Темірхан Медетбек "Күретамыр"

Сонымен бірге тарихи тақырып пен қазіргі заман тақырыбы деген ұғымдардың шартты ұғымдар екенін, түптеп келгенде, тіпті олардың ағайындас, аталас ұғымдар екенін дəлелдейтін бір мысал келтіре кетейін. Өзіміз жақсы білеміз, белгілі бір кезең тұсында жазылған талантты шығармалар уақыт өте келе тарихи шығармаларға айналып кетпей ме?! Мəселен, Лермонтовтың «Біздің заманымыздың геройын» алайық. Кезінде ол шығарма сол заман үшін «қазіргі заман тақырыбы» болатын. Ал, қазір ол біз үшін тарихи шығарма». Өйткені, біз ол шығармадан белгілі бір заманның құлқын, рухани болмысын танимыз. Сонымен бірге ол шығарма бір кезде «қазіргі заман тақырыбына жазылған шығарма» аталып, енді бүгін «тарихи мəні бар шығармаға» айналғанмен, өзінің адамдарға қызмет ету міндетін өзгерткен жоқ қой. Атау өзгергенмен, міндеті сол қалпында қалды. Б. Майлин əңгімелерін де, М. Əуезовтің «Қилы заманын» жəне бірқатар шығармаларын да осы негізде түсінген жөн. Сондықтан əдебиетті бөліп-жіктеуге болмайды. Бөліп-жіктедік- ақшығармағақойыларталаптыəлсіретіп аламыз. Мұны мен тектен тек айтып отырғам жоқ. Шыны солай. Бір кезде «қазіргі заман тақырыбын жазу» мода боп тұрғанда тең-тең болып мата даңқымен бөздің өтіп кеткенін көзіміз көрді. Тарихи тақырыпты игеру басталғанда да, несін жасырамыз, оны кейбіреулердің науқанға айналдырып жібере жаздағандарын жақсы білеміз. Ал ондай шығармалардың атына бір сын айтпақ болсаң, сені халықтың тарихына күл шашқысы кеп жүрген адам деп көрсетуге жүзі жанбайтындар табылды. Қайта, халық қамын ойлайтын, халық тағдырына қабырғасы қайысатын адам халық тарихын қабілетсіз, талантсыз адамдардан қорғамас па?! Жалпы əдеби шығарма бір-ақ өлшеммен – адам жанын байытатын, оны жаңғыртып, жаңартатын биік рухани өлшеммен ғана өлшенуге тиіс. Сонда ғана қай тақырып та саудаға түспейді. – Қазіргі кезде қатты қауіптеніп қорқатыныңыз не? – Сөз. Сөзден қорқам. Қазіргі кезде одан жалғыз мен ғана емес, талай адам қорқатын болса керек. Менің бұл пікірім кейбіреулерге тосын естілуі де мүмкін. Өйткені, ондаған жылдар бойы сөзіміз тұншығып өмір сүрді. Оның еркіндігі, бостандығы болған жоқ. Енді ол қазір көшелерге, алаңдарға, қандай бір болмасын биік мінбелерге емін-еркін

шыға алатын болды. Өткен ақтаңдақ кезеңдердің ақ шаңдағының астынан əр халық өзінің асыл сөздерін аршып алып жатыр. Шəкəрім, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов шығармалары сөз алды. Ал осындай жағдайда сөзден қорқам деу ерсі қылық, бүйректен сирақ шығарушылық емес пе?! Бұл – сөз демократиясына қиянат болып көрінбей ме? Мұны жұрт сөздің аяқ-қолын қайтадан байлап-матап тастауға ұмтылушылық деп ұқпай ма? Дегенмен, мен қазір сөзден қорқам. Əлгі айтылғандардың бəрі рас. Сөзіміз, бостандыққа да, еркіндікке де ие болды. Бұл – ұлы жеңіс! Бірақ, байқайсыз ба, кейінгі кезде сөздеріміз тым қатал, тым суық болып бара жатқандай. Маған адамдар кейде бір-бірін сөзбен талап жатқандай болып көрінеді. Қазір көп адамдардың жан-жүрегі сөздерден қан жоса. Содан барып адамдар қазір бір-біріне үрке қарайды. Сонымен бірге сөз, несін жасырамыз, адам жанын, қоғамды дертке шалдықтыратын вирустарды таратушы құралға айналып барады. Ал, бұдан сақтанбаса болмайды. Сөздердің құрамында қайырымдылықтың, мейірімділіктің элементтері азайып бара жатыр. Сөзде қайырымдылық, мейірімділік азайған кезде адам жаны жадап- жүдеп тоза бастайды. Сондықтан біз адам жанын құтқару керек деп білсек, алдымен сөзді қайырымдылықпен, мейірімділікпен байытуымыз қажет. Сондықтан əр адамға – дəл қазір өз сөзіне өзі ие болғаны жөн. Өз сөзіңе өзің жауап бере білетіндей бол. Сонымен бірге, мүмкіндігіңше, айтылар сөзіңді жан-жүрегіңнің қызуымен айт. Сөйтіп, басқа адам жанын жылытуға асық, қатал заманның қас-қабағындағы қырауды жібітуге ұмтыл дегің келеді. – Тіліміз мемлекеттік статус алды. Енді жұмысты неден бастау керек деп ойлайсыз? – Көп адам балабақшадан, мектептен дейді. Өте дұрыс. Бірақ, мен осы балабақшадан, мектептен деген сөзге жəне партия, советоргандарын да қосар едім. Қазір аудандық, қалалық, облыстық партия, совет органдарында істейтін, қазақ кадрларының контингенті есебінен өскен қазақтардың біразы қазақ тілін, соның ішінде ресми, əдеби қазақ тілін

білмейді. Қазақ тілін білем дейтіндердің көбісі ауызекі тілді ғана біледі. Ал, ел басқарып отырған қазақ азаматтары қазақ тілін жөнді білмесе, сөз жоқ, заңға орасан нұқсан келеді. Өйткені, кабинеттерде елге қатысты мəселе шешуге араласпаған тіл мінбеге шығып жарытпайды. Ал, мінбеге шығып жарытпаған тілге деген құрметтің бола қоюы екіталай. Сондықтан қазақ кадрларының контингенті есебінен өскен қазақ кадрына бірінші қойылар талап – оның қазақ тілін жете білуі болу керек. Осы іс тез арада жүзеге аспаса күні ертең-ақ балабақшаның де, мектептің де саны өсе қоймайды. Өйткені, ел тіл Заңының қаншалықты пəрменділігін балабақшадан да, мектептен де емес, ең алдымен, партия, совет органдары мен мекеме басшыларының кабинеттерінен сезінеді. Жалпы алғанда, өзіміздің қазаққа қазақ тілін білу азаматтық парыз ғана емес, мемлекеттік міндет екенін ұқтырмайынша, ол тілді білмей басшы орындарда істеуге болмайтынын жетесіне жеткізбейінше тіліміздің тұсауы шешіліп, емін- еркін жүріп кетеді дегенге сене қою қиын. – Творчествоңыз жайында, соңғы бітірген шаруаларыңыз жайында не айтар едіңіз? Былтыр «Сырым бар саған айтатын» атты қайта басылымым шықты. Əрине, ол баспа үшін қайта басылым, мен үшін таңдамалы. Сондай-ақ соңғы бес-алты жыл бойы жазып жүрген «Аңқа кептірген аңызақ» атты кітабымды бітіріп, «Жалын» баспасына тапсырдым. Бұл баспадағы жолдастар ол кітапты ешқандай кедергісіз қабылдап алды. Менің соған қазір көңілім əжептəуір тоқ. Сын кітабым да дайын тұр. «Жазушы» баспасына тапсырмақ ойым бар. Біткен шаруалар осылар. Ал, əзір жазылып жатқан, əлі ойда жүрген істер туралы, абзалы, үндемеген жөн. – Қазір қайта құрудың революциялық жаңару кезеңінің арқасында дінге көзқарас мүлде өзгерді. Осыған сіз қалай қарайсыз? – Мен мұны қайта құру, қайта түлеу заманы дүниеге əкелген партиямыздың жаңаша жəне батыл көзқарастарының бірі деп білем. Конституциямызда ождан бостандығын құрметтеу деген сөз бар. Бірақ, бұл сөзбен ондаған жылдар бойына ешкім санасқан жоқ. Ал, ол сөз – лениндік большевиктер партиясының сөзі болатын. Яғни, ождан

бостандығына, дінге құрмет деген сөз, ең алдымен, Конституциямызға құрмет деген сөз. Рас, ұзақ жылдар бойы біз дінге тек біржақты ғана қарап келдік. Ал, шындығында, діннің кез келген халық тарихында орны орасан зор болған. Халық территориясының түзілуі мен оның сақталуында, халық бостандығын алу жолында, халық басын қосуда, халық ожданын таза ұстауда, көршілес басқа халықтармен ауызбіршілік, бітімге келуде, тіпті халықтық дəстүрлерді қалыптастыруда діннің атқарған рөлін ешкім жоққа шығара алмайды. Сондықтан дінге құрметті тарихқа құрмет деп қараған жөн. Əрине, діндегі дүмшелікке еш уақта төзуге болмайды. – Сіздің толқынды тоқырау заманының ұрпақтары дейді. Осы сөзден сіздің ұрпақтың адресіне айтылған кемсіту сезілмей ме? – Біздің ұрпақ, негізінен, сонау алпысыншы жылдардың басындағы творчестволық еркіндік кезеңінің ауасымен аз да болса дем алып үлгерген ұрпақ. Сонымен бірге біздің ұрпақ сол алпысыншы жылдары бүкіл əдеби, мəдени өмірімізге жаңа серпіліс əкелген өзінің алдындағы ұрпақпен тізе қосып қатар келе жатыр. Біздің ұрпақтың сырласы да, мұңдасы да сол алдындағы ұрпақ. Бірақ, солай бола тұра – алғаш рет Кеңшілік марқұм айтқандай – біздің ұрпақ тоқырау заманының ұрпақтары. Өйткені, біздің ұрпақ өзінің бүкіл творчестволық өсу кезеңін осы тоқырау кезеңінде өткізді. Тек біздің ұрпақ қана емес, сол алпысыншы жылдарда құбылыс болған ұрпақтың да кемелдену кезеңі осы кезеңге тап келеді. Бірақ, мен бұдан ешқандай да кемсіту сезінбеймін. Өйткені, қандай қиын ауыр кезеңдерде де творчестволық ой, творчестволық тіршілік, белгілі бір дəрежеде тежелуге ұшырағанмен, мүлде құрып кетпейді. Тіпті қылышынан дірдектеп қан тамып тұрған сталиндік репрессия тұсында ла ұлы шығармалар дүниеге келген. Басқасын айтпай-ақ қояйын, М. Əуезовтің даңқты эпопеясын ғана алайық. Ол, негізінен, сол жылдарда жазылды ғой. Ал тоқырау кезеңінде ше? Ə. Нұрпейісовтың атақты «Қан мен тері» дүниеге келді. Бұл жерде басқа да іргелі-іргелі прозалық шығармалардың бəрін атамай-ақ, тек біздің алдымыздағы аға ақындарды ғана еске алып көріңізші. М. Мақатаев, Ж. Нəжімеденов, Қ. Мырзалиев, Т. Молдағалиев, С. Жиенбаев, Т. Айбергенов, Ф.

Оңғарсынова, М. Шаханов. Міне, осы ақындар бүкіл өздерінің негізгі шығармаларын осы тоқырау жылдарында берген. Біздің ұрпақ осы жылдардан түк бітірмей жүдеп, жадап шықты десем, ақиқатқа қиянат жасаған болар ем. Əрине, ол жылдарда тежелу де, тоқырау да болды. Ол тежелу, тоқырау болмағанда бұдан гөрі əлдеқайда рухани қуаттырақ болар едік. Бірақ, тоқырау жылдарында да творчестолық ой, негізінен, өзінің су асты, жер асты жолдарымен ағысын тоқтатқан жоқ. Сондықтан мен тоқырау заманының ұрпақтары деген сөзден ешқандай кемсіту көрмеймін. Оның үстіне біздің ұрпақтың шаруа бітіретін кезеңі əлі өтіп кете қойған жоқ қой. Аңысын аңлайық. Əңгімелескен Сайлаубек ЖҰМАБЕКОВ «Қазақ əдебиеті», ақпан, 1990 ж. «МЕН СӨЗДЕН ҚОРҚАМ...» – Өткен жылы қазақ халқының тарихында мəңгі қалатын үлкен оқиға болды. Астана Ақмолаға көшті. Осы оқиғаның айналасында əртүрлі əңгімелер айтылды. Соның бірі – «Мемлекеттің рухани тірегі болып саналатын іргелі мəдениет, əдебиет, өнер ошақтары Алматыда қалып қойды» деген сөздер, осыған Сіздің көзқарасыңыз? – Шынында да астананың Ақмолаға көшуіне байланысты күпілдеген де, гуілдеген де көп сөздер болғаны рас. Əсіресе, көп айтылғаны: экономиканың осындай тұралап тұрған кезінде, əлеуметтік жағдайдың қиын кезеңінде астананың көшуі асығыс емес пе деген сөздер. Бірақ, біз шапшаң, шұғыл шешімдер заманында өмір сүріп жатырмыз. Оны ешкім де жоққа шығара алмайды. Олай болса, бізге асығыс қимыл-қарекеттер аса қажет. Кешігіп, кешеңдеп қалмасымыз үшін қажет. Бұл көштің, бəріміз жақсы білеміз, ұлы стратегиялық мəні бар. Сондықтан əлдекімдердің кекесін күлкісіне де, күлімсі сөзіне де мəн бермеген абзал. Не болғанда да бұл көш – ұлы көш, ұлы оқиға. Ал, мемлекеттің рухани тірегі болып саналатын іргелі мəдениет, əдебиет, өнер ошақтары Алматыда қалып қойды деген сөздер негізсіз емес.

Егер осы қазіргі принцип сақталып қалар болса, қаншама сұлу ғимараттар, қаншама əсем сарайлар салынғанымен, Ақмола рухани өте жүдеу, мəдени өте жадау астана болып шығады. Біреулер: «Ел іші – өнер кеніші» деп, ол жерде де əн айтатын, сурет салатын, кітап жазатын адамдар бар десе, онда олардың келте ойлағаны. Олай ойлау – шын мəдениет пен əдебиетті жəбірлеу. Профессионалдық деңгейдегі өнердің құнын арзандату. Сондықтан Ақмола биік профессионалдық деңгейдегі мəдениет, əдебиет, өнер қайраткерлерімен бірден болмаса да, біртіндеп толығу керек деп білем. Бұл – мемлекеттік мəселе. Бір сөзбен айтқанда, Ақмолада қуатты рухани институттардың орнығуы, оның қуатты рухани орталыққа айналуы қажет-ақ. – Осыған байланысты туындайтын тағы бір сұрақ. Көп адам, тек əлгіндей мəдениет, əдеби, өнер орындары ғана емес, өкіметке оппозициялық күштер де, түрлі партиялар мен қозғалыстар да Алматыда қалып қойды. Енді ол одан да əлсірей түсетін болды деген пікірлер айтады. Бұл пікірлерге не дер едіңіз? – Алдымен, Қазақстанда оппозиция əлсіз деген пікір туралы. Осы сөз тым көп айтылады. Мен Қазақстанда оппозиция əлсіз деген пікірді мүлде түсінбеймін, сонан кейін мүлде қабылдамаймын. Өйткені, мен өз басым, Қазақстанның оппозициялық күші аса күрделі деп білем. Қазақстандағыдай оппозициялық күші бар дүние жүзінде бір де бір мемлекет жоқ, егер бар болса, бірен-саран ғана. Тағы да Қазақстандағы оппозицияның күрделі болатындығы – ол оппозиция өкіметке емес, негізінен, мемлекетке оппозиция ғой. Олай дейтініміз, біздің тəуелсіздігімізді іштей мойындағысы келмейтін, мемлекеттік тілімізді ашықтан-ашық қабылдамайтын жүз мыңдаған, тіпті миллиондаған адамдар бар емес пе?! Қане, кім оны жоққа шығара алар екен? Тіпті, өкіметке ғана оппозициямын деп жүргендердің сөздерін зер салып, құлаққойыптыңдасаңыздар, оларкөбіне-көп, сол тəуелсіздігімізді іштей мойындай қоймайтындардың, мемлекеттік тіліңді қабылдамайтындардың сойылын соғып, қамшысын үйіріп жүргендеріне көзіңіз жетеді. Олардың ішінде аса қадірлі қазақ азаматтары да бар... Өркениетті басқа мемлекеттердегі оппозициялардың қай-қайсысы да өкіметке ғана оппозиция.

Өз мемлекетіне оппозиция емес. Біздегі оппозицияның аса күрделі, қиын болатыны содан. Сондықтан Қазақстанда оппозициялық күш əлсіз деген сөз – əншейін көз байлау үшін айтылған сөз. Ол сөздің арғы мақсаты – Қазақстандағы жағдайды ушықтыра беру, орнықтылықты, тұрақтылықты болдырмау. Қазіргі экономикалық, əлеуметтік қиын жағдайда ол пікірдің жиі айтылуы да содан болса керек. Астананың Ақмолаға көшуіне байланысты оппозициялық күштер де, түрлі партиялар мен қозғалыстар да Алматыда қалып қойды, яғни олардан өздерін азат етті деген сөз де – бос сөз. Егер біздің жоғарыда айтқан пікірімізді ескерер болсаңыз, мемлекеттік басшы аппарат та, өкімет те оппозицияның ең күрделі, ең қиын қалың ортасына барды. Тағы да олар қазақ халқының болашағы үшін сол аса күрделі қиындықты біле тұра барды деп білем. Əр нəрсені өз атымен атаған жөн. Бұл – Президентіміздің жеке ерлігі. Сондықтан біз Қазақстандағы оппозициялық күш əлсіз екен, оны қалай күшейту керек деп емес, қайта оны қалай əлсіретуге болады деп бас қатыруымыз керек шығар. Əрине, күшпен емес. Саяси əдіс-тəсілмен, білім-іліммен, төзім-сабырмен... – Бұл сөздеріңізге қарағанда біздің өмірімізге кіре бастаған демократияға да өз көзқарасыңыз бар сияқты ғой... – Мен жалпы демократияға қарсы емеспін. Бірақ, мен кім қалай түсінсе, олай түсінсін, демокраитяның барлық принциптерінің Қазақстанға түгел, бірден кіргізілуіне қарсымын. Егер Қазақстанға демократияның барлық принциптері кірер болса, онда ол тұншығып, қақалып қалады. Оған біздің еліміздің іргетасы төтеп бере алмайды. Сондықтан көп-көп мəселе, ең алдымен, заңның қатал қадағалауында, мемлекеттің жіті бақылауында болу керек. Мəселен, сөз бостандығын қолдай тұра, мемлекеттің абыройына кір келтіретін, ұлттың жанын жəбірлейтін бейпілдікке қатаң тыйым салынғанын қалаймын. Өйткені, бейпілдіктен көп бəле туып жатыр. Сондай-ақ біреулер, демократия принципін алға тартып, жергілікті облыс əкімдері Жарлықпен тағайындалмау керек, сайлану керек деп жүр. Мен бұған мүлде қарсымын. Тоқсан проценттен астамы бір ұлтты құрайтын Ресейдегі губернаторлар сайлауы қаншама саяси сапырылыстар мен əлеуметтік шарпылыстар тудырып жатқанын көріп отырған жоқпыз ба?

Демократия дегеннің жөні осы екен деп, оны бізде қолданып көріңізші. Онда бірлігіңнің бүлініп, ынтымағыңның ыдырап жүре беретініне мен кепіл. Сонан кейін тəуелсіздігіңіз тəлкекке ұшырайды. Мемлекеттің іргесі шайқалады. Сондықтан мен өз басым, қаншама ғасырлар бойы енді ғана қолымыз жеткен тəуелсіздігімізге нұқсан келтіріп, мемлекетіміздің іргетасын шайқалтатын не нəрсені де, соның ішінде ұлы мəртебелі демократияны да ондай тұста қабылдай алмаймын. Өйткені, маған қандай бір демократияңыздан да тəуелсіз қазақ мемлекеті қымбат! Оның үстіне, толыққанды демократия болу үшін, ұлттық сана əбден кемеліне келіп қалыптасу керек. Сонда ғана демократия қауіпсіз. Ал бізде ұлттық сана қалыптасқан деп айта аламыз ба? Айта алмаймыз ғой. Ұлттық санамыз балаң ғой. Бізде көп адамдар партиялық мүддені ұлттық мүддеден əлдеқайда артық қояды. Бұл да біз үшін қатерлі. Өркениетті елдерде алдымен ұлттық мүдде тұрады. Сондықтан ұлттық санамыз балаң қалпында тұрғанда демократияға қарай жүгіру – азулының аузына жем болам деп жүгіргенмен бірдей. Тағы бір түсініп алар мəселе, біз демократияға емес, демократия бізге, яғни тəуелсіздігімізге, мемлекетіміздің нығаюына қызмет ету керек қой. Ал біз болсақ, демократияның көңілін қалай табамыз деп əлекке түсеміз. Қателіктің бəрі осыдан туындауда. Не болғанда да, демократияның бүкіл принциптерін бізге түгел енгізу əлі ерте. Оған біздің демографиялық мəселеміз де, ұлттық санамыз да, тіпті мəдениетіміз де дайын емес. – Енді əңгімемізді əдебиет мəселелеріне қарай бұрсақ. Кезінде əдебиеттегі алпысыншы жылдар туралы Сіздің ойыңызды жəне ол жылдарға берген бағаңызды жақсы білеміз. Сіз ол кезеңді – алтын кезең деп атағансыз. Сіздің ол ойыңызға мүлде қарама-қайшы келетін пікірлер бар екенін өзіңіз жақсы білесіз. Бір пікірді бір пікір жоққа шығарып, бір пікірді бір пікір мойындатып жатқан заман ғой. Сол пікірлер Сіздің бұрынғы ойыңызға өзгерістер енгізген жоқ па? – Жоқ. Мұхтар Əуезовті берген жиырмасыншы ғасырды, сондай-ақ алпысыншы жылдардан басталып Кеңес өкіметі құлаған тұсқа дейін жалғасатын əдеби кезеңді алтын кезең деп атағам, солай атай берем.

Тағы да бұлай ойлайтын жалғыз мен емес. Біреулер сол алпысыншы жылдарда дүниеге келген аса тегеурінді ұрпақты «əкесі соғыста өлген жетім ұрпақ» деп кемсітсін, «күшігінен таланған ит оңбас» деп қорласын, мейлі, алпысыншы жылдардың аты – Алпысыншы жылдар! Сол жылдары əдебиетке келген ұрпақты кемсітіп, қорлап сөйлеген азамат одан да сол ұрпақтың алдында кешірім сұрау керек еді. Өйткені, өзін-өзі сыйлайтын, өзінің кеудесін ешкімге бастырмайтын ол ұрпақ əлгіндей қорлық сөзді еш уақта ұмытпайды. Тек кешірім сұрау ғана ұмыттыруы мүмкін. Əңгіме менде емес, маған не айтса соны айтсын. Əңгіме – тұтас бір ұрпақта, сол ұрпақ бітірген, халқымыздың игілігіне айналған рухани қазынада. Егер біз бүгінде əдеби терминге айналып бара жатқан алпысыншы жылдар деген ұғымға кеңірек қарайтын болсақ, онда ол ұғым өзінің мағынасына алпысыншы жылдары əдебиетке келген ұрпақ шығармаларын ғана емес, сол алпысыншы жылдары ұлттық мақтанышымызға айналған алдыңғы ұрпақтың сүбелі-сүбелі шығармаларын да қосып алады. Сол жылдары жұртшылық қолына тиген, елді елең еткізіп қана қоймай, ұлттың рухына айналып кеткен Хамза Есенжановтың «Ақ жайығы», Зейін Шашкиннің романдары, Ілияс Есенберлиннің «Қаһары», Тахауи Ахтановтың «Бораны», Əбдіжəміл Нұрпейісовтың «Қан мен тері», Тəкен Əлімқұловтың «Ақбоз аты», Сафуан Шаймерденовтың «Мəжнүн талы», Сəуірбек Бақбергеновтің повестері, Бердібек Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейдісі», Садықбек Адамбековтың «Атылған қыз туралы аңызы», Жұбан Молдағалиев, Сырбай Мəуленов, Қуандық Шаңғытбаев, Ғафу Қайырбеков, Тоқаш Бердияров, Ізтай Мəмбетов, Мұзафар Əлімбаевтардың тамаша жыр-дастандары, Зейнолла Қабдолов, Серік Қирабаев, Рахманқұл Бердібаев, Тұрсынбек Кəкішев, Нығмет Ғабдуллиндердің зерттеу, танымдық-тағылымдық еңбектері қазақ халқымен бірге жасай беретіндері сөзсіз. Сондықтан алпысыншы жылдар туралы абайлап сөйлеген жөн... Егер алпысыншы жылдар туралы сөйлесек, сол алпысыншы жылдар жөндеп зерттелмей жатыр деп сөйлейік. Өйткені, алпысыншы жылдар бізді үздіксіз рухтандырып, қуаттандырып тұратын, қанаттандырып ұшыратын Алып алтын рухани қазынамыз. Сондықтан əлгіндей түкке арзымайтын, қауһары жоқ, əлжуаз пікірлер бұрынғы ойыма өзгерістер енгізбек түгілі, титтей

көлеңке де түсіре алмайды. Өйткені, ол пікірлер – тұлғасы жоқ елес пікірлер. – Кейінгі кезде əдебиеттегі ұлттық рух, ұлттық дəстүр жəне дəстүр жалғастығы туралы əр түрлі ойлар айтылып жүр. Осы ұғымдар туралы пікіріңіз? – Шынында да кейінгі кезде, əсіресе, əдебиеттегі ұлттық рух туралы аз айтылып жүрген жоқ. Олардың біреулері тым атүсті жадағай, екінші біреулері тым кітаби. Тіпті кейбіреулері ұлттық рухты тұрмыстық тіршілік пен тұрмыстық заттардан іздеп, рух атты ұлы ұғымды соншалықты қарабайырландырып, тортөрбелдендіріп жібереді. Сондай-ақ, ол пікірлерді айтқандардың көбі, ең басты мəселеге əдебиеттегі ұлттық рухтың ең басты міндеті не деген сұраққа жауап бере алмай ма деп қорқам. Біздің ойымызша, ұлттық рухтың ең басты міндеті – өз ұлтына деген ұлы сүйіспеншілік тудыру. Ақын мен жазушы жан жүрегінің жылуы арқылы шығарманың тұла бойына сіңген өз ұлтына деген ол сүйіспеншілік оқырман қауымның да сүйіспеншілігін, ыстық ықыласын, махаббатын тудырары сөзсіз. Сол ғана ұлттық рух бола алмақ. Ұлтына деген сүйіспеншілік тудыра алмаған жерде – ұлттық рух та жоқ. Жалпы рух – қолмен ұстап білетін атрибуттардың жиынтығы емес, ол – жан мен жүрек құбылысы! Ақын мен жазушы ұлтына деген сүйіспеншіліктің отты ұшқынын өткен күннен де, бүгіннен де ала алады. Ол – тылсым құбылыс! Яғни, оны айтыстың тақырыбына айналдыру – бос əлек. Бұл жерде сүйіспеншілік деген сөзді біржақты түсініп қалуға болмайды. Өз ұлтының бойындағы жағымсыз қасиеттерді қан жылап, қайғы жасын ішіп отырып көрсеткен Абайды өз ұлтын сүймеді дей аласың ба? Сүйгенде қандай! Қазақта Абайдан өткен рухты тұлға жоқ. Өйткені, Абай рухы – қазақ ұлтының қайғы-қасіретінің көз жасына шомылған рух. Ал ұлттың көз жасы сіңген рухтан өткен рух бола ма?! Ұлттық дəстүр туралы кезінде көп сөз болды. Ол да ұлттық рухпен үндес. Мен тек дəстүр жалғастығы туралы айтқым келіп тұр. Дəстүр

жалғасы, яғни оның мұрагері – өз ұлтының рухани байлығы мен əлем əдебиетінің үздік үлгілерін бойына жинақтап, оларды өзінше игеріп, өзінше қорытқан, өз уақытының үні бола білген, өз заманының əлеуметтік мəнін ашып көрсете аларлық қуатқа ие, баба дəстүрді байыта алған немере Жаңалық! Абай, Мағжан, Ілияст. б. классиктердіңшығармалары маған осындай қорытынды жасатты. – Бүгінгі күні қолына қалам алып шығарма жазған адамды қатты қинайтын түйінді мəселелер – кітап шығару жəне оны тарату болса керек... – Дəл айтасыз. Қазір ақын-жазушыларды қатты қинайтын мəселелер – осы мəселелер. Əрине, кітап шығару мəселесі мүлде тоқтап қалды десек, онда бетіміз шылп етпей өтірік айтқан болып шығар ек. Кітап, құдайға шүкір, шығып жатыр. Менің ойымша, Қазақстан Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігі бұл жұмысты белгілі дəрежеде жүйеге түсіріп келеді деуге əбден болады. Əрине, ойдағының бəрін олар да қамти алмай жатқан болу керек. Өйткені, барлық жердегідей, ол жерде де қаржы тапшылығы қолбайлау болып тұр. Біз қазір бұл министрлікпен қоян-қолтық жұмыс істеуге кірістік. Олар бізді өздерінің жылдық жоспарларымен таныстырып, ұсыныс-пікірлерімізді тыңдап отырады. Сондықтан дəл қазір ол министрлікке тағар кінəміз жоқ. Əрине, жаңа айттым ғой, қаржы тапшылығынан бəрін қамту мүмкін болмай жатыр. Өйткені, бес-алты жылдан бері кітаптарын шығара алмай жүрген жазушылар аз емес... Əрине, бұл жерде айтылар проблемалар жетерлік. Əдебиетке алты айқайласа атасы қосылмайтын сұрқай шығармалар толқыны толастар емес. Оларды қалталы азаматтар ақшаның күшімен шығаруда. Ашқұрсақ отырған баспалар да ондай ақшалы азаматтардан бас тарта алмайды. Осыдан барып сүреңсіз дүниелердің əдебиетті былғап жатқаны рас. Кітап тарату мəселесі – тұралап жатып қалған проблема. Капитализмге келдік, енді өз тауарыңды өзің сат дейтін болды. Капитализмнің барлық принциптерін көзді жұмып жіберіп қабылдай беруді мен өз басым түсінбеймін. Жеке мемлекет болғаннан кейін, оның өз мүддесі, өз

ерекшелігі, өз қасиеті, өз мінезі болмай ма? Мен не болғанда да, мына суықта көше-көшенің бұрышында, аяқтарын аяқтарына соғып, айқайлап кітаптарын сатып жүрген Шерхан Мұртаза мен Мұхтар Мағауинді, Қадыр Мырза Əлі мен Тұманбай Молдағалиевті көз алдыма елестете алмаймын. Басқалар да елестете алмас. Олай болса кітап тарату ісіне, мың жерден капитализм келсе де мемлекеттік қамқорлық керек. Мемлекеттік қамқорлықсыз бұл тығырықтан шығу қиын. – «На атеистическом фундаменте не была построена еще ни одна культура!». Бұл – Достаевскийдің сөзі. Демек, шын əдебиет, шын мəдениет Аллаға ғана мойынсұнып, Ақиқатқа жүгінген ортада ғана адамға құлшылық ету жойылып, Құдайға құлшылық ету жөнге қойылған ортада ғана жасалады. Ал, біздер болсақ, дінсіз өстік. Дінсіз өсіп келеміз. Дінсіз əдебиет жасауға тырыстық. Дінсіз əдебиет жасау үстіндеміз. Осы жөнінде не айтар едіңіз? – Сен өте үлкен сұрақ қойып отырсың. Ə дегенде кімді болсын абыржытып қоятын сұрақ. Өйткені, біз атеистік қоғамда өстік. Отызыншы жылдардағы «ұр да жық» кезеңінде, тіпті, мешіттер, дінге қызмет еткен орындар қиратылды. Діни адамдар қуғын-сүргінге түсті, айдалып, атылды... Дегенмен, бағамдап қарайықшы, «ұр да жық» кезеңнен бері қарай жылжыған сайын, жұрт ашық болмаса да, дінге бет бұра бастағанын, жаппай болмаса да, бес уақ намазы мен құран-сауабына қайтқанын жоққа шығармайық. Жасырын болса да балалар мұсылманшылықтың бірінші белгісі сүндетке отырғызылып жатты. Сені мен біз бет сипап өстік. Сонымен бірге, тағы да сол Алпысыншы жылдардан бері қарай бұрын дінге қызмет еткен белгілі-белгілі ғимараттар мен орындардың бəрі тарихи ескерткіштер ретінде мемлекеттік қамқорлыққа алына бастады. Сол жылдары тас қапаста қамауда жатқан тарихи дастандарымыз азаттық алды. Сол жылдары Құдай орнына жеке адамға табынушылық əшкереленді. Яғни, сол кезеңде аға буын да, кейінгі ұрпақ та халықтық рухты бойына шұғыл сіңіріп алды. Ал халықтық рухты құрайтынэлементтердіңішінде, сөзжоқ, діниəпсаналар, діни аңыз-əңгімелер барлығын ешкім жоққа шығара алмас. Оның үстіне біз – Абайдың «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» сөзін көңілімізге түйіп өскен ұрпақпыз. Сондықтан идеология қанша дінсіз болса да, əлгіндей ортада өскен ұрпақ мүлде басқа тəрбиеде болғанын, дінсіздікті іштей

қабылдамағанын ұмытпаған жөн. Содан болса керек, біздегі үлкен белгілі жазушылардың бір де біреуінің шығармаларынан дінге қарсы бір де бір сөз таба алмайсыз. Қайта ол шығармаларда кейде алыстан орағытып, кейде астар-ишарамен білдіретін қасиетті орындарға, яғни дінге деген іштей ықылас, жақсы пейіл жатпаушы ма еді. Əрине, діни дүмшелікті келеке ететін образдар аз емес. Ал дүмшелікке қай уақытта қарсы күресу керек. Əсіресе, осы кезде. Ол енді басқа əңгіменің жосығы... Не болғанда да мен қазақ əдебиетін дінсіз əдебиет дей алмаймын. Өйткені, бұл əдебиет – адам бойына имандылық қасиеттерді орнықтыруға талмай қызмет етіп келе жатқан əдебиет. Оның үстіне қанша ұлы болса да Достоевскийдің көзқарасы – бір адамның ғана көзқарасы. Оны да естен шығармаған жөн... – Тағы бір томпақтау сұрақ. Марқұм Асқар Сүлейменовтің мынадай сөзі бар: «Ғабит Мүсіреповтің о жақ бұ жағынан табылатын жазушылар бізде бесеу-алтау ғана». Қазақстан Жазушылар одағының мүшелері 600-ден асатыны да белгілі. Ал шын жазушыларымыздың саны қанша деп ойлайсыз? Жалпы, осы мəселені немен, нендей өлшемдермен анықтаймыз, айқындаймыз! Санмен бе, сапамен бе, жоқ əлде... – Жарықтық, Ас-ағаң, не нəрсені де өңменіңнен өткізіп, сүйегіңе жеткізіп айтатын кісі еді ғой. Бұл сөзінде де сол мінезі көрініп тұр. «Ғабит Мүсіреповтің о жақ бұ жағы» деген өлшем – классиктер ғана жүретін деңгей ғой. Ал тұтас əдебиетті тек классиктер жасамайтыны белгілі. Жақсы ақын-жазушылар құдайға шүкір, бар. Бірақ, Ас-ағаңның айтып отырғаны негізсіз дей алмаймын. 600-ден астам жазушының бəрі жазушы емес, əрине. Соның тең жартысы жазушы болса да тақиямызға тарлық етпес еді... Нансаңыз, ол мүшелердің ішінде ғұмыры аты естілмеген, ешкім танымайтын, кезінде көңіл жықпастықпен бе, тамыр-таныстықпен бе, əйтеуір, өтіп кеткен адамдар жүр. Қарап отырып күйінесіз. Ал аттестация жасап, оларды сұрыптап, іріктейін десең, ол белгісіз адамдарға кепілдеме бергендердің негізі – белгілі-белгілі қаламгерлер. Яғни, ол сұрыптауымыз бітпейтін дау, өнбейтін іске айналатынын біліп отырмыз. Сондықтан біз осы жұмысқа келген бойда, былтырғы жылға мүшелікке ешкімді қабылдамау жөнінде маратория жариялап, сол сөзімізден шықтық. Жақында əдеби жанрлар кеңестерінің басшыларымен басқосуда мен мынадай ұсыныс

айттым: Белгілі бір атаулы күн қарсаңында жылына бір-ақ рет мүшелікке қабылдауды, əбден елеп-екшеп отырып, бес адамнан асырмау керек. Кеңестер басшылары бұл ұсынысты мақұлдады. Енді ол ұсынысты мен секретариаттың алдына қоймақпын. Сөйтіп, мүшелікке қабылдауды барынша шектеп, оны белгілі бір күні оқиға етіп өткізбекпіз. Бұл жерде мен белгілі ақын-жазушыларға мүшелікке кепілдеме беруге тым жомарт бола бермеңіздер деп айтқым келеді. Сондықтан біз сапа үшін күреске шықтық дей аламын. – «Итің – ұры» десе намыстанатын, намыс қылатын халықпыз ғой. Сіз өз басыңыз нені намыс көресіз? Неге намысыңыз келеді? – Дарақылыққа жəне ынжықтыққа намысым келеді. – Сіз неден қорқасыз? Кімнен қорқасыз? – Сөзден қорқам. Сөзден кеше де қорыққам, бүгін де қорқам. Əрине, өзімнің атыма айтылған сөзден емес, елді аралап жүрген, іріткі тудыратын зымиян сөздерден. Сөз деген бүгінгі таңда аса қауіпті, қатерлі болып кетті. Менің қазір есіме Шортанбай, Дулат, Мұрат Мөңкеұлы, Əбубəкір Кердерілермен замандас, солармен қатар тұратын Қашаған ақынның бір өлеңінің мазмұны түсіп отыр. Күндердің күнінде айдалада ұшып жүрген бір торғай құтырады. Құтырған торғайдың аты – құтырған торғай. Ол аспанда қалқып ұшып жүрген бүркітке шабады. Бүркіт бір кесек еттей торғайды неғылсын. Бір-ақ қылғытады. Бірақ, ол құтырған торғай ғой. Енді бүркіт құтырады. Бүркіт құрлықтағы мақұлықтарды місе тұтпай теңізде жотасы көрініп жүзіп жүрген алып жайынға түседі. Алып жайын оны құйрығымен бір қағып, бір-ақ жұтады. Енді жайын құтырады. Құтырғаны сонша теңізге сыймай жағаға шығып кетеді... Жағадағы ел таңертең əлі де əлсіз ғана аузын ашып-жұмып жатқан дөңкиген алып жайыңды көреді. Оның құтырып жағаға шығып кеткенін қайдан білсін. Толқынмен шығып қалған деп ойлайды ғой. Бүкіл ел – алыстағысы бар, жақындағысы бар – таласып-тармасып əлгі алып олжа жайынның етін бөліп алып кетеді. Енді құтырған жайынның етін жеген ел құтырады... Міне, сөз де солай. Құтырған бір торғай-сөз бүкіл елді дүрліктіріп, бөрліктіріп жіберуі мүмкін. Əсіресе, біз осы бір қиын-қыстау кезде əр

сөзімізге абай болуымыз, əр сөзімізге қарауыл қойып сөйлеуіміз қажет сияқты... Сөз түзелмей ештеңе түзелмейді! Əңгімелескен Əмірхан МЕҢДЕКЕ «Қазақ əдебиеті», 3 ақпан, 1998 ж. ҰЛТТЫ ҰЯТҚА ҚАЛДЫРЫП ЖҮРГЕНДЕР ҮШІН КҮНДЕ ҰЯЛАМ, ӨЗІМНІҢ ҚАЗАҚ ЕКЕНДІГІМЕ КҮНДЕ ҚУАНАМ, КҮНДЕ МАҚТАНАМ Осыдан сан ғасырлар бұрын жазылса да, көркемдігі ешқандай сын көтермесе де, керемет рух беретін қасиетке ие жазбалар бар. Ол – Күлтегін, Тоныкөк дəуірінен қалған тас ескерткіштердегі жырлар. Біраздан бері қазақ поэзиясында сол жырлардың сарынымен жазылған, бірақ көркемдігі, шеберлігі жағынан жетілдірілген өлеңдер пайда болды. Авторы – бүгінгі біздің кейіпкеріміз Темірхан Медетбек. Т. Медетбек – бұрын да рухы биік өлеңдерімен танымал болған, «махамбетшіл ақын» атанған қаламгер. «Тағдырлы жылдар жырлары» кітабы үшін 2001 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Ақын Аманхан Əлім ол кісінің əфсаналарды, ертегілерді өлеңге пайдаланудағы шеберлігіне тəнті екенін айтқан еді. Ал Орхон-Енисей жазбаларының сарынымен жазған соңғы дүниелері əдеби ортада үлкен пікірталас туғызып отырған көрінеді. Біздің алғашқы сұрағымыз осы жайлы, яғни, ақынның қазіргі шығармашылығы турасында болды. – Біраз уақыттан бері «Көк түріктер сарыны» дейтін кітап жазып жүрмін. Зерттеумен айналыспасам да, көк түріктер туралы, олардан қалған жазбаларды оқыған едім. Сол түріктердің: «Түрік елі үшін... Түн ұйықтамадым, Күндіз отырмадым Қызыл қанымды төктім, –

дейтін сөзі бар ғой. «Жүгірттім» дегені – «сорғалаттым» дегені болу керек. Бұлар – біздің ойымызға үлкен эпикалық тыныс, леп, дем беретін сөздер. Осы жолдар ойыма қайта-қайта оралып келе берді. Бірақ, шығармашылығыма үлкен бетбұрыс жасайды деп ойламаған едім. Сосын осы бағытта, осы сарында біраз жұмыс істеп көргім келді. Кешегі күн басымыздан кешірген аласапыранды, алағай да бұлағай кезеңдерді, бүгінгі азаматтығымызды, бүгінгі биігімізді, сонымен қатар қазіргі келеңсіздіктерді көк түріктер сарынымен жырлағым келді. Яғни, бұл бүкіл тарихымыздағы айтулы оқиғалар, ірі құбылыстар жайлы болмақ. Жұрттың айтуынша, жаман шықпаған сияқты. Қабылданып жатыр. Ең бастысы, бұл – адамға күш-жігер, рух беретін форма екен. Еркін айтасың, еркін сөйлейсің, өзің жазып отырып, таудай биіктейсің, даладай кеңістікке ие боласың. Бұрқырап тасисың, өзіңдегі бар қажыр- қайратқа барынша мүмкіндік бересің. Осыны қалап, қазір осы тұрғыда жұмыс істеп жатырмын. Бұл – тек көк түріктерді жазу емес, көк түріктер сарынымен поэзияның жаңа өрісіне шығу. Ол мақсат орындала ма, жоқ па, оны уақыт көрсетеді. Өйткені, шығарма əлі жазылып жатыр. Сосын көптен көкейімде жүрген бір мəселе бар еді. Ол мəдени байланыстар жайында. Қазір өзге мəдениеттермен бұрынғыдай рухани байланыстар жоқ. Ол байланыстарды мүлде үзуге болмайды. Онда өз мəдениетімізге құрып кету қаупі төнеді. Осы арада мен мынадай үш мысал келтіргім келеді. Түйінін соңынан айтам. Бірінші мысал. Ертеде біздің жерімізден Үндістанға қайың көшетін апарып егіпті. Ол өзге климатқа тез бейімделген, өсіп-өркендеген. Бірақ, өзінің генетикалық кодын сақтаған. Өсімдіктері мəңгі жасыл қалыпта тұратын тропикалық климатта əлгі қайың ағашы жыл сайын біздегідей күз мерзімінде жапырағын төгіп, ал көктемде бүршік жарып, жапырақ жаятын болған. Яғни, өзінің тегін жоғалтпаған. Екінші мысал. Мен біраз уақыт Маңғыстауда жұмыс істедім. Шөлейт аймақ болғандықтан ол жердің жылқысы бəкене бойлы, бірақ өте төзімді болып келеді. Осының тұқымын жақсарту үшін Ресейден асыл тұқымды айғырлар əкелді. Бірақ, ол жылқылар Ресейдің шөбі белуарға дейін өсетін шалғынды жерлеріне үйренген болу керек, Маңғыстауға

келгесін, ол аймақтың тықыр шөбіне мойындары жетпей, бəрі аштан қырылып қалады. Енді үшінші мысал. Иттің «бультерьер» дейтін тұқымы бар. Осында – Алматыда да қаптап жүр. Əртүрлі тұқымдарды будандастырудан шыққан, тегі жоқ. Осы иттің жақ сүйектерінің күшін, яғни, жыртқыштық қабілетін арттыру үшін адамдар былай істеген. Жоғарырақтан көлденең керме темір орнатылған саңылаусыз бітеу бөлмеге «бультерьерді» қамап, суға электр тогын қосады. Сол кезде жанын қоярға жер таппаған ит секіріп, əлгі белдеме темірге тістей жабысады. Осы арқылы иттің азу күшін арттырып, оны нағыз жыртқыштық дəрежеге жеткізген. Еуропа елдерінде қазір бұл итті ұстауға тыйым салынған. Ал бізде өріп жүр. Енді осы үш мысалға байланысты қорытынды айтайын. Бірінші. Біздің рухани тегіміз Қазақстан да жаңағы ақ қайың сияқты қай жерге апарса да өзінің тегін, табиғатын жоғалтпауы керек. Əуезовті қай тілге аударғанда да қазақы табиғат, болмыс сақталуы тиіс. Екінші. Пейілі дұрыс, ниеті түзу болғанымен, жерсінбейтін, қабылданбайтын ағымдар болады. Олар жаңағы Ресей жылқысы құсап, өзінен-өзі өліп қалады, залалы тимейді. Бұл екінші мысалға қатысты. Үшінші. Ал бізге келіп жатқан əлгіндей бультерьер ит сияқты құбыжық құбылыстардан, былғаныш рухани (рухани демеске амал жоқ) тасқыннан қауіптенуіміз, сақтануымыз керек. Бультерьердің жыртқыштығының тағы бір дəлелі – оның тісі қолына бір ілінсе болды, одан білегіңе, қарыңа жетіп, алқымнан алып өлтіріп тынады. Сақтанбасақ, өзімізге жіберіп алсақ, мұндай «бультерьер құбылыс» біздің руханиятымызды тұншықтырып өлтіреді. – Тəуелсіздікалғанжылдардабіздедемократияға, сөз бостандығына деген сұмдық «махаббат» пайда болды ғой. Ең сүйікті сөзіміз «демократия» болды. Соған ұмтылдық, соны идеал етіп алдық. Енді байқап қарасақ, сол демократияның бізге əкеліп жатқан зардабы аз болып жатқан жоқ. Жаңа сіз меңзеген құбыжық құбылыстардың бəрі осының «арқасында» келіп жатыр. Соған қарағанда, біздің демократияға құшағымызды айқара ашқанымыз дұрыс болмаған сияқты. Ал, елдегі орыстілді ақпарат құралдары мен халықаралық

ұйымдар дəл Батыстағыдай демократияның Қазақстанда да тез орнап қалуын армандайды. Бұл туралы сіз не ойлайсыз? – Біз демократиясыз өмір сүре алмаймыз. Өйткені, тəуелсіздігіміздің кіндік шешесі – демократия. Ол болмағанда, жариялылық болмағанда, біздің тəуелсіздік алу-алмауымыз екіталай еді. Сондықтан демократиядан мүлде безудің жөні жоқ. Бірақ, сол кіндік шешемізді өзімізге қарсы салып, еліміз бен жерімізге топалаң əкеліп жатқанына төзуге тағы болмайды. Біз демократиямызды қорғауымыз керек. Біз өзіміздің сөз бостандығымызды қорғауымыз керек. Былғаныштан, бүліншіліктен қорғауымыз керек. Римнің атақты императоры Октавиан Августың Меценат дейтін ақылгөй досы болған. Өзі өте бай болған жəне ақын-жазушыларды, өнер адамдарын қолдап, көмек беріп отырған. Қазіргі «меценаттық» деген сөз осыдан қалған. Сол Меценаттың: «Бостандық пен демократия парасаты мол адамдардың иелігінде болса, онда ол – құт пен береке, ал егер керісінше болса, бостандықпендемократия– есерсоқтардыңқолындағы семсер», – деген сөзі бар. Қазір демократияны өзімізге қару етіп сілтеп жатқандар ішімізде де, сыртта да бар. – Осының бəрі қоғам мен саясаттың мəселелері ғой. Гарсиа Маркестің «саясатпен айналыспай отыра алмаймын» дейтіні бекер емес сияқты. Біздің қаламгерлеріміздің де біразы кейінгі кездері саяси қайраткерлік жолына түсе бастады. Сізде ондай ой жоқ па? – Мен «саясатшымын, үнемі саясатты қадағалап отырамын» деп айта алмаймын. Бірақ онсыз өмір жоқ. Саясатты назарда ұстап отыру – шопанның да, ғалымның да, үй шаруасындағы əйелдің де міндеті деп білемін. Неге? Өйткені, біздің бүкіл тағдырымызды осы саясат шешіп келе жатыр. Шұрайлы жерлерімізді тартып алып, өзімізді тулақтай тақыр, жалаңаш жерлерге ысырып тастаған – сол саясат. Кешегі Кеңес дəуірінде аға мен ініні, əке мен баланы бір-біріне айдап сап, жау қып қойған – саясат. Ағайынды адамдарды бай, кедей деп екіге бөліп, біріне-бірін атқызды, асқызды. Оның алдында, 32-де үш миллион қазақтың қырылуына себеп болған не? Саясат. 37-де бүкіл арыстарымызды сыпыра отап əкеткен де сол саясат. Одан кейін тың игереміз деп жеріміздің топалаңын шығарды, аздырды, тоздырды. Бізді

рухани мүгедек қылып, ұлттық санамызды мүлде жойып жіберу үшін мектептерімізді құртты. Осыншалық қанқұйлы, сұмпайы, зымиян саясатты бастан кешкен халықтың оған енжар қарауына болмайды. Əрине, саясаттың жақсы тұстары да болды. Тəуелсіздік алдық. Президентіміздің қазір жүргізіп отырған сыртқы саясатын мен толығымен қуаттаймын. Сосын астананы көшіруі өте пайдалы, ұтымды, бұрынғы тың игеру саясатына қарсы саясат болды. Бірақ, сырттан бізге алая, адырая қарап тұрған саясаттар бар. Басқан ізімізді аңдып, бойымызды тіктетпей, еңсемізді түсіруді мақсат ететін саясат бар. Мен мұны «ұтылап қуу» саясаты деп атар едім. «Ұтылап қуу» дегенді білесің бе? Қасқырлар жүйрік аңды ұстап, жем ету үшін бір шеңберді таңдап алады. Сосын соның бойымен ұшқыр аңды қуады. Басынан бірінші қуған қасқыр шаршаған кезде шеңбер бойынан екінші қасқыр қосылып, қуғынды əрі қарай жалғастырып əкетеді. Сөйтіп, діңкелетіп барып, ұстап жейді. «Ұтылап қуу» деп осыны айтады. Сол сияқты біздің өзіміз таңдап алған демократиялық жолды, сөз бостандығын өзімізге қарсы пайдаланып, бізді былғап, санамызға, рухымызға қарсы əрекеттер жасап жатыр. Енді «Глобализация» деген бəле шықты. Ол – айдаһар. Шайнамайды. Бірден қылғыта салады. Осылай бірінен соң бірін салып, бізді қуғын-сүргінге түсіргісі келіп жатқанда, саясатқа қалай енжар қарауға болады? Əрқайсымызға сыртқы істер министрлігінің қызметкерлері құсап бəрін қалт жібермей, қадағалап отыру керек емес шығар. Бірақ, тəуелсіздігімізді қорғау үшін əлгіндей жымысқы саясаттардан сақтанып, мысық пен тышқандай аңдысып отырмаса болмайды. Ол – əр адамның міндеті. Айғайлап, аттандау қажет емес. Бірақ, бірлікпен соның бəрінен сақтанып, сезініп отыру керек. – Ауыл əкімдерін сайлау туралы ұсынысқа қатысты не пікір айтасыз? – Менің ойымша, президент айтқан ұсыныс болғандықтан, бұра тартып, қарсылық жасауға болмайды. Бұл – айналысқа түсіп кеткен. Басталып кеткен шаруа. Бірақ, өз басым мұны қолдамаймын. Сайлау дегенді Абай қолдамаған. Өйткені, сол сайлау, билік дегендер аз ғана Тобықтыны алатайдай бүлдіріп біткен. Соны Абай көрген.

Рушылдық дегеннен қазақ осы күні құтылды деп мен айта алмаймын. Бұл індет əлі бар. Ал мына сайлау соны қоздырады. Бір-бірімен қыз алыспайтын ауылда үлкен алауыздық туғызады. Мен мұны көріп отырмын. Мұны президент те көріп отыр деп білем. Оны сезбеу мүмкін емес. Бірақ, кейбір ішкі-сыртқы күштер қоймағандықтан, «көрсін» деп əдейі істеп отыр. Мұны ауылдан аудан деңгейіне көтерсе, дау ұлғаяды, ал облысқа апарса, мүлде алай-дүлей болады. Біз елді, елдің ынтымағын бүлдіріп алмауды ойлауымыз керек. Елдің ынтымағы тек демократияның арқасында орнайды дегенге мен сенбеймін. Өкіметтің сесі де керек. Əр адам сол сесті, заңды сезінуі керек. Азаматтары биліктен именбейтін болса, ол ел үлкен қиындықтарға тап болады. – Мұқағали Мақатаевтың қазасы туралы, сосын Жұмекен Нəжімеденовке арнаған өлеңдеріңіз бар. Мұқағалиды, Жұмекенді білуші ме едіңіз? – Мен 25 жыл Маңғыстауда жүрдім де көп адамдармен жақын таныстығым болған жоқ. Бірақ, белгілі қаламгерлердің творчествосын жақсы білетінмін. Алматыға бір келген кезімде Мұқағалидың үйіне барып, Жұмекен екеуіне соғым бөліп бергенім бар еді. (Ол кезде жаспын, қолымның қаруы бар). Жұмекең – терең ақын. Адамның бойындағы өзіміз сезіне бермейтін қатпарларды ашып, қарама-қайшылықтарды көрсете алатын ұлы ақын. Мұқағали – кеңістіктің ақыны. Кең сөйлейді, сөзді кең пішіп айтады. Екеуі екі түрлі ақын. Екеуін де мен ұлы ақындар, қайталанбайтын құбылыстар деп білем. Екеуі де көп оқитын еді, көп білетін еді. Оны сөздерінен де байқауға болады ғой. Мен Жұмекеңнен көп нəрсе үйрендім. Ол кісілер туралы кейін де жаза жатармын. Əзірге айтарым осы. – Жас кезіңізде сізге ықпалы тиген ақын болды ма? Сосын қаламгерлерге қойылатын дəстүрлі сауал бар. Қазір не оқып жатырсыз? – Менің творчествома көп ықпал жасаған ақын – Қадыр Мырзалиев болды. Қазір кейбіреулер мұрнының астынан міңкілдеп, ол туралы əртүрлі пікірлер айтып жүр.

Қадыр – қазақ өлеңінде реформа жасаған ақын. 60-жылдары поэзияға ұлттық рух алып келгендердің бірі. Бірі емес бірегейі. Мұқағали да, Жұмекен де содан кейін шықты. Бар айыбы – тірі жүргендігі болмаса, Қадыр – жаңа айтқан екеуімен қатар тұрған ақын. «Білімді болу үшін жүз кітап оқысаң, жетеді. Ал жүз кітапты таңдап алу үшін мың кітап оқу керек. Одан да білімді болу үшін мың кітап оқу керек. Ал, мың кітапты таңдап алу үшін он мың кітап оқу керек» деген сөз бар. Мен өзімді эрудит санамаймын. Оған ұмтылмаймын да. Бірақ, өзім оқуға тиісті нəрселердің біразын оқыдым. Əсіресе, мен ақындарды көп оқыдым. Зерттеп оқымасам да Батыс пен Шығыстың поэзиясын бір кісідей білем. Бірақ, жадым нашар, тез ұмытып қалам. Өзімді қойшы, Абайдың бір өлеңін жаттай алмай қор болатыным бар. Бірақ рухын сезінем. Абай туралы кітап та жаздым. Дəл қазір мен батырлар жырын оқып жатырмын. Бұл рухани қажеттіліктен туды. Кейде ертегілерді оқитыным бар. Кішкентай немерем: «Ата, сен баласың ба, неге ертегі оқисың?» – деп мені күлкі етеді. Ертегілерде өлеңге өзі сұранып тұрған мифтік оқиғалар бар. Жақында творчествоға пайдалану үшін əлемдік мифологияның кітабын сатып алып қарағанымда, біздің ертегілердің солардан артық екенін көрдім. Біздің мифологиямыз, ертегілеріміз, əфсаналарымыз əлемдік деңгейде. Оны бүкпесіз айтуымыз керек. Ақындар ғана емес, прозаиктар үшін де тұнып тұрған материал. Соларды рухани айналысқа түсіруіміз керек. Менің осы бағытқа кілт бетбұрыс жасаған себебім содан. – Темірхан аға, Мемлекеттік сыйлыққа ие болатыныңызды өзіңіз қашан білдіңіз? – Тек алған кезде білдім. Соңғы сəтке дейін лауреат атанатынымды сезгем жоқ. Мен ешкімнің алдына барып, «маған дауыс бер» деп жалынғам жоқ. Кітабымды өз қолыммен апарып бердім. Себебі, ол кітап дүкендерінде жоқ, сосын этика деген бар. Шынымды айтайын, жиырма дауыс алам деп ойлағам жоқ. Өйткені, мынадай қызметте отырған соң, біреуге жағасың, біреуге жақпайсың. Жиырма екі адамның жиырмасының маған дауыс бергеніне таңданып қалдым.

– Өзіңіздің қазақ екендігіңізге ерекше мақтаныш сезімін оятқан оқиғаны айта аласыз ба? – Мен өзімнің қазақ екендігіме күнде қуанам, күнде мақтанам. Осыншалық ұлан-ғайыр жерді сақтап қалған – қазақтар. Сол үшін мақтанам. Терең жатқан, бірақ əлі қопарылмаған тарихымыз бар. Сондай мол рухани қазынаға ие халық екендігімізге мақтанам. Абай, Əуезов сияқты феномендерді туғызған – қазақ. Сол үшін мақтанам. Тəуелсіздік алғанымыз – үлкен мақтаныш. Ал, кешегі Сиднейдегі Ермахан, Бекзат, Мұхтархандар үшін қалай мақтанбайсың? – Ұлт үшін ұялған кезіңіз болды ма? – Ұлтты ұятқа қалдырып жүрген адамдар үшін мен күнде ұялам. Тəуелсіздік алдық. Бұл – əкеңнің құнын кешетін заман. Бірақ, Кеңес өкіметі дейтін қай-қайдағы ескі жұртта қалған замандағы өкпе- реніштерін бүгін бақастыққа айналдырып жататын жілікті азаматтар бар. Қандай ұят?! Мен сол үшін ұялам. Одан кейін, қиын-қыстау заманда елді тонап алып, халық үшін еш пайда жасамай, сонау Мəскеуден əртіс шақырып, солардың етегін көтеріп жүргендерге намыстанам. Көшеде тұрған қыздарымыз үшін (ар-ожданымыз ғой), маскүнем ұлдарымыз үшін жерге кіріп кете жаздаймын. Ал, есірткінің құлына айналған жастарды ойлағанда ұятты қойып, жылағың келеді. – Күнделігіңізде «Маған өткеніне өкінішпен қарайтын, сонымен бірге ертеңіне күдікпен қарайтын адам жақын» дегеніңізге қарағанда оптимист емес секілдісіз. Сізді өкіндіретін, ертеңгі күннен қауіптендіретін не нəрсе? – Бұл Абайдан шыққан нəрсе. «Біз күдіктенуді қойып, үміттенуіміз керек» дейміз ғой. Осыған байланысты Абай: «Уайым – ел қорғаны», – дейді. «Уайым – аз, үміт – көп», – деп қорқады. Одан əрі: «Ішкен – мас, жеген – тоқ, уайым айтар бірің жоқ», – деп күйінеді Абай. Ал, біздің айналамыздың бəрі күдік қой. Бүйіріңнен қадалып тұрғаны, алыстан аларып тұрғаны, желкеңнен қарап тұрғаны бар. Осының бəріне күдікпен қарамай, қалай қарайсың? Əрине, үміт те болуы керек. Үміт – тəтті. Ештеңе істемей, тек үмітпен жүре беруге болады. Ал, күдік сені

қайрай түседі. Сол күдікті сейілту үшін іс етуге тура келеді. Күдік етек- жеңіңді жинақы ұстап, бəріне дайын болуға үйретеді. – «Біз де уақыт қаншама уын құйып жатса да адыраспанды даламызға бір аунап ап алыса беруіміз керек. Сонда ғана аман қалуымыз мүмкін. Əйтпесе, құримыз» дегеніңіз бар. Біз кіммен, немен алысуымыз керек? Қазақты құртатын не нəрсе деп ойлайсыз? – Қазақ өзінің салғырттығымен, енжарлығымен, қолын бір сілтей салатын немқұрайдылығымен, жатып алатын бойкүйездігімен күресуі керек. Міне, осы мəселеде əрбір қазақ өзіне-өзі майдан ашуы керек. Ешкімге сойыл көтермей-ақ, мылтық кезенбей-ақ, алдымен өзін-өзі жеңсе, ілім-біліммен қаруландырса, өзін, ұрпағын патриоттық сезімге баулыса, жаңа айтылған қауіп-қатерді, қиыншылықты жеңеді. Мен оған құдайдай сенемін. Енді саған бір өлең оқып берейін. БІЗ ҚАНДАЙ ЕДІК? (көк түріктер сарыны) Арымас аттар мінетін, Тозбас тондар киетін; Қара тастарды қақ жарып, Қарағайлардай қаптап өсетін; Қара нарлары Шудалары желкілдеп, Қара бұлттардай көшетін; Айғырлары Күнге қарап кісінеп, Биелері айға қарап құлындаған; Кетіссе – Бұрылмаған; Сөздерін Тасқа қашаған;

Алыпсоқтарының итаяғын Оюлап жезден жасаған; Алтайды жастанып жатса, Аяғы Үрімге жеткен; Керілсе, Үрімнен де өткен; Кермелеріне Тайбурыл мен Керқұла байланған; Алты айшылық жолды Алты күнде айналған; Қамалдары Құлжалар шыға алмас Ақар-шақар құз болған; Қағандары Күн астындағы Күнікей қызды алған; Тəңірден басқа Қайтпаған ешкімнен; Ібіліс, жындарға Қара тастарды түттіріп, Дию мен періге Құмнан арқан естірген; Күн жағы күміс діңгекті, Ай жағы алтын діңгекті Ордада отырған; Сол жақтан келгенді Жапырған; Оң жақтан келгенді Опыраған; Желдей аңқылдап,

Сұңқардай саңқылдап сөйлейтін; Даладай кең, Таудай биік халық едік, – Алып едік! Сол елді Алқымынан сыға-сыға Шымшық торғайдай Шиқылдап сөйлейтін Төменшік етті. Төбесінен ұра-ұра Таудай денесін шөктіріп, Төбешік етті... Шүкір! Қайтадан көтеріліп келем! Баяғы Айым қайта туардай. Баяғы Күнім қайта шығардай.

ЖАЗУШЫ – ЖАЗУ ҮСТЕЛІНДЕ ҒАНА ҚҰБЫЛЫС Өмір өрнектері ... Кезінде Маңқыстауға ешқандай да романтикамен барғам жоқ, мені онда тұрмыс қуалап барды. «Ақша тауып, үй сатып алам» деп ойладым. Бірақ, адамның тағдыры деген қиын ғой. Онда барғаннан кейін бұрғылау станогы бұзылып қалды да содан пəленбай жыл тарифпен отырдым, түк те ақша тапқам жоқ. Бəрібір өміріме, жүріп өткен жолдарыма ризамын: басым аман, бауырым бүтін, қолымдағы қағаз- қаламымнан айрылғам жоқ, ең басты байлығым сол... – Темірхан аға, сіздің біраз уақыттан бері үйде отырғаныңызды білеміз. Əңгімені осы қалай жұмыссыз қалғаныңыздан бастасақ... – Ол рас, міне, алты айдың жүзі болды, үйде жұмыссыз отырмын. Кезінде Жазушылар одағында əр түрлі жағдайлар болды. «Базар жоқ» дейді, шын негізінде, ол бар, бірақ Жазушылар одағына қызмет етіп отырған жоқ. – Түсінбедім. Қандай базар? – «Аякөз» деген базар. Ол – солардың адамдарына жалға берілген Жазушылар одағының жері. Келісім-шарт болған, қол қойғандардың ішінде өзім де бармын. Содан бізге миллиондаған ақша түсуі керек еді, бірақ түспеді. Бухгалтериядағылар білмейді, жоғары тұрған басшылардан сұрасақ, «сенің онда жұмысың болмасын» дегендей əңгіме айтты. Нұрлан Оразалин өзімнің досым еді. Осындай белгісіз, күмəнді нəрселер көбейіп бара жатқаннан кейін екеуміз сөзге келіп қалдық. – Содан өз кандидатураңызды Одақ хатшылығына ұсындыңыз... – Ол бір бастық болғым келгеннен емес, «əлгіндей дүниелерді жазушылардың өз игілігіне жұмсайық» деген ниеттен туындаған əрекет болатын. Бірақ, қаламдастарым мүлде басқаша ойлайды екен. Бұларға мені бастық сайламағаны үшін емес, өздеріне тиесілі мүліктің, игіліктің қолды болып кеткеніне ешқандай жаны ашымайтындығы үшін өкпелімін. Сөйтіп, бірінші хатшылыққа өте алмай қалдым. Оған өкінген де емеспін. Өйткені, қолымда қаламым мен қағазым бар.

«Жұмыссыз қалдым-ау» дегем жоқ, дəл сол өткен күннің ертесінде өлең жазуға отырдым. – «Қолды болып кеткен» игілік тек базар ғой сонда? – Базар аз ба? Базар кеткеннен кейін болды ғой. Содан түскен қаражатқа шығармашылық үйді жөндеуге тиіс болатын, сосын жұмыссыз жүрген адамдарға ақша төлеу деген сияқты басқа да пəленбай тармақтан тұратын міндеттемелер бар еді. Сол келісімшарт ұшты-күйлі жоқ болды, ақша ол зым-зия... «Көрдім-білдім» деген адам болса, неғыл дейсің. Содан Нұрланға: «Мейлі, төлемесе, төлемей кетсін, əйтеуір ел-жұрттың алдында өзіміздің арымыз таза болады ғой, сотқа берші», – дедім. Бермеді ғой. Мен содан күмəндандым. Сосын «Мейір» деген серіктестікке де Одақ ғимаратының үлкен залдары, буфеті, мейрамханасы жалға берілген. Олар ай сайын үш мың доллар төлеуі тиіс-тұғын. Үш жылға жуық пайдаланды, үш мың доллар түгілі үш тиын төлеген жоқ. Осының бəріне қалай жаның күймейді. Ал, жазушыларға ғой бəрібір, селт етпейді ғой, селт етпейді. Тіпті мені «батыстық топтан», «Нұрпейісов пен «Пен-клубтың» адамы» дейтіндер де бар. Мен Нұрпейісовпен бір рет жеке отырып шəй ішкен адам емеспін. Одақта алты жыл істегенімде Нұрпейісов менің алдыма бір-ақ рет келді. Онда да кітапханада тұрған Анатолий Ким дейтін жазушының кітабын алып кетті. Болды. Ешқандай қатысым жоқ, алайда, оны да, онымен айтысып жүрген адамдарды да жақсы көрем, құрметтеймін. Өйткені, əрқайсысы – өзінше классик. Бірақ неге екенін білмеймін, осы көптеген қаламгерлердің арасында ежелден келе жатқан, қара жұртта қалып қойған бір бықсық əңгімелер көп. Уақыттың өзгеріп, əкесінің құнын кешетін заман келді. Ал, бұлар болса, ел-жұрт, жер, тіл туралы айтудың орнына баяғы айтыс- тартыспен əлі жүр. – Сонда ол айтыс-тартыс неге байланысты? Руға, жүзге ме?.. «Жазушылардың арасында трайбализм тұнып тұр» дептағыайтаалмаймын. Дегенмен, белгілі біртоптардың бар екені рас. Мысалы, батыс дейді. Сондағысы – «Пен-клуб». Бірақ, онда басқа да жүздің жігіттері жүр. Демек, бұларды құртып жүрген – «Мен мықтымын. Мен біріншімін. Менен кейін тұруы керек» дейтін эгоизм. Осы уақытқа дейін «Мен екіншімін» деген жазушыны көрген емеспін.

Бəрі – «нөмір бірінші!». Сосын билік басындағы жігіттердің бір əдеті – өзіне ұнамаса болды, ол адамның шығармасын іске алғысыз етіп тастайды. Ешқандай шығармайды да, мойындамайды да, «чепуха» дейді. Өйткені, өзі жек көреді. Яғни бір кезде кетісіп қалған. Осындай нəрселер мені қатты жүйкелетті. Əрине, Одақтың нанын жедім, суын іштім, ауасын жұттым. Солай бола тұра, кейбір адамдарға қатты қарным ашады. Бəріне емес, кейбіріне... Тіпті сайланбай қалғаныма, кеткеніме еш өкінбеймін. Бұл соншалықты бір керемет орта емес. – Ендеше, мұндай Одақтың керегі де жоқ шығар? – Олай деп айта алмаймын. Жазушылар үшін Одақ осы қалпында да керек. Ең болмаса, бір мезгіл барып кететін, айтысып-тартысатын, өкпе-назын айтатын да бір жер болуы керек қой. Кейде «жерлеу бюросы» деп қағытып жатады. Ол да дұрыс емес. Адам қайтыс болғаннан кейін қалайда бір жерден шығуы керек қой. Жазушы енді Жазушылар одағынан шықпағанда қайдан шығады? Тіпті өлген адамды ақтық сапарға аттандыру дегеннің өзі – үлкен миссия... Оның сыртында мерейтойлар өткізу, жазушы шығармасын талқылау дегендей де шаралар бар. Осының бəрі – қыруар шаруа. Оған мен өзім куəмін. – Ал, қызметтен қол үзіп, үйде отырғалы бері жалпы, өмірге, адамдарға көзқарасыңызда өзгеріс болды ма? – Жоқ. Бəрі сол қалпында қалды: позициям да, өкпем де, ренішім де. Бірақ, мүжіліп көрген емеспін. Өйткені, осы айтып отырған əңгімелерімнің бəрін мен жұмыс істеп жүргенде-ақ білгем. Өзіме дауыс бермеген адамдарға да көңілім баяғыдай. Мысалы, Мұхтар Мағауин дауыс берген жоқ, Əкім Тарази дауыс берген жоқ. Анық білем. Солай екен деп, солармен кетісіп немесе творчестволарын балағаттауым керек пе? – Жалпы, жазушы деген қандай адам? – Жазушы деген – сен мен мен сияқты-ақ адам. Творчестволық жазу үстелінде отырғанда ғана ол бөлек... Сол кезде ол басқаша: ол – талант, ол – шабыт, ол – аққұйын. Толқиды, тебіренеді, тасиды, төгіледі, шөлдейді, құм болып суырады, жел болып уілдейді, орман болып шулайды. Қалған уақытта екеуміз сияқты пенде. Жазып отырғанда ғана ол басқаша. Егер басқаша болмаса, жаза алмайды. Мен таланттыларын

ғана айтып отырмын. «Алты жүз жазушының бəрі сондай» деп отырсың ба, түк те ондай емес, алпыс-жетпісі ғана сондай... Иə, жазушы – жазу үстелінде ғана құбылыс. Ал, былайғы кезде – көшеде жүрген, өсек айтатын, бір-бірін жамандайтын кəдімгі адам. Үлкен- үлкен жазушылардың өзі қарама-қайшылыққа толы болған. Мəселен, Толстой Достоевскийді жек көрді, Чеховты жақсы көрді. Əуезов, Мұқанов, Мүсіреповтер бір-бірін мойындап, бір-біріне керемет бас иіп кетті дейсің бе? Мойындаған-мойындамаған, айтысып-тартысқан, арпалысқан тұстары да бар. Бірақ, «анау жақсы еді», «жоқ, мынау жақсы еді» дейтіндей, біз қасында болған жоқпыз ғой. Сол себепті де, əңгіме жазушының тек творчествосы, халыққа қалдырған əдеби мұрасы туралы ғана болуы керек. – Ал, суреткердің азаматтығы, адамгершілігі туралы не айтуға болады? Ол сонда мүлде бөлек нəрсе ме? – Мен «ұлы суреткерлердің бəрі шығармасы сияқты ұлыеді, кіршіксізтазаеді. Олешкімгежəбіркөрсетпеген, асып сөйлемеген» дегенді еш уақытта мойындамаймын. Талант пен биік парасат- пайымды, адамгершілікті құдай қатар берген адамдар, рас, бар. Бірақ, өте сирек. Өте сирек. Ал, ғажап таланттардың көбісі – менмен, эгоист, өзінен басқа ешкімді мойындамайды. Əзір айтудың қажеті жоқ. Кейін мемуар жазам. Тіпті осы менің де тұла бойым тұнып тұрған адалдық деп отырсың ба? Олай болуы мүмкін емес. Бір жерде біреуге оңбағандық əрекеті үшін «мынауың сенің оңбағандық тіршілік» деп айта алмағандығымның өзі – үлкен кемшілік. Бірақ, кіммен қашанғы өйтіп жағаласа бересің? Одан да құдай берген талантымды игеріп, соны қажеттілікке жаратуға тырысқаным артық емес пе? Əрине, мүмкіндігінше таза болғанға не жетсін! Дегенмен, оған өне-бойы күшің жете бермейді ғой. Мысалы, қарашы: бір рет базар туралы əңгіме қозғап едім, не болдым? Далада қалдым. Оған өкініп отырғам жоқ. Бірақ, шындығы сол ғой. «Өнбейтін дау қуғаннан өскен ешкім жоқ...» – Бізде үнемі сол: бəрі кейіннен... Сіз де «мемуар жазам» дейсіз. Ал, кімнің кім екені неге дер кезінде айтылмайды? – Айтып жүргендер де бар ғой. Анау Мұхтар Мағауин мен Мұхтар Шахановтың Шыңғысхан туралы айтысын алайық. Ал, енді осыны

қалай түсінуге болады? Мысалы, мен өзім Шыңғысханды қорғап та, қолдап та сөйлей алмаймын. Ол деген – тарих. Мақтап та, жамандап та ештеңе таппайсың. Оны «түрік қылам» деу де, «моңғол қылам» деу де орынсыз. Кім болса да, əйтеуір тарихтың еншісіне кеткен адам. Енді келіп жерден көтеріп алып, елу метр ескерткіш қойғаныңмен ештеңе өзгермейді. Біздің жігіттердің осындай бір өнбес дау қуып жүргеніне өз басым наразымын. Одан да бүгінгі шаруалармен айналысса етті! – Менің айтайын дегенім – қатарлас қаламгерлердің көп жағдайда бір- бірінің əділ бағасын беруге жоқ екендігі. Көбінесе артық мақтайды, орынсыз дəріптейді. Əсіресе, мерейтой үстінде... сол – ең керемет жазушы, сол – ең керемет ақын. Ол оған лайық па, жоқ па, бəрібір... – Енді дəл елуге келіп жатқан адамға «сен ортан қол жазушысың» немесе «дарынсызсың» деп қалай айтасың! Ол да адам ғой. Жақсылы- жаманды еңбек етіп жатыр. Өмір бойы бірге жүрсің, бірге тұрсың, қатар келе жатырсың дегендей... Тіпті қарашы: «алыптар» деп М.Əуезовті, С. Мұқановты, Ғ. Мүсіреповті, Ғ. Мұстафинді айтады. Мен осының өзіне былай түзету жасар едім: алып – Мұхтар мен Ғабит. Ал, Мұқанов пен Мұстафин қанша жерден жақсы жазушы, жақсы қайраткер болса да, алып емес. Олар ешқашан Əуезов пен Мүсіреповтей классик бола алмайды. Қажет болса, ол екеуінің орнына мен Жүсіпбек пен Мағжанды қояр едім. Сол сияқты, басқа да түзетулер ене береді ғой. – Ал, əдебиеттегі қазіргі жастардың шығармашылығына көзқарасыңыз қалай? Қозғап жүрген тақырыбы, аяқ алысы көңіліңізден шыға ма? – Қазір бір өте қайратты толқын келе жатыр. Жəне олар менің көңілімнен шығуға міндетті де емес. Бізге ұнасын, ұнамасын, жастар деген өздерінің жаңа сөзімен, жаңа сазымен, жаңа əуенімен келуі керек. Ондайлар бар да. – Қалай дегенмен де, əсіресе, жастардың поэзиясында күйреуіктік, сары уайым, одан қалса, жан-жағындағылардың бəрін жау көру сияқты сарындар басым сияқты... – Өйткені, заман сондай ғой. Бізге жабайы демократия келді: қалайда біреуді жамандау, қалайда кемшілік көру деген бір сəнге айналды.

Адамдар қазір кез келген уақытта бір-бірімен келісуге емес, кетісуге дайын. Əйтеуір, себеп тапқысы келіп тұрады. Сол запыран, сол у жастарға да жұқты. Ал, одан арылу үшін біраз уақыт керек. Шамалы ілік болса, болды, жан-жағынан жау іздеп шыға келетін əдет пайда болды. Тіпті менің өзімді «Əй, ол саған дауыс бермеді ғой, неге онымен кетіспейсің!» деп оқытатындар көп. Неге кетісем? Солай өмір сүруге бола ма? Өйтетін болсаң, ең алдымен өзіңді күйретесің ғой. Адамды жек көру, өз бойыңдағы мейіріміңді қуып шығу деген – ішіңдегі сəулені өшіру деген сөз. Ал, сəуле өшсе, от сөнсе, күл қалады. Сосын ол бұрқырайды. Көп адамдар қазір өзінің жақсылығын өзі тұншықтырып, күлін бұрқыратып жүр. «Жек көру» деген сол. Жай ғана философия: жек көре берсең, ақырында өзің жеккөрінішті боласың. – Қалай ойлайсыз, қазір əдебиеттің, əсіресе, поэзияның «өтімділігі» қандай? Ел оны керексініп отыр ма? – Рас, поэзия Мұқағали мен Жұмекеннің, Қадырдың кездеріндегідей оқылып жатқан жоқ. Жыр жинақтарының да тиражы кеміп, шолтиып, шолтиып қалды. Соның өзінде де «өлең керек болмай қалды» деп айта алмаймын. Тіпті оның жаппай бұқаралық мінез алып, оқылып кеткенінің де қажеті жоқ шығар деп ойлаймын. Өйткені, бұл ауыз əдебиеті емес қой. Рас, екеуі де керек. Бірақ, ауыз əдебиеті дейтін, ол – эстрада. Оны сол қалпында қабылдайды. Жəне Мұхаметжан мен Аманжолды бес жасар балаға дейін біледі. Бірақ, солай екен деп, «ауыз əдебиеті керемет болып кетті, жазба əдебиетінің өкілдері далада қалды» деуге болмайды. Олардың тағдыры сондай. Көбісі кейіннен бағаланады. Мысалы, кезінде Мұқағали мен Жұмекеңді алақанға салып жүрген ешкім болған жоқ. Ал, қазір қалай? Сол сияқты, ел аузында жүрген бүгінгі айтыс ақындарының да айтуға тұратыны, тұрмайтыны бар. – Одақта қызметте жүргенде өзіңіз де біраз айтыстарға төрелік еттіңіз ғой... – Мен айтыстан еш уақытта да қашқан емеспін. Өйткені, ол деген – уникум! Өзі сөзге тəрбиелейтін болса, тыңдарманды өлеңге құштарлықтың алғашқы баспалдағынан өткізіп отырса, оның несі жаман? Мысалы, анау француздар тауық таластырып, өзбектер бөдене

төбелестіріп те ұрпақ тəрбиелеп отыр ғой! Оның жанында адам мен адамның айтысы деген қазақ пен қырғыздан басқа ешкімде жоқ ғажап құбылыс. Мен жазба поэзия екеуін айтысты жоққа шығарайын деп салыстырып отырғам жоқ. Əрқайсысының өз жөні, өз ерекшелігі бар екенін айтып отырмын. – Бағана «мемуар жазам» деп едіңіз. Ондағы ойыңыз не? – Міндетті түрде біреуді жамандау, біреуді мақтау үшін емес, өзімнің тағдырымды, осы өмірде көрген-білгенім мен көкейге түйгенімді айту үшін жазам. Оның ішінде өлең де, қара сөз де, драматургиялық дүниелер де болып қалуы мүмкін. Біраз жыл дайындық жасаймын, сосын мүлде басқа стиль, басқа формамен келем. Жалпы, қазіргі жазылып жүрген мемуарлардың көпшілігін қабылдай алмаймын. Бірақ, бəрібір керек. Қалай болғанда да, жазылғаны жақсы, дүниеде жазылмай қалғаны жаман... Ақынның жан сыры: ... Менің басымнан талай қиын кезеңдер өтті. Үйсіз-күйсіз де, жұмыссыз да жүрдім. Вокзалдарда жүк те тасыдым. Əйелім көп нəрсені түсінетін адам. Əрине, можантопай, айтқанға көніп, айдағанға жүре беретін біреу емес, мінезі де бар. Бірақ, қандай қиын жағдайды да тең бөлісе білді. Одан артық маған не керек? Осы уақытқа дейін өзіме бір нəски алған адам емеспін, тіпті керек болатын болса, бір дəрінің де атын білмеймін. Оның бəрі – тағы да сол əйелімнің арқасы. Əңгімелескен Роза ЫНТЫҚБАЕВА «Ақ жол, Қазақстан» газетінің тілшісі. КӨК ТҮРКІЛЕР САРЫНЫ – АҚҚАН СУ МЕН КӨШКЕН БҰЛТ... – Ақын қалай өмір сүруі керек деп ойлайсыз?

– Əрине, ақын жұрт қатарлы өмір сүреді. Қуанады, шаттанады, мұңаяды, зарығады. Біреулері барын қанағат етеді, біреулері қанағат етпейді. Біреулермен ренжісіп қалады, біреулермен тіл табысады. Жалпы жұрт сияқты. Кəдімгі пенде. Бірақ, шын ақында пендешіліктен биік тұратын екінші өмір – рухани өмір бар. Əдетте, ақынның рухани өмірі өлгеннен кейін басталады деп жатады ғой. Дұрыс-ақ. Əйтсе де, ол рухани өмір аспаннан келіп түспейді. Оның бүкіл шығармасында тұрады. Яғни, оның екінші өмірі, рухани өмірі тірі кезінде-ақ жұмыс істейді. Олай болса, нағыз ақын – төрт құбыласы түгел болып тұрса да сол өмірдің күйінішімен өмір сүреді. Яғни, дəлірек айтсақ, ақын пенделік сүйінішпен де өмір сүре тұра, рухани өмірінде күйінішпен өмір сүрмек. Өзі өмір сүрген қоғамның күйінішімен өмір сүрмеген ақын, ақын емес. Мен мұны тектен-тек айтып отырғам жоқ. Өзіңіз ой жүгіртіп қарап көріңіз. Аға сұлтанның баласы Абай да, старшын Махамбет те, болыстың баласы Мағжан да, лорд Байрон да, дворян Пушкин де азап пен күйінішпен өмір сүрген. Осы алыптарға қарап отырсаңыз, не кием, не ішем демеген жандар ғой. Пенделік өмірге не керек, бастарында соның бəрі бар. Ал, бірақ шығармаларын оқып отырсаңыз азап пен сор, қайғы мен қасірет, наза мен нала. Яғни, ақындардың рухани өмірі қасіреттің көз жасын ішіп өтеді. Шын ақын қоғамның күйінішімен өмір сүреді дейтінім содан. – Ақынның рухани өмірі осылай дейік. Ал қарапайым, күнделікті тірлікте ше? – Алдында айтып кеткен пенделік өмірде дейсің ғой. Пенделік өмір – пенделік өмір. Жұрттың алдына түссең, күндейді. Жұрттың соңында қалсаң, жүндейді. Жұртпен қатар жүрсең, не өзің сыймайсың, не сені сыйғызбайды. Бір сөзбен айтқанда, отырсаң опақсың, тұрсаң сопақсың. Не болғанда да, өмір деген осы. – Сіз бір сұхбатыңызда, мүмкіндігінше, шындық айтып жүрмін депсіз. Неге, мүмкіндігіңізше? Яғни, айта алмай қалатын да тұстарыңыздың болғаны ғой. – Əрине. Барлық шындықты айдай əлемге жария етіп айтып жүрмін десем, ең алдымен өзімді алдаған болар ем? Қуат-күшім, қайрат- жігерім жетпей қалатын тұстарым аз емес. Мен саған бір тəмсіл айтайын.

Дəу тау көтеріп келе жатады. Алдынан шынашақтай адам шығып: – Дəуекесі, қайда бара жатырсың? – дейді шырылдап. – Мына тауды диірменге тарттырып алайын деп ем, – дейді Дəу. – Ойбай-ау, тауды диірменге тарттырып алайын деп ем, дегенің не сұмдық. Дүниеде тауды тартатын диірмен жоқ қой. Сонда Дəу: – Тау болады, тауды тартатын диірмен неге болмайды! – деп ашуланып сілкінгенде, бір тас домалап кетіп, əлгі шынашақтай адам тасқа басылады да қалады... Шындықты қопарып айту оңай емес. Əсіресе, Дəулерге.. – Қит етсе біреулер «уақыт көрсетеді» дейді. Осы сөзге қалай қарайсыз? – Иə, «уақыт көрсетеді!» деген сөз бар. Осы сөзден біреулер пана іздегісі келеді. Шындығында оған көрсететін ештеңе болмаса, ол саған ештеңе көрсетпейді. Қайта «гу» еткен желімен ұшырып жіберуі мүмкін. Өйткені, уақытта күрке жоқ. Онда тұғыр ғана бар. Ал, тұғырға шығып дауылды желге, борасын-боранға, аптап пен аязға төтеп беру үшін, сенде тонналаған салмақ болуы керек. Тонналаған! – Сіздің өлеңдеріңіздің буыны мен ұйқасы келіспей жатады дейді. Бұл сынды қабылдайсыз ба? – «Қабылдаймын». Тырнақша ішінде. Рас, буын мен ұйқастың құлақкесті құлдары менің өлеңдерімді қабылдай алмайды. Мен бірақ оған өкінбеймін. Өйткені, мен – бостанмын! Маған бостан оқырмандар керек! – Дəл қазіргі уақытта əдебиетте де дауылдан кейінгі тыныштық орнағандай болып тұр. Осыдан екі-үш жыл бұрын Жазушылар одағы төрағасының орынбасарлық қызметінде жүргеніңізде əдеби өмірімізде көптеген пікір қайшылықтары ақын-жазушылар арасында талқыға түсіп жатушы еді... – Ол кезде еске алып пікірімді айтар болсам, өзім сол тұста Одаққа басшылық қызметте болған азаматтарды мақтағандай боламын. Дегенмен, айтуға татымды жайттар да бар. Солардың біразына тоқтала кетсем де болады. Нұрлан Оразалинмен келе салып кідірістеп қалған

əдеби жыл қорытындысының бойына қан жүгірте бастағанымызды жетістік ретінде тілге тиек етуге болар еді. Жыл қорытындысын қалпына келтіргеніміз – біз атқарған шаруаның ең ірісі деп айтуға болмас. Біз істі қолға алғанда Жазушылар одағы айтыс- тартыстан көз ашпай тұрған кезі еді. Жазушылар одағы үйін алып қою үшін кейбіреулер жанын салғанын көзіміз көрді. Соттасып, дауласып жатып əдебиетшілер үйін 49 жылға жалға алуға əрең көндірдік. Кейіннен Əдебиетшілер үйі басы бүтін қазақ ақын-жазушылардың игілігіне өтті ғой. Шығармашылық өмірде қандай серпілістер болғаны жайында аз-кем əңгіме. Басшылық қолымызға тигеннен кейін проза, поэзия секцияларының жұмыстарын жандандыруға күш салдық. Қысқасы, барлық жанрды қамтуға тырысқан едік. Ал, қазір сол секциялардың жұмысы жанданбай тұрғаны мен үшін түсініксіз. Меніңше, Жазушылар одағының құрылымдық жүйесіне тұтастай өзгеріс енгізу керек. Одақ кеңес дəуіріндегідей ескі сүрлеумен жұмыс істеуді доғарғаны жөн. Заман өзгерген тұста бүкіл елдің рухани діңгегі болған одақтың ескіліктен айырылмай отырғанына өз басым қатты наразымын. Осыған байланысты жеке пікірімді айтар болсам, біріншіден, басшылыққа қазіргі экономикалық жағдайды жете білетін, талантты жастарды тартқан лазым. Шынын айту керек, өзім қатарлы жандардың үйлестірушілік қабілеті өте төмен. Заман талабына ілесе алмауымыздың өзі одақ жұмысының жандануына кері əсер етуі мүмкін. Мысалы, мемлекет одаққа көк тиын ақша бөлмейді. Қаржылық қыспақта қалып отырған қазіргі жағдайда ақша табудың жолын білетін менеджер əдебиетшілер төрағалық қызметте отырғаны дұрыс. Мұнан бірнеше жыл бұрын, бағымды сынап төраға сайлауына түскен едім. Бірақ, мен өте алмадым. Бəлкім, ол кезде жұртты соңымнан ерте алмаған да шығармын. – Сіз басшылықта жүрген кезде шығармашылық жұмысқа жауапты болдыңыз. Əдебиеттегі қайшылықты пікірлерге қозғау салынып, жұрт бір жасап қалған секілді еді ғой. – Алдымен, əдебиеттегі қайшылықты пікір деген мəселенің басын ашып алайық. Менің пайымдауымша, əдебиетте қайшылықты пікір болмаса, əдебиет дамымайды. Ондай жағдайда əдебиетіңіз тоқтап қалған тоспа су болып қалар еді. Сол тұста «Қазақ əдебиеті» газеті де үлкен айтыстарға тəуекел жасай білді. Шындығын айтсам, кейбір батыл

əрекеттер үшін кейбір жандарға əлі күнге дейін ұнамаймын. Жігіттердің даулы мəселелерге қаймықпай барып, өткір мақалалар ұйымдастырғаны əдебиетке серпін əкелгенін мойындауымыз керек. Кейіннен газеттің арыны біршама бəсеңдегені анық. Соңғы кездері Ұлықбек сол позицияны қайта жандандыруға күш салып жатқан секілді. Мəселен, Ресейдің «Литературная газетасын» үзбей оқимын. Олар қазір шовинистік бағытқа көшіп алған. Əрбір санында орыс ұлтының мұратын көксеген мақалаларды басады. Бұрынғы империялық өктемдігін қайта орнату үшін орыстардың намысын жанитын мақалаларды үзбей басуы Ресейдің сыртқы саясаты үшін тиімді. Сондықтан еліміздегі басылымдар ұлттық ерекшелігімізді ту етіп көтеретін мақалалар басудан қорықпау керек. – Жеме-жемге келгенде ақын-жазушылардың немқұрайлылығын да бүгіп қалуға болмас? – Одақта қызмет істеген кезімде ақын-жазушыларды жиналыстарға қатыстыра алмай діңкелейтінбіз. Рас, тəуелсіздік алған жылдары ақын- жазушылардың белсенділігі өте жоғары еді, ұсынысшыл, бастамашыл болатын. – Кезінде жерді сатпау туралы мəселе көтеріп, ол Үкімет талқысына дейін ұсынылған жоқ па еді. Шыныңызды айтыңызшы, одақ биліктен қаншалықты тəуелсіз? – Одақ мемлекетке кіріптар емес, Кеңес заманында Жазушылар одағының төрағасы қызметі өте мəртебелі қызмет болатын. Тіпті, Орталық комитеттің төртінші хатшысындай болды десем, артық айтқандық емес. Өз басым одақты үлкен ұлттық мəселелер көтеруге тиіс орын ретінде қабылдаймын. Ал, өзім қызмет атқарған уақытта билік тарапынан «мына бір істі дұрыс істемепсіңдер» деп қысым көрсетілгенін, ескерту жасалғанын естіген де, көрген де жоқпын. Ұлтшыл деген сөзді жоғары бағалаймын. Мысалы, Қазан төңкерісіне дейін қазақ ұғымында ұлтшыл деген сөз болмады. Отаршылдар кейіннен осы бір қастерлі ұғымды қорқыныш пен үрей тудыратын ұғымға айналдырып жіберді. – Ана тіліміздің ахуалы туралы не айтасыз?

– Тəуелсіздік алғанымызға 13 жыл болды. Дəл бүгінде мың-мыңдаған қазақ баласы орыс тілінде сауат ашып, білімін жетілдіруде. Ертең олар мың-мыңдаған отбасы болып шыға келеді. Олар өсе келе пəленбай миллионға жетеді. Осындай жүрек ауыртар жайттар есіме түссе, қазақтың ертеңі қандай болар екен деп уайымға батамын. Мұхтар Шахановтың мемлекеттік тілді қолдау бағдарламасын құруынан көп үміт күтемін. Сондықтан қазақ тіліне жаны ашып жүрген жандарды осы бір ортақ істе қолдауға шақырамын. – Балаларыңыз қазақша біле ме? – Төрт ұлым қазақша орта мектепті бітіріп, қазақша тəрбие алды. Қазір оқу жасындағы бес немерем қазақ мектебінде оқиды. – Сіздің поэзиядағы қолтаңбаңыз жайында сөз бола қалса ойға бірден көк түркілер сарыны оралады. Ықылым заманда пайда болған сарынды қайта жаңғырту не үшін қажет болды? – Шығармашылық деген қызық құбылыс қой. Ойламаған жерден тосын дүниелерге тап боласың. Күлтегін жазған «Күндіз отырмадым. Түнде ұйықтамадым. Қызыл қанымды төктім. Қара терімді ағыздым» деген жолдарын қайта-қайта оқып, осы сарында жыр жазсам деген ой келді. Содан осы пішінде жыр жаза бастадым. Поэзияда кейбір ойлар буынға сыймай жатады. Көк түркілер сарыны аққан су мен көшкен бұлттай еркін. Мұндағы элементтер ақ өлеңде де кездеседі. Ертеде қалған бабалар үнімен соншалықты жақын осы сарыннан шыға алатын емеспін. Қазір бүкіл түркі дүниесіне қатысты аңыз-əңгімелерді оқып жүрмін. Сол рухани құндылықтарды оқи отырып, көк түркілер заманындағы асаулығымыз, жүректілігіміз, дүниетанымымыз қан арқылы қазір де көрініс тапқанына көз жеткіздім. Ауыз əдебиетін оқып отырып, соған лайықты жаңа ойлар мен тамаша қуатты теңеулер, көркем образдар пайда болады. Халықтың бойында бұғып жатқан осы қасиеттер шығармашылығыммен үндестік тапқаны мені жаңа белеске көтергендей болды. – Жеке өміріңізге қатысты бір сұрақ. Жұрт Тем-ағаңның бір-екі келіндері басқа ұлттың өкілдерінен дейді. Сол рас па?

– Менің үш келінім бар. Тек біреуінің ғана ұлты орыс, қалған екеуі қазақ. Бір қызығы, бұл əңгіменің жұрт арасына тез тарайтындай өзіндік себебі де бар. Келіндерімнің ешқайсысы қазақстандық емес. Бірі – Түркіменстанның қазағы болса, екіншісі – Астраханның қазағы. Екеуі де орысша сауат алғанымен, қазақ тілін жақсы біледі. – Балаңыздың орыс қызына үйленетіндігін білгеніңізде қарсы болдыңыз ба? – Алғашында баламның ісіне наразы болып, ашумен оны үйден қуып шыққан едім. Бір жылдан кейін келінім қазақша үйреніп алғанын естіп, ішім жылып қалды. Мұсылмандық бойынша өзге діндегі бір адамның тілін кəлимаға келтірсе, үлкен сауап іс дейді ғой. Сол себепті, келінімнің арқасында отбасымызбен сауапқа батқандай болдық. Кез келген шығармашыл адамның керемет туындысы – бала-шағасы мен отбасы. Егер мен отбасымнан өлеңді жоғары қоямын десем, мен ақын емеспін. – Шығармашылықты қоя тұрып, қызметтің жетегінде кеткен жандарға кінə артпайсыз ба? – Жоқ, мен оларды кінəламаймын. Əдебиетте жан қинаудың қажеті жоқ. Толстойға баласы: «Əке мен жазушы болғым келіп жүр, қолымнан келе ме?» – депті. Сонда Толстой: «Болмай-ақ қоюға бола ма?» – деген ғой. Баласы: «Болады», – деген. Онда: «Болмай-ақ қой», – деген екен əкесі. Сол сияқты жазушы болу үшін үлкен өжеттік керек. – Сіз өзіңізді қандай ақынмын деп ойлайсыз?.. Жəне болашақтағы жоспарыңыз? – Мен алғаш поэзияға келген кезімде ештеңені де бұзып-жармастан кəдімгі қалыпты өлеңдер жазып бастадым. Көп ұзамай ол менің табиғатыма келмейтінін сезіндім. Адам жас кезінде максималист болады ғой. Сондықтан өрісімді, ең алдымен, қазақ поэзиясының өрісін кеңейтпекке ниет еттім. Максималистікті сезініп тұрсыз ғой. Əрине, бұл сөздер – біреулердің құлағын кесетін-ақ сөздер. Қайтейін, шыны сол. Өйткені, мен поэзияға келген кезде қазақ елі «Өмірдің өзі – өлең» деген аксиома рас болатын болса, қалада тұрып қаланы жырламау, ең алдымен, өлеңге обал еді. Мен соны жырладым. Урбанизация ақыны атандым. Сынға ұшырадым. Ұлтқа қиянат жасағандай күй кештім.

Сонан кейін «алп-алп басқан» ауыз əдебиеті үлгісімен де жаза алатынымды көрсеттім. Енді Көк түріктер сарынымен өлеңдер жазып жүрмін. Жұрттың қабылдауы жаман емес. Бір сөзбен айтқанда, мен – тəуекелшіл ақынмын. Шынын айтқанда, қазір өлең «ақырын, ақырын шегініп» алыстап барады. Бұрынғыдай келуі жиі емес, сирексіді. Жас та кеп қалды ғой. Бірақ, өлеңнен айрылып қалмауға тырысам. Ал жоспар жағына келсем, жоспар көп те емес, бірақ аз да емес. Ең алдымен, кешегі, бүгінгі поэзия туралы, оның ірі, мықты өкілдері туралы мақалалар топтамасын бастасам ба деп ойлаймын. Оған дайындық жұмыстары ептеп болса да, жүріп жатыр. Құдай қаласа, кірісіп кетермін. Сонан кейін біздің де көрген–білгендеріміз аз емес. Сол өмір өткелдері көкіректе сайрап тұр. Оған тек кезек келу керек... Əңгімелескен Нұрлан ЖҰМАХАН «Нұр Астана» газетінің тілшісі, 24 наурыз 2005. ТІЛ ҚАСІРЕТІ «НЕВАДА – СЕМЕЙДЕН» ОН ЕСЕ АУЫР БОЛАДЫ – Сізді қарапайым оқырманның көбі маңғыстаулық деп біледі. Əңгімені осыдан бастасақ қайтеді? – Мен Түркістан қаласының жанындағы Нұртас Оңдасынов атындағы ауылда дүниеге келгем. Ауылдағы 7 жылдық мектепті тамамдағасын, Түркістандағы № 386 мектепте оқыдым. Отбасында əкемнің 55 жасында көрген жалғыз ұлымын. Менен үлкен бес апайым бар. Мектептен соң ауылға барып қара жұмыс істедім. Əке-шешеме көмектестім. Дегенмен, есіл-дертім жазу-сызуда еді. Ақыры, сол талпыныстың жетегінде Түркістанға көшіп келдік. Аудандық газетте корректор болып істедім. Ол аздық етті, əрине. Оқуға Алматыға тарттым. Ешбір оқу орнының есігін ашпастан, тура Əбу Сəрсенбаевты іздеп таптым. Өйткені, Сайын Мұратбеков, Жұмекен Нəжімеденов, Зейнолла Серікқалиев, Қанипа Бұғыбаева, Дүйсенбек Қанатбаев қатарлы ақын-жазушыларға қамқорлық жасалып жатқанын еститінбіз, оқитынбыз. Əбу аға Ғабдол Сланов екеуі отыр екен, өлеңдерімді ұнатты. Келесі күні Қадырмен, Жұмекенмен, Əбішпен таныстырды. Ол кезде

«Лениншіл жас» газетінде бас редактор – Шерхан Мұртаза. 1964 жылы 6 тамызда өлеңдерім жарияланды. Əбу аға (ҚазПИ-ге) Қажым Жұмалиевке де жетелеп апарған-ды. Өзім де əдебиетке жақсы дайындалып келіп едім, ҚазПИ-дің филология факультетіне түсіп кеттім. Кейіннен үйленген шақта, Алматыда баспананың зарын тартудай-ақ тартқан қазақтың бірімін. Вагондардан көмір, цемент, картоп түсіріп, отбасымды бақтым. Алдымен шешем, сосын əкем қайтыс болғанда ауылда 3-4 ай жүріп қалдық. Алматыға қайта келсем, телеарнадағы тəп- тəуір жұмысымнан (сырттай) шығарып тастапты. Адамдарды кінəлау қиын. Жүйенің қатыгездігі ме деп ойлаймын. Алматы маңындағы көлшіктерде балық өсіріп жан бақпақ болдым. Нəтиже шықпады. Қыс келіп қалған. – Сондықтан Маңғыстауға көшуге бел байладыңыз ба? Онда етжақын ағайындарыңыз бар ма еді? – Маңғыстауға бет алғандағы себеп сол – күнкөріс. Ағайын дегенде, менің алдымда жазушы Сайымжан Еркебаев Маңғыстауға кеткен. Мен де соның ізімен барып, кəдімгі мұнайшылық кəсіпке кірістім. Маңғыстау мені тəрбиеледі. Мəңгілік қарыздармын деп білемін. «Көк түріктер сарынының» алғашқы ұшқындары Маңғыстауда пайда болған. 1971 жылы шыққан «Жанымның жас құрағы» атты тұңғыш кітабыма көңілім толыңқырамайды. Онда да қимайтын өлеңдерім жеткілікті. Екінші кітабымның атын «Сапар алдында» деп қойдым. Себебі, менің əдеби сапарым сол Маңғыстаудан басталған. Əрине, туған жерден, Алматыдан алғаным аз емес. Маңғыстау шындап ширықтырды мені. – Сіздің басты кітабыңыз – «Көк түріктер сарыны» деген пікірмен келісесіз бе? Ол кітап қалай жазылды? – Əбден келісем. Алдында жарық көрген он неше кітапты қорытындылап, «Тынышыңды алам, дүние» атты таңдамалы шығарғам. Күлтегін мен Тоныкөктің өр мінезіне, қарпып сөйлейтін, тарпып жүретін асау тірлігіне баяғыдан іштей қызығып жүретінмін. Тастағы жазудың табиғатынан қалайдегендедесезіліптұрғанасқақтықтаңғалдыратын:

«Түнде ұйықтамадым. Күндіз отырмадым. Қызыл қанымды төктім. Қара терімді жүгірттім...» – дейді. Керемет емес пе? Осы сарынмен жазуға бірнеше мəрте ұмтылдым. Ештеңе шықпай жүрді. Тіпті, күдер үзген сəттерім де болды. Бірақ, бəрібір шоқтың үстіндегі шəйнек құсап, əлгі сарын кеудемде қайнады да жатты. Бірде аяқ астынан тасыды. (Əлгі сарынды жыраулық үлгіге салып көріп ем оң жамбасыма келе кеткені). Отырып қатарынан бірнеше өлең жазып тастадым. Оның кітапқа ұласуына мынадай жағдай дем берді. Дəл сол тұста Жазушылар одағындағы қызметімнен босап, жұмыссыз қалдым. Сегіз ай күтіп жатуға тура келді. Сондағы ашу-ыза көк түрік сарынымен өлең болып құйылды. Азғантай уақытта көл-көсір дүние туды. – Жазушылар одағы дегеннен шығады. «Əдебиет айдыны» деген газет шықты ғой. Пікіріңіз. – Меніңше, ол газеттің ғұмыры қысқа. Не үшін, қандай мақсатта шығарылды, оншасын білмеймін. Əдебиетімізді «Қазақ əдебиеті» газеті жарқыратып көрсете алады. Сол жігіттердің сөздерін де, байырғы газетіміз басар еді ғой. «Əдебиет айдыны» жұрт білмейтін таңсық нəрселерді көтереді немесе газет одаққа абырой əпереді дегенге өз басым сенбеймін. Тиіп-қашып болса да, əдеби шығарма баспайтын газет-журнал жоқ. Демек, мұның аты – үй ішінен үй тігу. – Ал, Жазушылар одағының қажеті жоқ деген пікірмен келісесіз бе? – Келіспеймін. «Қайта кірер есігіңді қатты серіппе» дегендіктен де емес. Ең болмаса ақын-жазушылар шүйіркелесіп, пікірлесіп қайтуы үшін де Одақ керек. Кейін мүмкін клубтар пайда болар, тіпті, «Пен- клубтың» адамдары да Одақтың мүшесі. Бірен-саран болмаса, көпшілік жазушы қауымы Одақ қажет емес демейді. Одақтың орашолақ істері жоқ дей алмаспыз. Ендігі жерде, бөлмелерін жалға беріп жайбарақат отыратын емес, нарықты экономиканы меңгерген жастар келгені абзал одақ басшылығына. – Шығармашылығыңызға қайта оралсақ. Сізді көрудің ақыны деседі сыншылар. «Сөйлейді оттардың тілінде, айқайлап аншлаг... трамвай сымынан, оттар тамшылап», – деп келетін өлеңдеріңіз есімізде. Сол сыншылар тағы да ұйқасы олпы-солпы деп тиіскенін де білеміз. Жалпы Абайдың: «Жүрегіңнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла», – дегеніндей ой ауыр да, ұйқас жеңіл. Кейбір атағы

дардай ақындардың ойын, образын ұйқасы солғындататынын, тіпті жұтып қоятынын көріп жүрміз. Айтайын дегенім, 5-6 буынмен сақылдатып ұйқастырмай-ақ, Абай заманындағыдай қарапайым ұйқасқа қайта оралуымыз мүмкін бе, күндердің күнінде. – Көрудің ақыны екенім рас. Ұйқасқа байланысты айтылған сындармен ешқашан келіспеймін. Мен ерекше ардақ тұтатын Махамбет пен Абайдан да кінəрат іздесең табасың. Махамбетте ұйқасы жоқ 17-18 жол бір өлең бар, оны ешкім ұйқассыз демейді. Табиғаты солай. Абайдан тек ой іздейміз. Бізде бір ақындар бар, балталасаң бұзылмайды ұйқасы. Бірақ, мəн-мағына жоқ. Ұйқас жанама шарт. Жадыда сақтау үшін қажет. Оны сөз етуден əлдеқашан кеткенбіз... Абайдың заманына қарай шегінуіміз əбден мүмкін. Елден бұрын шегініп кеткеннің бірі менмін. Өлең ұйқастырылып жасалмайды, тулап туады. Абай мен Махамбеттен соң Жұмекен, Мұқағали, Қадыр, Төлеген, Тұманбай, Сағилардыжаңақұбылыстар деп білемін. Өліп-өшіп ешкімге еліктеген емеспін. Ең нашар өлеңімнің өзі – өзімнің нашарлығым... Əлемдік поэзияны бір кісідей оқыдым. «Ұлы қарсылық» өкілдері делінетін Лоркадан бастап Назым Хикметке дейін барлығы ұнайды. Біздің жыраулық поэзияға ұқсайды олар. Емін-еркіндік. Астан-кестен дүние дəл сондай форма алып келеді. Тіпті, менің еркіндікке ұмтылуым да содан басталуы мүмкін... Біршама эксперимент жасап көрдім. Соның кесірінен «таяқ та жедім». Терминді көп қолданасың деп кінəлайды кей ағаларым. Əңгіме терминде де емес. Егер таза эксперимент жасасаң, өлеңің нағыз постмодернизм болып шығар еді. Эксперименттің күретамыры дəстүрлі топырақта жатса ғана ғұмырлы болмақ. Күретамырдан өзге тамырларыңды мейлі жапоннан, қытайдан, француздан дегендей ала бер. Тек күретамырдан келер нəр өз топырағымыздан болсын. Алғашқы кезде мен де сондай кепті бастан кешірдім. Шығандап натурализмге кетіп қалыппын. Дереу кейін қайттым. – Өлең жазуда қалыптасқан ғадеттеріңіз бар ма?

– Өзім көктемде тусам да, күзді жақсы көремін. Күй талғай бермеймін. Маған жұмыс кабинетімде отырып жазу шарт емес. Онда немерелерім отырса, кітап қарасын деп оларды мазаламауға тырысамын. Негізінен, күндіз жазамын. Түнде жұмыс істеу деген қалыптасқан заңдылығым жоқ. Аударма жасағанда ғана тұрақты тəртіппен жұмыс істеймін. Өйтпесе, өндімейтін шаруа ол. Өлеңімді қашанғы басымда, ойымда пісіріп жазып алмай үстелге отырмаймын. Бошалап жүрем де қоям. Екі күн қиналуым мүмкін, бірақ əбден қайнауы жеткесін отыз минөт қана отырып, қағазға түсіремін. Егер зəудеғалам аяғымнан жүре алмай қалсам, алдымен шығармашылығым опат болар еді деп ойлап, сол ойымнан зəре-құтым ұшқаны бар. Бір қызығы – мен бір өлеңімді де бастан-аяқ жатқа білмеймін. Қағазға түсіргесін ұмытып қала берем. Кездесуге бармайтын себебім сол. Менен гөрі өлеңімді басқалар оқыса деймін. Мəселен, «Көк түріктер сарыны» бойынша спектакль қойылса деп армандаймын. Алайда, оған режиссер, актер жалдап дегендей толып жатқан қаржы қажет екен. Осыны бір колледждің балалары жасады. Сондай сүйсініп тамашаладым. Өзге ақындар секілді концерт бере алмаймын. Мен оларды ешқашан қызғанбаймын. Менің қолтаңбам əнге келмейді. Талай сазгер менің өлеңдеріме əн жазбақ болып қиналған. Бірақ, ештеңе шықпады. Өмірімде екі-ақ рет əнге сөз жаздым. «Абылай», «Бейбарыс» деген атпен. Екеуі де кезінде бас бəйгені алды. Бірақ, орындалмайды қазір, неге екенін білмедім. – Аудармаларыңыз көп пе? – Бодлерді тұтастай дерлік, Пушкин, Лермонтов, Лоркалардан жаныма жақын өлеңдерін аудардым. Бірақ, басын қосып жинақтап шығарғам жоқ. Қысқа əңгімелер, көсемсөз жазатынымды білесің. – Қазақ əдебиетінде баяғы орыс əдебиетіндегідей үлкен-үлкен ағымдар пайда болуы мүмкін бе? – Əдеби ағымдар қазірдің өзінде баршылық. Біздіңше де, əлем əдебиеті үшін де реализм – қазылмай жатқан қамба... Постмодернизм біреулерге керек шығар. Мен үшін түкке қажеті жоқ. Француз əдебиеті сияқты бəрін бітіріп тастаған əдебиет емеспіз. Кейбіреу постмодернизмнің не екенін білмей, баз біреу біле тұрып

əдейі айтады. Дəстүрді тірілте алмай жатқанда, одан «кетіп қалғанда» қайда барамыз? Бос сөз. – Дəстүрден қол үз деу кешірілмес қастандық демеске болмас. Осындайды тықпалайтындар негізінен орыс-шатыстар. Олар қазір қазақ ұлтына ашық шабуылға шықты. – Мен орысша жазатын Олжасты қызықтап көп оқыған адамның бірімін. Кейіннен түсінгенім қазақ бола тұра орысша жазу əбестік екен. Турасын айтайын, Олжас Сүлейменов ешқашан орыс əдебиетінің де, тіпті қазақ əдебиетінің де өкілі бола алмайды. Қазақ екен деп қазақ əдебиетіне қосайын десең, арғы, бергі тарихта аудармамен ешкім сол елдің əдебиетінің өкілі болған емес. Қазақша Пушкин мен Лермонтовтан көп аударылған ешкім жоқ. Онда Олжаспен бірге соларды да қазақ əдебиетіне енгізейік. Қазекеңдер өтірік мадақтайды. Орыс əдебиетінде Олжасты он орап алатын ақындар көп. Қазақтар туралы қандай махаббатпен жазса да, Павел Васильев бəрібір орыс жазушысы болып қалды. Басты айырым белгі – тіл. Мұхтар Шахановтың орысша жазғаны – оның ең бір сəтсіз беттері. Бір жағынан мен оларды аяймын. – «Ақиқат» журналының бас редакторы ретінде, сіз өзіңізді саясаткермін деп есептейсіз бе? – Қоғамдық-саяси басылымның бас редакторы деген мансап саяси технолог дегенді білдірмесе керек. Маған дейін осы журналды басқарғандар да сол пікірде болған деп ойлаймын. Алайда, саясатты білу – азаматтық борыш. Саясатпен араласпай, сұхбаттаспай тұра алмайсың. Өйтпесең, саясат өзіңмен айналысады. Саясат деген өз өмірің. Бүкіл қоғамды өзгертіп жібере алатын қуатты күш. Саясаттың айтқанына көніп, айдағанына жүрмеуіміз үшін оның алдына түсіп бағындыруымыз – міндет. Толстойдың «Соғыс жəне бейбітшілігінен» тартып «Қажымұраты» түгел-түгел тұнған саясат. Əуезов «Абай жолын» сол заманның саясатынсыз жаза алар ма еді? Саясатты ең болмағанда түйсікпен сезбеген адамнан жөндеп ақын да, жазушы да шықпайды. Саясат дүниені демде өзгертіп жіберетін сұрапыл қуатқа ие... Тілден үлкен саясат жоқ.

– Ендеше, Шаханов қанша шырылдаса да көпшілік жазушылар неге үнсіз отыр? Біздіңше, Атазаңға мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп жазып қойып, оны орындамау – халықты алдау. – Осы үнсіздікке мен де таңғалам. Баяғы «Невада – Семей» қозғалысы тұсындағы белсенділік қайда? Тіл мəселесі қазақ үшін одан да зор мəселе. Біздің бүкіл дертіміз, жандүниеміздің шырқырайтын тұсы – тіл. Тілден айырылсақ қазақ халқы үшін тəуелсіздіктің құны қалмайды. Ұлт ретінде тəлкекке ұшыраймыз. Біреулер ұраншылдық, айқайшылдық, дер, өз басым Мұхтар Шахановты қатты қолдаймын. Қозғалыс өз жұмысын тегеурінді түрде жүргізсе деймін. Қозғалысқа Президент те, Үкімет те қарсы болып отырған жоқ. Өкіметтің орынтағына, билігіне таласу емес. Ұлттың мүддесін қорғау. Билік басындағылардың бетін əрі емес, бері қаратудың қамы. – Ал, халық неге бей-жай күйде сіздіңше? – Əсіресе, өткен Мəжіліс сайлауы тұсында ел іші кəдімгідей дүрлігіп қалды. Жамиғаттың көкірек көзі ояу. Сөйтсе тұра, бір марғаулық бары рас. Бұл – дауыл алдындағы тыныштыққа да, қағанағы қарқ, сағанағы сарқ ахуалға да ұқсамайды. Бірақ, аңысын аңду, билікті арқа тұтушылық байқалады. Қазақ – парасатты халық. Ұлан–асыр жерін біреулер қолынан келсе ескі шүберектей дар-дар жыртып əкетерін сезеді. – Сол парасатты пайымдай алмайтын əкім-қаралар момынсынып мойнына мініп алса ше? – Ондай жағдайды да жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, оны əркімнің өз ар-ұятына тапсырамыз. Ешкім Абайдан кемеңгер емес. Абай өлеңдерінде де, қара сөздерінде де сайлауға қарсы болған. Мəселе бірлік-берекеде дегені. – Əдебиеттегі жас буын туралы пікіріңізді білсек деп ек. – Жастар дегенде, тізім жасап сөйлесем, біразының көңілі қалуы ғажап емес. Əрқайсысын хал-қадірімше түгендегенмен бір бауырымыз, бір баламыз, бір қарындасымыз ауызға ілікпей қалса көңілдері қалады. Жастар бетіме баспағанмен артынан өзім ұялам. Бірақ, бұлар еркін,

ізденіс үстінде, өз көзқарастары бар. Арғы дəстүрден сусындай отырып, бүгінгі тіршілікпен қатыстыра сөйлегендері ұнайды. Поэзия тоқырауға ұшырап тұр деген пайымға қосылмаймын. Қазақ өлеңді қойған емес. Жас жігіттердің өлеңдерін жүйелі түрде басу ісін жолға қоя алмай жүрміз. Нəтижесінде қалтасы қалың өлеңшілер кітаптан кітап тоғытып, мерзімді басылымдарды да жаулап алды. Сосын оқырманның көңілі қалмағанда қайтсін. Мұндайда талантты жастар шыға алмай жүрсе обал. Баяғыда «Социалистік Қазақстан» газетіне шығу қиямет-қайым болатын. Олар Коммунистік партияны, Ленинді мақтаған өлеңдерді ғана беретін көбінесе. Алпысыншы жылдардың басында «Лениншіл жастың» поэзия бөлімінде Əбіш Кекілбаев, Жұмекен Нəжімеденов жұмыс істегенде əдебиетке кəдімгідей батыл түрде септігін тигізгені есімізде. Қазір тек талапкершілік жетіспей жатыр. – Əбіш Кекілбаев бірнеше мəрте Алматыға шақырғанда Маңғыстаудан келіп алып, қайта кетіп қалыпсыз. Неге? «Адайлар-ай, тақырда ат ойнатқан», – дегендей, Маңғыстауға өбектей бергеніңіз түркістандық жерлестеріңіздің көңіліне келмей ме? – Алматыда тұрақтап қалуға үйім-күйім болмады. Əйтпесе, қызмет ұсынылғаны шындық. Жұмекен мен Əбіш ағаны ерекше қадірлеймін... Қай-қашанда сананы тұрмыс билейді ғой. Мен əлі күнге Алматыға сіңісіп кете алғам жоқ. Негізінен, түзге жаралған жан болсам керек. Достарым да аз. Саяқ жүретін адаммын. Мен үшін қаланың мына ығы- жығы тірлігіне, бетіңе көлкектеп, шыға бере артыңнан піспектейтін екіжүзділікке көндігу қиын. Жұртқа сене алмаймын. Кейде адаммен емес, шайтанмен бірге жүргендей күй кешем. Сондай өлеңім де бар. Мен де барлық ақындар секілді туған жерден қол үзе алмаймын. Сондай-ақ, менің маңғыстаушылдығым – олардың көңіліне келмеуі тиіс. Шындығым сол болса қайтем. – Сұхбаттың соңында отбасы туралы сауал қоятын əдетіміз бар ғой. Келіндеріңіздің бəрі қазақ па? – Келіндерімнің біреуі орыс. Ол қазақша үйреніп жүр. Ұлдарымның төртеуі де қазақ мектептерінде оқыған. Бес немерем қазақ мектебінде

қазір. Біреуі екі жарым жаста болғандықтан үйде. Жауабыма қанағаттанған шығарсыз. – Əрине, рахмет əңгімеңізге. Əңгімелескен Дағжан БЕЛДЕУБАЙҰЛЫ «Ана тілі» газеті. ҚАЙ ПАРТИЯҒА КІРСЕҢ ДЕ ЕРКІҢ ШЕКТЕЛЕДІ... – Темірхан аға, Құдайға шүкір, қазақта ақындар көп. Бірақ, азамат ақындар аз дейді. Сіз қалай ойлайсыз? – Мен сенің бұл сұрағыңды шамалы таратыңқырап айтайтын. Сенің өзіңнен ұғып отырғаным, мынау: «Қазақта өлең жазатындар көп, бірақ ақындар аз». Əдетте, тек қазақта ғана емес, қай халықта да ақындар аз, өлең жазатындар көп болады. Ол – заңды құбылыс. Сондықтан қазіргі өлең жазып жүргендердің талайы, тіпті, ауызға ілініп жүргендерінің біразы ертең уақыт шаңы мен тозаңының астында көміліп қалары кəдік. Кəдік емес-ау, солай болады да. Оны талай рет уақыттың өзі дəлелдеп берген. Өкінішті-ақ. Амал не, уақыт бұл тұрғыдан келгенде аса қатал! Енді сенің сұрағыңа нақтырақ келсек, яғни «азамат ақын» деген тіркесіңді саралап қарар болсақ, мен өзім бұл ұғымнан біржақтылық көргендей болам. Өйткені, «азамат ақын» деген сөз көбіне көп уақыт пен қоғамның үні бола білген ақындарға ғана қолданылады. Ал ақындар сан қилы, сан қырлы ғой. Біреулері табиғатты, біреулері махаббатты, біреулері адамның ішкі иірім-қалтарыстарын, тағы біреулері имандылықты жырлауға бейім. Егер олар адам жанын табиғатты сүюге, махаббатты асқақтатуға шақырып, адамның сана- сезіміне имандылық ұрығын егіп жатса, неге олар да азамат ақын боп аталмасқа. Егер ақын адам бойында жерден қылтиып көтеріліп келе жатқан бір тал шөпке деген махаббат оята білсе, онда ол нағыз азамат

ақын. Ол ақын қоғамдық сілкіністер мен уақыт арпалыстарын жырлайтын ақындардан бір елі де төмен тұруға тиісті емес. Тек ақынға қойылар бір-ақ талап бар: ол қай тақырыпты да талантты жырлау. Ал, таланттың да үлкені бар, кішісі бар. Ол енді басқа əңгіменің сұлбасы... – Абайдың поэзиясына қалам тартқаныңызды білемін. Кемеңгер ақынның: Атадан алтау, Анадан төртеу, Жалғыздық көрер жайым жоқ. Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар бір жан жоқ. Моласындай бақсының, Жалғыз қалдым тап шыным, – дегені бар ғой. Бақ-дəулеті отбасына жетіп артылған Абай не осыншалық күйзелген? Сол Абайдың заманы мен қазіргі заман қазақтарының саналарында, болмыстарында нендей өзгерістер бар? Əлде баяғы жартас, бір жартас па? – Абай өмір сүрген заман мен қазіргі заман айырмасы аспан мен жердей ғой. Абай – отаршылдықтың əбден бел алып, мүлде шегіне жеткен кезеңінде, қараңғылықтың қалың түнегі басқан уақытта өмір сүрді. Оның сөзін, оның қасіретін түсінетін адамдар жоқтың қасы еді. Тағы да Абай отбасы, ошақ қасылық емес, бүкіл елдің, бүкіл халықтың мұң- зарын айтты ғой. Ал елдің, халықтың мұң-зарын айтатын сөздер қора- қопсы маңында қалып қойған адамның құлағына кіре қоюы екіталай. Міне, Абай осыған құса болған. Осыған торыққан. Сөзін ұғатын зерде, шерін бөлісетін жан таба алмаған. Сондықтан да ол «Моласындай бақсының, жалғыз қалдым тап шыным» деп зар илеген.

Ал, қазіргі заман мүлде басқа. Алақандай үйіңнің іші ақпарат құралдарына толып тұр ғой, газет-журналдар, теледидар, радио, интернет. Елің, жерің туралы, ұлтың туралы айтылып жатқан жұрт сөзін не оқып, не тыңдап отырасың. Айтарың болса, сол құралдар арқылы жер-жерге тарап жатады. Əрине, ақпарат құралдарының ұрпақ үшін орасан кері əсері де бар. Ұлттық сананы күйретіп, ұлттық рухты омырып, имандылықты ластап, бүлдіріп жатқандары да бар. Олармен күрес те оңай күрес болмай тұр. Бейнебір қазір біз сын сағатта өмір сүріп жатқандаймыз... Абай заманы мен біздің заманымыз мүлде салыстыруға болмайтын екі түрлі бола тұра, жан күйзелтер ортақ мəселелер сол қалпында қалып тұр. Мəселен, Абайдың «Біріңді қазақ, бірің дос, көрмесең, істің бəрі бос» деген сөзі дəл бүгінге айтылған сөздей естілмей ме?! Бүгінгі күннің ең өзекті мəселелеріне қызмет ететін, оны қопарып көрсететін сөздерді Абайдан жүздеп, мыңдап табуға болады. Сырттай қарағанда технологиясы əбден жетілген бұл заманның таным- түсінігі сол қалпында қалғандай. Құлағы түрік, көзі ашық түсінетін адамдар көп сияқты, бірақ рухы биік ұлт бола алмай жатырмыз... – Таяуда ақын Аманхан Əлім маған: «Жұрт Олжасты əулие ақын дейді. Бос сөз. Құлдық пікірдің шырмауынан шыға алмай жүргендердің айтқаны. Ал мен жоққа шығардым. Білемін, ертең менің де жазғандарымды біреулер быт-шытын шығарады. Солай болуға тиіс. Тіптен оған қуануымыз керек,» – деді. Сіз осыған не дейсіз? – Бұл ауызекі айтыла салған əңгіме шығар. Ауызекі айтыла салған əңгімеге түсінік беру қиын. Өйткені, ауыз-екі əңгімеде əртүрлі көңіл- күй болады. Оның үстіне ол бір-ақ адам туралы айтып тұр ғой. Олжас туралы. Əрине, Олжасты да жоққа шығару мүмкін емес. Өйткені, ол тек əдеби ғана емес, тарихи да тұлға. Оны ешкім сызып тастай алмайды. Оның өлеңдері де, қоғамдық жұмыстары да кезінде атаулы оқиғаларға айналғаны рас. Оған бəріміз куə болғанбыз. Ол кездерде, несіне жасырамыз. Олжас есімі ұрандай естілетін. «Аз и Ясының» өзі қандай

дүбіліс тудырды. Оның еңбегі, тағы да қайталап айтам, тек əдеби ғана емес тарихи оқиға болды. Бірақ кейінгі кезде, несін жасырамыз, Олжас мүлде басқа Олжасқа айналды. Ол өз ұлтының мүддесін қорғап, өз ұлтының рухын көтерудің орнына, қайта сол өз ұлтының намысына тиетін, жанын ауыртатын сөздер айтатын болды. Оның бұдан екі-үш жыл бұрын Қазақстанда орыс тілі қағажу көріп жатыр деп шу көтергені бар. Содан кейін басылғандай болып еді, енді бұрынғыдан да бетер адам аузы бармайтын ауыр сөздер айта бастады. Əйтпесе, оның қазақ халқын басқа ұлттар құрсаулап ұстап тұрмаса өздігінен ел, өздігінен мемлекет бола алмайды деуі не сөз? Сондай-ақ, оның 400 жыл бойы орыстар да қазақ елінің тəуелсіздігі үшін күресіп қан төккен деуі – нағыз шектен шыққан өрескелдік. Бұл – қорлау. Ұлтты, азаттық үшін күресіп шəйіт болған бүкіл аруақтарды қорлау. Олжастың бұл оспадар сөздерін кезінде сіздердің газеттеріңіздің бетінде Болатхан Тайжан, Əзімбай Ғалилар əдемі айтып берді. Қазір қазақ халқының өзін-өзі сыйлайтын зиялы қауымы Олжасқа үлкен ренжулі. Неге екені белгісіз, əп-əжептеуір, ұлт үмітпен қарайтын кейбір азаматтар Олжасқа неге тиіседі деп, оны қорғауға əрекет жасауда. Оларға айтарымыз, Олжас қанша Олжас болса да ұлттан үлкен емес. Олардың соны ұққандары жөн. Қайта олар, Олжасқа шын жаны ашыса, оны жөнге шақырсын. Аманхан да саған осыны айтқысы келген болу керек деп білем. – Ақындардың екі түрі бар. Жазба ақыны, айтыс ақыны. Бір қызығы жазба ақындарға айтыс ақындарын мақтай бастасаң кейбірі беттерін тыржитады. – Айтыс – əлемде сирек кездесетін, сирек кездесетін емес-ау, басқа елдерде жоқ өнер – қазақ пен қырғыздың ғана маңдайына жазылыпты. Бірақ, солай бола тұра, жаңа сен айтқандай оған қолын сілтей салатындар да, мұрнын шүйіріп қарайтындар да табылады. Тағы да ол қол сілтейтіндер мен мұрнын шүйіріп қарайтындар, негізінен, осындай сирек кездесетін аса құнды ұлттық өнеріне қамқор болуға тиіс зиялы қауым арасында көп. Өкінішті-ақ. Солар жан-жағына, əлемнің əр