жердщ кызы дедш. KiM олар? К^арашал Э, Коцеке, келд1 кезщ сыналар. Кецбай (Кумтжт) Малсак кызы Дарига, Шомбал кызы Талига, Марас кызы... Шомбал (Жулцына алга шыгып) Не дейсщ-ей, коц сасыган Кецбайым? Сенен теказ болсам егер онбайын. Кара муны, мен бе екенмш ермегщ, Кудай куэ, сендей сарац кормед1м. Ай мен кундей кызымды алып, Тым болмаеа котыр тай да бермедщ. (Ызаланып Квцбайга царай умтылады, квпш ш к араша mycin ж 'юермейди) Ещц 6yriH текс1з деп Журт алдында жерледщ. Маган он,ай жаба алмайсьщ жаланы. (Ацырып) Бертпе батыр mo6epeci калай теке1з болады? Малсак, (Басы цалтацдай, кимелеп) Теке1з дед1-ау меш де, 393

Бул какбасьщ журмей ме екен женше? (Таягын квтерт, тжтед1.) Куйеу болмай, куйе боп Жабыеты-ау бул б1здщ гулзэр тукымга. Байлыгыцды кайтешн, TinTi 6yriH шалбарьщ жок бутывда. Квцбай Итбальщша туладьщдар. Tyrin жердей шуладындар, немене? (Ханга бурылып, т1зелеп.) Улы sMipuuM, кызьщызды мен алеам, Кун epKeci гулге балап, Улде менен булдеге орап, Кетерер ем тобеме. Дауыстар - Ой-дейт, деген-ай! - Кайтсш ещн, одан артык, не десш! - ПаЬ, HiipKiHHiH, дэмесш! Уэйр Бар ма тагы талапкер? _? (Хан уэз\\рдщ цулагына узац сыбырлайды. Уэз1р мацулдаган кейтпен басын изейди) Уэзгр Ал, тугандар, Ещц уюм тыццаццар! Ак еакалымен OTipiK айтып, Улы ханды баеынганы y u iiH , Уш эйелш жаеырганы y uiiH , Кецбайдьщ басы иыгынан ажыратылсын. 394

Кецбай (урейлент) Ажыратылсын дегеш калай? Малсак, (Цолымен Kopcemedi) Былай. Алынсын дегеш гой. Бешшке ерте барсын деп, Хан иемнщ саган жасаган кемеп гой. Кецбай (Дегб1р1 ушып, жыламсырап) Ау, хан нем, бул калай? (Эркш ге 6ip жалынып) Ау, халайык, десецдерпн б!рдеце Кеткешм бе боска олш? К,арашал IПаран канша, кумга сщген жылгадай, Кенбай атьщ ешкел1 тур, бейбагым. Мацдайьща сор боп тидьау боспелпс! Кецбай (К]арашалдыц жагасына жармасып) Эй, сен какбас, э з т ц щ коймадьщ? (Ею некер Квцбайды царсыласцанына царамай суйрей лед'1. Кецбай топ ш т ен Кенесалды танып, кемсецдеп) Ей, Кенесал! Былтыр менен карыз алган токтыны Жалгыз улым Торбайжанга бере сал! Пай, пай, пай, пай, Каншама жыл т1рнектеп Жиган малым кала ма? Шомбал Капаланба, тастамаспыз далага! (Квцбайды алып Kemedi.) 395

Уэнр Мушкш халш мына аусар ж т т т щ Мен айтпай-ак угарсьщдар, ¥ л ы ханга тТл типзгеш, 0 з басына булт уйпзгеш екенш Сез1п турган шыгарсьщдар? Карашал (Мысцылмен) Ce3in келе жаткан кукай ежелден, Шел даладай баса ал маган аптабын, Ел канына ершдерщ кезерген... Нвкер Келсе эгэрки, сакалынды сактагьщ, Жен болады аузыцды бакканын! Карашал Мен ел1мнен корыкпаймын Асарымды асадым, Жаеарымды жаеадым. Тек мына 6ip жайеан була боздактьщ, Боз тагдыры журепмд1 козгап тур. Уэз1р Жетер! Боска лакпандар! Ту кетерш жансак ойын, Сонымен бул талша мойын, (Жайъщты нусцап) 03i 1здент келген жок па кылышка?! 0кетщдер журт кезшен таеага. Жендет кайда? Kipieinqep жумыска! (Ь\\арашалдыц жэне уш-тврт адамньщ ара тусуте царамай 6ip топ нвкер Жайъщты алып Kemedi.) 396

Уэз1р Ay, жарандар, Осыменен жиын жабык, тарацдар! (Журт ац-тац болган куйде тарай бастайды.) СЫН CAFATTA Кузетшг Алдияр хан! Асыгындай елжтщ, Шемен ж ш т келш тур. Аты-женш айтпайды. Хан Епш ммен де эцпмеге заукым жок. Кузетш! Кырсык екен, айтканынан кайтпайды. KipeM дейщ калайда. (Ойланып) Kipce, KipciH. Каруы боп журмееш, Койны-конышын тексерщдер алайда. (Кузетш1 шыгып Kemedi де, сэлден соц цайта Kipedi.) Ky3emiui Калтасынан канжар шыкты, хан нем. Хан (естшегендей) KipciH де! Мерей (иш п сэлем бере, мысцылмен) Канша журтты каареттщ кузарына кулаткан, Аманбысыз, таксырым? С1збен менщ эцпмем бас курамак сурактан. 397

Кеийрщз, бул сурагым тисе эгэрки колайсыз. Канаггыда, кай кусты киел1 деп санайсыз? Хан АККУДЫ. Мерей Клм, здздщше, аккуды аткан адамдар? Хан Безбуйректер, мешр!маздер, надандар. Мерей Киелпй табанына тастаган, 1зетпсш таска урган, Онда нагыз безбуйрек, Онда нагыз хас надан, Ci3 болдьщыз, таксыр хан! Хан (ацырып) Токтат! Не деп кекш турсыц сен, MeHi мунша басынатын KiMciH сен? Мерей Шаптыкпаныз! MiHe, осы 6ip сауалдан Басталады 6i3re кажет эцпменщ суйеп. Адамзатта достык сез]м акку-сынды кнель TipuimiKTe эсемдкт11здеуден 6ip танбаган, Аккудыц кос канатындай самгаган, Б1з Жайьщпен екеум1з Иьщтаскан, тутаскан 6ip дене ед1к. Пендел1кт1 тас кацтарып, uierepin, Б1р1м1здщ камымызды екшнпм1з жеп едш. Шаттыгымньщ тостаганы ещц мэцп кертщщ, 398

Калай керем ез мМмд1, Калай керем бет1мд1? Доссыз адам айнасыз кыз секщщ. Менщ тулпар арманымды айбынды, KacipeTiM мен кайгымды, Жэне осал жактарымды, Кейде кикар iciM/u Жэне кайсар мшез!мд1, купймд1 Жайыктай юм баталады, Жайыктай к1м тусщщ?! Б1з ем1рден 1здемедш оцай бак, Кеудем1зден достык нуры аткан сайын арайлап Туыскандар кызганысып, Тацданыса кез тнхгпн бар аймак, (Ханга жацындап) Bi3 эркашан жан байлытын адамныц, Болашагы деп карадык галамньщ. Кэне, акыл-таразыга терелж Берелгк те ci3 баскарган хандыкты Мысалга алып керел1к. Ci3 6ipinuii орынга Адамзаттьщ кара кунпн койдыцыз, Сейтш, елдщ ип icTepre куштарльнын жойдыцыз, Кара кушпен кызьщтырган дурмеьсп Кайдагы 6ip ойсыз, есер палуандар Акындардан элдекайда курметп. Баска ескке жасадьщыз шгекть Журт iuiiHeH достыкка inK9p, парыкты Bipey туса кундей жаркын санасы, Букш халык данкты... 0ткен жылы б1здщ елдщ баласы Жау колында, сонау Kepuii хандьщта Калып койган досын 1здеп барыпты. Тек i3ri ойдан алар болсын эн басын, Самтаса тек сешм жыры самгасын. 399