Мұхтар Шаханов "Ғашықтық ғаламаты"

Махамбеттщ жакыны Ыкыласты упттеп, Мактап, кагып аркага Косып алдык ортага. Бул - тугелдей мына ульщнын акылы. Еркш жетер эцпме ол 6ip тацга. Капысызда кармак салып, Махамбетп алдап согып, Басын Kecin, сыйга тарттык султанга. - Ой, залым-ай, Жузщара залым-ай, Мунша залым ек ет щи калай келгем танымай. Будан еткен зор KacipeT болар ма, Будан еткен зор KacipeT болар ма?! - Деп SKeci жас ушрд1 жанарга. - Кдбагыцды жаба калды неге муц, Эке, сенщ кай сезще сенемш, Есщде ме, Менщ бала кушмде Махамбетт1 жек керемш деген!н? - Рас, улым, айтылган сез окпен тен, Bip кезде мен Махамбетп жек кергем. Элде, кемнпн шагым ба е\\щ ол акылга?! Пендел1к кой салган меш такымга. Оган себеп - Сенщ анан жасынан - Fашык болган сол Махамбет акынга. Азаппенен атса да асау тандарым, Кайрагам жок кызганыштьщ канжарын. 1штен тынып журе берд1м тезген боп. в з ш шекс1з кулай суйген жан барын Кайран акын сезген жок. Анац маркум ол дегенде от жалындап кез1нен, Тамсанатын, Нак 6ip бакыт табардай эр сезшен, 300

Улы акынга деген щкэр сез!мш Керге 6ipre ала Kerri ол ез1мен. Эттен, б1здщ сор мацдайлы Жайыкта, Ерлер аз гой бара алатын байыпка. Тым кеш уктым, Махамбеттей батырга, Букш казак гашык болса айып па? bOyflipeiri шындыгынан танбаган, Парасатын i3rmiKKe жалгаган, Акын деген киел1 акку самгаган. Ал, ендеше, аккуды аткан пендеш Кай атацнан Kopin едщ, оцбаган? Бул салада сен 6 ip iH in i адамсыц, Адам емес, Ен 6 ip iH in i надансыц, Ел дэстурш, Ер дэстурш корлаган. Нак мынадай касиетс1з окига Бурын казак топырагында болмаган. Кандай киын кезенде де Туган ел Акындарын жанын салып коргаган. Туешбед1м, Армандап ен неш, улым? Ертец ceHi койып желдщ от1не, Ызалы урпак тук1ред1 бетще. Сол корлыктан куткарайын ceHi, улым Жэне ол зар оцайльщпен тыйылмас, Канымыз 6ip, Жолымыз да шиырлас. Енд1 сен1н KecipiHHeH Маган да Туган жердщ топырагы буйырмае. Жэ, не кайыр, налы мейл1, налыма, Сорлы балам, 301

Туыпсьщ-ау сорыма. ©зщ тустщ езщ казган орьща. KeiriK, кэне, кш пщ п ал кольща! ¥ясы на кун тур ед! баткалы. Туксиед1 мещреу кум шаткалы. Олар улкен кара жолга тусш ап Bip тебен4ц касына кеп токтады. - Мынау тебе саган соцгы шыгар шыц Болатынын угарсыц. Сен, эрине, куралайды кезге аткан, Аткан огын маздаткан Менщ мерген eкeнiмдi умытпаган шыгарсыц? Дед1 3Keci кулазып нар кeцiлi. Дip-дip етш: - Умыткам жок, - дeдi улы. - Балам, умгг - кызыгымныц eлшeмi 03iH eдiн, Кайгым болдьщ енсель Басына шык, кэне, мына тебенщ, Осы арада калдырамын мен ceHi. Караладыц к а с и е т мекещй, Жараладын турмастай гып экещп, Мына жолмен еткен журттьщ аузынан Махамбеттщ жырын тьщдап жат ещц. Мумкш, сонда угынарсьщ катендг KiM аякка басса зацын даланьщ - ¥мытканы катал тарих сабагын. Кеш ip MeHi, Таусылды бар амалым. Дала зацы - баба заны, карагым, - Деп 3Keci колына алды садагын... 302

ОТЫРАР КПНЙРМЙНДЫГЫ немесе жещлген жещмпаз туралы дастан Олжас Сулейменовке, мына жолдардыц авторына: «О, мы не забываем, никогда Свои тысячелетние обиды, Великие сжигали города, Не ведая, что летописец видит». «...Науцас мецдеп парады. Мына к'никене урпек бас перзентмнщ am жалын тартып мтгетн Kepydi тагдырдыц жазбаганы-ай! Атадан ба- лага ауысып келе жапщан даст ур бойынша улымды пйземе м 'тгЬе оты- рып, Отырарды к,оргау жолыида тугелдей опат болган улы бабалары- ныц жанциярлык, курест сан рет эцгшеледт. «Эл1 тым жас цой, тусте цояр ма екен?» - деп эйелш KydiK те бйл- dipdi. Жоц, тустуге muic. Тусшбесе, взше киын. Тамырын терецге жгбере алмаган дарацтыц кашан да гумыры келте. (Экемнщ досына жазган хатынан) I - Дацкыц кайда тоске орлеген? Ек1 жуз мыц эскерменен Алты ай бойы юп-юшкентай Отырарды ала алмау, Алты ай бойы Отырардыц осал тусын таба алмау - Ойы - дауыл, ce3iMi - аспан, Тек жещспен козш ашкан Менщ алгыр урпагымныц суйегше зор тацба, Намысыма сызат тусп мына сенщ аркацда, - Деп Шыцгыс хан Шагатайга окты кез1н кадады. - Осы окЫ ш мен1 де ертеп барады. Отырардыц бакытына орнаган 303

Болар, бэлюм, Алдырмай тур зор камал. BipaK, эке, жургешм жок аянып, Канша yMiTiM желге ушты, Канша эскергм жер кушты. Дала жатыр кызыл цанга боялып, Егер букпей, баяндасам шындьщты, Рухы - ер, Тэш - бекем, Бул 6ip кайсар хальщ екен, Т1рлжтен де артык койган 6ipjiiKTi. Журегшде ыза табы калмагандай 6ip мыекал: - Шалалаусьщ, - деп жымиды Шыцгыс хан. - Сакталмауы мумкш емес зердецде, Сен тогызга келгенде, ¥лу жылы, Уютайдын тойында Ок етпейтш алып батыр жайында Ертек айткам онашалап езще, Сол ертект! неге алмадыц пайымга? - Кепир, эке, балалык па, Зерс1здш пе, Шалальщ па, Тек нобайы гана капты ойымда. Умытпаеам, Массагет даласында, Ацдыскан кас пен достьщ арасында Атса садак дарымайтын, Мыцмен жеке шайкасса, арымайтын, Шапеа, кылыш кеепейтш, Жанарынан MefiipiMi ешпейт1н, G r in T i 6ip ежет батыр нар K ic i,- деп баласы KioipriKTen токтады, - Ее1мде жок, эке, одан аргыеы. - Есщ кетсе, eerire K ip im a p e b iH , 304

Ец бастысын умыткансыц, - деп Шыцгыс хан ызбарлана тш катты, Эр сезшде атан туйе кайысардай зш жатты, - Жэ, ендеше, тус1решн есще. Жомарт, анкау сайын дала тесшде, Сан мьщ эскер жецбеген ер алыпты Bip-ак адам табанына салыпты. Э лп алыптыц кеудесшде бармактай Ок eTe riн осал жер1 болыпты. Дацк юмнщ кулш турса басында, Саткындьщ та бугып журмек касында, Айлакер жан соны жазбай таныпты. К^ай кезде де айла кескен нарьщты. Жакын барып ущлместен жауыца, Шыгам деме, улым, жешс тауына, Адам аз ба кушке e e H in адаекан? Жауьщ мыкты. Бутан, cip3, талаепан. Эр мыктыныц осал жеpi болмай ма? Болса кайсы, Оган бастар жол кайда? Ал бул сурак бар кез сенщ журу керек басыцда, Мен1ц к р тп жен4с1мн1н купиясы - осында! Кещлшен курт cepnmin наласы, - ¥ктым, эке, - деп жымиды баласы. II Алты ай бойы ерлж салтка T epiH берген Отырар, Алты ай бойгы алапатта жен1лмеген Отырар Алты-ак кунде жермен-жексен кирады. Акыл-ойын жалындаткан, Онер, гылым шамын жаккан Улы кала Азияныц мацдайына сыймады. 305

Безбуйрек жау сэбилердь шал-шауканды, кемшрдь Tirrri ж укп эйелдщ де йшн жарып ел'прдк Кузгын, карга гана тынбай шарлап муцлы аспанды, Отырардыц аянышты, зарлы eMipi басталды. Айдай элем мойындаган данкы бар, Жуз елу мьщ халкы бар, Нэн каланыц аскак эш осыменен шектелдь.. Yin куннен еоц CK'i адамды Шыцгыс ханга ап келдг Оныц 6 i p i - аты ацызга айналган, Алты ай бойы Отырарды Ап шыгам деп арпалыскан кайраннан, Аман еткен сан алапат майданнан, Журек шамы i3ruiiKci3 жанбайтын, Канаттыны талаптыга жалгайтын, Фараби мен Иассауидш жырларын Тацнан тацга жатка айтудан талмайтын, 0 p i езгеше ел баскару манер!, Отырардыц Кайыр атты ханы едг EKiHinici - кара мурты кара тун, Кара тунде каккан кара канатын, Шагатайга Отырардыц какпасын Ашып берген Карашокы болатын. Кайран т1рлш, бак пенен сор кыркыскан, Тулш сайга, Кыран ерге тырмыскан. Екеу1не алма-кезек кез тастап, ¥зак, yHci3 ойга шомды Шыцгыс хан. - Иэ, Кайырхан, - дед! сосын жай гана, - Рух ердщ езеп гой кайда да. 306

Ец apici Жещлютщ езш де Шешкщ келш тур езщнщ пайдаца. Житпер1м рухьща кармакты Салмак болып, Тэнщщ эбден корлапты. Батырльщтан багыц 6ipaK жанган, э, Маган карап кулш турсьщ сонда да. Олар сенщ женгешмен тэнщщ, Амал H euiiK , Жене алмапты жаныцды. Мыскыл кулкщ салды маган каншама ой, ЦПркш, сендей бес колбасшым болса гой, Кальщ колым уксап дулей таекынга Белеп даркан куйге меш Букш элем билер ед1 Аягымньщ астында. Ха-ха-ха-ха, ал мына 6ip саткынды Кудай саган кайдан гана тап кылды?.. Кайгылы opi кулкш . Кайран анкау, дара тулга, Ангармапсын канатьща Жасырынган TYЛкiнi. Ерлшце осы болсын сыйлыгым, Саган кидым бул саткынныц бшпгш! Тур ед1 ерк1н езу жимай кул1мдеп, Мына энпме лезде кутын кашырды. Карашокы eci шыга /иршдеп Шыцгыс ханньщ аягына бас урды: - Улы ханым, Эдщщк пе муныцыз? 0ле-елгенше боп отешн кулыцыз, Отырарды Мен кол ушын бермесем, 307

Оцай жаулап алар ма ед\\ улыцыз? - Оган дау жок, - дед1 Шьщгыс TyHepin, - Сенен аскан бар ма 6ipaK T ip i ел ж ? ! Касгерлшщ бэрш жыккан табанга Азган сен бе Элде мына заман ба? Тым курыса, Касиетп 6ip сез1м Калу керек емес пе sp6ip адамда? Рас, менщ некерлер1м безбуйрек, Зулымдыкты ерлш деп те таниды. Олар TinTi екшес1мен езгшеп, Кете алады жазыгы жок сэбщц. Одан да ipi хайуандыкка жете алады тез1м1, Бэрш ез1м уйреткенмш о баста. Каталдык пен аяушылык ce3iMi Жауынгердщ журегшде туспеу керек таласка. Туспеу лэз1м кос сез1мнщ дауына, Мен осыган капы кецш белемш. Каншама итлк етсе де олар жауына, Туган жерш сатпасына сенемш. Дэмелендщ шыгарар деп торше. Ж етп кез1ц, Ол у м т ц - кур елее. Опасыздык жасадыц ба ejii не, Ертец саган меш сату тук емес. Шарам неннк, Турмын ceHi TinTi аяп. Сорлы Отансыз, Карайыпсыц каныца. Кашан MeHi сатарыцды кутпей-ак, Алдыцды орап кеткешме налыма. Жаксылыгым кайтпады деп арыма. Саткындыкка саткындыкпен тiл кату 308

Уксамай ма табигаттьщ зацына?! К^лак турер юм калды енд! зарьща? О дуние сапарына, Саткыным, Сен1п аттан эдщдйсгщ барына! - Нокерше бурылып: - Кэне, кылыш устатыцдар Кайсар батыр Кайырханнын колына! - Токта, Шьщгыс, - деп Кайырхан санк етп, - Бул баланыц 9Keci 6ip нар TeKTi Адам ед1 елге сыйлы, зиялы, Адам ед1 адал, ушкыр киялы. 0 K e ci y u iiH перзентше ceH in ем, Саткын болып шыкты мына туягы. Оны ойласам, от журепм кан болар, Сешм1ме содан тускен танба бар. Макул корсен, Экесш бул саткынньщ Осы арага алдырганыц жен болар. Келд1 ме элде жауынан сыр тарткысы, Шьщгыс басын изе;н оган ун-тунЫз. Б1раздан сон Каба сакал карт Kici Екеуше карсы карап турды унс1з. Кайыр айтты: - Жылан туса жыланнан, К^улан туса куланнан, Танданатын тук те жок, BipaK жылан калай туды кыраннан? Кария айтты: - Сыйлы басым куарды, Жария ет1п жалганымды, MeHin кыран болганымды 309

Заман бупн епржке шыгарды. Э д ш сол, кенбе, мейлщ, кон, мейлщ, Эр адымы киындаган, Адал ojiiM буйырмаган Менен сорлы жан бар десен, сенбеймш. Ен н еп зп кшэ, эрине, ез1мде. Бул баланы жана туган кезшде Перзент yHi тусаган жан муратын Афрасиабтьщ ар жагында туратын Нагашысы бауырына баскан-ды. Кателшм осы арадан басталды. Клндж кескен елкесшщ сорына Ержеткен сон кайта келд1 колыма. Беренеш жарып шыккан сынадай Бабалардан 6i3re жеткен, Кулактыны 1здеп еткен, Эсиет бар мынадай: «Эр нэресте кашан eci KipreHuie, Жер кад4рш, Ел кад!рш, Ец бастысы тш кад1рш бшгенше, Алгашкы энтек кылыгына 93i уялып кулгенше, Кетергенше балан ойдьщ желкенш, Кннаса да кикар сокпак, киыс жол, 0 зш туган KacneTTi eлкeнiн Ауасымен дем алуга TnicTi ол!» Мен осынау борышыма экелж Немкурайды карадым да, Kiнэлi боп ар алдында, Жiбepдiм зор орны толмас кателк. Мше, TOpiM 6ipirin тур KOpiMe, Кершетш бет1м бар ма ел1ме? Мына саткын перзеттме косактап 310

©.Tripyre мш детпсщ меш де! Азгындьщтыц соцы 6i'i6en курысын, Сабак болсын ертенп атар кун y u iiH . Кум мэнгш к буркей алмас асылды, Данкыц кектеп ете;п эл1 гасырды. Ал кимылда, Калды уакыт тым кыска. Кагу yuiiH ceHiH кайсар басынды Асыгын тур мынау залым Шынгыс та! Кайыр айтты: - Иэ, коштасар келд1 кун, Азбан Шьщгые ел тарихын корлады-ау. Ойлап турсам, ещц бэр1 арман-ау. Отырардьщ жанкиярлык е р л т н Жыр ететш, Эттен, акын калмады-ау! Шьщгые айтты: - Окшгенмен, болмайды, Ешк1мге де бершмейд1 бас сауга. Буйрык erriM тугел кырып тастауга. Отырарда еркек кщщк калмайды! Кария айтты: - Кателеетщ, калады! Жума бурын шетю Елин какпадан Жузш жалын кактаган Мен куткарып жiбepдiм 6ip баланы. - Бэрекелде, Бул ецбегщ жарады! BipaK одан урпак тарап, Одан акын туганша, Ал ол акын ата жолын куганша, Кеудесше сыйдырганша даланы, 311

Айырганша актан 6©Jiin караны, Талай езен тасып етер, Бэлюм, талай гасыр етер, - деп Кайырхан жаска толып жанары Отырарга кимай, узак карады. III Оян, Кайыр бабатайым, касиетт1м, кымбаттым! Сан алапат тасырдан соц, Тасыр дауыл басылтан сон, Жет1 жарым гасырдан сон, 0з1щц 1здеп, тш каттым. Аман капты батыр арман, Отка оранган Отырардан Кашып шыккан сол баягы баладан Бул KyHflepi санатты урпак тараган. Дэу1ршщ канагында самгаган Сол урпактан шыккан акын мен болам. Кеипктщ деп кшэлама, айбарлым, CeHi ояту уш1н канша ойландым. Ещреген ер ен аузы дуалы, Б1зге ж етп журегщнщ шуагы. Туп-тамырын сенен алып жаткан ел Саган уксас батырларын туады. Кулл1 Азия кез ткетш тацдана Кум астынан кершбейщ пац кала. Сол калага арнаган бул жырымды, Он кабакпен кабылдай гер, жан баба!

ЖЯНРЫРЫК немесе Аксак; TeMip атауы калай басталды Эр музбалак ез энш айта келер, Айта бшу ежелден байтак енер. Тауга шыгып эн салсан (О, керемет!) Жацгырык боп дауысьщ кайта келер. Жауап 6epin жататын сан кылыкка, Bip зацдылык жатыр сол жангырыкта. Иэ, оган кумэн жок, сондыктан да Басымды нем сол улы зацдылыкка. I Масац-муцдар кецш тасып елтш, HeKepi мен тазысын касына ертш. Т1нти карап мунарткан Сункар тауга Келе жатты Жудай хан тулю аулауга. Кез ушында атты эйел ербелендеп. Kecin erri хан жолын келденендеп. Лезде ханньщ от шашып тулк1 кез1 КаЬарланды: - ¥стандар! Бул к1м 63i? Канжыгага кекпарша бектервдер, Сейт1п, мен1н алдыма ап кел1ндер! Алып келд1. Эйел тым ажарлы екен. Ажарлы екен, Ажары базарлы екен. 313

ИПрюн, мундай жары бар ер ж т т т щ Шаттыгыныц жалауы тозар ма екен?! Кандай эсем каракат була кез1 Эттец... Эттец... Ж укп екен 6ipaK 03i. Тагдырына екпел1 ee3i бардай, Некерлер тур еулудан козш алмай: «Мше, нагыз ом!рдщ сэнд1 ернеп». Тек хан гана эйелге мэн бермедк - КунэЬар жан, перштем сен емееещ, - деп акырды ол, - Жолымды неге кестщ? дйел: - Не тшейе1з укпадым мына менен, Байкагам жок. Сондыктан кшэл! емен. Кажып 6 iir iM , Коп болды жолда келем, Теки кыран ойнамас каргаменен. Хал1м мушкш. Ж укпмш кормейс1з бе? Ат устшде ауырып зорга келем. Жудай хан: - Байкагам жок дейещ, э, дегелепм, Коз1цщ ойып тастаеам не дер едщ? Эйел: - Коз оятын, немене, салтыцыз ба, Куш кореетпес элс1зге хаса тарлан! Жудай хан: - Жок, мен ceHi жазасыз босата алман. 314

Эйел: - Дуниенщ ластаган кеирегш Дэнше уксас зулымдык кеюренщ. Босатыцыз, eM ipre ертец келер Нэрестемнщ атынан етшемш. Ж удай хан: - Ешюм маган мурындык бола алмайды, Ал нэрестец жарык кун коре алмайды. Эйел: - Не деп туреыз, муныцыз айуандык кой. Ж удай хан: - Айттым 6 iT ri, Аткан ок оралмайды. КаИарлы хан оеылай кэр!н eenTi, KopiH eenTi, жас гулге ел ш eenTi. Аттан Tycin барды да катуланып 1штен Teyin кулатты келшшектк KaeipeTKe куэ боп дала жатты, 0 з жолымен хан Kei in бара жатты. II Bipeyjiepfli ер тагдыр екпелетт1, Б1реулерд1н Mepefti кекке жетп. Бipeyлepдi заманы шетке TenTi, Содан 6epi он сепз кектем етп. Мизам айы. Кецш1 тасып елтш, HeKepi мен тазысын касына ертш, Оймен карап сэлдел1 Сункар тауга Келе жатты Жудай хан тулю аулауга. 315

Kahap кеткен, Эл кеткен таягынан, Хандыгы да эзер тур аягынан. Шашы агарган, Картайган, Ал eHreci Эзгермеген секщщ баягыдан. Еске тусш iciepi еткендеп Ойы 6ip сэт шарыктап кекке орледь Анау тебе - зымырап кашкан жауды Куын жетш тас-талкан еткен жерь Анау белес - езше карсы шыккан Туысканын арбага жеккен жерк Мына 6ip еай - тас табан етшмен Ж укп эйелдщ iiuiHe тепкен жерг Сол шак 03i куз бе ед1, коктем бе eдi? Ал ана эйел 6ip KepiM ещцр екен, Кайгп екен ол? Киналмай олд1 ме екен? Коз аша алмай батар кун, атар танга Кеткен шыгар, эрине, жаЬаннамга. Ханныц 3p6ip кимылы зарлы 6ip эн, Мун соргалап зэрезап жарлыгынан. Kicire еткен зорлык пен зомбылыктьщ Лэззат алып келшт1 барлыгынан... Кенет алдан атты адам ербелендеп Тура калды хан жолын келденецдеп. Бул к1м 03i? Бул к1мн1н «музбалагы?» Каракшы ма жайлаган туз даланы. Хан HOKepi кылышын суырганша Шыга келд1 тасадан жуз каралы. Бэр1 тамам. Енд1 кай айла калды? 316

Кальщ эскер хан колын байлап алды Байлап алып, баягы келшшекп Азаптаган кан куйлы сайга апарды. М1не, гажап! Топ жиде арасында Кару-жарак, салтанат бэр! осында. Курма кшем устшде ж1пт отыр Он же™ мен он ceri3 арасында. Хан жштке кадады тулм кезш: - Унамай тур, эй бала, бул мшезщ. ¥ры итшдей букпайлап ен даланьщ К1мд1 тэлкек етпексщ сен, карагым? Танымасан танып кой. Осы олкенщ 0 M ip u iic i Жудай хан мен боламын. Жтт: - Болсан бопсыц, Мен емес панданарьщ. Kepi бурар тарихтыц дощалагын. Бугшп уры, Ертенп кулл1 элемнщ OMipuiici улы хан мен боламын. Т1рл1гщде ж елш ц басылмаган Хан едщ сен, Сол y u iiH асыл баган. Жогары шык, 93ipre конагымсыц Ет nicipiM сэттен сон басьщцы алам. Солай, шалым, тосылма, жогары шык, Бакыт 6 y riH басьщнан барады ушып. Кайтпас сапар алдында элденш ал 317

Улы ханньщ колынан шарап iniin, Тургандай-ак кад1рмен жанга санап Ж ш т кулш усынды ханга шарап. Сосын кайта жалгады энпмесш: - Солай, шалым, Сен кай 6ip мэн бшесщ? Алмас кылыш секщщ халык деген. Устайтындар аз оны парыкпенен. Жумсай бшу - 6ip енер, Кайрай бшу - 6ip енер, Курсай бшу - 6ip енер. Сол кольщнан шыгарсан, 0 з басьща тшенер. Сен соны 6ip укпадьщ, милау шалым, Ерте жегп сондыктан кирау шагьщ. Уеак лэззат болды да бар арманыц Ат басынан алысты кере алмадыц. Ал мен сенен ку болам элдекайда Терт кубылам, Терк1н1м толган айла. Журегщнщ урейл1 дурещдерш Тындап турмын. Жараспае курсшгенщ, 0 з басьщды ез1не сый етер ем, Амал канша Жолымда турсьщ m c ih h ?! Амал канша... Сен оган екпелеме 0Mip ылги адамга кектеме ме? Мынау улы безеу бет пан даланьщ Осал тусын мен оцай ангарамын. BipaK еендей хандардыц кез1н куртпай Мен калайша элемге хан боламын. Бакыт бупн басьщнан барады ушып, 0лден1п ал, бейшара, шарап imin. 318

Картайсац да, Ж ел тн баеылмаган Хан едщ сен. Сол ушш асыл багац. Сол ушш де оз1щп ардак тутып, Алтын сапты кылышпен басьщцы алам. Ж у дай хан: - Bip дулегей екенсщ дш щ мыкты Куткармассьщ, Сеземш... Кушм 6irri. Куткармассьщ Ой, алла-ай, жап-жас болып, Кайдан бш п алгансыц зулымдыкты?! Жтт: - Жас болсам да тузым кеп татып керген 1здеп етем елгенше бакытты ерден. Эйтсе де мен ен улкен зулымдыкты Анамныц куреагында жатып кергем, Намысымныц кузарын терюндеген Купиям ол Еншмге шертшмеген. Жэ, жэ, неден коргалап тосылайын Саган ел1м, Маган бак - бас уайым. Сэлден кешн елесщ, Олжтен мен Купиямды нес1не жасырайын. Анам маркум Жан бопты ce3i ш к п Т1рлж мэн1н б1рлж деп ce3iHinTi. Маган жукп кезшде жолаушылап, Bip ержкен залымга Ke3irinTi. 319

Э лп залым ацгартып сусын дара Кан те гудi ансапты кушырлана: 1шке Teyin анамды елт1ршт1 Алдын Kecin еткеш y u iiH гана. Кеудесшде игипк максат тунып, Булак агып жатыпты сак-сак кулш. Мен жатыппын щгэлап, eMip тшеп, 0л1 анамнан аягым аксак туып. Багын жанса бас курар амал-айла, (Эйтсе де адам оны эр кез багалай ма?) Содан меш 6ip койшы тауып алып Сый орнына тартыпты Тарагайга. Ал Тарагай ежелден epKi мыкты Эйел1м ул туды деп желгннттг Журтка жайып журер деп купиямды Койшы шалды 6ip тунде е л п р п т . Рас, эл1 шытырман тандар алда, BipaK менщ кайгым зор андаганга. Зулымдыкпен алысып аман калып, Зулымдыкпен кез аштым мен галамга. Шакырганмен кол булгап максат He6ip Талайларды жазыксыз аксатты eMip. Мен де аксадым анамнан тумай жатып Содан каз1р eciMiM - Аксак TeMip. Жудай ханньщ 33peci ушып K e r ri, У ш кендей денес1 ысып, кепт1. Д1ршдеген колынан шарап толы Сапар кесе еденге тусш Kerri. 0Mip езьак шыгарды-ау маскарасын, Суга алдырган сорлыдай баспанасын. Eci кет1п, Анырып отырды да Жудырыктай бастады каска басын. 320

Уакыт сокты эр демш санаттырып Бакыт одан каш кандай балак турш. Сэлден кешн ен соцгы еозш айтты, Жас жштке южше карап турып: - Окшем-ау, 0к1шш ерт емес пе. Табигатты юм айткан се:пмаз деп. 0згеге еткен зорлыгыц ерте, кеш пе, Таппай коймайды екен-ay ез!щц 1здеп. 1здеп тапты-ау, Айтайын, ал дайындал, Корьщпаймын жазацныц кандайынан. Айтпас ед1м, B3pi6ip олт1рее1ц, Айтсам сипай коймайсыц мацдайымнан. Жата бермес шындык ит босагада, Тура кара Жуз1щц тасалама. Будан аттай он жет1 кектем бурын Мен олт1ргем ананды осы арада... К1рпияздау куйге орап жаркын шакты Кенет кылыш жарк e iri алтын сапты. Осынау 6ip канды кез галаматты 1шке токып, KypciHin дала жатты. Кунбатыска созылган терец саймен Ханныц басы домалап бара жатты.

12-3=? Кыркасынан кыран ушкан, сен ержеткен аймакты, Ертеде 6ip хан билепп, кайсар spi кайратты. Картайса да шапкан аттын кулагында ойнапты, Кия тарткан максатына иек артпай коймапты. 0 з елшщ абыройын, Корганысын, акыл-ойын Кайтсем бшк кетерем деп ойлапты. Bip болса да б1регейл1, Хандыгына тубегейл1 Жана езгер1с енпзуге белш мыктап байлапты. BipaK сорлы жетш алмай токтамыньщ паркына, Мынадай 6ip зац шыгарып, таратыпты халкына: «Кемел акыл карттык шакта гана деп. Жастьщ ici (непзшен) шала деп Есептелсш. Шалалыктан ел Heci6i шашылар, Сондьщтан да барлык билер, казылар, Барлык эскер баеылар, IciH MiHci3 аткарган Сайлансын тек ак сакалды карттардан!» Жастьщ шактьщ мерешн аттап eTin, Таптап ©Tin теске ерлей, Оныц улы мумк1нд1г1н ескермей, Тек карттыктан бастап ел энг1мес1н, Лезде умытты жас кауым тэрбиеслн. Сеш маздж журт колын байлап алды. Алаулаган жастык от кайда калды? Жиырма беске келсе де, 0 з кежесш Жылап 1шер жасыктар пайда болды. 322

в зек болар ел ед1 мьщ дастанга, Ещп бугш мунына мун коскан ба? Жау дабылы естшсе, бой керсетп Кора айналып кашатын жун бастар да. Балгын гулдщ шаттыгын 0 M ip ci3 гып, Кайдан шыкты бул мимырт кещ лаздж ? Танымастай езгертш ж1берд1 елд! Жастьщ шакка жасалган сешмс1здш. Ханды тагы сайтан туртш, ойга келд1 мынадай: «Хандыгымньщ терт тагандап туруы y u iiH куламай, Кимыл керек. Кенде емесшз куштен де. Тагдыр бгздщ данкымызды, элде келте шшкен бе? Жо-жок, тоба! Согыс ашып керешн Kepiui жаткан ез!м1зден уш-терт есе Kiiui елге, Сейтш шыркау кетерешн пэсен тарткан кецщщ». Согыс ашып Kepin efli, тас-талкан боп жещлдг Мунан аскан корлык болмас, расында, Ещц, м1не, терт ys3ipi касында, Кос жанары жылай-жылай суалып, Селеу шашы ызгар еоккан боз жусандай куарып, Жолдас болган тэгп арманы балгын бала кезшен Bip-ак кунде бал-бул ушып кезшен, 0 з кшэсш 63i актап ала алмай, Теке еакал, уоз1рлерш атарга ок таба алмай, Туткында отыр хан сорлы, Сел-таскында калт-култ етш эрен турган аралдай. «Кундер кайда саликалы, сымбатты, Соккы болды-ау, соккы болды-ау бул капы ». Осы сэтте женген елдщ ак еакалды эюм1, Ханга карап тш катты: - Дара шауып кетш едщ сен мулде, Калай, шалым, акыльща келдщ бе? 323

Жумбак айтам. Егер тапсац, азатсьщ, Таба алмасан, елд1м де! Таба алмасан, канаты ннан сынганыц, Тырысып кер, акылыцда куш болса? Мынау гана менщ саган жумбагым: Не калады он екщен у н т алса? Умп, ойсыз отырган шал куарып. Бшегшен алынгандай бугалык: - Онда тогыз калады гой, - деп кулд!, B3fi6iuieci ул тапкандай куанып. - Тапкырлык пен акыл-ой, Сынга тускен урыста Жольщ eeHin тагы тартты бурыска. - Таба алмадыц, - дед1 эм1рнп мыскылмен, - Мойыныцды даярлай бер кылышка. Bip жас ж т т алга шьщты: - О здщш е, ен ауыр жаза олу ме? Ауыр жаза - T ipi калып, езшщ Тауыеып бар T03iMiH, КателЫн ез кез1мен керуде, Жэне оны тузетуге Колда бшйк жоктыгына кенуде. Улы эм1рцйм, ойланьщыз эл1 де, Ерте, кеш пе ел1м журттьщ бэрше Ашары хак eciriH... 0т1нем1н, ет1щз 6ip KeniipiM. Ханымыздьщ касык канын кисацыз, Мен айтар ем бул жумбактьщ шеппмш. - Ал айта гой, - дед1 O M ip m i, - талабьщды Балаусага тас атканды жек керем. 324

Бер/пм, улым, тшегщщ, телеуш Кайтара алсан кеудендеп отпенен?! - Иэ, иэ, балаусага тас аткан жан онбайды, - Дед1 жнтг, - жумбагыцыз курдел1-ак, Эйтсе де, оны жумбак деуге болмайды. Зацдылык - ол. Занды бшмеу - зор кайгы. Егер, егер он екщен yum алсак. Ештене де калмайды. Айлар - жылдьщ уланы. Б1здщ 3p6ip жылымыз Он eKi айдан турады. Он eKi айда уш ай кектем бар екеш белгш . Кектем деген табигаттын тацгажайып epniri. Ол ерлжтщ данкын ешюм кага алмайды uiei Kcpi, Ал жастык шак - адамзаттьщ кектемг MiHe, осы кектем нэрл1 болмаса, Эр т1ршшк ез корепн кажетшше алмаса, Айрылмай ма бар магына-кержтен? Онда шырын умшцнен карацды уз. Кектемде гулдемесе алмалар мен epiicrep, Калган анау тогыз айда Кандай жемю куте аламыз одан 6i3? Канша налып, жегенщмен пушайман Буган карсы табу киын куш, айла. Каранызшы, тогыз айдын тагдыры Байлаулы тур уш айга. Оган TinTi журмек емес баска зан. Муны жэне жумбак санау зор кайгы. Сондьщтан да он екщен енщашан Yш п алуга болмайды, Алган адам мына б1здщ ханымыздай сорлайды! «KiM e3i бул, ойы - кылыш, ce3i - Mip?» Хан Tyrecin алардай бар тез!мш 325

Каран сд1, карап ед1 о гажап, Аткосшысын тани Kerri езшщ. Еске тусш кайдагы мен жайдагы, Хан курсше бас бармагын шайнады. «Birri, 6irri, мен олжшн, ол1кпш... Кол бастайтын ж1пттерд1 корада устап келшпш. Сорлаппын-ау, канаттыга болыппын-ау тар мекен Эттец-эттец, корлаппын-ау жшттерд1 нарга тец... P.S. Тым кеш келген и г ш к п ойлардьщ Кайгысынан артьщ азап бар ма екен?!

тйнйкоз 1згшк пен 1зеттщ байлауында, Мама каздар самгайтын койнауында, Достык атты казына аралы бар Сонау Максат тауыныц жайлауында. Журттьщ 6spi баруга куштар оган, Куштар бол деп TinTi ентам кыстамаган, 03iH м эцп бакьпты еанайды екен, Сол аралдан от алып ушкан адам. Шаттыгы еай болса да тал бойына, Булбул конып жатса да тандайына, Ол аралды керуд1 кеп адамньщ К^атал тагдыр жазбапты мандайына. B ip iH -6 ip i кундеумен жылан, карга. YHi шыкпай жатады 6ip ангарда. Онда жалгыз деген соз атымен жок, Жеке дара ушпайды кырандар да. Нар талабын салса да кандай жолга, Тшектес дос пейшдер самгайды алга. ЖYpмeйдi онда саткындар, саудагерлер Опасыздар, отсыздар болмайды онда. Асау жылдар толкынын кешкш мейлг Сен1м заны оларда есюрмейдг Сокпайды онда самалы пендел1кт1н, Тиындардьщ сьщгыры естшмейд1. Алда тещз, аркада дала барда, Талабымыз табанды бола ала ма? Бшк устап 6ipniicriH ак желкен1н, Б1з де жуз1п барамыз сол аралга. 327

Намысыцныц кейлегш сиялатсац, Сияга атар огьщды уяга атсан, Екеум1з де кираймыз, журегще Егер титтей жалгандык уялатсац. 1зпл1к пен i3eTriH байлауында, Мама каздар самгайтын койнауында, Достык атты казына аралы бар Сонау Максат тауыньщ жайлауында. Алаулаймыз шыгыстьщ ак танындай, Ke3iMi3 жок жататын актарылмай. Сол аралга, арман не, жетш елсек, Тек жете алмай кайтудан сакта, «кудай!» Б1Р1НШ1БОЛ1М I Мурат! Тагдырына окпе айтып мунаймаган, Курбы кыздьщ кезшде нур ойнаган Екеум1зге ортак 6ip бакыт бар деп KiM ойлаган, ол кезде юм ойлаган?!. Сен ер жеткен таулы олкеде мен де ер жегпм, жан досым, Мен тербеткен 6ip арманды сен тербетт1н, жан досым. Мен гул терген тау бектерш сен де кездщ талмастан, Карлы шьщдар кол булгайтын бпге берклн алмастан. Ет асса апам, кон1л uiipKiH жогалткандай жалкысын, Саган сактап коятынмын 6ip ж1л1кт1н жартысын. 328

Екеушз де ею ананыц epxeei едш тел еекен, Ерте есешп, бакыт куткен арман атты белеетен. Б1здщ катал тагдырымыз калай шебер тогыскан, Екеушздщ экем1з де оралмады согыстан. B ip -6 ip iH e H жан аяепае дое болыпты олар да. Дое болыпты. Б1здщ доетык содан онген болар ма? Менщ экем жау шебшде жаралы боп калганда, Жан досымды калай киып калдырам деп арманда, KoKiperiH карша жауган ок пен отка калкалап, CeHin экен уш KYH бойы алып журген аркалап. Айналасы кальщ елж, кальщ орман орт толган, Сол орманда eKeyi де жау огынан мерт болган. Не жетед1, келер кунге деген кэусар сешмге, Ек1 досты ажырата алмапты гой ел1м де. EKeyi де коз жумыпты кушактаскан калпында, Ею 0 мipдiц жалгасы боп 6i3 калыппыз артында. Ал анамыз бiздi, cips, корген емес болектеп, Ауыр кундер OTin жатты, согып жатты жел екпек. Tipi адамныц Tipniuiiri бiтпeйдi гой, эрине, Турып жаттык экем1зден калган мына тар уйде. Кундер жылжып ага бер;н, 6i3 бш м ге бас койдык, Он еюден аскан кезде журтка елжтеп шаш койдык. Мше, солай ж т т болып шыга келдш кекщщ, Bip бакшада жарыса оскен кос бэйтерек секщщ. 329

Кунде-кунде гул 1здеп 6i3 жайсан, жасыл алаптан, Косылып эн айтатынбыз, кайтатынбыз сабактан. KiM бшед1, б1збен журген соры ма, элде багы ма, Ортамызда орта бойлы кыз болатын тагы да. Кезше оньщ коз жетпейтш бул ауылда тен келер, Сондыктан да Танакез деп атайтугын жецгелер. Куансак та, кайгырсак та касымызда - Танакез, Танакезбен кецщщ ед1 б!здщ ерке бала кез. Жол кыскарсын дейм1з-дагы жоктан барды курай кеп, Bi3 екеум1з Танакезд1 мазактаушы ек былай деп: «Жанарьщнан жас кетпейтш жаеык болеан багац не, Тагы киын ожет болеан нарт-кызба. Сайранбайдьщ танасына кезщ тартты амал не? Ещц 6ipaK акыльщды тарткызба!» Ол да б!зд1 аямайтын. Жоктан барды курай кеп, Менщ калкан кулагымды мазактайтын былай деп: «Бшесщ бе, eMip деген ерекшген 6ip агын, Э рк1м содан езше тэн сыбагасын даулайды. CeHiH мына сыпырадай кулагьщ ше, кулагьщ, Пернебайдьщ кодыгыньщ кулагынан аумайды! Ах-ха-ха. Ах-ха!..» Мен тура кеп куатынмын, от тура кеп кашатын, Жетк1збейт1н, сонысына кенл1 мэз боп тасатын. Кайран камсыз балалык-ай, оган каз1р дау бар ма? Кулюм1зден жангырыгып жатушы ед1 таулар да. 330

Ту теменде жан бггкеннщ асыктырып тагатын, Ак K e6 iriH шашып турып, Аксу кулш агатын. Онын молд1р суын iшеек шыккандай боп кумардан, Кеудекпзде унс1з тана булкынатын 6ip арман. Yniey едж. Кайда барсак касымызда - Танакоз, Танакозбен кощлд1 ед1 б1здщ ерке бала кез. II Балац жылдар байкатпастан оте шьщты аяцдап, Балалыктын б1здщ бастан кешкендшш баяндап. Балалык шак - щкэр дэурен сункар тауын шарлатан, 0 3 коктемш сагынбайтын, ансамайтын бар ма адам? Кеудегшзде сенщ i3in, сенщ кузщ жатады Балалык шак - боямасыз ак кещлдер отаны. Аяймын мен аналарды балаларын алдаган. Аяймын мен балаларды ойыншыгы болмаган. Балалык шак - гул жазира, балалык шак - байтак эн, Картаямыз, 6 ip a K саган ораламыз кайтадан. Саган оймен ораламыз, коцш шалкып айтады эн, Ал сен кайтып келмейсщ-ау, оралмайсьщ кайтадан. Зецпр коктен нур тогшген сол 6ip кектем эл1 есте, Гул куалап 6ipre шыктьщ кызгалдакты белеске. Карт Алатау куангандай перзенттер1м келд1 деп, Танакоз де жымияды кара K03i мелд1реп. Тауды мактап тастан-таска сек1ред1 бал булак, Алдынан куз кездесерш ойлай ма екен ол 6ipaK?! 331

Ойламайды, ол мезетте ойламадьщ б1з-дагы Бэлюм, оган юнэл1 ме жастыгымыз кызбалы? Нак сол куш кеудем1зде 6ip куння от жанып, Екеум1з де Танакезге гул усындык шаттанып. Ол мэз-мейрам. Иыгына тускен кара шаш кандай! Кандай эсем. Шырша таудан ею булак кашкандай! Тым жайдары, мешр1мд! мына тана кез кандай, Ол караса кел де тунып калатындай козгалмай! Бакытыцды соньщ гана мацдайына жазгандай, Карамасан тез1мщшц терезесл тозгандай. O rri солай туцгыш рет тынышымды бузган кун, Тунгыш рет сенен, досым, Танакез/п кызгандым. Сол кунг1 ойлар кеудем1зд! н э зк муцга толтырды, Yшеушздщ алдымызда ек-i тарау жол турды. Оянсак та бал сез1мнщ алгашкы асау эншен, Аппак, адал достыгымыз 6 hik турды боршен. III Гулдер ею шешек атты, талдар eKi кектед1, Бул ем1рден M e n i n асыл, аяулы анам кеткелг Ерте Kerri ол мына тарлау мацдайымныц сорына, Жалгыз калып Keojin бардым нагашымныц колына. Талпынса да тата алмады тагдырыньщ жем1сш, Ол сорлы ана не кермеди не кормед! мен уш1н. Тым болмаса кере алмады, ер жеткенш улыныц, Улгермед1 кел1н1не ерпзуге бурымын. 332

Улгермед1, e3i соны арман етш журсе де, Катал, кыныр тагдырына карсы карап кулсе де. Аксу eKi тасып e rri, кырлар ею коктедь Бул ом1рден менщ газ из, асыл анам кеткель IV Нургул апа - сенщ анан, жан ед1 6ip акылды, Колга аттестат алган куш 61зд1езше шакырды. Кажыды ма жылдар бойы аркалаудап арманды, Соцгы кезде озш TinTi наукас мецдеп алган-ды. Тесепнен эрец турып, келдьдагы кул1мдеп, Иыгымызга колын койды саусактары д!ршдеп. - Карактарым, ер жеткеннщ б е л п а гой, MiHe, бул, Ек1 экенщ келер кунмен жалгадыцдар журепн, - Деп жымиды, жанын 6ip ой тербеткендей таскынды, Жанарында жазгы шыктай eKi тамшы жас турды. Сосын жайлап барды-дагы кок сандыкты актарды, Сыртта кустар сырлы сазга болеп жатты бактарды. Нургул апа дем1 толкып ерке желдей еспел1, Кок сандыктан eKi койлек алып шьщты кестел1. - Bipre ед! гой сенщ анац екеум1здщ сырымыз, Он жыл бурын ырым eTin Tirin едш муны 6i3. Он жыл бурын. Eri3 козы сеюлд1 ецдер онда да, Журттьщ 6api екеуще коз кадайтын тацдана. Сагымдай боп ой арбаган нурлы кунге жетпекке, Екеу{цд1 туцгыш рет ертш бардьщ мектепке. 333

Екеущд1 eKi орынга белш ед1 мугал1м, MyraniMre жалт-жалт карап екеущ де жыладьщ. Мен устазга жакын барып етйпшпен еурадым: «Бул eKeyiH беле керме, беле керме, шырагым». ¥стаз yHci3 кул1мдед1, болар 6ip сыр байкаган, Екеунип 6ip партага отыргызды кайтадан. Ой-шуагы мол OMipre коздерщд1 ашкалы, 0jii[ineHi алга жайып устаз сабак баетады. Сол еэт б!здей бакытты жан болмаган да шыгар-ак, Кепке дешн терезеден карап турдык еыгалап. Кайттык уйге жубанысып, куанысып, сырласып, Сен1м1м1з байлам тауып, киялымыз кырды асып. Кайда канат сермесе де Tipi адамньщ досы - умн, Ак шайыдан кейлек TiicriK eKeyinHeH жасырып. Сендер мектеп бтргенде, сый етуге бел байлап, Сактап койдык. 0 T r i жылдар ойлар легш алга айдап. Келер кектем белестерш оймен шарлап кей кун 6i3, Екеущд1 тым ертерек ер жетсе екен дейтнгоп. Bi3 аеьщтык, алдагы асау болашакка асыктьщ, Асыктырды бiздi OMipre деген ежет гашыктык. Жап-жае едш, сулу едж, 6ipaK ерге шьщпадык, Арманда елген eKi достыц шанырагын жыкпадык. Bi3fli намыс асырады, киындьщтан шыкты алып, Екеу1ннен артык бакыт бар дсп тагы укпадьщ. 334

Ацсаган кун келд1 бугш, муны еске алмау мумюн бе, B ip aK маркум сенщ анан жете алмады бул кунге. Кенед1 адам, кенед1 екен пешенеге жазгасын, - Нургул апа кецгп боеап ip K in алды кез жасын. Сыртка шыктык успм1зде желб1рейд1 ак кейлек, Bi3 доетыкты угып естш еенбейтугын от кой деп. Бул ак кейлек - eKi экенщ шапагаты сеюлд1, Ею ананыц 6i3re деген махаббаты секщщ. EKi анальщ ар-намыетьщ жeмici бул ак кейлек, Ею экенщ доетыгыньщ жещс4 бул ак кейлек. Б1здер iiuTeft еерт ericTiK ана у м т н актауга, Доетьщ гулш кeyдeмiздe мэцп Tipi еактауга. IV Терец озен агыеындай уакыт yucis жылжыды, Бп окуга бара алмадык, бара алмадык бул жылы. Туган ауыл кушагында ецбек жолын бастадык, Шарыктаган доетьщ энш тау еамалы кашты алып. Кеудеешде кец даланыц, араеында ен жырдыц Жыланбауыр тракторга TipKcymi боп сен журдщ. Мен кырманга орналастым есешш боп «айбарлы», Ал Танакоз комсомолдыц хатшысы боп сайланды. Хатшы болып сайланган сон, бурын eTi Tipi кыз, Бар бшнкп колга ап алды, сол боп алды nipiMi3. Туеке дешн шепшшерде, туетен кешн кырманда, Оныц TinTi аралаепас жумыеы жок бул манда: 335

Алып ушкан кыз киялы, cipa, тыным тапкан ба? Б1рде ауыл сарайында жиын етш жатканда: Алматыдан екш кедщ, желке шашы 6ip карыс, Аты - Оралхан, ал Kaci6i - жазушы элде журналист. Бойдак па ез1? Танакезден айырмастан жанарын, Элденеш суйкеп жатты сусылдатып каламын. Апта етпей-ак жМт жазган макаланы газеттен Жадыраса-дабырласа окып шьщтык кезекпен. Танакезд1 еуреттепт1 жакын тартып аялай, Эй, сабазьщ, сез асылын теккен екен аямай. Мунан кешн хаттар каптап Keiri дейещ не турлк Кузд1 кунг1 талдан ушкан жапырактар еекшдг Эзге 6ipey ортактасып журе ме деп багыма, Ж урепмнен 6ip кызганыш бой кетерд1 тагы да. Юм болжапты, кандай жолдар кутер екен б!зд! алдан, Кандай таулар коргар екен 6i3fli ем1рде ызгардан? Элде ызгардан кашкандарга боламыз ба 6i3 корган, Жалт бурылып кетпейм1з бе коркып жалтыр муздардан? Ол кездер1 муньщ 6opi болатын тек i3ri арман. E K IH U IIБОЛ1М I Танакез! Б1здщ кайсар достыктьщ данкы сщген, Откен кунге оралып балкысын дем. Жарты сырым шертшд1 жан досыма. Енд1 саган шертешн жартысын мен. 336

Кия жолда кулгенмен ум1т алдан, Талай-талай нарлардыц жуп талган. Еске алмай-ак кояр ем сол шактарды, Еске алмауга болмайды, Умыта алман. II Булбулдар энш шерткенде эсем багынан, Гул жапкан алау кырлардыц аргы жагынан Тус1мде керд1м езщд1 б1рде, кал катай. Ай туган кезде агарып алтын алкадай, Кыр жаткан кезде кулагын Typin, елерш, Аппак 6ip нурга боленш, Мамырлы тандай албырап, лаулап нур жузщ, Бшктен жанып жулдызьщ, Алгашкы жауган ак кардай Орамал тартып басьща, Келдщ сен менщ касыма. Томенде таудьщ езеш жатты гуршдеп, Жапырак бп кен д1ршдеп, Ай турды жуз1 кул1мдеп, Менщ де жаным нурланып, Жартасты жарып шыккан 6ip кызыл гулд! алып, 0зщ е, айнам, усына берген кез1мде Урей сап шаттык сез1мге, Бшкте таудан тас кулап Азан да казан бар манай, в зщ е деген сол гулд1 Бере алмай калдым арман-ай. С ейш п сэтте-ак кырканы жапкан арай нур, Боз туман келin басты да, Бeйнeндi лезде жогалтып алдым, калай бул? Шакырдым атап атьщды сенщ, жацгыртып букш тау im iH , К,ырларды кезд1, кырканы кезд1 ceHi 1здеп MeHiH дауысьв 337

Куантып турып калайша маган кеттщ сен, еркем катпай тш. КенЬимнщ таны тунерд1 демде, езщ;п таппай атпайтын. Жарк етш жанып, жалп етш ешкен армандай, Курактар муцлы эн салгандай, Булактар гоктап калгандай, Тагдыр мен тагдыр жалганбай, YMiiriH бел1 талгандай. Елестер каптап кез1мд1, Ай туган кезде агарып алтын алкадай, Тус1мде керд1м езщдй TyciMjie керд1м, калкатай. Оянып кетсем келед1 екен тан атып, Алатау беркш алтындай нурга жалатып, Теменде жаткан еленбей Тебе мен кырга карайды Саган да тэщр1м бшктж 6epciH дегендей. Кыркадан ушкан кер мандай мацгаз уш акку Танменен 6ipre таласып, Кершбей кетп Долана сайдан ары асып, Bipme, бэлюм, ок тиген болар, бэсецдеу ушып барады, Бэсец 6ip энге салады, Мун бар ма, кайдам осынау энде сезбенен айтып болмайтын, Айтканмен орны толмайтын, Эзгенщ eMi конбайтын. III Нак сол кун1 кеш кш к Тогай жактан калды кулкщ естш п, (Кулагымныц дыбысшылын нетерсщ), Жалт карадым, жалт карасам асыга, Суга кет1п бара жатыр екенсщ, 338

EKi-ак аттап жетш бардым касыца. Есщде ме, су шашысып ойнадьщ, Жастык шактьщ есер эш бойды алып, Ею-уштылау сез айтып ем андамай, EKi менет турып калдыц ойланып. Бэлюм, киял кемесшде жуздщ бе? Ею-ушты eдi тагдырымыз б1здщ де. Жалкын сэуле шашып ед1 баткан кун, Жас баладай, мэз-мейрам боп шаттандьщ. Алдымыздан кальщ тогай калкалап, Иыгымыздан TYKcиeдi жар кабак. Мэцп ажырап калатындай дацкынан, Айнымайды сол катулы калпынан. Сак-сак кулш бул дуниенщ мунынсыз, Булак кана агып жатыр тынымсыз. Тогай imi емес ед1 коциш з, Тура берд1м мен yHci3, Эрен-эрен 6ip батылдык жинап ем, BipaK ол да сияктанды cemMci3. Бакытым ше! Егер айтсам шынымды, 0 л i кунге ацгармайды ол мунымды. Мен дегенде ангал opi кулаксыз, Коркам содан бола ма деп тураксыз. Осы сэтте батылдыгым тiл катты: «Кою керек булгакты, Адымьщды тусаулайды жасыктьщ. Кеудсцдеп ерке умгг пен ак арман Дуниеге гашыктыктан жаралган, Ерте ажырап калмакпысьщ, солардан? Козы Керпеш егер батыл болмаеа, Барар ма ед11здеп сулу Баянды? 1здеп барды. Мше, содан гажайып, Махаббат пен улы достык оянды. Ойлашы 03iH, жасыктьщта бак бар ма? Козге ijiinep MyciHi жок мактарга. 339

Бул кай турыс, кей жандардьщ тагдырын, Жарты менет nieiuin кетin жатканда?». Батылдандым, карсы алдымда сен турдьщ, Карсы алдыцда ойга кетш мен турдым. 0з1мд1 ез1м устаудан да калдым ба, Бэлюм, саган ешпес жара салдым ба? (Keuiip меш, кетсем сол сэт усактап) Руксатсыз суйд1м ceHi кушактап. Кенет-кенет сыбдырлатып куракты, Булак жактан шыга келд1 6ip атты. Бул к1м 03i, сез1м колш шайкаган? Б1зд1 KOpin жалт бурылды кайтадан. Танып калдым. Досым екен ол менщ, - Мурат, деуге эрец жетп дэрмешм. Токтамады, камшылап кок денещц, Уйге карай шауып ала жонелдг Ашуландьщ. Жанарьща мун конды, Маган карап: - Кылыгынды бул жолгы Ер ж т т к е уксатпадым дедin сен, Бекер гана усактадьщ дед in сен. IV Содан менщ Мурат досым кершбед1 6ip апта, Жаз жылыстап, сары ала куз конып жатты кыратка. KopiH6eciH, ал жумыска келмеген1 калай бул? Осы сурак кекей1мде турып алды талай кун. 1здеп барсам, ушнде екен, сэл жымиып карсы алды, Тым байсалды карсы алганы маган тагы ой салды. Нургул апам куанып жур, uiipKiH кандай асыл жан, Сушп жатыр, мацдайымнан, и1скеп жатыр шашымнан, 340

- Элде мен1 сагындыра тусейшнн деп пе едщ, Муньщ калай, тентепм-ау, тым хабареыз кеткен in? Муньщ калай, кайда журсщ, iздeтiп ем, таппадым, Доеьщ саган айтпады ма уйленгел1 жатканын? - Жок, - дед1м мен томен карап, Юмге? - - Лезде кальщ ойлар камап кенйнмд1 шалкыган. - Юмге, - дед1м - бул жолы да шьщты даусым тым катты Мурат маган кул1мслреп: - Зеркулге, - деп тш капы . - Клмд! тандау, ол, эрине, сенщ гана еркщде, Суймейсщ гой, айтшы, калай уйленесщ Зеркулге? - Жалган! - дед1 ол, - жалган, - дед1, 6eTiH басып колымен Артьщ айтпа, жете таныс емессщ гой онымен. - Бшем, - дед1м, томен карап, бшетйпм рас-ты, Бшупи ед1м HieuieciH де ойы желтец, т ш ащы. Зеркул соньщ жалгыз кызы кабагына караган, Бул манайга былтыр кузде кош in келген каладан. Жумые та жок, оку да жок журin жаткан тектен-тек, Ал шешесш куйеу1мен ажырасып кеткен деп, Журт айтып жур. Мунда канша шындык барын и м уккан? Жэ, жарайды, Keperi не сылтау 1здеп сыныктан. Эйтсе де, еткен 6ip кызыкты ез басымнан кенпрген Умыта алман элi кунге, eniipe алман eciMHeH. 341

Жаз келгенде намысты жан кол кусырып жаткан ба? Кырман жакка аттанушы ек ояна сап ак тацда. Келж куни ж еткш кп, адам кунпн таба алмай, Жэрдем сурап шапкылайтын бригадир Когамбай. Осынау 6ip тынымсыз жан камшылыгын торы атын Эзшкой-тын, 9pi менщ жакын жездем болатын. Жумыстан сон тамашага батайын деп еркш 6ip, Когамбайды шешееше ертш бардым Зеркулдщ. Б1з келгенде кызы куйган ак кеседен шай iinin, Жас бэйб1ше жатыр екен тер алдында майысып. Кызы жылдам сырмак тесеп, терге жастык тастады, Когамбайым жайласып ап, эцпмееш бастады: - Дурыс, дурые, ci3re жудэ унар болар мына куй, Колхоздыц да жайын 6ip кез ойлау керек, кудаги? - Жэ, тусшд1м, эцпмеш созбаган жен бет алды, Кария ма десем с1зд1, «бала» екенс1з сакалды. - Кой, шырагым, акылга кел, таста мундай ызывды, Журтпен 6ipre енбек eTciH, ж1бер ертен кызьщды! - Бара алмайды, ал аныгы керек болса, бармайды, - Деп кудаги касарысып, ез сезшен танбайды. - Баргызамын, - Когамбай да басты айкайга, - Барасьщ Колхозга айтам, ауданга айтам мэселещц карасын. - TinTi бар гой коркарым жок, карай 6epciH, карасын, Ауданьщньщ 6ip бастыгы мен1н туган нагашым. 342

Кыз iiiemeci буркан-таркан, ойы бардай жулыепак, Бас аманда eciK жакка жетш алдым жылыстап. ...Ертецгш к ел уйкыдан жана-жана турганда, Кек орамал тарткан 6ip кыз келе жатты кырманга. «Бэрекелдт деп алгысын жаудыруда Когамбай, Зеркул екен, жылаган ба, eKi Ke3i добалдай. Жанарында жаца оянган eжeттiктiн нуры бар, Байкауымша анасымен созге келген Typi бар. Адам жаны таулы шаткал, алуан-алуан кыры бар, Осы кыздыц журегшде не сыр барын юм угар? Бэлюм, бейбак талпына ма арманына жетем деп, Ел сез гып жур 6ip жштке гашык болган екен деп. Ол жштпен жолыгуга тыйым сапты анаеы, Ана ce3iH жыга алмапты, уян кыз гой шамасы. Мумк1н, 6apiH умытар ол, умытпаса сор болар, Бiздiн жакка к о ш т келген ce6e6i де сол болар. Жазбайтын 6ip жарасы жок, емнн дей/н ел уакытты, BipaK досым осы кызбен бола ала ма бакытты? ¥зак ойлар думпу1нен ашылгандай кулагым, Мен Муратка бурылдым да: - Той кашан? - деп сурадым. Ундеме/п ол, i3eT сактап турганы гой баягы, Апам айтты: «менен сура, келес1 айдьщ аягы». 343

V Той басталды. Коцыр куздщ 6ip лайсан кез1 efli, 0ткел бермей тасып жатты ашулы Аксу озеш. Шаттьщ хабар куандырып, кез кергеннщ талайын, Ак тшегш айтып жатты алыс-жакын агайын. Улкен уйде кыз-бозбала би билесе, эн салып, Kspi эжелер терезеден сыгайлайды тамсанып. Домбырасын кербез устап, муртын сылап жайрацдай, Жубайларга карап койып той бастады Сайранбай: «Шарьщтап бакытыц жур eMip кепн, Уй болган кос бэйтерек, армысыцдар! Той устшде гулдесш кещлдерщ, Ак ниетт1 достардьщ алгысынан! Бул журек куанышка тойган емес, Сол алгыстан гулдес1н дала мынау. Муратжан, сабау басты бойдак емес, Сен бшдей куйеу болдьщ, карагым-ау. Тосады сыбагасын алдан кеп кун, Жаныцныц оты M3Hi i жалындасын. Кинога жеке барар халден кетт1н, Сен ещп кел1н болдьщ, карындасым! А-ха-хау. А-е-ей! Бул байгустьщ кай жер1нде бугып жаткан акындык, - Деп езара эзшдесш, риза боп жатыр журт. Той дегенде журек оты лапылдамас жан бар ма? Элденеш есше алып жымияды шалдар да. Ал Мураттыц жуз1 сынык, кец1лс!здеу ол неге? - Мунда кел, - деп ертш Kip;n мен1 inerKi белмеге. 344

Ертш K ip in унс1з калды терезеге кадалып, Мен де турдым алардай боп тоз1м1мд1 ада гып. Сэлден кешн еоз баетады тауга карап колбеген: - Танакезд1 коре алдьщ ба, тойга неге келмеген? Селк етпм мен отка шарпып алган кустай канатын: - Ертецгш к коргешмде жылап турган болатын. ¥ га алмадым, тусшбед1м бул ажареыз кушне, Туете барсам, кетш капты эпкесшщ ушне. Мен Муратка карап е;нм, карадым да тац калдым, Тан калганым - жанарына жас тунганын ангардым. Молд1р шыктар K ip n iriH e H у зш п кеп сол шакта-ак, Терезенщ жактауына тамып жатты моншактап. Тамып жатты. Журегшщ пэк сез1мш алдар юм? Танакезд! суйетшш сонда гана ангардым. Ацгардым да аласурдым, бармагымды тгстед1м, Айналайын адал достык, неткен мунша к у п т едщ? Айналайын кезаз достык (козс1здшн багалы), 0 з басьщнын бакытынан турыпсьщ-ау жогары. 0 з басынныц кайгысын да жутыпсьщ-ау бщщрмей, Жыткыр тундер кинады ма юрпшщц щщрмей? Бэлюм, маган кшэн да жок, кшэмд1 де кепнрдщ, Лаулап жанган оз отьщды, езщ калай еппрдщ? Бшмейтш бе ен, алтыным-ау, бакыт деген ауыскак, Журегщнщ inKop энш неге айтпадыц дауыстап? 345

Тура алмадым будан ары, тура алмадым мен шыдап, Шыгып кетпм яагер1мд1 еюшгшм камшылап. EKi жастык 6ipniri мен куанышын толгаган Кулагыма келш жатты кыз-бозбала салган эн. VI Той e rri ушеум1зд1 курсшд1рш, Сен журдщ жанарьща 6ip сыр бупп. Мен айттым: Дос кецщщ махаббатка Tipey етсек кайтед1, Эшм1зд1 6ipey етсек кайтед1? Сен айттыц: Шулы езеннщ табанында жатса да, Тастар ылги тас кушнде калады. Максатына жэумп\" кайгы батса да, Е1агыз достар дос кушнде калады. Турактылык барабар зат маржанга, Б1з де, курбым, багынайык сол зацга. VII Адамбыз гой, сондыктан да кателесш жатамыз, Кейде тун боп тунерем1з, кейде тац боп атамыз. О, тэщр-ай, жасты кара, жасты кара кездеп, Коб1не 6i3 кiнэлayгa бешмдеум1з езгеш. B y riH , м1не, туган жерден кетш барам шалгайга, Тш епм сол: кез1м oT K ip, к о ц т м ояу болгай да! Мумкш, эл1 алда талай бакытымды сынармын, Сур1нерм1н, намысыма суйенермш, турармын. EpiK берсец орга жыгып кетер 6ip кун асау кан, Сакта тэщр кателжп бше тура жасаудан! 346

Егер жылдар саты болса, достык оныц mereci, Шеге сынса сатьщыздьщ сеплед1 Ke6eci. 03ip менщ шегем аман, байлыгым сол жалгыз-ак, Сондыктан да окшбеймш, тандадым деп жолды узак, Каш капы уш1н карлы кыстан, каЬар шашкан куздерден, Мумк1н, кустар элдекайда бакыттырак б1здерден. Кырау сакал куз келгенше, жаз кызыгы жетед1, Жаз еткен сон ескен жерш тастайды да кетедк Мен де кетш барам, еркем, оку 1здеп тым алые, Муцайганда сенщ кулкщ болушы ед1 жубаныш. BipaK MeHi кус секшд1 баянсыз деп ойлама, KoKiperiM туган жермен 6ip согады кайда да. VIII 0 з й щ еске алам да толганамын, Heлiктeн жудеп кеттщ сен, карагым? Тес1нде адаскандай кец даланыц, Кай жакка, кайда тартар жол карадьщ? Дел-сал боп турганьщда, сол шак мына, Жалт 6epin, уркек ум1т ансатты ма, Жок, элде жанбай сонген бакытьщньщ, Бейкунэ сагынышы шаршатты ма? Ал сау бол, сау бол мэвдз арман-арым, Мэцпге еске аларым, толганарым. втш ем , мус1ркеме, - корланамын, Бакытым бол деп ceHi зорламадым. 347

Бейнет пен умгг тауы арасында, Еш кызык кермей orri ол, нанасыц ба? Жамылып, коктем гушн анам жатыр, Ескертюш коя алмадым моласына. Ушмен коныр назды домбыраньщ Мен саган мамыр сазды эн курадым. Санасам, борышым коп, барлыгын да Келер кун улесше калдырамын. Тек мына аман турсын, нурлы Отаным, Туламас кeнiлiндi тулатамын. 0шммен, ала куйын жырымменен. Мен эл1 кулагыцды шулатамын. взеннен кадыр кетер акпаган сон, Жайрацдап тасып, толкып жатпаган соц. Барамын алые ушып, Танакез1м, 0зщ нен жылы сез1м таппаган сон. Кеудецде жалын жатыр лапылдаган, Муратжан, кандай ыстык атыц маган. Мен сенщ аласармас достыгыцды 0лемге айту yu iiH акын болам. 03ipre ел назарын аудармадым, Тшей бер тобеипктщ тау болганын, Мен кетпм бш м куып Алматыга, Кайтадан кор1скенше сау бол, жаным! IX Жолым болды epin е/нм, ceHin ед1м умггке, CeHiM деген жец1с алып келед1 екен ж1г1тке. Cтyдeнтпiн, шаттык сезш атар тацныц ун1нен, Кэусар томдар айдынына кулаш урам тун1мен. 348

Кызык та кеп, кызыл-жасыл гулдер де кеп бакшада, Кызыккам жок, 93ip оган бурылуга жок шама. Кайда умыту, бал кундерден тагдырымыз 6ip аккан Апта сайын сагынышты хат аламын Мураттан. Хат аламын. Мунша маган неге уайым жейш екен, Кейде акша ж1беред1, тарыгып жур дей ме екен? Эр хат сайын эр килы сыр. Эцпмем1з азбайды, Мурат 6ipaK Зеркул жайлы 6ip ауыз сез жазбайды. Бойшац терек сары орамал жамылганда бактагы, Ойда-жокта шорт узшд1 сагыныштын хаттары. Терт тагандап, терт ай erri, жаным тыным таппады, Бес ай erri, алты ай erri, епш м жауап катпады. Кунде барып хабар кутпм, пошта eciriH тоздырдым, Жан досыма екпелед1м, Зеркулд1 де жазгырдым. Ан-тан болып жургешмде, ауыл жакка аландай, B ipey iiHKe Kipin келдг Бул к1м - десем Когамбай! Кайран жездем! Куанышым еыймагандай койныма, Ютабымды тастай салып, асылдым-ау мойнына. Кевдп жiбiп, ол да аймалап сушп жатыр бет1мнен, Содан кешн сурактарды жаудырдым мен шет1нен. - Ауыл калай, астык калай, мал жайлаудан кайтты ма? Нургул апам бакуат па, маган сэлем айтты ма? Булай карай аттанарда Танакезд1 Kepin пе ен? Мурат кайда, Зеркул кайда, хат жазбайды нелштен? 349