Темірхан Медетбек "Күретамыр"

– Міне, осындай шынжырдай шұбырған «жақсы», «жақсылардың» шылауында кеткендер кеше де болған, əрине, бүгін де бар. Соның салдарынан көпірген көбік сөздерге көміліп тұншығып қалғанымыз рас. Мата атымен бөз өтедінің кесірінен жадаулыққа, жадағайлыққа ұрынғанымызды бəріміз жақсы білеміз. Қопарып, қотарып сөйлеудің орнына бетін қалқып кеткенімізді кім жоққа шығара алады. Адамның, қоғамның сыртқы сұлбасын ғана суреттеп, оның ішкі жан-дүниесін, жан арпалысын аша алмадық қой. Содан барып қаншама есіл таланттар қор болды. Пленум, съезд шешімдерін насихаттаймын деп жүріп, өздерінің бойындағы Құдай берген таланттарын рəсуə етті. Сол бір жаман əдет əлі де жалғасын табуда. Менің бұдан басқа айтарым жоқ. Тек ертеңгі күннің қатал сұрыптауынан ғана дəмеленеміз. – Сіз алғаш рет ақындық жолға бетбұрған кезде қандай əсерге бөлендіңіз, қалай арқаландыңыз? Ақындық тағдыр сізді несімен қызықтырды? – Менің Түркістандағы теміржол мектебінде оқып жүргенде Жұмағали Əбуов деген парталас досым болды. Қазір ағылшын тілінің маманы. Ғылым докторы. Мақалалар, өлеңдер жазды. Мен де соған еліктеп қолыма қағаз, қалам алатын болдым. Екеуіміз ағайынды қоңыр қаздай болып аудандық газетке барамыз. Əрине, ондағы ағайлар өлеңдеріміздің беттерін шимайлап-шимайлап қайтарып береді. Бəрібір қайтпаймыз. Тауымыз шағылмайды. Біршама уақыт өткеннен кейін жаңа өлеңдерімізді қайтадан алып барамыз... Ақырында, бір күні менің: Қабырғада сұр шеге, Ұстап тұр ғой киімді. Мен де сондай өмірге Болсам деймін тиімді, – деген шумағым жарық көрді. Сол күні мен үшін іргеміздегі Қаратау қарс айрылып, алдымыздағы көлденеңдеп ағып жатқан Сырдарияның суы сирақтан келмей қалды. Алғашқы əсер осылай! Ақындық тағдырдың– азапты тағдыр екенін кейін түсіндік. Өйткені, ақын болу деген елдің мұңын, халықтың қасіреті мен қайғысын

жырлау. Ал елдің қасіреті мен қайғысын, мұңы мен зарын арқалап жүру оңай болып па?! Менің ақын тағдыры – азапты тағдыр дейтінім содан. – Жазушы болу қиын, өйткені көз майын тауысады. Ал, ақын болу оңайырақ, жырды жазады да жүріп кетеді деген түсініктер пайда болып жүр. Ал, сізше қалай? Мұндай пікірлерге не дейсіз? – Осындай сөздердің бары рас. Жазушы қаламдастарымның дəл осылай деп əзіл-шыны аралас түйреп кететіндері бар. Ондайда мен оларға: “Сендер ғой бір хикаят (повесть) жазғанда от пен суға бір-ақ рет түсесіңдер. Ал, екі хикаяттарың толық бір кітап боп шығады. Ал, біз ақындар əр өлең сайын от пен суға түсеміз. Жүз өлең жазсақ, жүз рет от пен суға түсеміз. Сол жүз өлеңіміз сендердің əлгі кітаптарыңның жартысындай да болмайды. Сонда от пен суға екі-ақ рет түскен адамның азабы көп пе, жоқ əлде жүз рет түскеннің азабы көп пе”, – деп жауап берем... Шынын айтқанда, екі жанрдың да табиғаты екі түрлі ғой. Жазушылыққа талантпен қоса аса үлкен төзімділік керек. Ал ақындыққа шап-шұп ұстасып, шартпа-шұрт айқаса кететін шапшаңдық қажет. Екеуі де оңай шаруа емес. Мен жазушы болу дегенді неміс классигі Генрих Бель мен орыс жəне ағылшын классигі В. Набоковтың романдарын аударғанда көрдім. Азапты жұмыс! Күн ұзаққа, түні бойы үстел үстінде қаққан қазықтай боп шаншыласың да отырасың. Сарғайып, сарылып кетесің! Ал, ақындықта мың өртеніп, мың жанасың! Екеуі де ауыр. Əрқайсысының орны бөлек. – Өмір шындығы дейтін ұғымды қалай ұғындыруға болады? Мəселен, өміріміз, тұрмысымыз жақсы десек, айналамызда оған да мысал бар. Өміріміз, тұрмысымыз жетіліп тұрған жоқ десек, оған да келтіретін дəлелдер аз емес. Бірақ, ақын көзі қырағы. Ақ пен қараны айырудың мəнісін қалай ұғындырасыз? – Өмір шындығы деген ұғым – өте ауқымды ұғым ғой. Оған тек əлеуметтік жағдайымыз, яғни тұрмыстық деңгейіміз ғана кірмейді ғой. Əрине, Қазақстанда тұрмысы өте жоғары адамдар да, тұрмысы өте төмен адамдар да өмір сүріп жатыр. Тұрмысы өте жоғары адамдарға

қарағанда, өкінішке орай, тұрмысы төмен адамдар əлдеқайда көп. Бұл– əлеуметтік теңсіздік! Сонымен бірге, елді сыбайластық жемқорлық жайлап барады. Ол əбден күшіне мінгенде мемлекеттігімізге қауіп төндіруі мүмкін. Қазірдің өзінде олардың салып жатқан ылаңдарынан Қазақстанның екі өкпесі сығылып барады. Оны бəріміз көріп, біліп отырмыз. Оған қарсы күрес өте мардымсыз. Сондай–ақ біз, саяси тəуелсіз болғанмен толық рухани тəуелсіз бола қойған жоқпыз. Не болғанда да, орыс тілі үстемдік етіп тұр. Мемлекеттік тіліміз, несін жасырамыз, мүсəпір халде. Өзінің мемлекеттік тілінде сөйлемеген мемлекеттік тілді қалай сен, толыққанды дей аласың?! Бұлардан басқа қаншама қаптаған проблемалар бар. Айтып тауыса алмайсың. Ал бұл проблемаларға, көрсең де көрмегенсіп, көзіңді жұмып қарап, жауырды жаба тоқу, ақындығыңа да, азаматтығыңа да сын емес пе? Сондықтан ақын болдың ба, онда сен қоғам бойына дерт боп жабысқан кесірлі, кесапат құбылыстармен шайқасқа түс. Солармен күрес. Менің ұстанымым осы. – Мұқағали ақынмен қаламгерлік əріптес ретінде сырласқан, кездескен, мұңдасқан сəттеріңіз болды ма? – Мен Мұқаңмен тонның ішкі бауырындай боп қоян-қолтық араластым деп айта алмаймын. Олардың əдебиеттегі есімдері əбден бабына кеп күркіреп тұрған кезінде Маңғыстауға кетіп қалдым. Рас, Маңғыстауға кетпей тұрғанда аздап болсын кездесіп сөйлескендеріміз болған. Бірақ, ол кездесулерді сырласу, мұңдасу деп айтуға болмайды. Өйткені, онда біз сарыауыз балапандармыз ғой. Яғни, ол кісілердің бізге сырын айта қоюы мүмкін емес қой. Тек бірде Мұқаң мен Жұкең екеуі (Мұқағали мен Жұмекен) бірігіп соғымға бір жылқыны тұтас алып келіпті. Сол жылқыны екеуіне (əрине, олар қай жерден қалай шабу керек екенін айтып тұрды) бөліп бергенім бар. Кейіннен бірер рет кездескенде Мұқағали ағамның: “Əй, бала, сенің біздің үйде дəм татып кететін сыбағаң бар. Келмейсің бе?” – дегені бар.

Содан кейін Маңғыстаудан келіп Жазушылар одағында бір шаруамен жүгіріп жүр едім, сонадай жерде бір топ ағаларымның ішінде тұрған Мұқаңның: “Əй, қараңдаршы мына жүгіріп жүрген бала Темірхан Медетбековтен аумайды екен”, – деген дауысын естіп қалдым. Бұрылып сəлем бермеді дегені ғой. Ал менің бұрылуға мұршам жоқ. Өйткені, Одақтың бір басшысы қағазыңды қазір əкелмесең кетіп қалам деген. Ертеңіне Маңғыстауға жол жүруім керек. Не керек, қағазыма қол қойдырып төмен түссем, Мұқағали ағам екі-үш адаммен тұр екен. Ол кісілерге: “Ассалаумағалейкум”, – деп сəлем бердім. Сəлемімді алған Мұқаң: “Əй, бала, жаңа ғана екінші қабаттан сенен аумайтын біреуді көрдім”, – дегені. Бұрылып сəлем беруге жарамадың деп астарлап айтқан назы ғой. Мен жағдайымды айтып, айыбымды жуып-шаю үшін “Қаламгерге” шақырғаным бар... Ол кісімен кездескендегі осындай бір эпизодтар ғана есімде қалыпты. Ал, ол кісінің поэзиясын өте жоғары бағалайтын адаммын. Мұқаңның баспасөзде жарияланып жататын өлеңдері мен дастандарын қалт жібермей оқитын едім. Ықыласым да, ілтипатым да болды дей аламын. Содан ба, ол кісі қайтыс болғанда, сонау қиыр алыс Маңғыстауда жүрсем де, қабырғам қайысып отырып өлең жазып, “Лениншіл жасқа” жіберген болатынмын. Бірден жарияланды. Бұл жерде ол өлеңді тұтастай келтіре кеткенді жөн көріп отырмын. Мұқағали қайтқанда Келді бүгін ажал-сұмның кезегі, Өрт боп жанды өлең-жырдың өзегі. Ақпай қалды, ағып жатқан бұрқырап Жетісудың тағы да бір өзені. Қала алмассың мұндай күні опынбай, Əр жүректе “Қайран Мұқа”, ойпырмай. Ақындардың жыр оқитын кешінде Бір керемет өлең қалды оқылмай.

Тағы мұны қала алмассың түсінбей, Жүрек жылап, боран соқса ішіңде. Сырахана үстелінің үстінде Бір саптыаяқ сыра қалды ішілмей. Жаңа үнменен қарсы алатын əр таңды, Жек көретін өсек пенен жалтаңды, Ақыным жоқ бүгін енді ортаңда Жалақысыз еркін кешкен жалғанды. Галстуксіз айқара ашық омырау, Туы– Алатау, Көкірегі – Атырау, Болған емес онда өтірік көлгірсу, Болған емес онда қайту, тоқырау. Елемейтін, Ескермейтін ептіні, Тастайтұғын бетінен ап беттінің. Өлең етіп ызғарлы түн, от күнін Жол қозғалыс ережесін елемей Көшелерді кешіп келе жататын Мұқағали Мақатаев жоқ бүгін. Мұқағали Мақатаев поэзиясына деген сол ықылас, сол пейіл əлі де сол қалпында. Қазір ол – ұлы ақын, классик! – Мұқаңның “Фаризаға” деген өлеңі бар. Сіз де талай рет оқыған шығарсыз. Осы өлең неге Фаризаға арналды? Кейде пайымдау деңгейлеріне қарай бұл туралы əркім əртүрлі болжам жасайды. Ал, сіздің пікіріңіздің қорытындысы қалай?

– Кезінде Мұқағали ағамыз,– кім не десе, о десін,– теперішті көп көрген ақын. Тұрмыс жағынан да, жұмыс жағынан да! Ондай кездерде адам жалғыз қалады. Көп-көп адам сырт айналады. Кешегі достарың сені көргенде көшенің келесі бетіне шығып кетеді. Ондай жағдай бірер жыл менің де басымнан өткен. Сондықтан білем... Ондай кездерде адам мұңын шағатын, сол мұңыңды түсінетін адам іздейді. Кешегі достардың келбеті əлгіндей: теріс айналған. Ал, Фариза қаншама ер мінезді дегенмен, əйел ғой. Жаны нəзік, жүрегі жұмсақ. Содан да ол Фаризаға мұңын шаққан, жүрек сырын ақтарған. Менің пайымдауым осы. – Мұқағалидың мұңы дейміз, ол қандай мұң? Тұрмыстық жетіспеушіліктен қозғалған мұң ба, əлде қоғамдық дерттің науқасын дəл аңғарып буырқанған толғаныстардан туған жан күйзелісі ме? Бұл мəселеге сіз қалай баға берер едіңіз? – Екеуі де бар. Бірақ, ақынның жеке басындағы мұң қоғамдық, əлеуметтік, адамзаттық, тіпті бүкілəлемдік мұңдармен бірге өрілмесе, оның өресі тым пəс, ауқымы барынша тар боп қалады. Мұқаңның «Емханада» деген атақты өлеңі бар. Соны оқып көрейікші. Өкінішті... Мына құрғыр сырқаттың беті күшті. Жүрегім көтеріліс жасап жатыр Бұзбақ болып кеудемде бекіністі. Өкінішті. О, Жүрек! Менің алтын қазығым-ау! Қайтейін қажыдың-ау. ... Қытықтаған бауырдың “назы” мынау, Қажыдың-ау, байғұсым, қажыдың-ау! Не істемекпін!

Жаным-ау, саған шипа істемек кім?! Жаралғанда бүтін ем, үш бөлекпін: Жүрегім– Африка, бауырым– Кипр, Миым– Мұзды Мұхиттай... Не істемекпін? Міне, осы өлеңде ақынның тұла бойын жайлап алған дерт қана емес, əлемнің дерті жатыр ғой. Өз дертін əлемнің дертімен салаластырып, сабақтастырып жіберген. Кезінде осы өлең туралы былай деген екем: “Бір-ақ өріліп, бір-ақ құйылған тұтас өлең. Жеке жолын, жеке шумағын бөліп алып қарастыруға келмейді. Оны өлең табиғаты, өлең архитектоникасы көтермейді. Өйткені, ақын айтылар сөзін бір-ақ ақтарған. Өлеңнің əлденеше жеріне қойылған үш нүктелер ақынның айтылмай кеткен сөздері емес, ақын өзегін өртеп шыққан қасірет күрсіністері. Бұл өлең – метафора болғанда да, образды метафора. Бұл өлеңде нағыз азамат ақынның болмыс-бітімі жатыр. Жүрегін Африкаға, бауырын Кипрге, миын Мұзды Мұхитқа теңеу белгілі бір ұғымдардың сыртқы ұқсастықтарын дəл басқан сөз бейнелілігін ғана емес, белгілі бір ұғымдардың ішкі драмасы мен трагедиясын ашқан ақын ойының масштабтылығын, ақын ойының ірілігін көрсетеді. Бұл өлеңнен ақынның жеке басының дертті демі ғана емес, Африка қасіреті, Кипр трагедиясы, Мұзды мұхиттың көрдей суық лебі ұрады. Ақын басына түскен өз қасіретін дүние қасіретінен бөлек қоя алмапты. Дүниеге алпыс екі тамырымен сіңіп кеткен ақын ғана осылай сөйлесе керек.” Осыдан артық не айта алам. Тек қосарым, Мұқағали Мақатаев осы бір өлеңімен-ақ Адамзаттық деңгейге көтерілген. Ал мұндай өлеңдер онда жетерлік. – Мұқағали: “Махаңдар жоқ, Махаңдардың сарқыты Мұқағали Мақатаев бар мұнда”, – дейді. Осындағы “Махаң” деген сөздің мағынасын сіз қалай талдап бере алар едіңіз? – «Махаң» деген сөзден адамның ойына бірден халықтың бостандығы жолында басын құрбандыққа шалған, қайтпас қайсар тұлға Махамбет түсетіні сөзсіз. “Махаңдар” деп тұрғаннан кейін бұл ұғым көп мағынаны мегзеп тұруы əбден мүмкін. Яғни, тағы бір ұлттың ұлы

перзенті Мағжан бейнесін де танып білуге болады. Тіпті Махамбет, Мағжан сияқты елі мен жері үшін қайғы мен қасіретке батқан, жан- жүректері мұң мен зарға толы барлық ардақтыларымызды қамтуы да кəдік. – Сіздің қатарласыңыз, жазушы Марат Қабанбаев Мұқағали туралы ағынан ақтарылып жазғанда “миына ұлттық коды жазылған ақын” деген керемет теңеуге жүгінеді. Осының мəнісін оқырмандарға қалай ұқтырар едіңіз? – «Код» деген сөз, жалпылама тілмен айтқанда шартты белгілер жүйесі деген мағынаны береді ғой. Дипломатиялық, коммерциялық, əскери кодтар болатыны белгілі. Оның шешуі – жұмбақ. Оны белгілі бір адамдар ғана шеше алатынын бəріміз жақсы білеміз. Сонымен бірге генетикалық та код болады. Енді бұл – табиғи код, жаратылыс бітімінде болатын код. Марат осыны, генетикалық, яғни ақынның болмыс-бітімін ұлттың рухани табиғатымен бір қарастырып отыр. Бір сөзбен айтқанда, Мұқағали табиғаты ұлттың құпия бір тылсым табиғи құбылыстарымен тамырлас деп отыр. Мен бұл бейнелі сөзді осылай ұқтым. Ол тылсым құпияны шешу – біздің жəне болашақ ұрпақтардың міндеті. – Мұқағали “Абай жаққан бір сəуле сөнбеуі үшін” деп еңбек етті. Солай деп ұлы мұратты көздеді. Сол сəуле маздап тұр. Сол сəулені əрі қарай сөндірмеу үшін не істеу керек деп ойлайсыз? – Абай – өзінің бүкіл ілім-білімін, ой-өрісін, қуат-күшін қараңғылықпен күреске жұмсаған адам. Бұл күресте оның қаптаған қалың қолы болған жоқ. Мыңмен жалғыз жүріп алысты. Халқының жүрегіне сəуле құйғысы келді. Сол сəуле жарығымен халқын қараңғылықтан алып шығатын жол іздеді. Əрине, ол азапты күрес еді. Құдай-ау, “Ит көрген ешкі көзденіп, Елерме жынды сөзденіп” кететіндермен күресу оңай болып па? Бірақ, күресіп бақты. Бəрібір ол өзінің мақсат-мұратына көзі тірі кезінде жете қоймаса да, түптің- түбінде жетті. Өйткені, Абай жаққан сол сəуле көп-көп адамдардың санасында, жаны мен жүрегінде жанып тұр. Мұқағали ақын сол сəулені сөндіріп алмайықшы деп тұр. Ал, ол сəулені сөндіріп алмау да ұлы күрес. Заман да, қоғам да қазір тоғышар боп барады. Ондай тоғышар қоғам мен заманда адам бойындағы рухани отты сөндірмеу оңай шаруа емес. Ол үшін күрес, рухани күрес керек.

– «Мұқағали» журналының жарық көруіне қалай қарайсыз? Ол туралы сіздің ой-пікіріңіз, жеке көзқарасыңыз қалай? – Əрине, дұрыс қараймын. Бірақ бұл журналдың бүкіл бағыт- бағдарына жан-жақты мінездеме бере алмаймын. Өйткені, ол журнал қолыма анда-санда ғана түседі. Ал журналдың тұтас кескін-келбетін көрмегеннен кейін кесімді пікір айта қою қиын. Бірақ, қолға түскен нөмірлері ұнады. Ол нөмірлерден Мұқағалидың рухын, Мұқағалидың мақсат-мүддесін, Мұқағалидың арман-тілегін танып-білуге болады. – Енді тағы да өзіңізге оралайық. Сіздің шығармашылығыңызды зерделеп, зерттеп қарап отырсақ, екі кезеңді көреміз. Екінші кезең “Көк түріктер сарынына” енген кезіңіз. Бұл жерде сіз ұлттың рухымен тұтасып кеткен сияқтысыз. Мұндай əлемге енуіңіздің себебі қандай? – Жалпы, мен – ізденістің ақынымын. Мен туралы жазып жүргендер де осылай дейді. Сіз менің шығармашылығымның екі кезеңнен тұратынын жақсы аңғарғансыз. Бірінші кезеңімде де экспериментке көп барғам-ды. Соған байланысты мені кезінде ғылыми-техникалық революция заманының, урбанизацияның ақыны деп мақтағандар да, даттағандар да болды... Енді ол жағына көп бара бермей-ақ қояйын. Оны өзіңіз де біліп отырсыз. Екінші кезең – “Көк түріктер сарыны”. Мен бұл сарынға ұзақ дайындалдым. Ол “Күлтегін”, “Тоныкөктермен” танысқаннан басталған-ды. Қаншама рет сол сарынның ішіне кірем деп жанталастым. Алдырмады. Көбі сəтсіз боп шықты. Сонда да қайтпадым. Ақыры, өзімше, дегеніме жеткендей болдым. Көк түріктер сарынының ішіне енгендей болдым. Орхон-Енисей жазулары тасқа қашалған ғой. Яғни, ол тарихи дастандар жолынан қара тасты соққан қашау мен балғаның шыңылы естіледі екен... Менің өлеңдерімнен де, егер құлақ сап қарасаң, сол балға мен қашаудың үні шығады. Содан ба қағазға жазып отырсаң да тасқа қашап отырғандай болам. Əрине, ол сарынды мына уақыт пен заманға орай жетілдірдім, дамыттым. Əрине, мен ол сарынды тұтас меңгеріп алдым деп айта алмаймын. Толық игере алмаған, күш-қуатым жетпей қалған тұстарым да бар шығар. Бір айта кетер нəрсе, осы бір сырты қарапайым ғана форманың мүмкіндігі аса зор екендігін білдім. Еркін айтасың, еркін сөйлейсің. Бірақ, сарын

шеңберінен шықпауың керек. Оның да өз заңдылығы бар. Ол үшін ол сарынды өзіңнің бүкіл тұла бой, жан дүниеңе сіңіріп алуың керек. Сонымен бірге, ең бастысы, ол сарын сенің табиғи болмыс- бітіміңменен үйлесім табуға тиісті. Ал, менің табиғи болмыс-бітімім нақтылық. Міне, осы үйлесім, менің белгілі бір дəрежеге жетуіме мүмкіндік берді деп ойлаймын. Жаңа айттым ғой, бұл сарынның мүмкіндік аясы аса кең деп. Əсіресе, ол осы заманның қыры мен сырын, бет-бейнесін барынша көрсетуге кең жол ашып береді. Қысылып-қымтырылмай сөйлейсің. Сондықтан да мен қазір осы сарынның “тұтқынымын”. Шынын айтқанда, ол “тұтқындықтан” босанғым кеп тұрған жоқ. – Сіз де Мұқағали ағаңыз секілді ата-бабаның жан дауысын анық естігендей күй кештіңіз. Жəне оны қайта жаңғырттыңыз. Ол үн өзінің ежелгі ұлттық бояуын сақтай отырып түрленіп, түлеп, жаңаша естіле бастады. Бұл əдіс пе, тəсіл ме, жоқ əлде сіздің бойыңызды кернеген табиғи құбылыс па? – Бұл – əдіс те, тəсіл де, сондай-ақ, жаңа ғана айтып өткенімдей, менің табиғи болмысымның сол сарынмен үйлесім мен жарасымдылық табуынан болуы мүмкін. Оның себебін шамалы тарқатып кейін айтам. Алдыңғы сұраққа орай, мен ізденіс пен эксперименттің ақынымын деп айтып өткенім бар ғой. Сол кезде, эксперименттер жасап жүрген тұсымда, бір көз жеткізген нəрсем, қандай бір болмасын, тіпті сəтті деп ойлайтын эксперименттеріңіздің өзі, егер ол ұлттық дəстүрмен, ұлттық рухпен өзінің күре тамырымен жалғасып жатпаса, өлі дүние болып шығатынына көзім жетті. Ал ғасырлар қойнауында жатса да көк түріктер сарыны біздің қанымыз бен жанымызда бар ғой. Сондықтан бұл сарынды жұртшылық, ұлттық рух үніне құлағы тосаң боп қалғандар болмаса, бірден қабылдады. – «Өлеңге əркімнің–ақ бар таласы» қазіргі шақта тіптен үдеп тұрған секілді. Жыр жинақтарының санынан жаңылатын болдық. Осы үрдіске көңіліңіз тола ма, əлде толмай ма? Қазылығын айтсаңыз. Себебі, өлең жазып жүргендер сіздің сын-сыншылдық пайымдарыңыздан сабақ алуға тиісті. – Сіз, адамның жанын жегідей жеп, қанын қайнататын сұрақ қойып отырсыз. Өйткені, бұл сұрақ сіздің де жаныңызды жегідей жеп жүрген

сұрақ болуы керек. Бұндай қазіргі процесті “Өлеңге əркімнің–ақ бар таласы” деп атауға мүлде болмайды. Өйткені, бүгінгі таңда өлең деген “Еріккеннің ермегіне” айналды. Аса қастерлі, қасиетті өлең деген ұғым қорланып жатыр. Содан барып оқырман қауымның талғамы тым төмендеп бара жатқанын жасыра алмаймыз. Ал, талғамы дұрыс деген адамдар көкжасық, сұрқай өлеңдерді оқып, поэзиядан көңілі қалуда. Рас, өресі биік, өлшемі кең өлеңдер жоқ емес, бар. Бірақ, ондай өлеңдердің бет-жүзін, кескін-келбетін көлегейлеп, топан судай жөңкіліп жатқан əлгіндей лайлы өлеңдер көрсетпей бара ма деп қорқам. Ал, олармен күресудің жолы əзір табылмай тұр. – Сіз қызметтік салада баспасөздің қара жұмысынан ешқашан кол үзіп көрген емессіз. «Газет– ақынға қол емес» дейтін ұғым бар. Сол түсінікті сіз жоққа шығарған сияқтысыз. Оқырмандарыңыз осылай сұрақ қойса, не деп жауап қайтарар едіңіз? – Мен бұрын да айтқам, қазір де қайталап айтам, мен еш уақта да өзімнің отбасымды өлеңмен асыраған емеспін. Отбасымды журналистикамен асырадым. Өлеңмен қалай асырайсың? Кезінде менің өлеңдерім жылдар аралатып 2-3 баспа табақ көлемінде ғана кітап боп шықты. Ең төменгі ставкамен болар-болмас қаламақы қойылды. Ол қаламақы құрбы-құрдастарыңа жуумен-ақ Алматы ресторандарында қалатын... Сондықтан менің асыраушым, сөз саласындағы қарапайым жанр, бірақ азабы мен мехнаты қай жанрдан да ауыр болмаса, кем емес журналистік қызмет болды. Мен оны шын ниетіммен беріле атқардым. Шынымды айтайын, мен еш уақытта жерінген емеспін. Журналистика деген алысып-жұлысып, тартысып-табысып жататын аласапыран мына дүниемен күн сайын бетпе-бет келетін ең бір белсенді алғы шептегі жауынгер жанр ғой. Өмірмен кілең бір ұстасқандай боп, қоян-қолтық араласып жүретін ол жанрдан творчествома алғаным да аз емес. Сондықтан мен журналистиканы өзімді байытатын құнарлы топырағым деп білем. Ал, бірақ “газет ақынға қол емес” деп жататындарға ештеңе дей алмаймын. Өйткені, əр адам – əр басқа ғой. Менің түсінігім əлгідей.

– Адам қартаяды. Ол – болмыстың заңы. Ал, көкіректегі ақындық қартая ма? Өмір тəжірибеңізге сүйеніп не айтар едіңіз? – Біліп отырмын, мені қартайып қалдың демесең де, соған жақындап қалдың деп отырсың ғой. Қайтесің, оның рас. Қартаю болмыстың заңы екені де рас. Бұрынғыдай күш-қайрат жоқ, бұрынғыдай тасып-төгіліп жататын ой арпалысы да, сезім бұлқынысы да жоқ. Бірақ, оның есесіне сабыр бар. Көпті көрген тəжірибе бар. Не нəрсеге де саралап қарайтын, сарабдалдық танытатын пайым бар. Менің ойымша, əр жастың өзінің артықшылығы бар. Əркім сол жасқа лайықты өмір сүру керек деп ойлаймын. Менің жасымды кешегі Мұқағали, Жұмекен, Төлеген, Кеңшілік, Жұматай, Жарасқандар көрген жоқ. Өкінішті. Тіпті көбісі елуге де келе алмай кетті. Мен бұл жерде Мағжан бастаған ағаларды тіпті ауызға да алып отырғам жоқ. Сондықтан осы жасқа келгеніме шүкіршілік деймін. Ал, енді ақындыққа келетін болсақ, əлі де көңілдің суы тартылып, бойдың қуаты сарқылып қалған ештеңесі жоқ. Əрине, бұрынғыдай екпін болмаса да, Құдайға шүкір серпін бар. Ең бастысы, өлең – менен, мен өлеңнен суыған жоқпыз. – «Ақынның ақындығы – арда ғана», – деп еді Мұқағали. Шығармашылықтағы ар, намыс деген ұғымды қалай ұстанып келе жатырмыз? Бұл туралы сіздің ұстанымыңыз қандай? – Бұл сұрақ– ең үлкен, ең басты сұрақ. Өйткені, ақындықтың ақындығы, Мұқағали айтқандай, арлылығында. Арлы ақын ғана ұлттың үні, елдің намысы бола алады. Арлы ақын ғана əділдік пен шындықты айтады. Ал əділдік пен шындықты айту оңай шаруа емес. Оған батылдық керек. Қазір, құдайға шүкір, арлы ақындар жоқ емес, бар. Бірақ, олар тым аз. Аз екен деп күйінуге де болмайды. Өйткені, олар қай кезде де аз болған. Бұл жерде мен өзім туралы ештеңе демей-ақ қояйын. Оны жұрт айтсын. – Егер сізге өмірді қайта бастау мүмкіндігін берсе, ақындықтан бас тартар ма едіңіз?

– Қалай бас тартпақпын?! Ақындық деген Алла тағаланың берген сыйы ғой. Адам деген, егер ол ақымақ болмаса, Алла тағаланың сыйынан бас тарта ма?! – Келешектен күтер үміттеріңізді де баяндай кетсеңіз. Қазақтың жүрегіне сенім шұғыласын қалай ұялатуға болады. – Бəріміз жақсы білеміз, адам мен адам арасындағы сенім, еңалдымен, бір-біріне өтірік айтпаудан басталады ғой. Ал қазір, бəріміз мұны да жақсы білеміз, қоғамды өтірік жайлап барады. Таңертеңнен кешке дейін көретінің де, еститінің де қулық пен сұмдық, алдау мен айлакерлік. Мұндай кезде болашақ деген сенім де тым бұлыңғыр, тұманды. Оны сейілту үшін қоғамды өтірік пен өсектен, қулық пен сұмдықтан аршып алу керек. Оны аршып алу дегеннің өте қиын екенін де жақсы білеміз. Ол үшін демократиялық үрдістерді молынан енгізіп, қанша ауыр болса да, шындықты, əділдікті айта білуіміз керек. Осылай болса екен деп тілеймін. Сонда ғана бұлыңғыр үмітіміздің жұлдызы жарқырап, көмескі сеніміміздің тұманы сейілетін болады. Олай болмады ма, онда бəрі бекер! Əңгімелескен Жақыпжан НҰРҒОЖАЕВ “Мұқағали” журналы. № 9. 2010 ж. БІЗДІҢ ЗИЯЛЫ ҚАУЫМДЫ ЖАҒЫМПАЗДЫҚ МЕҢДЕП АЛДЫ – Жұрт сізді аузы дуалы ақындардың қатарына қосады. Ал сіз кез келген жерде азаматтық, ақындық позициямды көрсете білдім деп ойлайсыз ба? – Шүкір, реті келген жерде ақындық позициямнан да, азаматтық позициямнан да кері шегініп көрген жоқпын.Айтатын жерде айттым. Жазатын жерде жаздым. Аллаһ тағала тіл мен жақ берген соң қоғамда болып жатқан жақсы-жаманды құбылыстарды қызыл тіліммен жанып отырдым. – Демек, баз біреулер тəрізді қап, əттеген-ай, айтарым ішімде кетті-ау деп аһ ұрып қалған кезіңіз жоқ қой.

– ...Əрине, бүкіл шындықтың бетін түріп тұрып айттым немесе ақиқатты шегіне жеткізе сөз еттім деуге болмас. Адам болған соң кейде шындықты айтуға мүмкіндігің жетпей қалатын кездер болады. Шындықтың қанын сорғалатып тұрып айтатын тұста алды-артыңды ойлайтын сəттер де кезігеді. Бірақ, өз басым еш уақытта пікірімнен тайып, бұғып қалған емеспін. – Жалпы, сіз «біздің қоғамда өтірік сөйлемейтін, əйтсе де шындықты айтпайтын тым жалтақ зиялылар легі көбейіп кетті» деген пікірмен келісесіз бе? – Жалтақтық өз алдына, біздің зиялы қауымды жағымпаздық дерті меңдеп алды. Қазір біздің зиялылар белгілі бірлауазымды адамды мақтағысы кеседе, жерден алып жерге салып даттағысы келсе де үндеу хат жазуды сəнге айналдырды. Соны өздерінше бір қадірлі іс көреді. Есіңізде болсын, хат жазу арқылы тарих жасалмайды. Мəселен, түнеукүнгі Елбасының атына мадақтау айтып жолданған “28–дің үндеу хатын” алайықшы. Кешіріңіз, Президентті мен де қатты сыйлаймын, мына отырған сіз де сыйлайсыз. Өзі сыйлаған қарапайым халық та сыйлайды. Ал, енді соны міндетті түрде дабырайтып, əр жерге бір жазып, əр жерде бір айту қажет пе? Сол 28– дің əрекетін қоғам əртүрлі қабылдады. Тіпті, олардың бұл ісін жағымпаздық деп бағалағандар да болды. Айналып келгенде солардың бірсыпырасы: «Мен мəтінмен таныспай қол қоя салып едім», – деп масқара болды. Сонда олардың жетесінің жеткен жері осы ма? Асыра дəріптеушіліктен тұратын хаттың түп-тамыры жарамсақтықта жатыр. Жарамсақтық зиялы қауым аузымен айтылып жатса, жараспайды-ақ. Мен өзім бұл хатқа қол қойғандардың ішінен Əбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Қабдеш Жұмаділов, Мұхтар Шаханов, Дулат Исабеков, Төлен Əбдік, Əшірбек Сығай сияқты азаматтардың жоқ екенін көріп сүйсіндім. –Рас, “28–дің хатын” қоғам сан-саққа жүгіртті. Қазір жоғары билікке ауызба-ауыз дат айтатын жан қалмады деп күйініп жүргендер де баршылық. – «Көзі ашық, көкірегі ояу» адам əркез халықтың сөзін сөйлеуге ықыласты болғаны лазым. Əйтсе де зиялыларға да батпандай базына айта беруге болмас. Себебі, олардың арасында да халыққа жаны ашып,

қоғамда болып жатқан келеңсіздіктерге жүрегі сыздап, Үкіметке өз үнін дүркін-дүркін айтып жүргендер баршылық. Баспасөз беттері арқылы да пікірін білдіріп жатқандар қаншама.? Өкініштісі, соларды тыңдайтын құлақ жоқ. Бейне бір бəрі тас керең болып қалғандай. – Ұсыныс айту үшін Үкіметтің құлағының түбіне жақынырақ жүру керек қой. Сіз осы ақын-жазушылардың мемлекеттік саясатқа араласып, билікке бір табан жақын жүруін қалайсыз ба? – Саясатқа кез келген адам араласуы керек. Саясатты білмей, түсінбей жатып елдің мұң-шерін айту мүмкін емес. Тіпті бүкіл дүние жүзінде саясатсыз өмір сүретін адам жоқ десе болады. Мəселен, еуропалықтар əлеуметтік жағдайы келіспесе, тұрмысының күйі кете бастаса, түгел жаппай бейбіт шеруге шығып, наразылық білдіреді. Біз қайта саясатпен дұрыс айналыса алмай жүрміз. Біздің халқымыз əлі күнге дейін демократия деген ұғымға үрке қарайды. – Сонда демократияны желеу етіп біз де еуропалықтар тəрізді қит етсе шеруге шығуымыз керек пе? – ...Жоқ, сіз мені түсінбедіңіз. Мен еуропалықтарды мысал еткенде, олардың қоғамда болып жатқан өзгерістерге дер кезінде сауатты түрде үн қата білетіндіктерін айтып отырмын. Саясат дейтін бір елді құртады, бір елді жұтады. Енді бір елдің еңсесін көтеріп, аяғынан тік тұрғызады. Сондықтан саясатқа өте сақ қарауымыз керек. Қоғамның əрбір өкілі саяси сауатты болса ғана мемлекетіміз ілгерілей түседі. Саясаттан тыс өмір сүруге болмайды. Егер ұстанған саясатың сауатсыз, əлсіз, тым солқылдақ болса еліңнің, жеріңнің ту-талақайы шығады. Біз саяси өзгерістерді бақылап отыруға ден қоюымыз керек. Мысалы, қазір біздің қоғамда күн тəртібінен түспейтін мəселенің бірі– тіл мəселесі. Қазақ тілінің байғұс халге түскенін қанша жыл айтып, құдайдың зарын қылып келеміз. Бірақ, тіл мəселесі шешілді ме? Жоқ. Қажет десеңіз шешілетін түрібайқалмайды. Осыжердеөзімкуəболғанбіржайтты айта кетейін. Жақында көшеде келе жатсам, анадай жерде бір топ жігіт жол жөндеп жатыр екен. Негізінен орыс жігіттері. Оларға жақындағанда байқағаным əлгі орыс жігіттері бір-бірімен өзбекше сөйлесіп жүр. Мен Түркістанда өскен адаммын. Керемет сөйлеп кетпесем де өзбекше жақсы түсінемін. Бұрылып тұра қалдым. Бес-алты жігіт. Өңкей орыстар. Араларында бір-ақ өзбек бар. Өзбекстаннан Қазақстанға келіп

өзбекше сөйлеп жүр. Соларды көріп, қазақ тілінің нақ қазіргі жағдайына ішім удай ашып, қатты күйіндім. Бұл да – сол осы мəселеге келгенде саяси сауатсыздығымыздан орын алып отырған жайт. Дін мəселесі де солқылдап тұр. Қоғамды жемқорлықтың жаулап алуы да саясаттың əлсіздігінен. Сондықтан, тек қана ақын-жазушылар немесе зиялы қауым өкілдері ғана емес, кез келген қазақстандық саясатқа араласа білуі тиіс. – Ал сіз өзіңіз неге саясаттың шаужайына жармасып, лауазымды орынтақтың буына қызықпадыңыз? – Мен саясаттың шаужайына жармасқым-ақ келді. Бірақ, мені араластырмады ғой. Кеңестік дəуірде “тек қана коммунистік партияны мақтап, мадақтап, сонымен ғана жүру керек” деген ұғым бар еді. Саясаттың үлкені – осы. Біле-білсеңіз саясатпен айналыспа деудің өзі – ең зұлым саясат. Сен біздің саясатымызға кіріспе, өлеңіңді жаз, қойшыңды мақта, мұнайшыларды жаз. Міне, адамды көр қылып, зиялы қауымның басына перде тұтып қоюдың көкесі – осы. – Жақсы, бұл кеңестік дəуірдің идеялогиясы делік. Ал тəуелсіздік алған кезеңнен бастап өзіңіз тəрізді қазақ өнеріне жаны ашитын, ұлттық өнер жолында өмірімді сарп етсем дейтіндер билікке ұмтыла бастады ғой. Қазір көбісінің құрығанда депутат болғысы келеді... – Шын мəнінде, осындай үрдістің пайда болғаны рас. Бірақ, жаңағы өзің айтқандай саясаттың шаужайына жармасып, биліктің буына қызығып мансап қуған өнер адамдарының арасында халыққа шын жаны ашығандықтан осындай əрекетке барғандары да бар. Олар Парламент қабырғасында жүріп те өнердің жоғын жоқтап, халықтың мұң-зарын айтудан жалыққан емес. Рас, депутаттық мандатты иеленіп алып, халық мүддесі үшін қызмет етудің орнына жеке басының қамын күйттеп жүргендер де баршылық. Мұны да жоққа шығаруға болмайды. Өйтіп қарақан бастың қамын күйттейтін қарабайыр саясаткер болғаннан, адал еңбекпен нан тапқан артық шығар. Сөз жоқ, саясатта сайқалдыққа салынатын кездер болады. Бірақ, оның өзі де ел мүддесі үшін жасалынуы керек. Саясатта ұлттық рух болуы қажет. Ұлтын əуре- сарсаңға салатын, шаршататын саясаттың қажеті қанша? – Осыған керісінше қалыптасқан тағы бір құбылыс бар. Ол – лауазымы мықты шенеуніктердің еріккеннің ермегіне айналдырғандай өлең

жазып, əн шығаруға көшкені. Қалай ойлайсыз, бұл қақпақылдықтың астында ұлтқа төнер қауіп-қатер жатқан жоқ па? – Əрине,ұлттық өнерге шын жаны ашитын адамдардың лауазымды қызметке қызығып, мансап қуып кетуі, ал сол билікке бір табан жандардың əн салып, өлең жазуы ұлттық өнерге, қазақ ұлтының рухани дамуына өзіндік кері ықпалын тигізеді. Ойлап қарасам, қолыма қалам алып, өлең жазғалы бері өз басым таңдамалымның екі-ақ томын шығарыппын. Түнеукүні үлкен қадірлі адамдардың, тəуелсіздігімізге қызмет еткен ел сыйлайтын тұлғаларымыздың үш-төрт том болып шыққан таңдамалыларын көріп таң-тамаша болдым. Тіпті біреуінікі бес томнан құралған. Іші толған өлең. Оқып көрсеңіз, қарның ашады, іліп алар бір өлең таппай жыларман боласың. Бұл енді– ұлттық əдебиетке жаны ашымаудың белгісі. Нағыз сорақылық. Қазақ əдебиетінің құнын түсіріп, бəсін кетіру. Еріккеннің ермегі деп өзің дұрыс айтып отырсың. Айналып келгенде, жаңағы еріккендердің ермегін оқыған жұрттың талғамы бұзылады. Рухани байлығымыздың құны төмендейді. Егер бұл үрдіс осы күйінде қалыптаса берсе, күні ертең қазақтың қанын ширықтыратын, рухтандыратын дүние таппай қаламыз. – Ал енді бұған қандай да бір тосқауыл қоюға бола ма? Мүмкін нақ осы мəселеге қатысты заң қабылдау қажет болар... – Жоқ. Бұл келеңсіздікті тізгіндеудің бір-ақ амалы бар. Ол үшін қазақ баспасының ар-ұятын ояту керек. Сонда ғана бұл сұрқайлықтан құтылуға болады. Қазір ақшаға қызыққан баспалар жазылған дүниенің мағынасын жете түсінбей-ақ, он томдығыңызды да шығарып бере салады.Қолында қаржысы бар адамға біздің елде кітап шығару деген айтарлықтай бас ауыртар мəселе емес. Бастысы – ақшаң болса болды. Екі миллион, бес миллион салып жіберсең болғаны, кітабың шығып, қоғамға атың белгілі əжептəуір интеллект болып шыға келесің. Сосын əлгі кітабыңды кез келген үлкенді-кішілі мінбеде мақтанып, масаттанып көрсете беруіңе болады. – Бірақ, сол баспалардың басында отырғандардың көпшілігі əдебиетті түсінетіндер ғой... – Иə, басым бөлігінде əдебиетті түсінетін жандар отыр. Амал қанша, олар шығармаймын, мен мұндай сауатсыздыққа қарсымын деп бірден

кесіп айта алмайды.Сапасыз, ойсыз дүниелер шығып жатыр. Баспа маңындағылар пайда тапқандарына масаттанып отыра береді. Оларға мол қаржы болса болғаны. Қазір “біз рухани құндылығы бар дүниелерді ғана басамыз” деп табандап отырып алатын бірде-бір баспа жоқ. – Соңғы кезде қазақ қоғамының басын қатырып жүрген тағы бір мəселе бар. Қарапайым жұрт зиялы қауым деп кімді айтарын білмейді. Тіпті баз біреулер бізде зиялы қауым жоқ деп айтып жүр. Мұндай пікірдің тууына не себеп деп ойлайсыз? – Зиялы қауым дегенді əркім əрқилы түсініп жүр. Мəселе – осында. Біреулер үлкен қарияларымызды оқымаса да зиялы қауым деп түсінеді. Зиялы қауым дегеніңіз – көзі ашық, білімдар, бүкілəлемдік білімнен хабары бар, салиқалы ой айтатын адам болуы керек. Ал адамбаласынақиянатжасамайтын, жалғансөйлемейтін, бетіңді тіліп тұрып шындықты айтатын, əйтсе де көкірек көзі біліммен сусындамаған қарияларды біз ақылгөйлер санатына қосуымыз қажет. Осы екі ұғымды бір-бірімен шатастырып алуға болмайды. Негізінде, зиялы қауымның терең болғаны абзал. Оның ақал-парасаты тек қана бір ұлттың түйткілдерінің аясында ғана емес, əлемдік ойлармен жалғасып жатуы тиіс. Өзінің ішкі болмыс-бітімін əлемдік тұрғыда байыта білетін, ой-пайымы əлемдік межеден асып-төгіліп жататын адамды ғана біз зиялы қауым санатына қоса аламыз. Ол əрі арлы, əрі білімді, батыл, өткір адам болуы керек. Зиялы қауым дегеніңіз – осы. Ал біздің қазақта мұндай адамдар саусақпен санарлық. Жұрт осыдан кейін де “бізде зиялы қауым жоқ” деген пікірге бой алдырған болар. Тағы бір айта кетерлігі, кейбір зиялылардың бойында жоғарыда аталған қасиеттердің бəрі болуы мүмкін. Ол ақылды, арлы, білімді, өткір бола тұра, өте қу адам делік. Өзінің бойындағы ілім-білімін халқы үшін жұмсамайды, тек өзінің жеке басына немесе білгенін ұлтқа қарсы пайдаланады. Мұндайларды зиялы деуге болмайды. Бұлар – қоғамға өте зиянды адамдар. Олар тіпті қазақтың мүддесінен өзге ұлттың мүддесін жоғары қояды. Мұндай адамдар қазақта да бар. Десе де, олардың білімі бір басынан асып-жығылады. Солардың ішінде орыс тілінің сойылын соғып, “Қазақстанда орыс тілі құрып барады” деп байбалам салып жүргендер де баршылық. Олар асыра сілтегені соншалық 2005 жылдары Қазақстанда қазақ тілін білмегендерді

азаматтықтан шығарып тастайды деген өтірік ақпарат таратты. Өзіңіз айтыңызшы, ондай бізде болды ма? Осылай ұлт пен ұлтты бір-біріне қарсы қойып сөйлеу – бұл зиялылық емес. Анада “Қазақстан” телеарнасының мерейтойы тек қана қазақ тілінде жүргізілді. Осы тұста тағы атағы əжептəуір ағаларымыз “адам құқы бұзылды” деп өре түрегелді. Бұл да сонда зиялылық па? – Рас, неге қазақтың бетке ұстар азаматтары тым “орысшыл” осы? Əлде бұл тағы сол жалтақтық синдромы ма? – Жоқ, бұл жерде оларды бірден жалтақ дей салу келіспес. Бұл ретте рөл ойнап отырған бірінші нəрсе– психология. Орысша тəрбие оларды осындай деңгейге жеткізді. Олардың ойынша біз орыс тілін сақтап қала алмасақ, бітті, болды, құримыз. Нақ осы жерде бір-ақ нəрсені мысал етуге болады. Мысалы, Шоқан Уəлиханов бүкіл шығармасын орыс тілінде жазды. Бірақ, қазақ Шоқанды мүлдем жадынан шығарып тастаған жоқ қой. Керісінше, ұлықтап, ұлылардың қатарына қосты. Сондықтан біздің зиялы қауымға еш қорықпай-ақ, алдымен орысшыл психологиясын өзгерту керек. Реті келген жерде қазақтың жүрегін тырнаған жебір қайғысын айта білу қажет. Олар ынты-шынтысымен қазақтың болашағын бағдарлап, ұлттық мүдденің мəртебесін көтеруге үлес қосуға міндетті. – Біраз жайттың басын қайырдық. Ал енді ақынға келіп, поэзияға қатысты сауал тастамасақ болмас. Сіз осы мүшайра дегенге қалай қарайсыз? Соңғы кезде жас ақындар арасында да, аға буын арасында да мүшайра өткізіп, бақ сынау əдетке айналып жүр. Осы үрдісті жиілету арқылы тек біз мүшайра үшін ғана өлең жазатын мүшайрашыл ақындар легін қалыптастырып алып жүрмейміз бе? – Мүшайраның кейбір сəтті өтетін кездері де болады. Жыр жарысы өлеңді насихаттау үшін ғана керек. Дегенмен, «мүшайра қазақ əдебиетінің деңгейін көтереді» деп дабырайтуға болмайды. Бұған мен еш уақытта сенген емеспін, сенбеймін де. Мүшайра тек халықтың өлеңмен сұхбаттасуына ықпал ете алады. – Ал, көркем шығарма тудыруға мүшайра ықпалын тигізе ала ма? – Жоқ. Бұл да күмəнді нəрсе. Жаңа өзің айтып отырғандай ақындар мүшайра үшін ғана өлең жазатын болып алды. Мəселен, Жамбылға

арналған мүшайра өтетін болса, онда тек қана Жамбыл туралы өлеңдер жазылады. Абайға арналған жыр жарысы өтті. Онда да тек Абай жайлы өлеңдер жазылды. Мүшайраның табиғаты мұндай болмауы керек. Ақындарды тақырыптың аясына шектеп қоюға болмайды. Тақырыпқа байлап-матап қойғаннан кейін ақындарда бірін-бірі қайталау пайда болады. Тіпті ақындардың баз бірі жүлде алсам болды деген оймен өлең жазуы мүмкін. Өкінішке қарай, осыдан барып, астарында зіл жоқ, қоғамға ой салатын тұсы кемшіндеу, сылдыр суы мол өлең жазылады. Негізінде, мүшайрада еркіндік болса, ақындардың кең көсілуіне мүмкіндік туар еді. – Сіз қазақ поэзиясында саяси астар жоқ деген пікірмен келісесіз бе? – Поэзия– көркем шығарма. Құрғақ саясат пен əдебиетті шатастырып алуға болмайды. Көркемдігі болмаса өлең тумайды. Саясат – қоғамды өзгертетін алып құрал. Ол қоғамның лакомотиві іспетті. Саясаттың ықпалымен қоғам өзгереді. Мəселен, бір жерде төңкеріс болып жатады, енді бір елдерде түбегейлі реформалар орын алуы мүмкін. Осы тұстағы кез келген құбылысты көркем шығармаға айналдыруға болады. “Саясаттан əдебиет бөлек, əдебиет саясатты сөз етпеуі керек” деген, ол – ақылға қонбайтын нəрсе. Саясаттың арқасындағы өзгерістер қандай болды, жүргізілген саясат нендей нəтиже берді, соны көркемдеп, қорытып алып барып, өлеңге айналдыра білу керек. Мысалы, Əуезовтың “Қараш-қараш оқиғасын” алайық, тұнып тұрған саясат. Сол замандағы отаршылдықты, болыс-билердің əділетсіздігін, байшыкештердің озбырлығын осы туындыдан-ақ көруге болады. Əуезов осы туындысы арқылы сол заманның саясатын ашып көрсетіп отыр. Толстойдың “Война и мир” шығармасы да қып-қызыл саясат. Достоевскииді оқыңыз, ол да – саясат. Байрон мен Шекспир де саясаттан айналып кеткен жоқ. Қоғамды өзгертетін саясат болса, сол қоғамның портретін көрсететін көркем əдебиет. Ал осыдан кейін келіп қазақ поэзиясында саяси астар жоқ дегенді қалай айтасыз? Қазақ ақындары саяси салмағы басым өлең жаза алмайды деп қалай көз жұмуға болады? Біздің ақындарымыз қоғамда болып жатқан келеңсіздіктерді сөз етпей жатыр ма? Қоғамдағы өзгерістерді өлең- жырына арқау етпейтін ақын жоқ. Демек, “қазақ поэзиясы саяси астарсыз өлеңге құмар” деп тағы да айта алмаймыз. – Əйтсе мақтап жазатын да ақындар бар ғой... де, саясатты, көсемдерді

– Рас, көсемдерді мақтап, олардың ұстанған саяси бағытын көкке көтере əспеттеп жататын ақын-жазушылар да бар. Бұл үрдіс кеңестік кезеңде де болған. Əлі де бола бермек. Мұның несі ерсі? Мəселен, ақындардың бір легі тəуелсіздік алған тұста ел астанасы Ақмолаға көшірілгенін бірауыздан қуаттады. Ал, олардың енді бір қатары Алматы астана қалпында қала беруі керек еді деп өкініш білдірді. Өз басым Елбасының бұл саясатын қос қолыммен қолдаймын. Орыстанып бара жатқан Ақмоланың Астана болуы құптарлық-ақ дүние. Осы құбылысты да біреулер мақтап жазды, енді біреулер даттап жазды. Қоғам болған соң пікір қайшылықтары кездеседі. Екі жақты пікірдің қалыптасуы бəсекелестік деңгейімізді көтереді. Ал бəсекеге қабілетті ортада болашаққа деген ұмтылыс күшейе түсетіні айтпаса да түсінікті. – Болашақты əркім өзінше болжайды. Сіз осы қазақтың болашағын қалай елестетесіз? – Жақсылыққа сенемін. Қазақ мүддесінің биік тұрғанын қалаймын. Ұрпақтан-ұрпаққа не қалатынын білмесем де, қайран қазағымның арман-мұратына жететінікөзалдымаелестейді.БірдеіріойшылКонфуций шəкіртіне: “Он ұрпақтан кейінгілердің болашағы қандай болатынын болжай аласың ба?” – деген сауал қойыпты. Сонда шəкірті: “Əкеден балаға, ұрпақтан-ұрпаққа не қалатыны анық белгілі болса, жүзінші ұрпаққа дейін болашағын болжау қиын емес”, – деп жауап берген екен. Сол сияқты қазақтың болашағын болжау үшін де ұрпақтан–ұрпаққа не қалатыны анық белгілі болуы керек. Қоғамды жайлаған келеңсіздіктер жойылмай, рухани құндылықтарымыздың бəсі артпай, саяси сауатымыз жетілмей тұрып іргесі берік ел боламыз деудің өзі қиындау. Елдің тірегі – рухани құндылықтарымыз. Тіліміз бен дініміз, діліміз бен салт- санамыз əр қазақтың тірегі іспетті. Тірегі мықты болмаса, шағын ғана шаңырағыңда береке болмайды. Ал үлкен мемлекеттің іргесі берік, халқымыздың болашағы сəулелі болуы үшін біз қазақы құндылықтарымызды ұрпақтан-ұрпаққа аманат етіп, жеткізіп отыруымыз қажет. Сонда ғана жүз бəленбай мыңыншы ұрпақтың санасында қазақтық рух шиыршық атып тұратын болады. Ал, ұрпақтан-ұрпаққа қазақтық рух жалғасып отыратын болса, қазақтың болашағы еш күмəнсіз байырлы болады деп сенемін. – Əңгімеңізге рахмет!

МЕН ƏДЕБИЕТТІҢ ТӨБЕ БИІ ЕМЕСПІН Уайым – ұлы қозғаушы күш – Көңіл-күйіңіз қалай аға? – Шүкір. – Темірхан аға, əңгімені қазіргі қазақ əдебиетінің жай-күйі, даму барысы, бағыт-бағдары, аяқ алысы туралы айтудан бастасам деп отырмын. Бүгінгі əдеби ахуал, сөз жоқ, көңіл көншітетін дəрежеде емес. Қаламгерлердің басым көпшілігі қаламдарын тартпаларының түпкі жағына тығып тастап, қаламгерлік азаптан гөрі, жарық жалғанның аз күндік қызығына мəз болып, күнделікті күйкі тірліктің жырын жырлауға көшкен сияқты. Соңғы уақыттарда ауыз толтырып айтарлықтай көркем шығармалардың тумай жатқаны да сондықтан шығар. Бұның себебі неде? Əдебиетіміз неге осындай дағдарысты кешіріп жатыр. Жағдайсыздықтан ба? Мұхтар Мағауин мен Əбіш Кекілбаевтар бағындырған биікке шығудың орнына, шегіншектей- шегіншектей етекке түскен жайымыз бар. Сан бар деп күмпиеміз. Санды қойшы, сапа жағын сөз етсек, ұялып қалмаймыз ба? – Мен сенің, əңгімемізді бастамай тұрып-ақ, салған жерден сары уайымға салынып, қара бұлт үйіріп сөйлегеніңді, неболғанда да түсініп отырмын. Тіршілікте қанағатсыздық, тойымсыздық, ашқарақтық деген соншалықты жексұрын, соншалықты сұмпайы ұғымдар бар. Ондай қасиетсіз, кесірлі, кесапат ұғымдарды біз тұла бойымызбен түршігіп қабылдаймыз. Бірақ, солай бола тұра, əдебиетте, жалғыз əдебиетте емес-ау, бүкіл рухани өмірімізде бұл түсінік ұғымдар соншалықты сұмпайы, соншалықты жексұрын болып көрінбейді. Рухани қанағатсыздық, рухани тойымсыздық, рухани ашқарақтық, рухани қомағайлық адамды асқақтататын, адамды адам ететін, адамды ажарландыратын, тек жеке адамдығанаемес, ұлттыұлтететін, тіпті, мемлекеттіңірге тасын бекітетін аса асыл, аса қастерлі түсінік-ұғымдар. Неғұрлым рухани ашқарақ, неғұрлым рухани қомағай болған сайын, соғұрлым қайраттана, соғұрлым қуаттана түсесің. Құдай сақтаса,

рухани бойкүйездіктен, рухани немкеттіліктен, рухани салғырттықтан сақтасын! Мен сенің сұрағыңды рухани ашқарақтықтан туған іштей ширығу деп түсініп отырмын. Оның үстіне, бүкіл дүние жүзінде белгілі бір кезеңдік тұстарда, қай ел болса да біздің əдебиетіміздің маңдайы жарқырап тұр деп айдай əлемге айқайлап жар салған емес. Ағылшындар Шекспирдің тұсында əдебиетіміздің айы оңынан туып тұр деп айтпапты. Тіпті, білмеген. Айтса, кейіннен айтқан. Сервантес “Дон Кихотты” дүниеге келтіргенде бүкіл испан жұртшылығы кеуделерін қуаныш кернеп, жаппай көшеге шығып кетпеген. Біреу білген, біреу білмеген. Қайта, бізде жөнді əдебиет жоқ деп, жабығып, қамыққан. Пушкин мен Лермонтов бар кезде де орыс əдебиеті тұралап қалды деушілер көп болған. Бүгінде бүкіл американ халқының мақтанышы Уолт Уйтменнің өлеңдеріне кезінде ешкім көңіл бөлмеген. Соған қатты қамыққан Уйтмен, бүркеншік атпен, өзі туралы өзі мадақ мақалалар жазған. Қазір олар сол Уйтмен өмір сүрген əдеби кезеңді ең биік кезеңіміз деп есептейді. Бұлай мысал келтіре берсек, тіпті көп. Сондықтан, əдебиеттің қандай да бір кезеңіне баға беру үшін, ол кезеңнен біраз уақытқа алшақ кету керек. Бұл бір. Екіншіден, жаңа дағдарыс деген сөзді аузыңа алып қалдың. Егер, сен айтқандай, əдебиетіміздің басына шын мəнінде, дағдарысты кезең келсе, одан мүлде қорқып-шошуға болмайды. Ол – тығырыққа тіреліп, салы суға кетіп, барар жер– басар тауы қалмаған, уайым-қайғыға жаншылып қалған аса дертті хал ғой. Бірақ, Абайдың “Үміттің оты елеріп, қос тізгінді созбайды, қос тепкіні салсаң да, уайымнан озбайды” деген сөзін есіңе алсаң, ол сөзден, тағы да қайталап айтам, соншалықты үркуге болмайды. Уайым – зор қарекетке, мол іске жұмылдыратын ұлы қорғаушы күш. Сондықтан сен айтқан дағдарыс осындай уайымы бар дағдарыс болса, қанеки! – Сіз – ақынсыз. Ақын болғанда да елімізге танылған, өзіңізді-өзіңіз мойындатқан ақынсыз. Жалпы, ақындық дегенің адамға туа бітетін қасиет пе, жоқ əлде, есейе келе кейбір өлеңшілердің басына ұшып қонатын бақ құсы ма? Бұны сұрап отырғаным, өлеңді өміріне серік ететін ақындар бар да, өлеңді ермек ететін ақындар бар. Жаратушы

жаппар иеміздің бермегенін тартып аламыз деген өлеңшілермен қалай күресуге болады? Тіпті, жазаласа да артық етпейтін шығар. Өйткені, талғамды төмендетіп, өнердің құнын да түсіретін солар ғой. Бұл, біздіңше, қылмыстың көкесі емес пе? – Əй, Думан-ай, тым ашынып, ашулы сөйлейді екенсің. Ұстаған жеріңді бұрап сындырып, тістеген жеріңдіжалбыратыпжұлып ап, тырнағыңды қарақұстан салып лақтырып тастағың келіп тұр-ау. Жассың ғой!.. Ал, шынтуайтына келсек, шын ақынды уақыт пен заманның өзі тудырады. Мұны менен бұрын талай-талай бастары тайқазандай данышпандар айтып қойған. Əр уақыт өз ақынын тудырады. Мысал іздеп бүкілəлемдік əдебиетті аралап кетпей-ақ қояйық. Өзімізге ғана үңілейікші. Мəселен, əлі де бір шайқасып, тағы бір жаға жыртысып қалуға мүмкін болып тұрған заманда Махамбет кезеңі Махамбеттей асылды тудырды. Ол: ...Құла бір сұлу ат мінген, Құйрық жалын шарт түйген, Құм сағыздай созылған, Дулығалы бас кескен, Ту түбінен ту алған, Жауды көріп қуанған Мен Өтемістің баласы Махамбет атты батырмын, – деген сөздер Махамбеттің аузымен айтылып тұрған уақыт рухы. Отаршылдықтың қара түнегі əбден басып, ерді езіп, елді жаншып жіберген тұста дүниеге Абай келді. Қуатты ойдай бұрқырап, Уəзінше өлшеп тізілген. Жаңбырлы жайдай сырқырап Көк бұлттан үзілген

Қайран тіл, қайран сөз Наданға қадірсіз. Бұл да Абайдай алыптың аузымен айтылған уақыт сөзі. Сондықтан Абай “өлеңді ермек үшін” жазбаған. Ол өлеңнің атқарар міндетін “Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол, қаза көрген жүрегі жаралы ол” деп белгілеген. Қазір, қай кездегіден де өлеңші көп. Зейнеткерлікке шыққан соң, ермек болсын деп, өлең жазып жүр едім дегендерді талай рет көзіміз көрді. Жазса, жаза берсін, бірақ олардың бəлдір-батпақ, салдыр-сатпағын том-том етіп шығарып жатқандары, əрине, жанға батады. Тоқтар емес, толастар емес. Былғап жатыр. Оған не амал бар? “Жазалау керек шығар” дейсің. Қалай жазалайсың?! Оларды құдай жазаласын! Абай болмаса, Əуезов те болмас еді – Тамырсыз ештеңенің өсіп-өнбейтіні, мəуелеп жеміс бермейтіні белгілі. Тексізден текті баланың туа қоюы да неғайбыл. Əдебиетте дəстүршілдер мен жаңашылдар деген түсінік бар. Ұлы Абайдың өзін біреулер дəстүршіл ақын десе, енді біреулер жаңашыл ақын дейді. Осы дəстүршілдік пен жаңашылдықтың айырмасы неде? Меніңше, осы екеуінің ымдасып-жымдасып, араласып-құраласып, ауылдары қоңсы қонып, құяр сағақтары біреу болып жатқаны жақсы сияқты. Дəстүршіл ақындардың ішінде жаңашыл ақындардың болмауы мүмкін емес қой. Мəселен, Абайды дəстүршіл ақын десең де, жаңашыл ақын десең де жарасып тұратын сияқты. Өз басым дəстүршіл ақындардың жаңашыл ақын болуын қос қолымды көтере отырып қолдаймын. Ал, дəстүрсіз жаңашылдыққа ұмтылғандарды түсіне алмаймын. Түсінгім де келмейді. Сіз ше? – Мен де. Бірақ бұл жерде Абай есімі ауызға алынып отырған соң, аздап аял етуге тура келеді. Жақында осы газеттің өткен нөмірінде, менің кездескен сайын сағаттар бойы əдебиет туралы пікір таластырудан жалықпайтын, өкшелес, ең талантты інілерімнің бірі– Аманхан

Əлімұлының сұхбаты жарияланды. Сұхбаттың біраз тұсы ұнады. Сауатты. Бірақ, кейбір тұстарына таласым бар. Қаншама дəлелдемек болса да, Аманханның “Абайды жаңашыл емес, дəстүршіл ақын” деуіміз керек деген сөзін тіпті де қабылдай алмаймын. Басқа-басқа Абайды бұлай қарабайырландыруға болмайды. Абай тек жаңашыл ғана емес, ол ұстындай үлкен əріптермен жазылатын реформатор! Абай– өлеңді мүлдем жаңа өріске шығарып, мүлде жаңа биікке көтерген ақын. Қазақтың кешегі əдебиеті де, бүгінгі əдебиеті де Абайдың алдында қарыздар. Тіпті, Абай болмаса, Əуезов те болмас еді. Өйткені, ол бала кезінен Абай сөзінің ықпалында болған. Дəстүршіл деген не? Рас, Аманхан бұл сөзге үлкен мəн, үлкен ұғым бергісі келген. Өйткені, Абайдан бұрынғы рухани кеңістігіміз соншалықты жүдеу, соншалықты құр тақыр болса, Абай да болмас еді. Оны ешкім де жоққа шығармайды. Бірақ, “дəстүршіл” деген сөз Абайға өлшем емес. Өйткені, дəстүршіл деген сөз керекдесеңізсоншалықтытайғақ, соншалықтыекіұшты сөз! Олай дейтініміз, дəстүршіл дейтін ұғымды төрт жолдық шумақпен, буын санымен ғана өлшейтіндер қаптап жүр. Олар– мес қарын масалдар, дайын асқа тік қасықтар! Олар сол бунақ пен буыннан ғана тұратын дəстүр деген күмəнді күркені паналап алып, шын мəніндегі толықтай ұғымдағы дəстүрдің қанын теспей сорып жатыр. Мен, əрине, төрт жолдық шумақты да, дəстүрлі буын сандарын да жоққа шығармаймын. Егер, образ, ой, метафораға, сондай-ақ сəуле мен нұрға, от пен шұғылаға, тебіреністі толқын мен сарқыраған сарынға, қуат пен күшке шүпілдеп толып тұрса олар алтын қалыптар, ал егер бойында ештеңе жоқ болса, онда олар дəні жоқ бос қауыз, яғни графикалық сұмба схемалар. Нағыз формализм деген осылар. Форма деген /бұл жерде мен Аманханды қолдаймын/ бар болғаны киім. Оны өлеңнің өзі киіп туады. Ертеректе “Баба дəстүрдің мұрагері кім” деген мақала жазып, оны баба дəстүрдің мұрагері– өз ұлтының рухани байлығы мен əлем əдебиетінің үздік үлгілерін бойына жинақтап, оларды өзінше игеріп, өзінше қорытқан, өз уақытының үні бола білген, өз заманының əлеуметтік мəнін ашып көрсете аларлық қуатқа ие немере Жаңалық деп қорытқан едім. Əлі де сол пікірдемін. Жаңалықсыз бəрі тұл! – Кейде өзіммен-өзім оңаша қалғанда əр нəрсеге таңғалатыным бар. Таңғаламын да, тұңғиық ойға батамын. Неге, біз жылт еткен

жаңалықты көрсек жатырқай қараймыз? Мəселен, Тыныштықбек Əбдікəкімовты сіз жақсы білетін шығарсыз. Мен осы ақынның ақындығына, талантына, ақыл-ойына, білім-білігіне тəнті жандардың бірімін. Адамгершілігі мен қарапайымдылығын, елуге келсе де бала сияқты пəктігін айтпай-ақ қояйық. Бірақ, неге екенін қайдам, əдеби ортадан шеттеу жүрген осы бір талантты ақынды сынап-мінейтіндер көп. Мұның себебін бір білсе, сіз білер деген ойдамыз. Өйткені, ақынды ақын, талантты талант танымауы мүмкін емес қой. Тыныштықбек ақынның шығармашылығын сіз қалай бағалар едіңіз? Ауылдағының аузы сасық дегеннің кері келіп, Алаш сыйлығын да ала алмады. Əлде шынымен лайықсыз ба? – “Бұныңсебебінбірбілсе,сізбілердегенойдамын” дейсің. Кесімді жауап беретін мен əдебиеттің төбе биі емеспін. Бірақ, өз ойымды айтайын. Тыныштықбек – бүгінгі таңда саусақпен санап аларлықтай ең талантты ақындарымыздың бірі. Ол айнала тіршілікті мүлде өзінше көреді жəне соны өзге жұртқа, қабылдасын-қыбылдамасын, өзінше көрсете алады. Əбіш Кекілбаев “Таң Шолпан” журналында жарияланған мақаласында Тыныштықбекті “бір түрлі ақын” деп бағалады. Шынында да ол, ешкімге ұқсамайтын бір түрлі ақын! Несіне жасырайық, көбіміз бір түрлі ақын бола алмай қор болып жүрміз ғой. Инкубатордан шыққандай бір тектіміз. Жаман болса сол жаман! Ал, Алаш сыйлығына келер болсақ, кезінде мен Тыныштықбекке осы сыйлықты алып бермек боп жүгірдім. Бірақ, қайтейін, комиссия мүшелері, білімді, өнерлі жандар бола тұра, Тыныштықбекке бұл сыйлықты қимады. Тыныштықбектің қолына су құя алмайтын талай адамдар “Алаш” сыйлығын алып кетті, алып та жүр. Жалпы, кейінгі кезде “Алаш” сыйлығының, Мемлекеттік, басқа да сыйлықтардың айналасы құйтұрқы ойынға айналып бара жатыр. Жақсы құбылыс емес. Алматыдан алыста жүрген кезімді көбірек аңсаймын – Алматыдан жырақтау жүрген, облыстарда тұратын талантты ақын- жазушылар баршылық. Тыныштықбек сияқты ақындар да, өзім шығармашылығына құрметпен қарайтын Мархабат Байғұтов сияқты қара сөздің кəнігі шеберлері де бар. Өзіңіз де облыста көп жыл тұрып,

ұзақ жыл қызмет еттіңіз.Сіз Алматыға Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы болып келгеннен кейін жаңа бір ақындық тынысыңыз ашылғандай сезілетін маған. Əлде, бұл сыр көз-сыншыға ғана солай ма? Жоқ əлде, шынайы талантқа Алматыдағы əдеби ортаның ықпалы бола ма? Меніңше, қандай талантты қаламгерге болмасын кем-кетігіңді түзеп, артықшылығыңды айтып отыратын əдеби орта қажет сияқты. Сіз қалай ойлайсыз? – Мен олай ойламаймын. Сол Мархабат та, Тыныштықбек те, Қарағандыдағы Серік те, Маңғыстаудағы Светқалимен Сабырдаолайойламайды. Əдеби орта деген не? Əдеби орта деген – өмірдің өзі, кітап, газет-журналдар. Оларда осылардың бəрі де бар. Қайта Алматыға қарағанда артығырақ. Өмірді көбірек біледі, кітап пен газет-журналдарды көбірек оқиды. Таза. Алматыдағы əдеби орта деген – өсек-аяң, көлгірсу, бірін-бірі жамандау. Ондай жерлерден қашығырақ жүрген жақсы. Мен, қайта, қазір Алматыдан алыста жүрген кезімді, несіне жасырам, көбірек аңсаймын. Оның үстіне, кезінде Шыңғыстаудағы Абайда, Нарындағы Махамбетте əдеби орта болып па?! – Сіздің «Бəле жайлаған елдей қажыдым, ит сарыған көлдей қажыдым» дегеніңіз осындай көңіл-күйде жазылған жолдар емес пе? – Бəлкім, солай болса солай шығар. – Темірхан аға, сіз кейінгі кезде Арымас аттар мінетін, тозбас тондар киетін; қара тастарды қақ жарып, қарағайлардай қаптап өсетін; Қара нарлары, шудалары желкілдеп қара бұлтардай көшетін; Айғырлары күнге қарап кісінеп, биелері айға қарап құлындаған, кетіссе бұрылмаған, тəңірден басқа қайтпаған ешкімнен, ібіліс, жындарға қара тастарды түттіріп, дию мен періге құмнан арқан естірген деп сөйлейтін биік рухты көк түріктер сарынына салып, ата-баба үлгісімен жыр жазып жүрсіз. Ежелгі ата-баба сарынын аңсап, жыр төгуіңізге не себеп болды? Əйтеуір, бір нəрсенің түрткісі болатынын ішім сезетін сияқты. Сезетін сияқты мен өз ойыңызды білудің арасында қаншалықты алшақтық жатқанын сіз де білетін шығарсыз. Саят Жанатбекұлы деген досым бар. Ірі бизнесмен. Сіздің өлеңдеріңізді жақсы көреді. Аузынан тастамай айтып жүреді. Көк түріктердің сарынына салып жазатын жырларыңызға қарап, Сізді баяғының алып батырларындай көз алдыма

елестетем дейді. Өлеңдегі алып тұлғаның өмірдегі алып тұлғаға айналуын жақсылықтың нышаны деу керек шығар. Бақыттысыз ғой... – Алдымен Саят Жанатбекұлы досыңа сəлем айт. Рахмет. Ал енді көк түріктер сарынына келетін болсақ, ол сарынды саусақтан сорып шығарып алғаным жоқ. Қанымызда, жанымызда бар сарын. Бірақ, қаншама ғасырлар бойы қамауда жатқан сарын. Тəуелсіздік алғаннан кейін құлағымызға жеткен, жан-жүрегімізді қозғаған сарын. Сол сарынмен жазғым келді де тұрды. Мазалауын қоймады. Жаздым. Ірі сөйлеуге, молынан қамтып, тіпті, қарпып сөйлеуге мүмкіндік беретін сарын екен. Қабылдап жатқан жұрттар да бар, қабылдамайтындар да бар. Əрі қарай ештеңе айтпаймын... Бақыттысыз ғой дейсің. Пенделік тұрғыдан, шүкір, бақыттымын. Бас аман, бауыр бүтін, көйлек көк, қарын тоқ. Бірақ, азаматтық тұрғыдан ше? Тəуелсіз елміз. Бұл – ең үлкен бақыт. Бірақ, солай бола тұра ауыз толтырып бақыттымын деп айта алмай, күмілжіп қалатын тұстарым бар... Жақында немерелерімді ертіп паркке бардым. Қазақтардың қарасы аз емес. Бірақ, бəрі, үлкен-кішісі түгелге дерлік орысша сөйлеп жүр. Сонда бала-шағасын ерткен екі-үш кавказдықтарды көрдік. Бір-бірімен өз тілінде тіл қатысады. Бұл не? Құдай-ау өз жері, өз елінде сая таба алмаған қазақ тілі соншалықты сорлы, соншалықты бейшара ма еді. Күні кеше ғана ақырып теңдік сұраған тіл емес пе еді?! Енді не боп қалды? Тек иегімізбен жоғары жақты меңзеп көрсете береміз. Кінəні соларға артамыз, Əрине, сөз жоқ, бұл тұрғыда жоғары жақтың əлі атқарар қыруар шаруасы бар. Бірақ, өзімізге де талап қоймаймыз ба! Орыстың НХЛ-да ойнайтын Павел Буре дейтін хоккейшісі бар. Известиядан оқыдым: сол Буре Мəскеуге бір келгенінде аэропорттан түскен бойда интервью берген. Ағылшын журналисі де сұрақ берген, Əрине, ағылшынша. Бірақ, Буре қаншама жылдар шет елде жүргенде өз тіліндей болып кеткен ағылшын тілінде емес, орыс тілінде жауап қатқан. Бұған таңғалған ағылшын журналисіне Буре: «Мен дəл қазір өз Отаным– Ресейде тұрмын. Мен – Ресей азаматымын. Орыс жерінде тұрғанда орысша сөйлеу – менің азаматтық борышым», – деген. Ал біз

болсақ, өз жерімізде өз тілімізді мансұқ етіп, бір-бірімізбен орысша сөйлесеміз. Ұят! Өз елінде өз тілің еңсесін көтере алмай тұралап жатқанда, азамат ретінде, өзіңді қалай бақытты сезіне аласың?! Жең ұшымен жалғасып, ауыз жаласып, опырып асап, қопарып ішіп, өз елін өзі тонап жатқан қандастарыңды көріп отырып, өзіңді сен қалай бақыттымын дей аласың?! Арым дейтін аруларың жезөкшелікке салынып, қорғаным дейтін ұлдарың ішімдікке түсіп, ине сұқтырып кетсе, елін қорғамақ түгілі қара басын қорғауға жарамайтын қауқарсыз бара жатса бақыттымын деп қалай көкірек кермексің? Дəл осы жерде Чеховтың бір əңгімесі есіме түсіп отыр. Елді мекеннен жырақта, тау-тастың ішінде орналасқан бір монастырьдің игумені күндердің күнінде жұрттың болмыс-бітімін көргісі кеп, қалаға кетеді. Қалада үш ай болып шаршап-шалдығып қайта оралады. Келген бойда, əңгіме күткен монахтармен де кездеспей, тамақ-су да ішпей аһылап-уһілеп бүк түсіп жатып алады. Бір аптадан кейін басын көтереді. Монахтарды шақырады, оларға көрген-білгенін, сол көрген-білгеннен əбден түңілгенін айтады. Қала деген əбден бұзылған екен дейді. Қыздары омырауы ашық көйлек киеді екен. Кім құшақтаса соның құшағында кетеді. Бір еркектен екінші еркекке, екінші еркектен үшінші еркекке ауысып жүре береді. Қаланы нағыз ұятсыздық, бетсіздік, жалаптық жайлап алыпты деп сөгеді. Сөгіп қана қоймайды, ағыл-тегіл еңіреп жылайды. Содан соңы не болды дейсің ғой? Ертесіне бүкіл монах монастырьді тастап жалаптық жайлап алған қалаға қашып кетеді. Игумен безініп айтқан ұяттан жұрдай болған қалаға – аңсарлары ауып, естері шығып елігіп– қашады. Ал біз болсақ, омыраулары ашық көйлек киген қыздарды емес, тыр жалаңаш қыздарды жарнамалап жатырмыз. Жастарымыз қайда бара жатыр деп дел-сал боламыз. Мұндайда сен өзіңді бақытты сезіне аласың ба?! – Сіздің «Мен қазір əлдекімдермен күресе-күресе – таудың басына тас арқалап шыққандай– борша-боршамын, арса-арсамын. Мен қазір əлдекімдермен тіресе-тіресе аспаннан күркіреп жатқан қорғасындай ап-ауыр қара бұлттарды жерге сүйреп түсіргендей қажып шаршадым» дейтін жолдарыңыз осылай ойлаған сəттеріңізде жазылса керек. – Не болғанда да, бұл өлеңнің тек жеке басқа түскен қиындық кезде жазылмағаны анық. Тақырып-тамыры əріде.

Жастар ар-ождан цензурасын ұмытпаса екен – Ұлы Мұхаңның, Мұхтар Əуезовтің «Жыл келгендей жаңалық сезінемін» дегеніндей, əдебиетке жыл өткен сайын жастар легі толқын- толқын болып қосылып жататыны заңдылық. Ұлт бар жерде, халық бар жерде, əдебиеттің де жойылып кетпесі анық. Бізде де əдебиетке келіп қосылып жатқан жаңа есімдер баршылық. Солардың ішінен қай жас қаламгердің шығармашылығы өзіңізге көбірек ұнайды? Қай есімді ерекше атар едіңіз? Несімен ерекшеленеді. Шығармашылығында нендей жаңалық, қандай жақсы нышандар байқайсыз? Кімдерге сенім артасыз, кімдерден үміт күтесіз? – Соңымыздан, құдайға шүкір, тегеурінді, талантты жастар легі келе жатыр. Олардың бəрін тізіп беру де, тізіп бергенмен ерекшеліктерін атап-атап көрсету де мүмкін емес. Бізге қарағанда бəріне ортақ бір-ақ ерекшелікті айтуға болады: ойы бостан, еркін жазады. Қалт жібермей қадағалап отыратын цензура жоқ. Оларға айтар бір-ақ тілек бар: ар- ождан цензурасын ұмытпаса екен. –Кейінгі жылдары ең өнімді əрі сапалы жұмыс істеген қай ақын- жазушыны атар едіңіз? Соңғы уақытта жарық көрген қай шығарманы үздік деп танисыз? Қай қырынан? – Ең өнімді əрі сапалы жұмыс істеген ақын-жазушыны – ол мынау еді деп көрсетіп беру – қиынның қиыны.Өйткені, базбір ақын-жазушылар қыруар шаруа бітіріп, оны баспаға бермей отыруы мүмкін. Ал, енді қандай шығарманы оқыдыңыз, олардың қайсысын үздік деп танисыз деген сұраққа келетін болсақ, өз ойымды айтып көрейін. Мен – жалпы поэзия болсын, проза болсын, сын, публицистика болсын мүмкіндігімше мұқият қадағалап оқып отыратын адаммын. Кейінгі кезде, байқайсың ба, əңгіме жанры қатты дамып келеді. Бұл – үлкен өрістерге алып барар жақсылықтың нышаны. Жарық көрген əңгімелерді жібермей оқуға тырысам. Əсіресе, маған Мұхтар Мағауиннің Тамызда жазылған əңгімелер топтамасы қатты ұнады. Ал, Төлен Əбдіковтің «Парасат майданын» бүкіл əдебиет кеңістігіміздегі құбылыс деп ұғам.

Ал, ақындар туралы қазір ештеңе айтпай қоя тұрайын. Олар туралы үлкен топтама мақалалар жазбақпын. Айтарымды сонда айтармын. – Прозашылар туралы сөз болып қалғандықтан осыған байланыстырып тағы бір сұрақ берейін. Кейінгі кезде жазушы Əбдіжəміл Нұрпейісов туралы қилы-қилы пікірлер айтылып жүр. Сіз ол пікірлерге қалай қарайсыз? – Иə, əдебиеттегі аса ірі тұлғамыз Əбдіжəміл Нұрпейісовке орынды- орынсыз тиісушілер тым көбейіп барады. Бірқатар адамдар үшін ол кісі отырса опақ, тұрса сопақ. Осыған таңғалам. ПЕН клубы бар деп тиіседі. Ал, болсын. Бірақ, адамды фактімен, жасап отырған іс-əрекетімен бағалау керек емес пе? Егер ол кісі қазақтарды кеудесінен итеріп отырса, бəріміз де өре түрегелер едік. Беті аулақ деп теріс қарар едік. Бірақ, олай емес қой. Мүшелігінде Морис Симашко деген бір-ақ еврей бар еді, ол да Израильге кетіп, өліп тынды. Жыл сайын қазақ əдебиетінің маңдай алды азаматтарына, өзіміздің үзеңгі қағыстырып қатар жүрген талантты тұлғаларына он мың доллардан сыйлық беріп жатыр. Тағы да ол сыйлықтың айналасында Алаш сыйлығының айналасындағыдай жалпақшешейлік жоқ. Алған адамдардың бəрі де сен тұр, мен атайындар. Мен бірден айтайын, ол клубқа мүше емеспін. Мені Əбдіжəміл ақсақалымыз клубына шақырған емес. Шақырмайды да. Шақырса да бармаймын. Өткен сайлауда, өзің білесің, сол кісінің адамы деп қарсы үгіт жүргізді. Ал, мен ол кісімен бетпе-бет жеке отырып шай ішкен емеспін. Мен ол кісіден тіпті бір ауыз жақсы сөз дəметпеймін де! Қажеті де жоқ. Бірақ, шындықты айту бəрімізге парыз емес пе? Екіншіден, «Соңғы парыз» туралы əртүрлі пікірлер айтылып жатқандықтан оған мен араласпай-ақ қояйын. Бірақ, түбі ол шығарма да өзінің лайықты бағасын алатынына сенемін. Мені, əсіресе, айран-асыр ететіні «Қан мен тер» туралы айтылған пікірлер. Оу, ол шығарма – біздің, біздің емес-ау, бүкіл халқымыздың бойына, қанына, ойына сіңіп кеткен шығарма ғой. «Қан мен тер», керек десеңіз, əдебиеттегі санаулы ғана ұлттық құндылықтарымыздың бірі, оған тиісу сол ұлттық құндылықтарымызға тиісумен бірдей. Бүгінде

қолтығынан демеп, қоқырайтып жүрген шығармалардың көбі күні ертең-ақ күл-қоқыстың арасына кетеді, ал «Қан мен тер» қалады. Басқасын былай қойғанда, Тəңірберген, Еламан, Ақбала, Судыр Ахмет, Сүйеу қарт... сияқты тұтас образдар галереясын қайда жібересің. Оларды санаңнан сүртіп тастай алмайсың. Бұзам деу – бос əурешілік! Бос тыраштық! Бұл – рухани қатер – Шамырқаныңқырап кеттіңіз. Шамалы жүйке тамырларды босататын бір сұрақ берейін. Сұлулыққа қалай қарайсыз, сұлулармен қалайсыз? – Сенің жүйке тамырларды босататын сұрағыңа болайын! Біздің жасымызда жүйке тамырларды бір-бірлеп үзетін осы ғой. Қалай қараушы ем, өліп-өшіп қараймын да! Мен сұлу деген өлең жазғам. Содан үзінді оқып берейін. Ғажабын-ай! Көрген кезде Жүрегіңді жағып жіберердей, От қылып жағып жіберердей Мына сұлулықтың азабын-ай. Неткен сиқыр бұл?!– Дуалап арбамай-ақ Жан алғандай... Айдың нұрынан, Ақынның жырынан, Ақ гүлдің кекілі мен Тереңнің тұнығынан Жаралғандай...

Ғажабын-ай! Азабын-ай! Демі тисе – Алтынмен апталып қалардайсың, Күлкісінің лебі тисе – Күміспен Қапталып қалардайсың. Аққудай сыланып, Тал шыбықтай бұралып, Үкідей Үлпілдеп тұрғаны-ай! Сөйлесе – Ақ тамағы Сайраған Бұлбұлдың көмейіндей Бүлкілдеп тұрғаны-ай! Ғажабын-ай! Азабын-ай! Мен сұлуларға осылай қараймын. Салғырт қарай алмаймын! – Қазірорысшаойлап, қазақшашығармажазатын дүбəра жас қаламгерлердің саны артып келеді. Бұл жақсылықтың нышаны ма, əлде жамандықтың белгісі ме? Бұл – жамандықтың белгісі ғана емес. Бұл – рухани қатер! Қатерлілігі сонда, олар жазатынын жазып, өз беттерімен жүрмей тілімізге де, ұлттық ділімізге де, тіпті, дінімізге де аузына келгенін оттап, əрпіл- тəрпіл сөз айтады. Бірі əдебиет үшін тілдің не керегі бар деп соқса, екіншісі тоңқаңдап намаз оқиды деп дінімізге тіл тигізеді. Постмодернизм деген ағымды қайта-қайта алға тартады. Олардың мұнысын түсінуге болады. Өйткені, олардың одан басқа қорған бекінісі жоқ. Топырақ жоқ, тамыр жоқ. Ұлттық болмыс-бітімнен ада.

Кейбіреулері таланттан жұрдай. Сонан кейін постмодернизм деп айқайлап жар салмай қайтсін! Шынын айтқанда, сол бір түбі тесік даңғыраған бос шелектерге мəн бермеймін. Менің мəн беретінім, сол бір түбі тесік бос шелектерге кейбір ағаларымыздың қамқор болатыны. Соған ренжимін. – Көк түріктер сарынынан кейін қандай бағытта өлең жазбақ ойыңыз бар. Сезім, ғашықтық, махаббат тақырыбына айналып соғу ойыңызда жоқ па? – Сезім, ғашықтық, махаббат тақырыбын көк түріктер сарынымен де жазуға болады. Ол сарынның мүмкіндігі аса мол. Тіпті, шексіз. Іс- жоспар жайына келер болсақ, əлгінде айттым ғой, көк түріктер заманынан бері өлең өлкесіне экскурс жасағым келеді, яғни мақалалар жазбақ ойым бар. Арғысын, құдай ғұмыр беріп жатса, көре жатармыз. – Қазіргі əдебиет майданында Сізді көбінесе не алаңдатады? – Көп нəрсе алаңдатады. Бірақ, əсіресе, мені көп алаңдататыны, өзің де біліп-көріп отырсың, тұтас ұлт ауыздарына қарап отырған рухани ұстындарымыздай ағаларымыздың бір-бірімен жаудай жағаласып, айтысып-тартысып бара жатқандары. Ең жаманы – былапыт сөздермен айтысатыны. Бізде бір күмəнді түсінік қалыптасқан. Айтыс-тартыстан ақиқат туады деген. Айтыс-тартыстан, тағы да былапыт сөздермен айтылатын айтыс-тартыстан, еш уақытта ақиқат тумайды. Ақиқат ондай былапыт жерден қашып кетеді. Ондай былапыт айтыс-тартыстан тұла бойын жалба-жұлба жүн басқан, аузынан күл бұрқыраған қара бəле туады. Қара бəле ел ішіне бүлік əкеледі. Сол ағаларым бір-бірімен ауыз жаласып бітісіп кетпесе де, тынышталса екен деймін. Əрине, əдебиетте түрлі көзқарастар болуы заңды. Бірақ, ол көзқарастарды, көз алартпай-ақ, мəдениетті түрде пікір таластырып айтуға болады ғой. Ағаларым бір-біріне қорлайтын сөз айтпаса екен. Олар қойса, қалғандары да қаруларын қолынан түсіреді. Əңгімелескен Думан РАМАЗАН «Қазақ əдебиеті» газеті, № 31, 2003 ж.

СОНДА ИТ ЖҮГІРТІП, ҚҰС САЛЫП ЖҮРГЕН САЛТ АТТЫ ҚАЗАҚТЫ ЖАЗҒАН АҚЫН ҰЛТ АҚЫНА ДА. КОМПЬЮТЕР ЖАНЫНДА ТҰРҒАН ҚАЗАҚТЫ ЖАЗҒАН АҚЫН ҰЛТ АҚЫНЫ БОЛМАЙ МА?! – Алпысыншы жылдардағы оқырман мен бүгінгі оқырманды салыстырып бере аласыз ба? Дүниетанымы, ой-өрісі, əдебиетке, өмірге көзқарасы т. б. айырмашылықтарын тілге тиек етсеңіз. – Алпысыншы жылдардағы оқырман мен бүгінгі оқырманды салыстыру тіпті де қиын емес. Алпысыншы жылдарға дейін əдебиет пен өнердің қандай күйде болғанын білесіздер. Қатып қалған қасаңдық, жанды жүдетіп, сананы тоздырған сұрқайлық. Адам жаны, ұлт жаны тандыры кеуіп шөліркеп, кенезесі кеуіп қаталап жатты ғой. Міне, сол тұста əйгілі алпысыншы жылдардың жылымық кезеңі туды. Ол кездегі əдебиет пен өнер ұлттық сананың оянуына, оқырманның дүниетанымының кеңеюіне, танымдық қана емес, тағылымдық мəнге ие болуына орасан үлес қосқанын жұрттың бəрі жақсы біледі. Алпысыншы жылдар мен бүгінгі оқырманның дүниетанымында, ой- өрісінде, өмірге көзқарасында, сөз жоқ, елеулі айырмашылық болуы заңды. Əрине, ат төбеліндей азғантай оқырманның ойлау деңгейі де, саралау, зерделеу деңгейі де жоғары, биік, еркін. Оған дау болмаса керек. Кешегі саны көп оқырман бүгінгі саналы оқырманға айналды. Енді біз осы оқырмандардың айналасына жаңа оқырмандарды тартуға күш салуымыз қажет. Əрине, əдебиетке деген бұрынғы құштарлықты қалпына келтіру қиын. –Шығармашылығыңызға қатысты тағы бір сұрақ. Ақын Жұмекен Нəжімеденов күнделігінде “Əттең, Олжасты Темірхан аударса ғой, бірақ білімі жетпейді-ау” деген сөз бар көрінеді. Егер, шынымен осындай пікір айтыла қалса, оған қалай жауап берер едіңіз? – Мен бұл сөзді бұрын естімеппін. Бар болса да менің бозбала, балаң кезімде айтылған шығар. Оның үстіне Олжас поэзиясы – əр жолы арнайы түсініктеме қажет ететін, аса күрделі ағылшын-американ ақыны Томас Элиоттың поэзиясы емес қой. Ондай мінез, ондай екпін-

тегеурін Бұқар жырау, Ақтамберді, Шалкиіз, Махамбеттерде тұнып тұр. Оның поэзиясын кім аударса да, қалай аударса да қазақты елең еткізе қоюы қиын. Оны ең үздік ақындарымыздың бірі Қадыр Мырза Əлі аударды ғой. Меніңше жаман аударған жоқ. Бірақ, одан қазақ поэзиясының реңіне рең, ажарына ажар қосылды деп айта алмаймын. Оның поэзиясын орысша оқығанда ғана қызық. Басталған əңгімемізге қайта оралсақ, мен үшін Жұмекен поэзиясы əлдеқайда күрделі, мүлде жаңа, тосын поэзия. Оны түсіну үшін белгілі бір деңгейде дайындық керек. Жұмекен мені өзінің шүңет тереңдігімен баурайды. Қай уақытта да тереңдікті игеру қиын. Адам баласының жердің тартылыс күшін жеңіп, көктің жеті қабатын қақ жарып, космосқа шыққанына ондаған жылдар өтті. Биіктік алынды. Ал, тереңдік əлі алына қойған жоқ. Мұхиттың ең терең тұсы он бір мың метр ғана. Оған эхолокация болмаса, ішінде адамы бар барокамера жете қойған жоқ. Өйткені, тереңдіктің қысымы биіктіктің қысымынан əлдеқайда күшті. Шүңет тереңдіктің қысымы қандай бір барокамераңызды да сығып, қабыстырып жібереді. Шыдатпайды. Қай тереңдік те, соның ішінде адам жанының тереңдіктері де осындай мінезге ие. Жұмекен, міне, осындай қысымы алапат тереңдіктерде жұмыс істеген ақын. Яғни, тереңдікке жету де, онда жұмыс істеу де, ол жерде жазылған жыр да күрделі, тылсым. – Жұрт арасында жетпісінші жылғылар алпысыншы жылғылардың тасасында қалып қойды деген де əңгіме айтылып жүр. Расында осылай болса, себебі неде? Жағдайын, салдарын таратып айтып берсеңіз.“Жетпісіншіліктердің” арасында Мұқағали, Төлеген, Жұмекен секілді поэзия кемеңгерлерінің болмауы неліктен? Өз буыныңыздың өкілдеріне портреттік суреттеме жасап берсеңіз? – Əрине, алпысыншы жылдары əдебиетке келген ұрпақ – өте қуатты ұрпақ. Оған ешкімнің дауы жоқ. Біздің ұрпақтың, мойындау керек, бірқатар уақыт бойы сол буынның тасасында қалып қойғаны рас.Оның басты себебі, бəріміз болмасақ та, біразымыздың оларға електеп, солықтап біраз жүріп алғанымыз. Тасасында қалып қойды деген сөз сол тұстарда айтылған. Одан бері қаншама уақыт өтті. Өзің білесің,

алпысыншы жылғылар түгелімен шабыс-екпінінен жаңылмай келе жатқан жоқ қой. Олардың ішінде шоқырақтап қалғандары да, тоқырап қалғандары да аз емес. Ал оның есесіне, кейінгі ұрпақ ішінен “тасадан” шығып, бойын тіктеп, өз арна, өз жолын тапқандар да бар. Бұл – өмір заңы. Меніңше, бұл пікірге осы тұрғыдан қараған жөн сияқты. Ал жетпісінші жылғылардың арасында Мұқағали, Жұмекендердің болмауы неліктен деп сұрақ қою қалай болар екен? Бұлар бір кезеңнің ғана емес, қазақ əдебиетінің арғы-бергі тарихындағы ұлы ақындар ғой. Өздерінің алдындағы буында да олармен деңгейлес ақын жоқ. Тек біздің ғана емес, бізден кейінгі əлденеше ұрпақта да олармен деңгейлес келетін ақындар болмауы мүмкін. Тіпті бола қойғанның өзінде де Мұқағали – Мұқағали, Жұмекен – Жұмекен болып қала береді. Өтініш айтқаннан кейін өз буынымның, бəріне емес, кейбіреулеріне ғана портреттік штрихтер жасап көрейін. Жұматай Жақыпбаев. Ол табиғаттың бас əріпсіз-ақ жазылатын жұматай деп аталатын өсімдігі еді. Тау мен дала өсімдігі болатын. Ал өсімдік күзде қураса да, көктем сайын өсіп шығады. Кеңшілік Мырзабеков. Сөздің нəрі мен сөлін сығып ішкен, сөздің бояуын бойына барынша мол сіңірген ақын.Содан болса керек, оның аузынан шыққан ең жадау сөзіңіздің өзі жалы көтеріліп, құбылып- құлпырып тұрады. Жарасқан Əбдірашев. Абстракциялық ұғымның өзін көзбен көріп, қолмен ұстағандай етіп заттандыра алатын ақын. Сөзді желімдеп жапсырмайды, шегелеп тастайды. Оның кейде өзінің де, өзгенің де жарасына тұз сеуіп отыратыны бар. Нүрлан Оразалин. Қоңыр ымыртта алыстан талып естіліп, көңіліңе аңсар сағыныш енгізетін сыбызғы үндес ақын. Оның кейде бетпе-бет кеп, ағынан жарылып отыратын тұстары да бар. Ондайда ол жорғасынан жаңылып, тапырақтап кеткендей болады. Иранбек Оразбаев. Ол енді өмір-бақи от тиген ала қаздай мойнын созып жіберіп, қанатымен су сабалап қаңқылдап, аласұрып өтетіндей. Оның кейде өзіне-өзі кісен салып, мені біреулер кісендеп кетті деп зар қағатыны да бар.

Күлаш Ахметова. Лапылдап қатты жансам, біреуді күйдіріп алармын деп маздап қана тұратын, қатты сөйлесем біреуді ренжітіп алам ба деп назданып қана сөйлейтін ақын. Осы мінезінен ауытқыған тұста оның өлеңдері барынша опаланып алған əйелдің ел-селі шығып терлегеніндей əсер қалдырады. Исраил Сапарбаев. Сезімге шомылып, сезімге малтығып, сезімге тұншығып жүрген ақын. Оның, тіпті, етек ашылып, абырой шашылып жатқан мына заманда тəн қоздыратын өлеңдер жазуы... сонысы қинайды. Серік Тұрғынбеков. Ашу-ызасыз бұрқырап, тасып-төгіледі де жүреді. Өлеңдері кейде көйлегін теріс киіп алады. Тынышбай Рахимов. Сазы сөзге, сөзі сазға айналып кетеді. Оның өлеңін сазсыз, əуезсіз түсіну мүмкін емес. Тынышбайдың суға түскеннен гөрі, суды жағалап жүргенін ұнататынын түсіне бермеймін. – Шығармашылық – психикалық процесс. Бірақ, шыбық отырғызар топырағы дүниетанымында жатары анық. Сіздердің дүниетанымдарыңыз кешегі кеңестік дəуірде қалыптасты. Бүгінгі заман талабына сай кесек туындылар бере алмай жатқандарыңыз сол буыны бекіп, сүйегі қатып қалған дүниетанымдарыңыздың кесірі емес пе? – Адамға ауыр тиетін сұрақ. Шығарма белгілі бір ортада, белгілі бір аяда дүниеге келеді. Ол орта мен аяның шығармаға əсері тимей қоймайды. Бірақ, оны біржақты түсінбейік. Өйткені, кей адам бойында сол ортаны мойынсұну болса, кей адам бойында сол ортаға қарсылық та болады ғой. Ол да психикалық прцесс. Сондықтан белгілі бір қоғамда өмір сүрген адамдардың бəрінің дүниетанымы сол қоғам идеялогиясымен қалыптасады да, сол деңгейде қалып қояды деу қате. Онда қоғам да, адам да алға жылжымас еді. Бүкіл адамзат тарихында, қай қоғамды да, қай империяны да, сол қоғамда, сол империяда өсіп- өнген адамдар құлатқан. Тағы бір мысал. Мұстафа Шоқай, Əлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсын, Міржақып Дулат т.б.орыстың діни семинариларында, кадет корпусында жəне тағы басқа орындарда оқығандар. Оларды оқытқанда осылар қазақ халқының көзін ашсын деп емес, орыстың отарлау

саясатының қолшоқпары етіп шығару үшін оқытты. Дүниетанымдары солай қалыптасады деп ойлады. Бірақ, олардың дүниетанымы басқаша қалыптасты ғой. Өз ұлтының ұлы перзенттеріне айналды. Кешегі əдебиетіміздегі классик жазушыларымыздың бəрі дерлік коммунистер болды. Қалталарында партия билеті жүрді. Олардың көбі коммунистік партия қатарына өздерінің əрекет мүмкіндігін кеңейту үшін, сол мүмкіндікті пайдаланып ұлтына, еліне, жеріне кішкентай болсын септігін тигізу үшін өтті. Олардың дүниетанымдары да, көзқарастары да мүлде басқаша қалыптасты. Оған олардың шығармалары куə. Тағыбірайтакететінмəселе,көпадамұлышығармалар мен ұлы идеялар тек ел бостандық алғанда ғана дүниеге келеді деп ойлайды. Ұлы шығармалар мен ұлы идеялар түрмеде де дүниеге келеді. Адамзат тарихында қаталдығы кеңес үкіметінен кем түспейтін қоғамдар да болды ғой. Мəселен, ортағасырлық инквизиция. Атып-асты, тіпті өртегеніне қарамастан сол қатыгез қоғамда да ұлы шығармалар мен ұлы идеялар дүниеге келді ғой. Оған Римде тірідей өртелген философ, ақын Джордано Бруноны, ғұмыр бойы қуғында өткен, шығармалары екі ғасырдан кейін ғана жарық көрген Николай Коперникті айтсақ та жеткілікті. Ал, кейде қысымы, қуғын-сүргіні жоқ мамыражай заманда ұлы шығармалар тумай қалуы мүмкін. Шығарма деген ширығу мен ашынудан, күйіну-күйзелуден туады. Ал, ширығу мен ашынуды қысым тудырады. Яғни, Асанқайғыша айтсақ, “Ой түбінде жатқан сөз – шер толқытса шығады”. Бүгінгі заман талабына сай кесек туындылар жоқ болса, онда күте тұрайық. творчество деген базар емес, керегіңнің бəрін төлеп ала қоятын. Ол – толғақты процесс. Егер ол туындыларды біз алып келе алмасақ, сендер жасарсыңдар. Қай ұрпақ жасаса да, ол – ортақ қазына ғой. – Қазақ поэзиясын өзге елдердің поэзиясынан, мысалы американ Латын Америкасы емес, АҚШ поэзиясынан ерекшелендіріп тұрар басты ерекшелігі, айырмашылығы неде деп ойлайсыз? Бізде қазіргі тұста ұлттық поэзия бар ма? Бар болса өкілдері кім жəне ұлттық поэзия туралы түсінігіңіз?

– Қызық сауал. Бұрын іргелес, жапсарлас елдердің немесе қарым- қатынаста болған елдердің поэзиясымен салыстырулар болатын еді. Енді мұхиттың арғы жағына бірақ шықтық қой. Бұл да керек шығар... Өзіңді тану үшін. Əрине, мұндай жағдайда өлең жазатын əйтеуір бір Бейсенбай мен əйтеуір бір Джонның творчестволарын емес, əрқайсысы бір халықтың алтын діңгегіне, рухани арналы өзегіне айналған ұлы тұлғаларды ғана салыстыру керек шығар. Мəселен, Абай мен Уолт Уйтменді. Екеуі екі дүние, екі əлем. Уолт Уйтмен шын мағынасындағы космостық масштабтағы ақын. Ол бүкіл планетаны, бүкіл адамзатты құшағына сиғызып сөйлейді. Өлеңдерінде өз еліне, өз жеріне деген ұлы мақтаныш, ұлы қанағат бар. Береке, ырыс, құт, молшылықты мақтауы қандай! Тіпті ажалдың өзін “Ты, милая, ты, ласковая смерть” деп қарсы алады. Ажалдың өзін еркелетеді, ажалдың өзіне ең бір сүйіктісіне айтылатын сөздер айтады. Уитмен өз елінің, өз халқының рухын биік пафос, мадақпен асқақтатады. Сол дəстүр американ поэзиясында əлі күнге дейін бар. Солай жалғаса да беретін шығар. Өйткені, Американың бүкіл табиғаты, идеясы бүкіл жер жүзін өзіне тарту, өзіне жүзін бұрғызу. Онда космополиттік тенденция басым. Біз үшін ол ұғым қандай сұмпайы, қандай сорақы болса, олар үшін ол ұғым сондай жақын, сондай қажет. Ал, Абай ше? Оның бүкіл творчествосы наладан, өкініштен, күйініш пен ызадан, қайғы мен қасіреттен тұрады. Өз елімді, өз жұртымды қатарға қоссам, қараңғылық түнегінен құтқарсам деген тілекпен жанталасқан ол қазақты меңдеп кіріп, ендеп алған арамдық пен қулықтан, зұлымдық пен зымияндықтан, дарақылық пен даңғойлықтан, жалқаулық пен салғырттықтан, аярлық пен арамдықтан, əрекетсіздік пен берекетсіздіктен, алауыздық пен ашкөздіктен аршып алу үшін күресті. Халық рухы сонда ғана көтеріледі деп ойлады. Яғни, біз өзімізді төске сап, балғамен соғып өсіріп келе жатқан халықпыз. Солай бола береді де. Рас, Абайдан бұрынғы семсерлері жарқылдаған, қалқандары қаңғырлаған жауынгер поэзиямыз да бар. Бірақ, ол да өкініш пен күйінішке, ыза мен ашуға тұнып тұр ғой.

Енді ұлттық поэзия туралы сауалға келейік. Кім қалай ұқса солай ұқсын, мен осы сұрақты жөнді түсінбеймін. “Ұлттық поэзия” деген үғым болғаннан кейін “Халықтық поэзия” деген ұғым болады ғой. Сонда халық өлеңі ұлттық поэзия бола алмай ма? Халық əндері ұлт əндеріне жатпай ма? Сен өзің байқаған шығарсың, ұлттық поэзия деген тіркес бүкіл сөздіктерде жоқ, соның ішінде əдеби сөздіктерде де жоқ. Рас, кезінде орыс сыншылары, кейіннен кеңес өкіметі тұсындағы сыншылар ұлттық əдеби тіл Пушкиннен басталады дегені бар. Оның да өзіндік себептері болған. Оған тоқталып сөзді созбай-ақ қояйын. Орыс əдебиетінде сол тенденция сақталып қалған. Əлде оларда сөз бөлектеушілік бар. Ең басты себебі, орыстың шовинистік көзқарастағы əдебиетшілері, орыс əдебиетінде жұмыс істеп жүрген басқа ұлт өкілдеріне төзбейді. Əрине, олардың айтып жүргендерін де мүлдем есептен шығарып тастауға болмайды. Өйткені, орыс тілінде жазатын ұлты бөлек ақын- жазушылардың арасында планетарлық, яғни космополиттік бағыттағылар аз емес. Міне, бұрынғы жəне қазіргі орыс əдебиетіндегі жікшілдіктің түп-тамыры осында жатыр. Құдайға шүкір, бізде ондай проблема жоқ қой. Əрине, қазақтардың ішінде де космополиттік ағымдағы ақын-жазушылар бар. Бірақ, олардың бəрі орыс тілінде жазатындар. Рас, орыс не істесе, біз де соны істейміз деген рухани бейшара басыбайлылықтың салдарынан кезінде қазақтың əдеби тілі Абайдан басталады дегендер көп болған, əлі де бар. Сонда, құдай-ау, күлдір-күлдір кісінеп, алп-алп басып жатқан өткен замандардағы поэзиямыз əдеби тілге жатпай ма?! Мұндай əбестіктен арылатын уақыт жетті. Бүгінде өзім жақсы көретін, творчествосын сыйлайтын кейбір қаламдастарым қазақ əдебиетінде ұлттық поэзия жоқ дегенге дейін барып жүр. Қандай өкінішті! Олардың ойынша, ұлттық поэзия деген ұлттық тұрмыстық атрибуттардан, ұлттық дəстүрлерден, ұлттық аңыздар мен əпсаналардан ғана тұру керек сияқты. Мен бұл пікірлерді еш уақытта да жоққа шығармаймын. Бірақ, поэзия кейіпкері – адам, яғни ұлттың өкілі ғой. Оның кейіпкері өткен замандағы ит жүгіртіп, құс салып жүрген қазақ болуы да мүмкін. Компьютер жанында тұрған қазақ болуы да мүмкін. Сонда ит жүгіртіп, құс салып жүрген қазақты

жазған ақын ұлт ақыны да, компьютер жанында тұрған қазақты жазған ақын ұлт ақыны болмай ма? Логика қайда? Меніңше, нағыз ұлт ақыны, ұлттық мақсат пен мүддеге қызмет етуі керек! Ұлттық поэзияның одан үлкен міндеті болмайды. Болады – дегендер өтірік айтады. – Кейінгі кездері жұрт аузында ұлттық поэзиямен бірге рух та көп əңгіме болып жүр. Бұл тақырыптың сізді ойландырып жүргені сөзсіз... – Шыныда да. Рух кейінгі кезде жиі-жиі əңгіме бола бастады. Өте жақсы. Бірақ, оны біз тым сауаттандырып, кітабиландырып бара жатқандаймыз. Тағылымдықтан гөрі танымдық басым. Ал, рух – еш уақытта да кітаби сауаттандыруды көтермейтін ұғым. Өйткені, кітабилық, түптің түбінде, схемаға барып соғады. Ал схемадағы рух – рух па? Схемада намыс та, жігер де, құдірет те болмайды. Рухдегенелге, жерге,Отанғадегенұлысүйіспеншілік, ұлы махаббат. Ата- бабаларымыз ешқандай университет бітірмей-ақ, ғылыми тұжырымдарды оқымай-ақ елін, жерін қорғаған. Ұлы сүйіспеншілік, ұлы махаббат рухымен қорғаған. Ол – адам бойына ананың ақ сүтімен, бесіктен, дəстүрден келіп кіретін құбылыс. Махаббаттың оқумен адам бойына сіңбейтіні сияқты, рух та адам бойына оқумен сіңбейді. – Əдебиет басындағы бақ та бір халықтан келесі халыққа, жер шарының бір жартысынан екінші жартысына көшіп-қонып жүретін сияқты. Өткен ғасырдағы француз, орта, соңғы жағындағы орыс əдебиеті, 60-жылдардағы Латын Америкасы əдебиеті, қазір жалын күдірейтіп келе жатқан жапон сөз өнері. Əдебиет тарихына қарасақ, əлдебір елдер үшін əдебиеті бақ болған осындай кезеңдерді байқар едіңіз. Сыры неде деп ойлайсыз? Түркі, оның ішінде қазақ əдебиетінің болашағына көзқарасыңыз? – Əдебиет тып-тыныш мамыражай жерде өспейді. Қай жерде саяси сілкіністер, қай жерде əлеуметтік қайшылықтар бой көтеріп, қоғам өмірі аласапыран қақтығыстарға түсіп, адам тағдыры таразы басында тұрған кезеңдерде əдебиет те бар даусымен сөйлей бастайды. Франциядағы буржуазиялық төңкерістерден кейінгі сан алуан саяси-

əлеуметтік сапырылыстар, сөз жоқ, ұлы-ұлы тұлғаларды – Стендаль, Бальзак, Гюголарды дүниеге келтірді. Осындай сапырылыстар мен сілкіністер, жаңғырулар мен жаңарулар Ресейде де болған, соның арқасында əлемдік əдебиетті байытқан ұлы шығармалардың, ұлы тұлғалардың келгені белгілі. Сондықтан белгілі бір елдің əдебиетіне бақ өзінен– өзі келіп қона қоймайды. Оның арғы астарында оны тудыратын ұлы дүмпулер жатады. Зерттеуші-əдебиетшілердің айтуынша, Латын Америкасындағы əдебиеттің дамуына Латын Америкасы елдерінің халықаралық саясатта объектіден субъектіге айналуында жатыр деп біледі. Латын Америкасы дүниежүзілік сахнаға көтерілген бойда оның əдебиеті де дүниені өзіне жалт қаратты. Мүлде тосын əлем əкелді. Бұрын Еуропа жазушысы үшін мифология архаика болып саналса, латынамерика жазушысы мифологияға қазіргі заман позициясынан қарай бастады. Қарап қана қойған жоқ, сол мифология арқылы бүгінгі күннің ең өзекті проблемаларына жауап іздестірді. Ал, жапон əдебиетінің өрлеуі, сөз жоқ, ғылыми-техникалық төңкерістің өркендеуіне тікелей байланысты. Қандай бір төңкеріс те өз проблемаларымен дүниеге келеді. Ал, проблемалардан əдебиет сырт қала алмайды. Қазақ əдебиеті бұрын кеңес əдебиеті дейтіннің ішіне кіріп, үй ішіндегі үй сияқты болып келді. Енді басқа жұрттар, еліміз сияқты, біздің əдебиетімізді де жеке атай бастады. Елімізде болып жатқан ұлы қарекеттер мен қозғалыстар, талас-тартыстар мен пікір қайшылықтары, сөз жоқ, ақын мен жазушының жанын тебірентпеуі, жүрегін толқытпауы мүмкін емес. Мұндай ғаламат өзгерістер жаңа ізденістерге, тосын сөздерге апармай қоймайды. – Əңгіме əдебиет болашағы туралы болғанда, жастар мəселесіне соқпай кету мүмкін емес. Ақын ретінде, басқарманың екінші хатшысы ретінде бүгінгі жастар жасап жатқан əдебиетке көзқарасыңыз? Жалпы, мынау болашағымыз деп көрсетуге болатын жас сөз өнер шеберлері бар ма?

– Өзің білесің, жастар творчествосына күдікпен де, үмітпен де қарайтындар жеткілікті. Күдікпен қарайтындар – жастарды білмейтіндер немесе үстірт білетіндер. Соңымыздан толқын-толқын қуатты ұрпақ келеді. Мен бұл жерде біздің өкшемізді басып келе жатқан есімдері танымал болып қалған ұрпақты да, содан кейінгі ұрпақты да, яғни сенің тұстастарыңды айтып отырмын. Жақында Тұрсынжан Шапаев, сен жəне мен студенттер мүшайрасына қазылық жасадық қой. Сонда-ақ көзіміз жеткен жоқ па, дүниетанымы кең, қуаты мол, көркемдік арсеналдары жеткілікті, тақырыптары сан алуан, мінездері бай, рухты ақындар өсіп келеді. Сендердің тұстастарыңнан мен Маралтай Ыбыраевты, өзіңді, Жарас Сəрсекті, Роза Қараеваны, Бақытжан Алдияровты, Батырболат Қабышевты айтар едім. –Ақын сөзі көне санскрит тілінде кави, яғни пайғамбар, көріпкел деген ұғымдарды білдіреді екен. Ғасырбасынданемісеврейі Освальд Шпенглер«Еуропа ымырты» кітабын жазды. Ол кісі сол кітабында ақын мəртебесінен гөрі жай есепшінің, техника маманының дəрежесін жоғары қойып, болашақ осылардікі деп еді. Жан дүниесі романтик ақындарға күлгендей болған. Жəне бұл пікірін өркениеттің аяу білмес қанды шеңбелімен түсіндіріп еді. Шынында да, бүгін Батыс Еуропада сөз өнері қадірленбейді. Тіпті кеше ғана Асекеңнің Сүлейменов ондағылардың бəрі бір қалыптан шыққандай, мінездері де ұқсас, мінез жоқ жерде əдебиет қайдан болады деп күлгені есімізде. Бұл не? Өркениет тудырған парадокс па? Уақытша кедергі ме? Жоқ əлде, өркениет өктемдігін мойындаған үлкен əдебиет өз тағынан түсті деп мойындағанымыз дұрыс па? Қазақ əдебиеті Батыс əдебиетінің кебін құшар-құшпасына ақындық қиялмен көріпкелдік жасап көрсеңіз. – Бұл мəселе – бірімізді ойландырып, біріміздің түн ұйқымызды төрт бөліп жүрген мəселе. Бұл мəселеге пайғамбарлық жасаудың да, ақындық қиялмен көріпкелдік жасаудың да қажеті жоқ. Сөз өнері қадірленбейтін Батыс Еуропаның кебін киеміз бе деген күдік көңілімізге қазірдің өзінде кіре бастады. Кітап оқу күрт азайды. Егер бұл уақытша кедергі болса, оған да шүкір дер едік. Олай да дей алмай тұрмын. Шошимын. Қорқам. Бірақ, бізде де сөз өнерінің қадірі

кетті, оның болашағы бітті, ертеңі, қараң деуге аузым бармайды. Көріпкелдік жасай алмағаныма кешірім өтінем. Əңгімелескен Əмірхан БАЛҚЫБЕК “Жас алаш”, 20 маусым, 1998 ж.

«АДАМ ЖАНЫН ЖЫЛЫТУҒА АСЫҚ» – Адам ойын байлап-матап ұстаған тоқырау кезеңі өтті. Қазір қайта құру процесі қоғамдық, əлеуметтік өміріміздің арна-салаларында толассыз жүріп жатыр. Ол – ешкім жоққа шығара алмайтын факт. Бірақ, байқайсыз ба, кейінгі кезде анау жоқ, мынау жоқ, анау жетпейді, мынау жетпейді деген торығу көбейіп бара жатқан сияқты... – Біз, шынын айту керек, көбіне үстірт сөйлеп, шұғыл тұжырым жасаймыз. Əйтпесе, тоқырау кезеңі өтті деп дабыл қағып, дүниені дүңкілдетіп жібермес едік. Рас, еліміздің қоғамдық-саяси өмірі ұлы өзгерістерге ұшырады. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ, мен адамдарымыздың моральдық, психологиялық өмірі сондай елеулі өзгерістерге ұшырай қойды деп айта алмас едім. Адамдарымыздың моралі мен психологиясы ондаған жылдар бойына сталиндік өктемдіктен, хрущевтік астамшылдықтан, брежневтік тымырсықтықтан бүлініп, ластанған. Олардан тазарып шыға келу оңай шаруа емес. Оған уақыт керек. Ауру, əдетте, батпандап кіріп, мысқалдап шығады. Ал, əзірше адамдар бойында өткен кезеңдердің əлеуметтік дерттері жетерлік. Ол дерттерден арылмай тұрып тоқырау кезеңі өтті деген үзілді-кесілді тұжырыммен келісе қою қиын. Экономикалық дағдарыс та соны растап отыр. Енді сұрағыңыздың екінші бөліміне келейік. Рас, қазір барлық жерде торығушылық бар. Менің ойымша, осы торығушылық та тоқырау кезеңіндегі психологияның, яғни тоғышарлықтың кіндік кескен перзенті. Тоғышарлықтың, қашан да, жақсылыққа көзі соқыр. Ол еш уақытта да болып жатқан қоғамдық-саяси өміріміздегі ұлы өзгерістерге – демократияға, жариялылыққа, солардың арқасында ғана мүмкін болған көптеген ұлттық тілдердің мемлекеттік статус алуына т.т. көзін ашып қарамайды. Жалпы, тоғышарлық психология – біздің бүкіл рухани жайлауымызды жапырып, рухани белсенділігіміздің белін үзіп жіберген озбыр, обыр психология. Оның көңілі тек үлде мен бүлдеге оранғанда, шайқап-төгіп, шашып ішкенде ғана көншиді. Ал басқа нəрсеге ол күл болмаса бұл болсын деп қарайды. Жалпы, менің ойымша, адамдардың моралі мен психологиясын өзгертуде үлкен жұмыстар істеуіміз керек. Əрине, оған еліміздегі

қоғамдық-саяси өзгерістер ықпал етпей қоймайды. Дегенмен, бұл ретте адамдық, имандық жұмыстардың əсері көбірек пе деп ойлаймын. – Қазіргі заманда жазушылар бойындағы қандай қасиетті қадір тұтасыз? – Əрине, белсенділікті. Қазіргі заманда жазушы белсенділігі ауадай қажет. Оның сөзінің қоғамдық өмірді жаңғыртуда да, адам жанын жаңартуда да ықпал ету коэффициенті өте жоғары. Белсенділік дегенді мен əйтеуір суырылып сөйлей беру деп ұқпаймын. Белсенділік дегенді мен тəуекел, батылдық деп білем. Əрине, мен бұл жерде тəуекел үшін тəуекелді, батылдық үшін батылдықты айтып отырғам жоқ. Азаматтық тəуекел, азаматтық батылдықты айтып отырмын. Құдайға шүкір, біздің қазақ жазушыларының арасында да тəуекелі де, батылдығы да жетерлік, əлеуметтік белсенділігі жоғары жазушылар баршылық. Мəселен, Семей полигоны деген сөзді екі адамның арасындаайтудыңөзіқиынболыптұрғанкездеƏбдіжəміл Нұрпейісов пен Əнуар Əлімжановтар Москвада өткен беделді жиындар мен газет беттерінде сол туралы батыл əңгіме қозғады. Сонан кейін Олжас Сүлейменов осы əңгімені əрі дамытып, қоғамдық деңгейге көтеріп əкетті. Əбділда Тəжібаев, Əбу Сəрсенбаев, Сафуан Шаймерденов, Қалтай Мұхамеджанов, Зейнолла Қабдолов сияқты қадірлі қаламгерлеріміздің көтеріп жүрген көп мəселелері талай жұрттың көңіліне қозғау салғаны сөзсіз. Тарихымыздың денесінде теміреткідей боп жатқан ақтаңдақтарды ашып көрсетуде үлкен еңбек сіңірген Шерхан Мұртазаевқа, қоғам бойындағы əлеуметтік дерттер мен əлеуметтік əділетсіздіктер жəне елдік, кісілік хақында талмай сөйлеп келе жатқан Əбіш Кекілбаевқа, Арал тағдырын Одақ болып ойлануға шақырып жүрген Мұхтар Шахановқа, ана мен баланың бүгіні мен ертеңіне көңілі күпті Фариза Оңғарсыноваға, меніңше, жұрт дəн риза. Сондай-ақ, Дулат Исабеков, Ақселеу Сейдімбеков, Бексұлтан Нұржекеев, Смағұл Елубаев, Бейбіт Қойшыбаев, Сұлтанəлі Балғабаевтар да заманмен, қоғаммен қоян-қолтық араласып жүрген қаламгерлер. – Жазушы белсенділігі қоғамдық пікір қалыптастыруда үлкен күшке ие. Ал, қоғамдық пікірдің атқарар рөлін өзіңіз білесіз. Халық санасы сол қоғамдық пікірге сай өсіп, жаңғырады ғой. Ең бастысы, жазушы

бел-сенділігі – халықтың творчестволық белсенділігі – халықтың творчестволық белсенділігін тудырады. Қазіргі кезде бұдан өткен үлкен миссия бар ма? – Өлең жетпейді немесе өлең өтпейді деген сөздер көп айтылады. Не болғанда да, өлеңнің бүгінгі халі кім-кімді болсын қатты алаңдататыны сөзсіз. Өлең кітаптарының жер-жерге жете қоюы, жете қойған жағдайда оның өте қоюы төмендеп, жұрттың өлең оқуға деген құлқы да салғыртсып кеткені рас. Бұл – бірімен–бірі қойындасып, шырматылып жатқан мəселе. Сондықтан оның проблемаларын жалғыз-жарым емес, комплексті шешу керек. Жалғыз-жарым шештік пе, онда бұл мəселені одан сайын қиындатып алуымыз мүмкін. Мəселен, өлең жетпей жатыр екен деп жер-жерге машина-машина өлеңді төгіп тастауға болмайды. Өйткені, онсыз да өлеңнің өтуі нашар. Өлең өтуі үшін алдымен суысып кеткен оқырман қауымның жүзін өлеңге қарай бұру керек. Ал, оқырман қауымның жүзін өлеңге қарай бұру үшін баспаға қарай да, басқа жаққа қарай да жол тауып кете беретін сумаңдаған сұрқай өлеңдердің алдын кесіп тастаған жөн. Жəне, сонымен бірге, сол жарық көріп кете беретін жабы өлеңдердің үстіне кілем жабуды тоқтату керек. Жабы өлеңдердің жабы екенін көзіне шұқып көрсетіп қоймай, өлеңнің маңдайы ашылмайтыны тағы белгілі. Міне, сағаттың ішкі құрылысы сияқты бірімен– бірі салаласып, сабақтасып жатқан осы мəселелердің біреуін ғана бөліп алып айналдырғаннан қалғандары қозғалысқа түсе қоймайды. Олардың бəрін де бөліп-жармай бір сəтте, бірімен–бірін байланыстыра қозғалысқа түсіру қажет. Бұл мəселені комплексті шешу керек дейтініміз сондықтан. Өлеңге қамқорлық керек, оны қорғау қажет деген өтінішімізді, өлеңді оқуды жұрт сирексітті деген ренішімізді кейбіреулер дұрыс түсінбейтін сияқты. Олар өлеңді қорғау керек деген өтінішімізді тілемсектік деп, жұрттың өлең оқуы сирексіп кетті деген ренішімізді мүсəпірлік деп ұғатындай. Ал, бұл – білген адамға – халықтық мəселе. Керек болатын болса, ұлттық проблема. Өлеңнің оқылмауынан мен өлеңмен өскен халықтың өзінің табиғи болмысынан алшақтап, сол халық жанының бір қалтарыстары жүдеп, қасаң тартып бара жатқанын көргендей болам.

Сондықтан біз өлеңге қамқорлық деп ұққанымыз жөн. Өлеңді қорғап, оған қамқор болып жатсақ, халық жанын қорғап, халық жанына қамқор болып жатырмыз деп ойлаған мақұл. Не болғанда да халықтың өзінің табиғи болмысынан алшақтап бара жатуына салғырт қарауға болмайды. Жақында ғана осы мəселелерді көтеру үшін «Ақындар қоғамы» құрылды. «Ақындар қоғамының» ниетін қос қолымды көтеріп қолдай отырып, оның атына бір ауыз сын айтпақпын. «Ақындар қоғамының» жұмысы жемісті бола қояды дегенге күдігім бар. Өлең қадірін көтеруді ниет еткен қоғам өлеңнің сойылын соғып, өлеңнің жалауын тігетін өз сарбаздарын сұрыптауда принципті болу керек еді. – Қазір əдебиетімізде ақтаңдақ кезеңдерді игеріп немесе сол кезеңдерде жазылып, ұзақ уақыт бойы халықтың қолына тимей келген рухани игіліктерімізді оқып-үйренудеміз. Яғни, əдеби өмірімізде тарихилық белең алып, қазіргі заман тақырыбы ұмыт қалып бара жатқан сияқты. – Мұндай тұжырымға келмес бұрын бір мəселені анықтап алайық. Меніңше, қазіргі заман тақырыбы деген ұғым – шартты ұғым. Өйткені, жалпы əдебиетті анау тақырып, мынау тақырып деп бөліп-жіктеуге болмайды. Бұл ойымды мен дəлірек жинақтап айтар болсам, тек осы заманды бейнелейтін шығармалар ғана емес, талантты жазылған бүкіл тақырып – мейлі ол тарихи болсын, мейлі ол фантастика болсын – қазіргі заман тақырыптары. Неге дейсіз ғой? Айтайын. Əрбір шығарма – егер ол талантты шығарма болса – қай тақырыпқа жазылғанына қарамай осы заман адамын рухани жағынан байытады, оның бойына ізгілік рухын егеді, жанын жаңғыртып, жаңартады. Ал адам жанында осындай процестерді тудыру – тарихи тақырыпта жазылған шығармалардың да, бүгінгі күн тақырыбына жазылған шығармалардың да басты міндеті. Сондықтан мен қазіргі заман тақырыбы деген ұғымды аса кең ауқымда қарастырғанды қалаймын. Адам жанын жаңғыртып, жаңартуғадəрменіде, пəрменіде жетпейтін көркемдік қуаты əлсіз шығармалардың қай-қайсысы да – мейлі ол тарихи тақырып болсын, мейлі ол бүгінгі күн тақырыбы болсын, – бұл ұғымға жат, бөгде.