Қ. Жұмаділов. Дарабоз т2

Тарихи р о м ан -д и л о ги я 4



тарихи роман-дилогия ЕЮНШ1 юman $ЯГ“

УДК 82I.S12.122 ББК84 Каз 7-44 Ж 81 КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТЖЭНЕАКПАРАТ МИНИСТРЛ1Г1 АКПАРАТ ЖЭНЕ MYPAFATКОМИТЕТ1Н1Н, БАГДАРЛАМАСЫ БОЙЫНШАШЫЕАРЫЛЫП ОТЫР ТАЛДЫ «ОРГАН 3 5 ~ 6 5 ~ '3 ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1 Ж ум ад1лов К. Ж 81 Д арабоз. Тарихи роман-дилогия. — Алматы: «Ан Ары с» баспасы , 2009. 2-Kiman.— 416 б. ISBN 978-601-7130-21-3 К,азак,сташи.щ Халык, жазушысы, Мемлекетпк сыйлыцтыц лауреаты К,абдеш Жумад1Л0втыц «Дарабоз»атты костомдыктарихи романында жоцгар-калмактарына карсы азаттык согыстыц дацдты колбасшысы Караксрсй К,абапбай батырдыц OMipi мен жорыц жол- дары эцпме болады. Романда XVIII гасырдагы Лбылай ордасы мен оныц ioiKi-сырткы саясатына да ксц орын 6cpiAren. Жазушы тек Кабанбай батыр OMipi мен шектелмей тарихта орны бар баска да батыр мен билердщ роалиетж бсйнссш жасаган. 4702250201 у д к 821.512.122 ББК 84 Каз 7-44 00(051-09 ©Жумадыов Кабдеш, 2009 ISBN 978-601-7130-21-3 © «Ан Арыс» баспасы, 2009 ISBN 978-601-7130-19-0

BipiHUii бел'м

Кула тузде куланиек так атып, шыгыс кекжиек алтын садак игендей арайлана бастаган шакта, нотан терждеп ак уйлердщ 6ipiHeH шынцан Кабанбай батыр акырын аяндап, ауыл сыртындагы кыземшек тебенщ басына кетертд!. Уаныт мамыр айынын басы болса да, такты ауадан бой серптер салкын леп бтш едс Шыгар куннщ шугыласына мандай тесеп датдылантан кешпендтердщ ежелп салты бойынша, батыр ap6ip танды осылай бжкте турып парсы алуды унатушы еде MiHe, ол цаз1р де сут тен1зЫдей толкытан тан сэулесже, сол сэуленщ астында сэл булдырап кершетш кектемп кегшд1р далата ташын жандай падала нарап тур. •0лметен жанта тэк'Р*нщ тэты 6ip таны атты-ау! - дед1 Ы нен, алаулап турган шытыс кекжиектен кез алматан куш. - Тексонты уанытга кун жарыктык ертенгендей куй т шытатын болып жур-ау. Элдеб1р жаманшылыкка. кан тепске кержбегей!*. Узын туйежун шекпенЫ желбегей жамылган батырдыч нар тултасы каз1р тебе басында TinTi зорайып керЫедк Теменп алкапта жаткан кеп уйл1 калын ауыл ояна бастапты. Сонау 6ip бетте маржандай шашылып, актылы кой epin барады. Ауыл манын жапалап тастайды деп, кебжше сай табанына, аулакка HipeTiHсиыр тулИне дежан бтп , шашылтан койтастардай iyHi бойы тенкит жаткан жерлершен олар да козтала бастаган. Эз1рше бие байланбайтын кектемп кекезек шакта ауыл манына жылкы экелжбейдс Сонау 6ip койнауда тусаулы журген MiHic аттары тана карауытады. Ауылдын эр тусынан ак жаулыкты эйелдер тундж ашып, шаруата шегел кей жерошак бастарынан жулындай болып

тутш кетертдк Дал осы туста манаты алтын садак иinген шыгыс жак бурынгыдан да ертежп, алаулай тусп де, кенет Барлык тауынын 6ip иыгынан кызыл жебе - куннщ 03i де кершю бердь Сол-ак мун екен, элдемм 6ip уыс кызыл шокты шецгелдеп шашып Ж1бергендей, жер-жиИан от найзалы жарык шутылага толып кеткен. Айнала тежрек езгеше 6ip туске ендк Манадан осы 6ip сикырлы сэулеж куткендей, кыс сызынан арылып, кеп енд1 каулап келе жаткан кектемп дала - сандьщтан шыгарган су жана атластай лезде жайнап сала бердь Кабанбай кез жетер манайда беймезпл журю, седегей шак керше ме деп, батыс пен шыгыска кез салып тэты 6ipa3 турды да, былтыргы ак шеппен аралас ескен улпа бетегенщ успне 6ip жамбастап отыра кепт. Жататан тебеге жаяулап шыкканга лзе- ci талып, балтыры сыздай бастатан. Биыл - батырдын, алпыс 6ip мушель Баяты марка кегулмен канша сыр алдырмайын десе де, бул алпысын да окай жук кершбейд1 Kicire. Элде eMip бойы каржастанып, музтесежпетюзген мазасызжорыктардынзар- дабы енд1 б т ш е бастады ма, сокты кезде суйек-суйеп сыркы- райтын болып жур... Кайта, куш-кайраттык барында Жонгар- та карсы азаттык сотысы аякталып, ата журттык жаудан Teric босатанына шужрлшету керек. Сол кексеген арманныкж узеге асканына да, мше, уш жылдьщ жуз1 болыпты-ау! Ол азаттык танын айтайлап атыртан тауык жылы efli той. Арада ырысты ит жылы етт, домалап доцыз шыгып, енд1, мше, 1756-жылдык тынымсыз тышканы Kipin отыр. Арадаты бул eKi жыл казак ушш атыс-шабыстан, урюн- коркыннан ада, берекел1, бейб1т жатдайда erri. Казактумендер! Эм1рсанага кол ушын берем1з деген сылтаумен окта-текте ойрат курендерш 6epiKTipin кайтканы болмаса, ел imi непзн нен тыныш болды. Казактьщ кеп рулары бул eKi жылда жау­ дан тазартан шыгыс аймактарга коныс аударып, кеил-кон эле- пмен журдь Керей мен Найманныкталай ауылдары былтыр-ак EpTicTi ерлей кеш т, Манырак, Зайсан, Маркакел мацына барып алтан. Жетюудагы Матай, Садыр, Жалайыр рулары да /lend, Аксу. Каратал алкабын еркш иемденш, кенш калган жайлары бар. Ал аргы ¥лы жуздщ Албан, Суан, Шапыраш- ты. Дулат тайпалары да Талас пен Шу акгарына, 6epri Алатау бектершдеп ежелп мекендерше жапа-тармагай коныста- нып жатыр. Тек еткен аласапыранда 1ленщ сол капталын- дагы Нарынкол, Кеген сиякты 6ipa3 жерлерд1 кыргыздар-

ДЫЦ иемдент кеткеж болмаса, ¥лы жуз epiciHiH, де кецш цалганы аньщ. Цабанбайдьщ е з ауылдары да Баркытбелд1 бауырлай ке- ш(п. Барлыктыц батыс сшем'те коныс тепкежне era жылдай уакыт болды. Ата мекенге келюмен кайран ел ежелп TipniK цал- пын цайта тапкан. Цыста терт тулж малды кумта карай бетте- Tin, Алакел мен Цатынеудыц дуцкел1 кальщ копасына eHri3in ж1беред1 де, ж аз шыга Емш мен Шатантотай ангарын ерлеп, Барлык баурайында бой жазады. Ок канаты - Баркытбелдщ кунгеган жайлаган тертуылдар, сол канаты - Алакел айналып, Токта тауына прелетш Тума, Токпак, Жакбыршы ауылдары... Батыр кенет есше б1рдеке тускендей ецсерше бурылып, осыдан He6api жел-сепз шакырым жерде айдынданып жаткан Алакел жакка кез салды. Тоба, шалкар тец1з мына арата TiriTi такау, аяк астында жатыр екен-ау! Кеп жылдар тебесж 6ip керуге зар еткен жерлер той осынык 6api. Кекжиекке шылбыр бойы кетертген кун шугыласымен кел бетше алтын жалаткандай кызтылт сэры бу KOTepiain, жалкынданып шалы- нады. Цашанда Алакелге кез1 тускенде кек!лше токшылык енгендей жаны жадырап, аркасы к е к т калатыны болушы efli, бул жолы уайым булты сейше коймады: -Апыр-ай, осынау елкелерд1 eKi-уш жыл болса да жаудан ертерек азат еткежм1з кандай абырой болтан! Енд1 6ipa3 кешжсек, ез eceMi3fli KiM- нен кайырарымызды бшмей, мулде такырта отырып калтан- дай екенб1з. Есе кайыртанды койып, айдаИардьщ аранына жоцтармен 6ipre жутыла жаздаппыз-ау!» деп ойлады элденеге кекш1 алабуртып. Туган жер кашан да кымбат. Ал калмакпен кырык жыл кидаласып, каныкды, жаныцды пида ете ж урт кайтарып алтан жерд1к Kaflipi TinTi ерекше. Арам ойлы жат журттьщ табанына таптатпак тугш, 6ip Tyftip тасын, 6ip тал бутасын сипаткын келмейдК.. Батырдьщ ойын кенет ер1стен айдап экелген MiHic аттары- ныч KiciHereHi, жылкышылардьщ кикуы 6enin Kerri. Цатак кузет астында батылатын, сайдыктасындай кшек ipi жылкылар. Кеп жылкыньщ imiHfle шоктыгы асып туратын Цубас атты сонадай- дан шырамытып, батырдьщ кекш1 орнына тускендей болды. Жылкы корага келген мезетте Шагалактьщ уйден калай ж упр т шыкканын, Цубасты нокталап, кермеГе калай апарганын, арка- басын сипап, жал-куйрыгын калай мапелеп тараганын ап- аньщ Kepin отыр. Цубаска кунде такертек imKi3eTiH 6ip кенек

бие сулнщ де дайын туртаны хак. Ток-жарау тулпардык 6yriHri сыбагасы сонымен 6iTefli. Ары карай ер-турманыцды сал да, жер тубже д е й т тарта бер... Айтпакшы, Кубасты бул жолы, шынында да, алые сапар к у ш тур. Бас сардар таяу кундерде Каркаралыдагы хан кенесже аттанбак- CoKFbi eKi-уш жылда ел ipreci тыныш болганымен, биыл кектемнен 6epi журт кайтадан бес каруын сайлап, жорык аттарын белдеуде устайтын болтан. Каз'ф карауыл тебелер- ден кунд1з-тун1 кузет кетпейдс Бул жолы да елдщ eni кез1 - шыгыста. Куткендер1 уйренинкп жау калмак емес, одан да зоргысы. Бурын атын ecTireHi болмаса казактьщ кез1 керме- ген Шын-машын, LUypuiiT эскерс.. Бул казак узак жыл согысып ж урт, ойрат хандытын 6ip женуж жекднау! BipaK «пэлел1 жерге бармаксуксач,тырнатын1шжде калады» дегендей, сол жецютщ арткы дауы, ауы мен бауы ал! бГгкен жок- Кара Hnerri кэтр лер жытылып жатса да, жай елмей, казакка канын жуктырып, жаласын жауып, ездер'1мен 6ipre ала кететж Typi бар. К азак­ ка кырсык боп жабыскан - сол баяты Эм1рсананык лацы. Бул далата узак жылдар бойы ойраттьщ салган ойраны аздай, ол бул жолы сонау кун тубжде жаткан Кытай эскерж бастап к е л т отыр. Ka3ip жоктар хандыты жок, элдекашан куйреген. Онын, тубже жеткен де - тэй ж те р арасындаты eMipi бггпейтж так таласы. Ойрат эулетжщ кайткан багына кержген шьтар, куж кеше одактас атанып, жорык жолын 6ipre еткерген Дабашы мен 9м1рсананьщ достыты 6ip жылга да жетпед!. Дабашы такка отыртан сок кеп етпей, 1754-жылдьщ кектемжде 9Mip- сана eneyi иггей ырылдасып, б т с п е с жауга айналып ujbiFa кел- fli. Жай Шггей егесу емес, кыртын кан Teric. Eni ноянньщ езара кундест1гж жаксы б те тж орда манындагы алаяктар болымсыз нэрседен шакпактыц куын тутатып ж1берген екен, б у к т жоктар даласы кып-кызыл ертке айналды да журе бердс Рас, сонык алдында гана Дабашы 1ледег1 ойрат тагына ие болып, Эм1рсана болса солтустж аймактарды билеп, тату-тэгп ж у р т жаткан-ды. BipaK бул сырт кезге тана солай, алдамшы KepiHic болатын. Eneyi канша дос болтанымен, «Эттек, ойрат тагына 6ip отырсам- ау!» дейтж жег1 курт 9м1рсананык жан дуниесж кептен-ак кемн pin жатушы efli. Одактасынык ш н д е кандай ит е л т жатканьж Дабашы да жаксы бшетж. Eneyi кейде Ордада онаша калтан- да 6ip-6ipiHeH эсте кез айырмай, колдары ез epiicrepmeH тыс элсж-эл1 канжар сабына барып калып отыратын-ды.

Осындай арбасумен журш жатканда, осыдан ем жыл бурын 1ледеп Калмак куресжде буюл ойраттыц цурылтайы шакырылды. Бул жиынга солтустж аймацтардыц билеушю SMipcaHa да келд1.эрине. Жанедежай келмей.осыньщалдында гана бурк ете калган Каищариядагы булгакты басуга керек бола ма деп, ез1мен 6ipre бес мыкдай кол ерте келген. Орда макындагы кейб1р уэз1рлер мен акылшы ламалар осы Kenicri контайжыга мулде баскашатусжд1рген.«Эм1рсанаезжесежмд1 ipiKTenreH эскер1мен эдеж келт отыр. Октайы келген сэтте ceHi ePTipin, орданы басып алмак», - дейд1 олар Дабашыга. Такка отыргалы ке ктж кудж жайлап алган Дабашы олардын сезже с е н т калады да, эм1рштерге тэн шамшылдыкпен дереу Эм1рсананы устауга буйрык бередё Сол ею арада 6ipeyaep бул жаманат хабарды Эм1рсанага жетжзедс Ол да сак жатса керек, тун iiuiHfle атка конып улпрттК Сол 6eTi ез'же ка расты эскермен каша урыс салып, колга туспей кутылып кетед|. Содан, не керек, алдыкгы жылы ж аз бойы Жокгария екн ге бел1н1п, езара кыркысумен болды. Тэйжшер мен зайсан- дардьщ басым белiri так neci Дабашыны колдаса, ордага наразылардын б1разы 9м'|рсана жагына шыгып Kerri. Арада ай етпей, Абылайга екеу1нен де елил келген. Эркайсысы ез iciHiH актыгын айтып, карсыласынан min алар ештене калдырмай, К азак ордасынан кемек сураумен болды. Енд1 Казак ордасыньщ алдында булардык кайсысын колдау керек деген мэселе тур еде Осыдан 6ipep жыл бурын хан тагы- на ез колдарымен отыргызган, ойраттык закды контайжысы Дабашыны колдай м а? Жок, элде эл аз жагьжа болысып, дэл Ka3ip басына ic Tycin турган 9м1рсанага кол ушын бере ме? Абылайды да, баска батыр, билерд| де ойландырган жайт осы болатын. Дабашы мына белнде устемд1кке жетер болса, ертен, билiriH ныгайтып алган сок, казактардын езже тап беруден тайьжбайды. Онын бойында аргы бабасы Батыр контайжы мен 6epri атасы Серен Дондобадан калган ожарлык бар. Ал 9м1рсанага келеек, ол - хан жиеж, api Абылаймен антустаскан анда. Казак-калмак салтында андалар 6ipiH-6ipi жау колында калдырмауга Tnic. Эйтсе де, мундайда карашы халыктык кек!л куй1мен санаспаса тагы болмайды. Сондыктан. Абылай бул мэселеде баса-кектеп билж айтпай; шугыл шакырылган жш1 хан кекес1 - батырлар сарабына салып еде Кенесте рубасы батырлардык сездер'| 6ip жерден шыга коймады. Эрине. Ю

булардьщ 6api де ойрат ордасыньщ осылайша enire жарылып, ырьщ-жырьщ куй кешкенж iujTen калаганымен, нояндардын 6ipiH жактап, кыргын урысца араласцысы келмедь вйткеж бул казак руларыньщ согыстан эбден кажыган, енд1 гана epic к е ц тп , жаца коныстарга к е ш т жаткан Ke3i болатын. Сол бейтарап, бейбп-жолды жактагандардьщ 6ipi - Цабан- байдьщ езК Абылайдьщ ек! оттьщ арасында киналып отыр- ганына карамастан, е з ойын ipiKneft ашык айткан: - Ана 6ip жылы сол Дабашы да, Эм1рсана да бастарына ауыр кун туганда, Казак ордасына к е л т паналады.»Бутага коргала- ган торгай да аман калады» деп канатымыздьщ астына алдыц. Жай коргап кана коймай, кексеген мураттарына колдарын жетюзш, Дабашыны ойрат тагына отыргыздьщ. К азак ордасы солардьщ карызынан 6ip рет кутылды емес пе?! - дей ке лт сезж щ сокын Абылайга арнап едь - Хан нем! 8м1рсана - саган анда болганда, маган - куда. BipaK. дал осы жолы солардьщ iciHe араласпай-ак койсак кайтед1?! Ею коцщардьщ басы 6ip казанга симаган екен, eneyi эл1 де с у з ю т керсж. Калжыраган кездержде как баска 6ip салып, урып алу киынга сокпайды! - деген-дь Осы сезден кейж манадан ежудай куйдетолкып отыргандар Кабанбай жагына шыгып, ойраттан оп-оцай олжа Tycipyfli ниет еткенкызбалаужасбатырларбасылыпкалыпедь Егер сол жолы кудай кара бастырып, Дабаш ынык 03i булд'|рт алмаганда, К а­ зак ордасы жокгардьщ iiuKi кыркысына араласпай, сырт калуы да мумкж едь Хан кенес'| аякталмай жатып-ак. Жалайырдьщ Ескелд1 бижен суыкхабаржетл.0сыданб1раз кун бурынЖонгар шепнен аттанган бес мьщ кол 1ле мен Каратал бойында отырган ¥лы жуз ауылдарын шауып, бейб1т елд1 канга бояп, кункерю малдарын коралап айдап келпл. Озжше: «егер Эм1рсанага болыссан керелн кундерщ осы» дегенд1 сезд1ру ушж, тонмойын Дабашынык казакка керсеткен бул да 6ip кыры болса керек. 9cmi, б 1рден баса билж айтып, лзеге салгысы келмегешмен, Абылайдьщ iiiJKi ойы калайда жокгар iciHeH кол узбеу болатын. Ондагы тартысты белмен ж1бермей, будан былай ойрат лзп н ж ез колында устауга ниеттенген. .Куланньщ касынуына мылтьщ- тьщ басылуы дел келд|. дегендей, ойраттардьщ оспадарлыгы Казак ордасын тагы да согыска килжлрдк Сол куж Абылайдьщ да б1ртыныстап калганы аньщ. Ал ел шелне жаутигенж еслген- де, казак батырларыньщ кебнак Дабашыдан калайда карымта кайтару керек деген туйжге ке лт едь

Алайда бул жолы жалпыга б1рдей мЫдетп аттаныс жарияланган жок. Жонгарияга жорык жасап, 0м1рсанага кол ушын беретт epiKTi жасак уйымдастырылды. Эйткенмен, карал отырганша жорыкка аттанып, олжа Tycipin кайтуга дэмелен- ген, эл1 де калмак керсе колы кышып туратын. жаусыратан ерлер аз емес-Ti. Эне-мЫе дегенше казактык эр улысынан 6ip тумендей кол куралып калды. Кабанбай бул peTKi жорыкка катыскан жок. Малайсары, Кекжал Барак, Баймурат, Баян, Олжабай, Шынкожа батырлар колбасылык еткен, 1рЫтелген туменд1 Жоцгар какпасы аркылы Абылайдьщ 93i 04 сапар ттеп шыгарып салды. Бул кезде Буратола, Жыргалак, Сауан ек1рЫде Дабашы мен 8м1рсана арасында кесжлескен урыс журш жаткан-ды. Кашан- да кекжелкеден тиген соккынын пэрменд1 болатыны белгтг Казак тумеж тете жолмен б1рден Буратолага етп де. контайжы эскер1н1ц ту сыртынан согып, беломырткасын опырып тусп. Сейтш олар Дабашы колыньщ коршауында, жаны кыл устЫде турган 9м1рсананы 6ip апаттан керЫеу кужарып калды... Осы урыстан кейш 0м1рсананьщ елжилмен казак жасагы ежге белЫген. Кекжал Барак, Баймурат, Шынкожа бастаган уш мын кол солтустЫке карай бет алып, Емш бойындагы булЫ- iui flyp6iTrepfli ауыздыктауга аттанды да, Малайсары, Баян, Олжабай баскарган Heri3ri кол Дабашыньщ калдыкэскерлерЫ Талкыньщ кезещнен асыра куып, Кортас, Кулжага дейш тыксырып барды. Егер 0м1рсана сол жолы жорыктык акырына дейЫ шыдап, казактармен л зе косып 6ipre шайкасканда. Дабашыньщ тынысы тарылып-ак калып едь -Контайжы енд16ip соккыдан артылмайды. 0м1рсананьщ ойрат тагына отыруына санаулы гана кундер калды» десл бшетЫдер. BipaK дэл осы кундер1 0м1рсана буюл казак-калмакты так калдырган тагы 6ip окыс мЫез танытты. Косымша аскер топтамак болып, Буратолада калган хойт тэйжю кыркуйек айыньщ басында касына ек сежмд1 деген бес жуздей не- Kepi мен туыс-туганын алды да, Халка-монгол кайдасьщ деп тартып отырды. Журт тукке тусЫбей акырып калган. БэрЫен де 0м1рсананьщ кемекке барган казак колын Дабашымен Tipecripin койып, 63i майдан даласын тастап кеткеж кызьщ болды... Будан ары казак жасагынык Жокгарияда калуынык еш кисыны жок efli. 0pi бул кезде куз туст, кун де суыта баста­ ган. Акыры Малайсары, Баян бастаган ауыр кол СуйдЫдеп кал- 12

мак куреан шауып, контайжынык бай коймасын колга Tycipfli де, мол олжамен елге оралды... Кап узамай Эм1рсананыц Халка-моцгол жержде де турацтамай, одан ары Кытай астанасы - Бежж асып кеткеж мэл1м болды. Кабанбай ойраттык осы 6ip ж ан ке и т ноянын бурын да жете тусже алмай журетж-дк Бул жолы да ж т тага алмаган куй1 кала бердк «Эм1рсананьщтуктрдеп коймасын 6ip бшсе, Абылай гана б1лед1. Оный Абылайсыз аттап басуы мумкж емес» десп былайгы журт. Б1рак а рада жыл етпей Эм1рсананын, бул купиясы эршмге-ак аян болып едк Ал Кабанбай бул жум- бак сапардын жай-жапсарын кейж е зж щ кУДасы Банжырдан edin бтдк Сейтсе, Эм1рсананын, бул сапары казак.ка сенбегенд1ктен, немесе так кундеа Дабашыдан жец1лгенд1ктен емес, алые болашакты ойлаган, аса 6ip купия жоспардан туган кержедк Маншьщ императоры Цяньлун е зж щ батыстаты байлаулы токтысы - ойрат ордасы мен отан батынышты Кашкария уйгырларын б1ржола каратып алатьж м езпл жегп деп тауып, сокты жылдары Кумыл мен Баркел мацына эскер топтап жатканы бул жакка да мал1м болатын. Улы кершж щ бул жолы бейб!т б тм г е кенбей, тек сотые ллеп отыртаны да жасырын сыр емес-Ti. 0ткен жылы контайжы Дабашынык: «ежелп сауда-саттыкты калпына KenTipin, тату-тэтп ке р ш тж катьжас орнатайык\" деп атгандыртан елклеж Кытай императоры кабылдамай, ел шетжен кайтарып ж1беру1 де кеп жайды актарткан. Мэнжу, монгол, кытай шершней куралтан токсан мык колдьщ Жонтарията жорык жасайтыны, жэне оньщ келеа жылдык кектемше мелшерлежп отыртаны туралы мэл1меттер ойрат ордасьжа да жетш жаткан. Егер тугелге жуык откарумен, доп ататын жэзайылмен1 жарактантан калын кол шыгыстан туре тиюетж болса, Жонтарияда отан тетеп берерлж куш жок екеж де эрюмге TyciHiKTi едк Ондай эскер ойрат тагында мейл1 KiM отырса да, жайпап eTepi сезс1з. Эм1рсана каз1р Казак ордасыньщ кемепмен Дабашыны 6ip женуж жекер-ау. Б1рак, те-ш ала шыгыстан келелн жойкын апатка калай карсы турмак? Такка отырар-отырмаста-ак найзаньщ ушына ш ж т, Косак арасында арманда кетпей ме?! Осыньщ барж есепке алтан Эм1рсана езж ш е кулыгын асырып, ордага тенген апатты айналып втуге бел байлатан. 1Жэзайыл —цззангарол «езде зенб/рект/осыпайатайтын. 13

Ол уш!н Жоцтариядагы Ka3ipri аласапыранды пайдаланып, Кытай жагына ертерек eTin алтаннан колайлысы жок. Ертелн кеш кашып еткен ойрат тэйж терж е Маншьщ билеуштерЫщ Tepic царамайтынын Kepin жур. Дал каз1р Эм1рсана Кытайга солардьщ кай-цайсысынан да кажегпрек, кад1рл'|рек болуы мумюн. вйткеж бул - катардагы тэйж1 емес, хан жиеж, ойрат тагынан ум1ткер адам. Сол так уш1н 6ip кезде Лама Доржимен, енд1 бупн Дабашымен шайкасканы элемге аян. Бул цаз1р император Цяньлунга барып, кандай колка салса да жарасып тур. «Осылай да осылай, езщнен кемек сурай келд1М» дейдь «Жоцгарияны кан Tericci3, артык шытынсыз багындырып беруд1 мен-ак мойныма алайын. Тек армандай аскак ойрат татына колымды 6ip жетюзсец болтаны» дейдь.. ¥зац жылдар Tipecin, алдырмай келген асау-арда кешпендшерд1 оцай жолмен багындыруга Манш ьщ императоры да мудцель Муньщ етМш ш жерге баспауга Tnic. Маншьщга бодан болтан Халка-монгол да цурып кеткен жок кой. Ойрат татына 6ip отырып алса, одан артысын уатында кере жатар. \\f Осылайша 6ip окпен еж коянды б1рден атып алтысы келген Эм1рсана будан ары бегелуге тез!м1 жетпей, куз тусе алые сапарта аттанып к е тт еде У м т алдаматан екен, император Ц я н ь лу н .ш ы ны н дада.тэ й ж ш щ у ш ак ж аяк арс ы алды .Салтан атты конакасы, сый-сыяпат, тарту-таралты... Оньщ аягы Уак1 деген атакка, ектд ж тацбага уласты. Bip лек эскердщ Жоцгарияга жорыкка аттанталы жатканы да рас екен. Косынга генерал Бандид1 колбасы, Эм1рсананы орынбасар е т т тагайындады. Цашкын тэйж!ге будан артык кандай сежм, кандай мэртебе керек?! Кеп кеилкпей, былтырты 1755-жылдын, наурыз айында, Маншьщ acKepi солтуспк жэне оцтуст1к майдан аталатын еж топка 6eniHin, батыска карай козгалып та Kerri. Генерал Банди баскарган онтуетж майдан Баркелден шыгып, Ур1мж1ж басып, Ерентаудьщ етепмен 1леге карай тура тартса, Халка-монголдан аттантан солтуспк эскер Цобда мен Алтайды басып, Сауырды бектерлеп, Емшге карай орагыта ж у р т отырды. Муньщ e3i ойрат ордасын ш ашау шыгуга шамасын келпрмей, еж бужр- ден кыскаштай кысудьщ амалы едь Ал Эм1рсана баскаларта жол керсепп, алдагы ертауыл жасагымен 6ipre ок бойы озып келе жатты. 1 уач _ князь, губернатордегенмагынада. 14

Маншьщ колбасылары да бул елкенщ эр тебе, эр булагын картага Tycipin, бул жорыкка узак, жыл капысыз-ак дайын- далган екен. BipaK бул жолы колбасы генералдар сол мукият жасалган ецбектщ де, кектем!р курсанган кару-жарактын да жемюн айызы канып тэта алмады. Манш ын acnepi 6ipfle-6ip ipreai карсылыкка ушырамай, жонгар даласын еш кедергю з кектей е т т келд1 де, жакагы eKi майдан мамырдьщ басында 1леге келттум сыктуйюлрдь Бул кезде ел imiHfle беделден журдай болган Дабашынын ойрат колыньщ басын курап, 6epiK корганыс жасауга, жау эскерже карсы турыстык беруге шамасы келмедь Контайжы- нык 63i 6yFbin калган сон, ала ауыздыкжайлап, согыстан кажы- ган былайгы журт та куцл басым жаута карсы шаба коймады. Жорыктын жеч'|л етуже тэты 6ip себеп, Кытай acnepi деген аты болмаса, бул келгендердщ Kenmmiri Халка-монголдан, ниш Монголия мен Кекнордагы ойрат эулетжен жасакталган, Tiai, fliHi ортак агайындар болатын. Эскердщ кешж бастап жургендер - кун1 кеше ездержен кеткен Эм1рсана, Серал, Серен Дашы сиякты кезтаныс нояндар. 9м1рсана ел шетже miHiciMeH императордан сыйга алган шен-шекпенж тастап, калмакша KMiHin, колына кыл шашакты ойрат туын кете pin алган-ды. Онын устже булар жол бойы: «Б1здщ кездеген максатымыз - булЖ басы Дабашынын кезж жою. Былайгы каймана халыкка еш залал келт1рмейм1з» деп жарлык шашып келе жатты. Дабашыдан эбден ыгыр болган тэйжшер мен зайсандар Маншьщ эскержщ осындай бейбп-беталысын байкады да, кеп ойланып жатпай-ак, Эм1рсана мен Серал жагына шыгып Kerri. Мундай жагдайда коргансыз жалгыз калган контайжьжын колынан не келед1? Дабашы 6ip тумен эскермен Текеске ба- рып тыгылган екен, алгашкы айкаста-ак куйрей ж енш т, тустж- тег! Алты urapire карай кашты. BipaK, 6 api6ip узап кете алмады. Оны Музтаудын асуында Аксудын OKiMi Курбан-кожа колга Tycipfli де, Маншын генералына булдап турып сатты. Ойрат ордасыньщ ен сонгы контайжысын сол 6eTi Бежжге апарып, 6ipa3 кун кермеге койды да, акыры кескшеп елгрдк Маншьщнын ауыр колы Жонгарияны каратып болган сон, 6ipep ай байыркалап турды да, шалгай елкеде будан ары калу кажетаз, api мемлекет ушж зор шыгын деп санап, мау- сым айынын аягында келген i3iMeH Kepi кайтты. Тек Ур1мж1, Кулжа. Буратола, Харсун, Д ербтж ж сеюлд1 жол бойындагы 15

б е к е ™ калаларда гана монгол, шахар, абе-солацнан курал- ган кузет эскерш цалдырды. Тек этап айтар 6ip нэрсе, «ойрат тагына 6ip отырсам-ау» деген Эм1рсананыц арманы бул жолы да орындалмады. Жоцгар тэйж юн жэй емекспкеж болмаса. терт ойраттык басын 6ipiKTipin, кушт1 6ip хандьщка айналдыру о бастан-ак император Цяньлунныц жоспарында жок болатын. Ол туралы куш бурын жазылып, тацба басылган император­ дьщ жарлыгы езж щ жарык керер сэтш кутт, кептен 6epi цол- басыньщ коржынында жаткан-ды. Генерал Банди оны купия ч сактап келт, Жокгарды каратып болтан сок eip-ак жариялады. Онда императордьщ кузырындагы ойрат одагы: Щорс, Хойт, Дурб1т, Торгауыттар жеке-жеке улыска белЫт, эркайсысы ез тэйжюше багынатыны, ал тэйжжердщ Кулжадагы жацжуц- ньщ - генерал-губернатордьщ дэргешне бас уратыны ап- анык жазылган. Эм1рсанага тигеж - сол баягы Хойт тэйжю деген атак... TinTi дэрежеа бурынгысынан да жилрейт калган. Бурын оган б у к т Алтай, Тарбагатайды ез iiuiHe алган солтуст(к аймак тугел караушы едк енд1 колында калганы - алакандай Буратола... Байгус Эм1рсана Ойрат ордасына хан кетертмек тугш, хандыкгьщ e3i тел1мге туст, ойраттар TinTi дербес ел болудан калып едг Бул еж арада император Цяньлунныц К азак ордасына арнаган ундеу хатын алып, Абылайга Кулжадагы жацжуцнан влил де к е л т калган. Маншык 6nneyiiiinepi жансыздар аркы- лы жене соцгы жылдары ез карауына барып паналаган ойрат тэйж терж щ эцпмесжен казакгыц кандай ел eKeHiH, узак жыл жоцгарлармен кандай катынаста болганын бес саусактай 6inin отырса керек. Императордьщ жарлык хаты сырттай сыпайы жазылганымен, ар жагында зш сактаган салмак та жатыр едг «Оздер, казацтар, узак жылдар бойы ойрат ордасымен жауласып келдщ1здер, - делжген хатта. - Bi3fliK улы Кага­ нат Жокгарияга аскер аттандырганга дейж, Оздер Дабашы- мен согысып жатыр едщ1здер. Бул1кил контайжыны ауыздьщ- тау аркылы ол урысты 6i3 тоцтаттык. Ka3ip ойраттар - б1здщ багынышты кулымыз. Оздерге Kayin TeHflipin, мазалаган эрекеттер енд1 кайталанбайды... Егер б1здщ кузырымызга карасацыздар, сый-курмет, nriniKKe кенелеаздер. Ал ез алдарьщызга жеке тургыларьщыз келсе, оган да зорлык жок. Тек шекара тэрлбж бузбай тыныштык сацтасацыздар болта­ ны. Егер бурынгыдай шапкыншылыкка. кан тепске жол берсе- 16

ц1здер. онда, амал жок, карулы аскер Kipri3in жазалауга тура келедк Бул хатты алмай турып-ак, казак eni 6ip белдщ астындагы уйреншжл ойрат ордасынык енд1 кулаганын, ол жактагы бил1ктщ мулде баска колга е т т кеткенж ecTin-6min отырган- ды. Еженханньщ хаты сол деректерд1 6eKiTe тускендей болды. Казактар б1разга дейж жоцгар шепне жоламай, ж ака кер- шжщ ацысын акдып, барыс-келю те тыйылып калган. BipaK тамыздын орта кезжде тебеден жай тускендей болды: «Ойбай, 0м1рсана Манш ык хандыгына карсы кайтадан бас кетерттП» деген хабар бурк ете TycTi. Сейтсе, кейж мэл1м болганындай, окига былай ерб1ген екен. Эм1рсана Маншьщ эскер1н Жокгарияга бастап келуж келгежмен, ел шел не т ж е бере-ак жат журттык генералдар- дык астамшыл мжездерж Kepin, кекж ж кудж жайлай баста- FaH-ды. М анш ы к терелержщ бейб1т елге жасаган зорлыгьж. дж орталыгы - калмак курелерже атпен басып KipreH оспадар кылыктарын айтып. ол осынык алдьжда император Цяньлунга хат та жазып ж1берген... Кейж Жокгар тагына отырсам деген тэтл киялынык кул1 кекке ушып, баскыншылар терт ойратты тарыдай шашып ж1бергенж кергенде, ез'жщ окбай алданганын 6inin, санын 6ip- ак согып едк Сырттай сыр бермегешмен, ш н д е канды кекке жетелейлн 6ip ерт тутана бастаган. Зм1рсана бойындагы бул езгерю нояннык эр кимылын акдып журген генерал Банди- дык да назарына шалынбай калган жок. Ойрат хандыгьжык жойылуына Эм1рсананык ешкашан келюпейлнж, тубжде 6ip бул1кгщ боларын олар да кулп журген-д'|. Императордык астыртын жарлыгы бойынша, асаулыктаныткан алгашкы куж- ак жокгар тэйж'ю1нщ басы кагылуга тию болатын. Кейжп кезде 0м1рсананык ешюмд‘| тыкдамай, nemni бузылып жургенж сезсе де, 6ipaK шимандай калык калмактыкарасында оган кол жумсауга генерал Бандидьщ журеп дауаламады. Сондыктан ол император Цяньлунга: «Тэйж1ж бул жерде жазалау каутл . Мен оны женю тойына катысасык деген сылтаумен астанага ж1беремж. Сол жакта саткыннык сазайын е з И з тарткызар- сыз» деп хат жазды да. оны сежмд1 кузетпен Бежжге аттанды- рып салды. Бул сапарга 0м1рсана да карсы болган жок. Ондагы ойы - императормен жузбе-жуз гпйщ-п п nni до бппгп пират ордасын калпына келлру ед1. IЕ Н и £ К А У Ы Л Ы Ч ^ Г -t f 3f 65~-3 Г \" 4 Ф И ,'1 »* Л Ы

Алайда, Хойт тэйжюш ani де 6ip-eKi жыл тататын дам-тузы ж1бермед1 ме. не болмаса алда теплейш деп турган кисапсыз канта кершд1 ме, Эм1рсана бул жолы Бежшге бармай калды. 1леден аттанып, YpiMwire таял калганда, астанада оны тек ажал купп турганын 6ip жанашыры айтып улпрген. Онсыз да KeniperiH eKiHiuj-ыза кернеп, урынарга кара таппай келе жат- кан Эм1рсана жацагы суык хабарды еспгенде тордан босан- FaH жаралы жолбарыстын кебже т у с т едк Сол куж кеште-ак касына ерген Манжу шерщтерщ туп-тугел бауыздап тастап, ертецжде акырып атка конды. Соцгы жылдары Эм1рсананьщ эр-алуан кырга салып жургешне карамастан. Жоцгарияда оньщ сезше кулак асатындар aai де бар едк Э з1рше ашык куреске шьщпаганымен, тэйжшер мен зайсандар, acipece ламалар жагы Манш ьщ билеуиллерш1ч ешжммен санаспастан ойрат ордасын таратып ж1бергенже катты наразы болатын. Солар- дьщ улкен 6ip тобы алгашкы кундердщ езшде-ак Эм1рсананьщ касынан табылды. Шакпактыц куы шагылып, от ушкыны кальщ камыска 6ip тиген сок. аржагында е р п щ калай лаулайтыны белгш1 рой. Булар жол-женекей ел iuiiH аралай ж урт, Жочгарияньщ туктр- TyKnipiHe жаушы шаптырды да, Keneci аптада бес мыч колмен 1ледеп генерал Бандидыч ордасын ке л т коршады. Бултил ноянныч кезж дер кезжде куртпаганына, эрине, Маншьщ генералы бармагыншайнады.Опынганысонша.жабайылардыч колына туссе, езж не купп турганын сезд1 де, сол арада у imin е л т ке п к Кеп узамай Жочгарияньщ шагын калалары мен бекет уйлержде калган кытайдыч кузет эскерлер1 туп-тугел куртып ж'|бертдк Акыры былтыргы дочыз жылыньщ караша айында Эм1рсана е зж терт о й рапьщ ханы деп жариялап, eMip бойы тусже eHin келген Жочгар тагына отырды-ау, айтеу!р! BipaK бул баяны жок, уакы п ы к кана жеч^с болатын. Тым кеш басталган булгак та - хальщтыч сорына кержген зауал 6enrici efli. Манш ьщ императоры Цяньлунньщ каИарына мжш ашуланганы сонша, енд1 ол бултил Эм1рсананы жазалап кана коймай, букш ойрат эулелн жер бетжен куртып ж!беруге бел байлаган. Кыс бойы Халка-монгол мен Кумылда аскер топтаумен болды. Содан биыл кун жылынып, кардьщ шеи жылт е т т келс1мен. езж1ч куйеу баласы, Халка ханзадасы Церенд1 басшы елптоган Мэнжуд1ч кос генералы Хадаха мен Дардананы Косшы елп. Жодгарияга eni ба гы па ауыр кол апандырды. ' 18

Туспктеп Церен мен Дардана тобы YpiMMi, Манасты басып, 1леге карай тете тартса, солтуспктеп Хадаха косыны дэл осы кундер1 Алтай, Баркытбел багытымен, кездерже тускен Tipi цалмакты куткармай, шеп жайып келе жатыр efli. SMipcaHa e3iH былайша жонгар ханымын деп жариялага- ны болмаса, занды турде курылтай шацырып, контайжылык- ка сайланып улпре алмады. Олай icTeyre уакыт та, ойратты жайлаган ала ауыздык та мумкждж бермеген. Тэйжтердщ кейб1реу1 хандыкгы каллына келлрт, Эм1рсанага багынган- нан repi ез улысын жеке-дара билегенд1 артык санады. Ал куж кеше ту тубжен табылып, булгак отын кыздырган ламалар мен зайсандардьщ б1разы Манш ын acnepi Манастан 6epi eTinTi деген хабарды ecTiciMeH, акырын-акырын жылыстап, ез бастарын куйггтеп Kerri. Ец соцында Эм1рсананыц касында бес мындай гана тутж цалып efli. Аз кушпен жер кайыскан калыц жауга не ютей аласы ц? Церен, Дардана бастаган Ман- шыц эскержщ оцтуспк тобы Буратоланы басып, Талкынын, кезекжен асып тускен мезетте, SMipcaHa тобы коршауда калу каушнен сескен1п, басына ic тускен кездеп эдеимен, Жаркент тусынан тагы да казак даласына ете шыгып efli. Алайда, бул жолы ойрат тэйж1сж коргап калудьщ оцайга Tycneci анык- Бул рет оньщ артында такка таласып кыркыскан жокгар тэйжшер1 емес, е зж буюл шыгыс Азияньщ кожасымын деп санайтын Манш ыц каганаты тур. Олар кашкын ноянньщ соцынан сурау салмай, генерал Банди бастаган шер1ктержщ кунын дауламай, осы бетжде коя берер дейм1сщ. Ана келе жаткан жазалаушы эскер Жокгарияны гана канга 6eKTipin коймай, кашкындарды устаймыз деген сылтаумен казак даласына басып Kipyi де мумкж гой. Бетш ары кылсын, нагыз кан тепе сонда болады. Демек, 8м1рсана осы жолы ез халкы- ньщ обалына калып, канын аркалаумен тынбай, артына лац салып, пэле бастап ке лт отыр. Анттас андасыньщ мына Kenici Абылайга да окай тимеген болар, осыдан 6ip апта бурын хан ордасынан Цабанбайга хабар же-rri. Цос-кос атпен келген жаушынын туржен жан шошырлыкгай. Алдагы хан KeKeci жайында жетжзген хабары да тым шугыл: -Мамырдык ортасында Токырауын бойында тогысайык... Ел шетжде кальщ жау тур. Эр елдщ батыр, 6naepi камсыз болмасын. Сарбаздык бес каруы бойында, жорык аты белдеуде турсын!» депн хан жарлыгында. Муньщ аты - согыс. 19

Канкуйлы Эм1рсананьщ KecipiHeH казак eni тагы 6ip кыргын урыска кил!гед1 деген сез. Хан жарлыгы кулакка тиюмен. Кабанбай да корганыс дабылын кагып, ез тарапынан жер-жердеп Найманньщ калыц руларына жаушы шаптырды. Бурынгыдай емес, каз1р Найман улысынык epic конысы тым далиып кеткен. Tyciiri Алатау, Балкашка лрелсе, батысы Улытау, Жездже уласып, ал шыгыс шет1 Алтай, Сауыр, Маркакел, Макыракка дейж созылып жатыр. Кара курттай каптаган кытай эскержщ басып етер жолы да - осы шыгыс жак- Сондыктан бас сардар Ертю бойындагы Ергенекп елже, Нор-Зайсан мен Маркакел, Манырактагы Керей мен Тертуылга, Шынгыстау мен Жетюуды жайлаган кальщ Каракерей, Матай, Садырга кос-кос атпен Kici аттандырып, хан жарлыгын устемелей жетжзген. Ертендер e3i де хан кекес1не бет алмак— Сардар орнынан турып, ауылга беттер шзмада аргы 6ip кыркадан салтатты сарбаздар KepiHic берд1. Карауыл тебе- fleri тунп кузеттен кайткан Шынкожа мен Ш ерек батырлар- дын miriTrepi екен. Элплер аркан бойы калганда аттан Tycin, колбасыга жаяулап кел1п сэлем бердс Эркайсысы керген- б тге н ж баяндап жатыр. Олардьщ сездержде де кец|л жубанарлык ештене жок едк Сонгы кундер1 аргы беттен ауган боскындар кебей1птк «Шыгыстан кара кытай каптап келедП» деген дакпыртты естт, шекара шеб1не таяу отырган дурб1т пен торгауыт курендер1 осылай карай ж е кктш е т т жаткан кершедг Kenmifliri мал-жанын коргаштаган шаруа араттар, 1ш1нара аукатты байлары, аксуйек зайсандары да бар десед1... Бейб1т елдщ кеш1 ештене емес-ау! Бул казактын даласы к!мдерге пана болмаган?! Тек солардьщ сойдакгаган i3iHe Tycin, сондарынан канды кол кугыншы келмесе жарады. II Кабанбай бастаган Найман Kicmepi Токырауында болатын хан кенесше аттанганымен, б1рден суыт ж у р т кете алмай, ел 1ш1нде б1рнеше кун б е ге л т калды. 0йткен1 Жон-гар шeбiнeн 6epi шубырган боскындарды сэл сейшту ушж, беппт асулар мен кеш жолдарына тоскауыл коюга тура келген. Сол кел1мсек боскын журтпен 6ipre ел iuiiH эр турл1 есек-аян, урейл1 эцпме- лер кернеп барады. Алые жолга аттанар алдында ауыл-ауыл- 20

ды аралап, урей билеп е ректген журттьщ к е ц т ж орныктыру кажет болды. Барлык тауын бауырлап, Шагантогай, Емш езендержщ бойымен б1рнеше торгауыт, дурб1т курендер1 к е ш т еткен екен, алдымен соларды барып керд1. Тым iumepmen кетуге олар да батпай, Ж окгар шебжен 6ip-eKi кеш кана 6epi erin, корка-корца коныс Teyimi. Байгустар кеше тана жауласкан, кандаскан ел дейтж емес, бупн, мже, бастарьжа рартш ш ж Tycin, пана сурай ке л т отыр. Мыналардын кепшш И малый емес, жаньж алып кашкандар Tapi3fli. Б1рд'|-жар аукатгылары болмаса, тугел дерлж кара косты, шокпыт KniMfli жудеу жан- дар. Адамга ю рттарлык пен коргансыздыктын ютетпейтж бар ма. Bip куренде ойрат кешж бастап келген селеу сакалды Kapi калмак алдарьжан ж у п р т шырып: - «Бутаfa коргаларан торгай да аман калады» дейд1 гой. Bi3 - сол тобьжа кырги ти т, тоз-тозы шыккан торрайлармыз... влсек казакгьщ босагасьжда ележк, батыр-еке. Тек кара кытай- ра жем кыла керме! - деп Цабанбайдын, аягьж ке л т кушты. Жен сураса келгенде, буларсонауОркашар, Ж эж рбойынан козгалгандар екен. Алды удере кешкенде, артын кытай uiepiri басып калган. Айтыстарына Караганда, жау acnepi колга тускен калмакты аямай жатса керек. Кыз-катынын олжалап, еркек KiHfliKTiHiK 6ipiH калдырмай найзага шанышкан. Кабанбай басында ойрат кешж кейж cepnin тастагандай боламыз ба деп, 6ipep мьщ колмен ке лт efli, мына эцг1меден кейж ол ойын юке асыра алмады. Тек будан ары iumepinen сугынбай, Баркытбел мен Барлыктык сай-саласын паналай турура буйырды. Сонан сок булардан келетж тагы 6ip к а у т бар-ды. Ойрат эулетжен кашанда кара шешек деген 6ip пэле арылмаушы efli, мына- лар да содан КУР емес сиякты. К азак ауылдарыньщ кел1мсек журтпен тым араласып кетпеу жагьж карауыл бастыктарына кадагалап тапсырды. 9негун1 алгаш «атган» деген уран есттю мен, осы TeKipeKTeri Тертуыл мен Байж1гптен, Сем1знайман мен Тума, Токпактан eni мыцдай ер-азамат атка конып калган-ды. Кун еткен сайын толыга берелн осы жасакты бытыратпай, тас-туйж дайындыкта устап, шекара бойын калт етпей кузетуд1 Дэулетбай, Шынкожа, Касабай батырларга жуктедс Осы Кулыстайды бойлап керуен жолдар етед1. К азак жерже шыгыстан келетж жау кашанда Баркытбел мен Барлыкты бектерлеп, не Жокгар какпасымен 21

ж ецктетж эдеть Сондьщтан, ел агалары акылдаса келт, биыл ж аз бул мандаты ауылдардыц керуен жолдардан ката 6epic, асуы киын алые жайлауларта кешуж кецес еткен. Ел шетже жаутигендей болса, дереу хан ордасына хабар жетшзетж цое- кос атты жаушылар да сайланып койылган. Мынадай жаугерцллж заманда шекара шеб'же такау коныстанган рулардьщ белгйй батырлары мен аксакал билер1 ел ш н д е болтанын дурыс Kepin, Кабанбай бул жолы касына кеп адам ертпедь Улкендерден Ацтамберд1 жырау мен Тебет биди жастардан Тертуыл Баймурат батыр мен Матай Тауасар батырды алды да, булардан баска Боранбай би мен КУдауысты Куттыбайды, Еспембет пен Есенгелдж1 жол-женекей косып алмак болып, кун батыска карай ж урт Kerri. Жол бойы Катынсу мен Ур1жар, Каракол мен Мьщбулак, Нарын 6nipi сьщсып отыртан калын ел. Шылбырта оралып, журпзбейдь Bapi де Ka3ipri жатдайды сардардьщ ез аузынан е с тт калтысы келед1. Жоктар шебжен алыстаган сайын казактык «узын кулагы» неше алуан энпме таратып, есек-аяк дегенщ гулеп тур екен. - Шытыстан кара кытай келе жатыр дейдП - Заманакыр таятанда жер ycTiH кара кытай басады деуим efli. Сол макшар кунжщ де алые болматаны гой. - Бул келе жаткан кытай емес, шурилт болса керек. - 0здер1 адам жейд1 дейдь Рас па екен? - Жоцгарды жутып ж1берт, енд1 казакка ауыз салмак болтаны м а? - Осыньщ 6api - баяты Эм1рсананын кырсыты... Сол неме- нщбасы на ютуссе болтаны, куйрытын борбайына кысып алып, 6i3re карай кашатыны Heci? - Е, Эм1рсана апасын Абылайта текке 6epfli дейсщ бе? Киын кундерде басыма пана болсын деп берген шытар?! - десш, 6ipi атып, 6ipi какканда, желауыз есекиллердщ ryHfliri желп-желп етедь Кабанбайлар тобы ел жиын отыртан б1рнеше ауылта эдей1 токтап, журттьщ еректген кецЫ н сэл орныктыргандай бол- ды. Эрине, т е н т келе жаткан сотые натерт де жасыртан жок. Кайта халыкты жаугерцллж кезждей неге де болса a3ip, тас- туйш дайын отырута шакырып едь - Сонан сон: «Кытай келед1 де жута салады. Казакты шыр- пыдай жапырып ете шытады» деген кысыр энпмеж койындар! 22

- дед'1 колбасы кепш тж ке карап. - Рас, кытай кеп шыгар, кару-жарагы да сай шыгар. BipaK олар да ленде емес пе?! Кеп болранмен 6api б1рдей coFbicnac. Ж аракты болганмен, олар- дыц да он eTin, кылыш кесетж осал «e p i табылар. Б '13де карга да болса халык емесшз б е ? Алдагы хан кенесжде 6ip шарасын ой лас ты рар м ы з ! Bip ауыз сезге ceMipin, 6ip ауыз сезге бола niHi Tycin, жу- деп калатып кайран казекем-ай! Сардардьщ жанагы леб1зж ecTiciMeH, устараньщ жузждей ауыткып турган к е п и ш к енд1 кайта тецкертдр - Е, басе, 6i3flin хандар мен колбасы батырлар да айга карал отырмаган болар. - Кытай кеп болганда, кай казактьщ басы канжыгасында KeTinTi? - Тек танымайтын немелермен согысу киындау болып журмесе.... - Ой, тэшр-ай, сол да сез бе екен?! М ьщ карганы уркггуге 6ip кесек жалынсын! - Солар кырык жыл сорысып, жоцгарды зорга жецген жок п а ? Керемет1 болса аянып калды деймющ?! - Сардардьщ e3i бала-шага, ел-журтымен шекара шебжен козгалмай-ак отыр рой. Солардан жанымыз артык п а ? - flecin, ез сурагына 63i жауап беретж ер ке ц тд 1 казекен кайтадан байсал тауып, сабасына тусе бастады. Кабанбай бастаган Найман батырлары, осылайша, ар жерде журтшылыкпен ж уздест, кона-тустене отырып, айтыл- FaH межеде Токырауын суыньщ жогаргы агысына да ж е тт efli. Бул батыс пен ш ырыскэ, Арка мен Жетюу жерже де б1рдей урымтал, мол сулы, жасыл шалгынды, жайлы коныс болатын. Абылай биыл Аргын мен Найман жержщ как ортасындагы осынау орынды эдей! тандап, кектем шыга е зж щ жазгы ордасын осында э к е л т орнаткан. Байырры хан ордасындай кайнап, кызып жатпаганымен, бул жер де сэн-салтанаттан кур емес екен. Каз-катар ш ш ге н ак шанкан уйлер, сауынга, сойыска белiHген терт ту л т мал, жаракты жасауылдары мен кутуил телекг1ттер1 детугел кержедь Кабанбай тобына Ку дауысты Куттыбай, Боранбай, Есенгелдр Еспембеттер Аягез манында к е л т косылган-ды. Ал Ертю бойындагы Кекжал Барак, Танаш. Акпантай сеюл- fli Ергенект1 батырлары мен Улытау еиОрждеп Оразымбет, 23

Баянбайлар Токырауынга булардан бурын weTirrri. Сол куж алые жолдан келген Найман Kicmepi ездерже белжген уйге Tycin, езара энпме-дукен курысып, оцаша отырып бой жазды. 1ш жацтагы Акшатау, Шьщгыстау, Улытауды жайлаган руларга ani жаугериллж думпу1 жете коймай, бейгамдау отырганымен, шыгыстагы Баркытбелдщ терюкеж мен Алтай, Кара EpTic алкабы катты дурл1гу уетжде екен. Бул туралы 6ipa3 хабарды Барак пен Танаш батырлар кезектесе отырып жетшздк Зз1рше бул тек1ректе де кытай acnepi тебе керсете коймапты. BipaK жолындагысын ерттей жайпап, кырып-жойып келе жаткан апаттан урке кешкен торгауыт пен дурбИ; уранкай курендер1 казак жерже кептеп к е л т жатса керек. Улысымен еткен кей топтары казак шебжде турактай алмай, Алтай асып, EpTicTi кектей eTin, apFbi орыс шебже карай бет тузеген кержедк Ак патшадан араша сурап, сол жакта бодан боп калатын ойлары бар ма, калай... Осыларды баяндай келт, Кекжал Б арак - Басында ауыл-ауылдан жасак жинап, боекындардьщ алдын тосуга кам жасап к е р т едж, бой беретж Typi болмады. Баркытбел мен Алтайдын,кай асуын андып отырасьщ. вздержде карсыласар каукар да жок, арып-тозган, аш-жалакаш адамдар. Сонан сон, кейб1р шагын топтары болмаса, баскаларын жинап- Tepin, орыс шебже карай асырып жатырмыз, - дед1 сардарга мэн-жайды TyciHflipin. - Жонгар эулетже асатынан тенген бул да 6ip зауал шыгар. KyHi кеше те кр е пн тугел т1т1реткен ойрат ордасы булайша кыргын тауып, тоз-тозы шыгар деп KiM ойлаган?! - дед1 Кабанбай imni 6ip толкьжыстан коныркай тартып. - Хан KeneciHin бэтуасын кутейж. Абылайга Кытай жагынан да елил Kenin жатыр дейд1 гой. Алдагы беталысты ел болып акылдасып шешерм13. Ертен1нде Найман Kicmepi Абылайга амандаса барды. Бул кезде Кабанбай касында билерден Боранбай мен Тебет, Ку дауысты Куттыбай, батырлардан Кекжал Барак, Баймурат, Оразымбет, Еспембеттер бар едк Булар юргенде хан шаты- рында кеп адам жок, Букар жырау, Бегенбай мен Олжабай, 9б1лфей1з султан гана отыр екен. Кыс бойы KepicnereH конысы шалгай агайындар тес туж епрт, шуркыраса амандасты. Бул кунде жасы кырык бестерге келген Абылай бурынгысынан сел толыса тускен-д'|. Cipa, ой кажытып, уйкы кашканнан бо- лар, аккуба жуз1 аш ан тартып, 6ip турл! сурланып шалынады. 24

Эрюм ез орнына жайгасып, аман-саулык сурау аяктала берген шамада, Абылай тер жактагы Кабанбайга карал, езу тартып кулд1 де: - Сен, Дарабоз, сонау кун тубжен, шыгыс ш екараныц дел езжен келдщ гой. Айтшы: не керш, не б!лдщ? - flefli алтьж аркалыкты, аласа сандал тактьщ устжде ыргала козгалактап. колбасы ш ежауап берген: - Мен не айтайьж, хан нем?! Б1здщ кезбен к е р т келгеж- Mi3fli ездерщде оймен шолып отырган боларсындар, - дед1 бул да муртынык шалгысьж булк е тм зт. - KyHi кеше кандаскан касакы жауьщ калмак ед1, бупн езж ен зор шыкканда, кашып к е л т колтыгьща тыгылып отыр. Ш екара шебжде аз!рше басып Kipren жау жок, 6ipaK пана сурап, бас саугалагандар жетюлж- Ti. блкею ерт жайласа 6epi мен бекен топтанып 6ipre кашады деуил efli. Ty6i, 6i3 де сонык кебж кимесек жарады! - деген отты жанарымен отыргандарды жагалай 6ip шолып е тт. - Иэ, солай болып тур. Cipe, Ci3 бен 6i3fliH макдайымыз- га Алла-тагала бес каруды бойдан тастамай, eMip бойы согы- сып етуд1 жазган шыгар, - деп Абылай 1штен тына курсждк - >KepiMi3 жаудан тазарган сок, ез колымыз ез аузымызга жет1п, бакуат TipniK кешем1з бе деп efliк. Суркылтай заман тагы да сукплеп тургызбаса не кылсьж! Абылай соны айтып, элденеге ширыккандай 6ip тас-туйж куйге ауысты да, Ka3ipri жагдайды кыскаша баяндап erri. Эм1рсананьщ осыдан жиырма кундей бурын ею мыкдай колмен Жаркент тусынан кашып еткен1 рас екен. Сол 6eTi 1лен1 жагалап nenin, каз1р Балкаш кел1н1к кальщ копалы 6ip койнауында 6eKiHin жаткан кержедг Кашкын калмактар Абылаймен астыртын хабарласып, олар да хан кенесшщ уйгарымын кутуде... Ол да ештеке емес-ау, арада он шакты кун етер-етпесте, ойрат ханынын екше i3iHe Tycin, Кытай елшю1 ке лт отыр. Хан ордасына такау, 6ip белдщ астында сарыала шатыр Tirin. ошарылып жаткандар - солар. EamifliKTi бастап келген - есю таныс Шундане. Ол былтыр жазда 6ip келт, Абылайга Жонгар жерж1к будан былай Ман- шык хандыгына карайтыны туралы император Цяньлунньщ хатын табыс еткен. Онын артынан кеп кешжпей жагдай курт езгерт, буюл кыс бойы Жокгарияны булгак жайлаганы 6enrini. Кабарьжа мшген император бул1кштерд1 жаныштап, Эм1рсананы устал жазалау ушж, ауыр кол ж1берген екен. 25

Кулжага ке л т токгаган генералдар атынан К азак ордасында •Шонданай* атанып кеткен сол елил биыл тагы к е л т отыр. Бул келген кырык мыц кол кытай эскерж1к тек алдыцгы леи дейдй Арты узтм е й келе бермек. Олардьщ 6ip 6eniMi асау ойраттарды -жуасытумен» шугылданса, уш тумен шерж Жаркенттен 6epi eTin, Каратал манына к е л т турган кержед|... BipaK Шонданай елил артымда кальщ аскер тур деп куш те керсетпейд1, дауыс та кетермейдг Ара-арасында жылмия култ кояды да, кожаларынык 6ipce3iH мултж1бермей кайталайдыда отырады.«Эм1рсананысонынаергенбулжиллерменб1ргеустап. колымызга салыцдар. Эйтпесе казак жерже аскер енпзем!з. Турысатын жерщ1зд1 айт!-. MiHe, осы сезден 6ip танбайды... Абылай жанагы жайларды бажайлап айтып шыкты да: - М енщ атыма жазылган Еженханньщ арнаулы хаты бар. Оны е ртек журтжиналганда 6ipre отырып окырмыз, - дед1 жаца келген кюшерге жагалай кез салып. - Жалпы хан кецесжде каралатын нэрсе аз емес. Осы бастан ойласып, акыл корыта бер1кдер. Бул кекеске Э бтм э м бе т ханньщ катыса алмайтыны куш бурын мэл1м болган. К азак ордасыньщ ханы, шьжында да, денсаулыгы бегет болды ма, элде заманныц осылай кубыла- рын алдын ала болжады ма, afiTeyip, биыл ж аз жылдагыдай Аркага кешпей, Каратау ешрж жайлап калып едг Хан кецеа- HiK бурынгыдай Сарысу бойында емес, Токырауынга токтауы- ньщ 6ip ce6 e 6 i осьжда болатын. Эйтсе де кекеске уш жуздщ еюлдер1 тугел катысты деуге болады. Кенестщ непзп уйткысы - Аркадагы Орта жуз улыстары болды десек, Улы жуз бен Kiiui ж уз батырларыньщ да б1разы дер кезжде ке лт жетп. Абылай биыл казак жерже шыгыстан тенетж KayinTi жасырмай, осыдан ею ай шамасы бурын К'1ш1 жуз ханы Нуралы мен Ералы султанга, Улы жуздщ улыс беп Теле бите арнайы хат жазып, жаушы шаптырган-ды. Онда: -Биыл хан кенесже калайда келщ1здер. Шыгыстан куртгай кужынап кытай келе жатыр. Ел басьжа тусер таукыметп 6ipre отырып акылда- сайык» деп эркайсысьжа жеке-жеке сэлем жолдаган. Б'фак Нуралы хан, элде Орынбордагы орыс эюмдержен каймыкты ма, бул жолы да шыгыска ат i3iH салмай, бейтарап куйде калып койды. Кайта, онык ececiHe, Kiiui жуздщ езж е карасты 6ipa3 батыр, билерж epTin, Ералы султан келтт'|. Оган да шуюр десл мундагылар. 26

Ал токсан ушке келген Теле би былтырдан 6epi атка Miну­ ден калып, merin, жатып калган-ды. Bipan жуйрж кец|л эл1 де журю1нен танбаган. Абылайдын хатын шаршы топта алденеше рет окыттырып, батыр minepi мен кейб1р билерд1 кенеске e3i кузап аттандырыпты. Бердщожа, Ханкелд1 натарлы кейб1р егде батырлар Тележ жалгыз тастап кете алмай Ташкентте калтан да, Наурызбай. Тшеуке, Койгелд1 бастаткан ¥лы жуздщ 6ipa3 Kicmepi кенес басталардан еж-уш кун бурын ке л т туоп. Ш екарага такау коныстанган бул атайындар да жардайла абден канык кершедг Олай болатыны, булар осылай аттанар ал- дында Кытай елш!л1г1 Ташкентке де жеткен. Ж ана керип Казан ордасында би/нк басында жмдер отырранын, жмнщ найда коныстанранын ж 'тке т1згендей 6inin отырса керек. Э лгте р ел шелне iniHe бере Теле 6ид| сурастырып, сол Kicire жолынсак деген сон, Kapi би, амал жок, елилш ез уйжде кол кусырып Kyrin алыпты. Ш ырыстэры бейтаныс керллден сыр тартып, ол Kici де 6ipa3 сейлескен керЫедК Акырында елилнщ сезЫен туй- гендерж ой елепнен етюзш, хатка TycipTinTi де, Абылайга бер дел. Цойгелд1 батырдын колына устатыпты. С ейтт, биылгы хан кенесше улы бид1н e3i келе алмаранымен, ce3i ж е тт efli. Алыстан келет'ш агайындар тугел жиналып болды-ау деген мезетте хан кенеЫ де ез жумысын бастап Kerri. Биылгы каралатын мэселенщ ен улкеж - Кытай елиллерже кайтара- тын жауапка байланысты. Ашыгырак айтканда, басына ic Tycin, казак жерше кашып еткен Жонгар ханы Эм1рсананы коргау керек п е? Жок. элде Еженханнын жарлыгына кулак асып, кашкынды устап берген жен бе ? Осы eni жолдьщ 6ipiH тандау керек efli. Ен онай жол - ойрат ханын курбандыкка шалу, Эм1рсананы устап, кугыншынын колына беру. Ал оны коргап Калар болсан, амал жок. кытай эскер1мен согысуга тура келедк Олай болганда, алда аттаныс жариялау, ескер жасактау MiHfleTi тур. Аяк астынан сорыс басталып, ел ш ж де жаугершшж белен алса, биылгы кеил-кон, epic-коныс мэселеа де соган орайлас баскаша шешшетж болады. Абылай осы жайттарды баяндай келт, эр рудан келген би, батыр, султандар ез сездерж айтпас бурын, оларга Маншын императоры Цяньлуннын атынан жолданган хатты окып бер- 27

fli. Серкенщ терюждей калыц кагазга Мэнжу жэне монгол т1л- держде жазылган, соцына туйенщ табанындай тертбурышты тацба басылган хатты eKiтшмаш кезек аударып казакшалаган- да, мазмуны былай боп шыцты: «Казак ханы Абылайга! Сонгы б1рнеше жылда Жонгар же- piH булж жайлап, ойраттар езара кыркысып, ел болудан кала бастаганын бш еаз. Муны керген 6i3 - аспан астын билеуил император, тэрлпаздж ке жол 6epin, жазыкгыны жазаламай, Жоцгарияны ез дэргежм1зге келлрмей отыра алмадык. Bip- ак ойраттар енд1тана ес жиып, бакытка кенелер шакта опасыз BMipcaHa ойда-жокта булж шыгарды. Bi3, амал жок, ез генерал- дарымызга бузакыны устап, жазалауды буйырдык. Есту1м1зше, ез елже сия алмай, тыгырыкка лрелген 0Mip- сана казак хандыгына барып паналаган кержедЕ Кылмысы бастан асып жаткан каракшыны 6i3 6api6ip устап, жазалайтын боламыз... Ал, 0м1рсананьщ айнымалы опасыздыгына кел­ еек, оньщ кулкы Ci3re де мэл1м болса керек. Ендеше карак- шыга калкан боларлык еш кисын жок. Оны коргаймын деп, ез елще жаулык тшеме... Бул кунде батыс елкелер - 6'1здщ кузырымызда. Егер булжилж канат астына алар болсакыз, 6i3flin косындар Ci3flin жерге амалсыз басып жрелн болады. Оныц арты улкен ек!н1шке соктыруы мумкж. Ал егер 0м1рсана- ны устап берсец1з, оган кумэнымыз жок, алгыска белент, менщ мэцп жарылкауымда боласыз...» 0cmi, Маншын, билеуштержщ хаттары мен жарлыктары эманда осындай майдатшмен, ете сыпаны жазылатын. бйткеш бул хаттар б1рден тауарыкка Kipin, хандар эулетшщ шеж1ресже лркеледк Сондыктан бул кужаттарды бупн окитындар гана емес, TinTi жуздеген жылдан кейж архив актаргандар да одан ешкандай огаштыктаппауы керек. KiM окыса да эдшет кашанда империя жагында туруга тию... Ka3ip де солай болды. Казактьщ жарым сезден жай туйелн, басын айтсан аягын ездер1тусжелн He6ip куйма кулак, жез тацдай билер1мен суцгыла султандары канша ден койып тыцдаганымен, Еженханньщ мына хатынан ешкандай мж таппады. Куш керсету, кокан-локы жасау деген- нен заредей белп болсашы, тунып турган эдшет пен межрбан- дьщ. Жоцгар жержбасыпалуы да жанашырлыктан.камкорлык- тан туган... Казактын e3i шырык бузбаса, кылдай киянат жасар ойы жок- Адамнык iuji-бауырьж елж1ретер мынадай жылы- жылы сезден кейж 0м1рсанадай булжилж6ip кун устап турудьщ e3i куна сиякты. 28

Казактьщ свз устаран 6илер1 мен чару устаган батырлары 6ipa3Fa дешн аш’ык niKip танытпай у н а з отырып чалды. Ундегенде не айтады? «Уйренючен жау атысарга жачсы» деп, будан repi сы р м те з чалмачтьщ ез1 дурыс efli. Ал мына отыргандар чытай мен шуршгггщ атын ecTireHi болмаса, ешцайсысы бетпе-бет челin керген емес. 0здер1 чара чурттай чаптаган ете кеп хальщ ечен, согыста чанша чырсач да таусылмай, арты-артынан чужынап челе 6epefli екен деген рана хабар бар. «Тамач талрамайды, ашырып бара жатса чурт- чумырысча, бача-шаянды да жей береди деп сорады бшетждер. Элде чуранда, элде мухтасарда: «заманачыр боларда жер бетжде чара чытай чаптайды» деген сез бар деседь Мына челе жатчандар сол заманачырдьщ белпЫ ме, басчасы ма, оны да че ст айту чиын. Ежелп ер тур1ч заманында не болып, не ЧОйрэнын 4iM бшсж, айтеу1р чазач - ча зач болралы бул елдщ чытаймен дэм-тузы араласчан жер1 жоч, не майданда чылыш айчастырмапты. Ендеше узында euii, чысчада Heri жоч, 6ip чиырда жатчан бейтаныс журт туралы не айтура болады? •Улчен пышач уялранынан етеди дегендей, будан ары уна з чалура T63iMi жетпеген шырар, алрашчы сезд1 Бегенбай батыр бастап efli: - Басчасын бшмеймж, мен мына хаттан чю ж щ шамына тиетждей артыч сез ч е р т отыртаным жоч, - дед1 бул чунде жасы жетшске челген чарт батыр чез чиырын Абылай жачча аударып. - Iргелi, чеп халыч болганымен сездер1 сыпайы, берече бузар бетпачтыч байчалмайды. 0здер16i3fli чисынрэ да жырып тур-ау. Осылар сураганын алмай тынбас, cipa?! - деген, кушпмен Tipece бермей уэжге точтайыч дегенд1 астарлай жетч1з!л. - Соган чараганда, ж ача 4epuiiMi3 6ipTOFa, момын журт па деймж, - дед1, оны Кара чесектщ 4a3ipri басшысы Бечболат би де чостап. - Былтыр осы Шонданай елил челin, Жочгардыц 6yriHri жагдайын хабарлап 6ip четчен. Ойратпен 6ipre обам деп, д1чче чуртып, flirip салган жоч, тачдауды тары ез1м1зге чалдырды. Биылры чуып келген1 - 0м1рсана. Соны устап берсеч, б1зде алты аласы, бес 6epecici жоч еченж ашыч айтып отыр. Аш пэледен чаш пэле. Сол сураранын берел1кте тынайыч. Одан басча не сез бар?! Ана жылы бес Мейрамды атча чондырран Ботахан ел1мжен чей1н, ел жачсылары Абылай мен Бечболатты 6iTiMre HeflTipin, 29

екеуж татуластырган-ды. Суйекке тускен сол сызат цайнасып б т п кеткендей кержгежмен, осындай 6ip сын сагаттарда сыздап, сыр 6epeTiHi болушы ед1. Бекболат бупн де Абылайдьщ осал тусынан адей! устап отыр. Абылай мен Эм1рсана - ант устаган анда. Ал шыгыс салтында андалар киыншылыкта 6ipiH- 6ipi тастамауы керек. Бекболаттыц ойы - онсыз да eKi оттыц ортасында калган Абылайды кыса тусу болса керек. Осы сэтте оц капталда отырган 6ipey камшы тастап, сез сураган. Кекжал Барак екен. Акгал батыр ацдыскан агайын- ньщ кас-кабагымен санасып жатпай, кекшждепсж ipiKneft ортага салды: - Эй, менщ сол 8м1рсана балдызымнын да журген жер1 кып-кызыл л ак гой, - дед! сэл компылдап сейлейтж э дел мен, алып денесж ебедейаз козгап койып. - Тубщ TycKipfli такка отыргызсак куйрыгына май жаккандай сыпырылып туст калады. Дабашыдан кек аламын деп, былтыр кытай эскерж Жокгарияга бастап келген тагы сонын 03i емес п е ? Енд|, мже, так та жок, ойрат ордасы да жок, айдалада какгырып калган Typi мынау. Мен бтсем, сол 8м1рсананык казакка титтей eKneci жок. Хан нем де андалык карызынан элдекашан кутылган... Bi3 TinTi оны устап та бермейж. BipaK казакка карасын жуктырмай, ез женж тапсын! Кекеске жиналган кепш1лж, осылайша, алдын ала Kenicin алгандай, Эм1рсанага ара туспеу деген жакка б1ртждеп аунап бара жатты. Абылай жуз1нде селт еткен белп жок. сол сабырлы да салкын калпын бузбаган куй1, сыр бермей сазарып отыр. Орданы 6ipa3Fa дейж тагы да унс1зд1к жайлады. Тек элден уакытта сезге Эб1лфей1з султан араласып, жака 6ip ойдьщ шетж шыгарды. Бул кунде жасы кырыкка келт калган, тур-тулгасы aneci Эбтмэмбеттен айнымайтын, орта бойлы, кагылез денел1 6б1лфей1з сокты жылдары Жет1су мен Алатау бектерже коныс аударган Улы жуз руларын баскарып журген-fli. Шекара бойы- на такау тургандыктан, мэн-жайга жаксы кэнык едТ 8м1рсана энегун1 алдымен осы Эб1лфей1з улысына ат басын Tipen, соньщ акылымен Балкашка барып паналаган. Табигатынан 6ipTOFa, сабырлы султаннын аккуба жуз1 сэл KypeniTin, тамагын кенеп алды да: - Журт алдында жарып сейлеген жаксы, 6ipaK байыбына барып сейлейж, агайындар! - дед1 отыргандарга жагалай кез тастап. - Ж ака кершжщ Tyci жылы, Tini майда. момын дейс1к-

дер. Сол момындыктык ар жагында монтанысу, жылы сездщ артында жылымцу’рт жатпаганын кайдан бтд1цдер? Маншын, хандыгы эз1рше алыстагы 6i3re келпрс1гежмен, олардык Жоц- рар журтына ютеп отырганы - кып-кызыл киянат. Эм1рсананы ойрат тагына отыргызамыз деп, ездерже аскер бастатып, алдаркатып экелд1 де. Жокгарияны кузырына каратып алган сок. уэдес'жен тайып Kerri. Терт ойратты белшектеп, басыбайлы кул етпек болды. Осыны кере турып, Эм1рсана калай кылыш кетермейд1? Оны отка TycipreH - ойраттык ар-намысы. - Эй, бшмеймж-ау!.. «Myfti3i кышыган eumi койшынык таягына барып суйкенед1» деп, кытайга барып бексесж тыккан сол Эм1рсананык e3i емес п е ? Ол елдщ атам заманы- нан ацдыганы ойрат екенж кермей, бшмей барып п а ? - дед1 кашанда алган бетжен окайшылыкпен кайтпайтын, кырыс мжезд'| Бекболат би султаннык сезж бел т. Эб1лфежзжур1сжен жакылгандай Ki6ipTiKTen калган. - Султан, айтар сезщ аякталды м а? - дед! Абылай онын бет'же жалт карап. - Иэ, Эм1рсананык одактас 1здеймж деп, отка жыгылганы рас, - дед1 Э бтф е ш з сезж жалгап. - «Куланнык касьжуына мылтьщтык басылуы дал келд|н демесек, Манш ьщ acnepi Эм1рсана алдынан шыгып карсы алмаса да, Жокгарды жутып ж1беруге эз1рлент жаткан. Олар ойрат ордасы таратылса, 8м1рсананык атойлап атка конарын да 6min отырды. Бэлжм, Маншык хандыгына KeperiHiK e3i де сол шыгар. Егер ойрат эулел туяк cepnin туласа TinTi жаксы, кыл кек1рдектен орып ж1беруге окай болады... Баскыншылардык осылай ойлаганы- на - биылгы беталысы куэ. Ka3ip олар б у к т Жокгарияны кан- га бекпруде. Осыны керш-бше турып, жыгылган устже жуды- рык жумсаганымыз эдтетке сия м а ? Цалмак журты - кас та болса кандасык, алые та болса агайыньщ емес п е ? Бупн епзге туган кун ертек бузауга тумасына KiM ке п т?! Мэселе мунда 6ip Kic'miK гана басына л р е л т турган жок. Эм1рсананы коргаганьщ - ойрат ордасына кол ушын бергенщ. Тепнде куштжщ алдын- да эрк1м-ак курша жоргалайды, ал эл азге кемектесу - эджет! - деп ойын аяктаган. Будан кейж сезге Бэсентиж Малайсары батыр араласты. Жетюуды азат ету жорыгында, ecipece, 1ле бойьждагы кес- к1лескен урыста ерекше кезге тускен батырдык бедел1 заман- дастары арасында аса жогары болатын. К е пш тж 6ip сэт да- быр-дубырдан тыйылып, соньщ аузына карады. 31

Менщойымша,Эб1лфежзсултанныцсезждеб1разжанбар сиякгы, - дед! ол беталысын б|рден ачгартып. - Калмак каста болса кандасымыз едг шынында. Шыгыс шеб1м1зде калкан боп тура берсе, казакка одан келер зиян жок едг «Шет ауыл кешсе, орта ауыл шет болады» дегендей, ойрат ойрандалып, Жочгар жутылып кетсе, ертеч 6i3flin кушм!з не болады? АйдаИармен арам ы з мулде лыпасыз, жалачаш калады гой. Ойраттыч еч сочгы у м т - Эм1рсана. Егер ол курыса, ойрат отыныч ешкенК Bip бэтуага келмес бурын, алдымен осы жанян да ойлайык, жарандар! - деген, кашанда узшд1-кесшд1 ук1м айтпайтын сы рбаз калпынан айнымай. Таразы басы толык течгерш т кетпегежмен, e«i удай niKip туып, мэселешч мэн-магнасы ашыла бастаган. Манагыдай емес, Абылайдыч да аркасы кечш калган тэр1здг Жуз1 жады- рап, ундемей калган эрюмдерд1 э зтд е й сезге тартып, оты- рыска езгеше шырай е н п з т ед1. Сол урдюпен о ч колда езже таяу отырган Цабанбайга бурылып карады да, элдеб1р ойнакы унмен: - Манадан 6epi Аркада жатып, аркасын кечге салган агайынныч сезж б1ршама тычдадык кой. Енд1 шекара шебжде какпаныч юллн устап отырган Дарабоздыч не ойлаганы бар екен? Соны 6ip тычдайыкшы! - деген журтка жагалай кез салып. Цабанбай ani де болса айтар ойын жинактай алмай отыр едг Былай караса, журттыч бэрж1ч сезжде де 6ip нег!з бар. dMipcaHaFa тагылган айып та, ойрат уш!н отка туст, кыргын согыска кил1гуд1ч киьждыгы да орынды айтылып жатыр. BipaK эл1 де айтылмаган, кем турган б1рдече бар сиякты. Еч басты нэрсе де сол се ктд г Соны ч не екенж таппай басы катып отырганда, кенет кечш тукшржен элдеб1р сэуле жылт еткендей болды. Сол сэулежч сулбасынан жачылмай, Абылай сурагынан кейж кеп бегелмей сейлеп Kerri. - Ж очгармен канша жаулассак та, жел жагымызга калка боп тура берген1н калаганымыз рас. Ана жылы Ж елсу мен Баркытбел, Алтай багытындагы аттаныста да ойраттыч куре тамырын мулде киып жЮермей, жауды е з елкесже ысырып тастаумен гана шектелдт. Дабашыны такка отыргызып, кейж 0м 1рсанага кол ушын бергенде де, жочгарлар мулде жойылып кетпесж деген ниетпч болтаны анык, - деп ойын жинактаган- дай аз-кем Kiflipfli. - BipaK б ак кетерймп, Кудай колдамаса, 32

баска 6ip елдщ суйегеж ештеце болмайды екен. Енд1 мэй- мецкелейтш ештене жок: 6i3flin шыгыстагы кзлканымыз кулады! Ойрат ордасы каз1р жойылу алдында тур. Жоцгарды б1ржола басып алган Манш ыц acnepi енд1 ол елкеден суйре- сеп де кетпейдг Ойрат ордасын кайта кетерем деген Эм1рсана- ныц эрекет1 де КУР далбаса... Эрине, 6i3 ойрат тэйжган устап бермеймнз. Оныц iciHeH б1рдеце шыгады дегенд1ктен емес, ез намысымызды, ертец1м1зд1 ойлагандыктан. Егер 6i3 осы жолы Манш ыц хандыгыныц койган талабын курак уша орындап, айтканын ею етпей, Энфсананы б1рден устап берсек, олар ■ казак ордасыныц да шама-шаркы белгин екен, б1зден корык- ты”деп ойлауы мумюн. Ж ат журтты ейт!п басындыруга болмай­ ды. Сондыкган, эз1рше елшюш кур кайтарып, керилнщ ке цтш купт! етт, 6ipa3 такымга салып талдырайык. Сонан аргысын тагы кере жатармыз, - деп а з аял жасады да: — Хан ием! - дед1 кенет eciHe элдене тускендей. - Менщ 6ip сауалым бар: осы журт 6ip нэрсенщ байыбына бармай отырган секшдк Кытай жагыныц колкасы - жалгыз Э м 1рсана ма, элде одан баска да кояр талабы бар м а ? Менщ бту1мде, олардыц буйымтайы тек кашкын калмактармен 6iTnece керек efli, - деген Абылайга бурылып. - Иэ, жаксы еске салдьщ, Дарабоз! Кытай елшюшщ будан баска да койып отырган шарттары аз емес, - дед1 Абылай т е жауап 6epin. - Еженханныц хатында жазылмаганымен, мундагы эскербасы жандаралдарыныц ауызы тым жогары. Олар 6ip кезде ойраттар басып алган шыгыс аймактарды тугел кайтаруды талап етедг - Басе, солай болар... Ендеше, менщ сез1м кыска, - дед1 Кабанбай. - Кытайга берер 6ip суйем де жер1м1з жок екежн елш1ге жаксылап угындыруымыз керек. Оган кенбесе касьщ канымыз калганша согысамыз. Кашып келген калмактыц баласы уш'щ емес, ез колымыз зорга жеткен казактын, да- ласы ушж! Кырык жыл бойы кылышымызды кынабына салмай жоцгармен жандасканда, сол жерд1 жатка беру ушщ согысыппыз б а ? Жер керек болса, казакты алдымен ж е ц т алсын! - дед1, катгы ширыккан кездеп эдет!мен аксур жуз! Кара кошцыл тартып. Мына жагдайды еслгенде, манадан ic MaHiciHe бойламай, тек Эм1рсана тежрепнде гана бас катырып отырган батыр- лардыц кебиак жалт 6epin кайта тецкершдк Солардьщ 6ipi зз

- былтырдан 6epi EpreHeKTi ел1мен Ертю бойын ендей жайлап, сонау Маркакел, Нарынга дейЫ epic кецейткен Кекжарлы квкжал Барак efli. — Ойбай-ау, манадан 6epi соны неге айтпайсыцдар?! - деп алдымен ыршып тускен сол болды. - Алда, этапа нэлет-ай! Аузымыз енд1 акка тигенде, пэлесж тулке сацтап, жер дэм етт отыр екен гой. Мэ, боцты алар! Кеудеммзде жанымыз турганда, касиетп Кара EpTic пен Мацырак, Маркакелге жат табанын бастырмаспыз!.. Баста, Дарабоз! Басканын жаны аяулы болса, ез1м1з-ак турыстык берем1з! - деп ер кецтд1 ангал батыр се зш щ соцында TinTi ереушдеп к е тт efli. - Сап-сап, батыр, сабыр ет! - дедЬ кашанда Кекжал Барацты колпаштап, ерюн устайтын Абылай он колын жогары кетере, жымия култ. - Кекжалым-ау, жауга карсы жалгыз шап- пай, 6i3fli де ала кетсейсм. М ы на журт алдагы кортаныс жайын акылдаспаганда, осында неге жиналып отыр дейсщ?! Осыдан кейж-ак вцпме багдары курт езгерш, таразы басы аулыц тарта бастаган. 1спц арты осылай боп шыгарын сезсе де, Абылайдьщ э д е т жер мэселесж айтпай кейжге ipnin калып, алдыга 9м1рсананы салуында да мэн бартугын. Ондагы максат - KenminiKTiH анысын андау, кейб1р керегар пМрлердщ бетж ашып, агайын журттын езже деген сьщайын б!ржола айкындау efli. Жалпы багдардын дурыстыгына кез1 жеткен сон, eHfliri т1зпнд1 ез цолы на алды. Эйтсе де, «баягыда 6iTin кеткен жер дауын цайта коздырган - осы цашкын калмактардьщ кырсыгы. Олар болмаганда, жабулы казан сол жабулы куйжде калар efli» деп, ani де Эм1рсанагашуйлжкендеразболганжок.«Егертэйжж1устапкол- дарына берсек, Манш ьщ колбасылары соган да разы болып, жер даулайтын райынан кайтар» деген де ойлар айтылды. Ал соцгы жылдары жонгардан босаган коныстарга кеимп, жер тапшылыгынан eHfli гана кутылган Улы жуз Kicinepi Кытайга 6ip суйем жер кайтармауды, арада согыс бола калса, Жокгар ханы Эинрсанамен одактасуды жактады. Ташкентке барган Кытай елш ю м ен се йле ст керген Теле бидщ Абылайга жолдаган хаты да осы сарында екен: «Улы елден влил келген екен деп, б 1рден колк ете калмакдар. Scipece, жер мэселесжде 6ip адым шепнуге болмайды. Ж ака кершжщ жуз1 жылы кержгежмен, iiuiHfle ит улып, ызгар согып турганы бесенеден белгшл Жеке 6i3 емес, TycTiKTeri Цыргыз, Кокан, Бухар сиякты мусылман кауымы да осы тжрде» д е т т улыс беп. Хат сокында: «Бэлюм, 34

бул менщ хан кецесже жолдаган акты к тшепм болар» деп ел- журтпен коштаскандай, мундагы агайынга дугай-дугай сэлем айтыпты. Теле бидщ сэлем1, ¥лы жуз батырларыньщ дэлелд! сезжен кейж таразы басы айтарлыктай аулык тартып, кепиллш енд1 «жер де бермейм1з, пана сурап келген кашкындарды да кайтармаймыз!» деген жакка шыга бастады. Демек, муныи арты - согыс деген сез. Сонда, К азак ордасы к1ммен, калай согысады? Жазалаушы кытай acKepiHiK сан мелшер'| белг1лi м е? EHfliri 6ipa3 энпм е осы тец1ректе болып efli. - Жалпы, Жоцгариядагы булгакты басып, Эм1рсана тобын устап, жазалау ушж биыл атгандырган М анш ы н acnepi терт- бес туменнщ айналасы, - дед1 Абылай мэн-жайды TyciHflipin. - Эскер косынын Еженханнын карындасын алган ен ceHiMfli адамы, бурынгы Халка-монгол ханзадасы Церен бастап к е л т отыр. Оныц кол астьждагы Манш ьщ генералдары Хадаха мен Дардананын эркайсысында eni туменнен шерш бар. Жалпы, кытай eni ymiH эскер шыгару деген бэлендей киын нэрсе емес, жагдайда аргы жагьжан кужынап келе 6epyi - Тэуекел, хан ием! Кейжпсж кере жатармыз, Ka3iprici терт туменнен аспаса, турыстык беруге болады екен! - дед1 Кекжал Барак ерленш. - Ал, эскер курамына келеек, - дед1 Абылай сезж жалгап. - Элпнщ eni туменге жуыгы кызыл тулы кытай mepiKTepi. Калгандары - абе-солан, шуршгг пен ойрат, монголдан КУралган.Эскердщтенжарымыоткаруменжарактанган.Мунын сыртында атка жепп суйретт журелн донгалакты жэзайтдер1 де бар деседк Демек, жау acKepi сан жагьжан гана емес, кару жагьжан да б1зден басым деуге болады. - 0здер1 ат усп шайкасына калай екен? Былай жекпе- жекке шакыру, кылыш айкастырып, найза с тте су деген бола ма буларда? - дед1 кептеп yHci3 отырган батыр Баян сезге араласып. Осы сурак эрюмдердщ-ак кекейжде турса керек, эр тустан: - Иэ, сол жагын айтындаршы! - Кытайлар ежелден кала жагалаган отырыкты ел гой. Эй, солардын малга кыры болмас... - Сен жекпе-жеют айтасын. Эбден кустабан боп, куймышак cyfteri ecin кеткен сол немелер былай атка м ж т журе ала ма екен 63i?! - дескен дауыстар ecTinin калды.

Бул сездерде бейтаныс елд1 бшсек деген эуест1кпен 6ipre, сыр тарткан сактык та, сондай-ац, жалпы жатак журтын менсжбейтж кешпендшердщ ежелп еркеюрекпп де жатыр ед1. Осы м1незд1 анык ацдаган Абылай алдагы урыстын тым оцай болмайтынын журттан жасыргысы келмедг - 0 з бойымызга ceHin, аркамызды элден кенге салмай-ак коялык, - дед1е зж щ бет каратпас суеты калпын цайта тауып. - Ат купли, азам ат карымын сынайтындай. кытай mepiri сежмен кекпар тартысып, аударыспак ойнауга келген жоц. Откаруын кезешп, кандай жау кезжее де белдесуге жараймын деп келш отыр. Кытай мен шурилт атка мже алмаса, жол-женекей жоктардыжундейтупп, казак шебжекалайжетпдепойлайсык? Эншейжде таудан-тастан кайтпайтын Эм1рсана жетюкенжен кашып жур ме осы нда? Сонан сок, мана айтканымыздай, кытай эскерж щ ертауыл тобында ертелькеш ез елжен кашып шыккан ойрат, монгол тэй ж те рж щ жасагы да бар кержедг Олар атка да мыгым, жер жадысын да жаксы бшедл «Буралкы ит урген1мен жатады» дегендей, 6i3re кытайдыц езжен repi сол жрме-сщбелер киын тики мумкж. Сондьщтан, елдМм1зд1, epniriMi3fli таныткымыз келсе, корганые урысына осы бастан капысыз эз1рлену1м13 керек. Акыры api-6epi кекесе келгенде, уш жуздщ би, батыр, султандарыныксез1 мынатансайды. Егер Кытай жаты жер дауын коздырмай, бар талабы кашкын калмактарды цайтарып алу- мен тана тынса, онда булар ойрат ушж отка туст, кан тепспей- ак кояды. Ал, мэселе жер дауына Tipeain, Маншьщ хандыгы 6ip кезде жоктар атынык туяты тиген ежрге тугел мурагерлж eTKici келсе, онда амал жок, К азак ордасы куж кеше жаудан зорта босаткан ата конысы ушж жммен де болса сотысута 93ip. Туйт айтканда, Алаш улы жер ушж жан киюта бар, 6ipaK ез шебжен 6ip адым шепнбейдк Ж ау карасы канша кеп болтанымен, 6i3 де казак деген аталы журтпыз. Керш ж щ кокан-локы бопсасына колк е т т тусе калмай, ipreni ел екежм1зд1 керсетейж. Зэузада колдан куш кетт, карсы ж акгык койтан талабын кабылдатан кунде де, эбден cineciH катырып, кажытып, калжыратып барып келюейж дестк Сонда тана сез1м1зде салмак болады. Астам- шыл кериллер казакпен сонда тана санасады. Абылайдык да TynKi ойы осы болатын. Акыры хан кекес'| де айналып сол туйж- ге келдг Ендг амал жок. К азак ордасы бупннен бастап жаугериллж жагдайта кеилп, уш жузге тугел аттаные жариялауы керек. 36

¥лыс 6eri, хан-султандар мен батыр, билер кектем шыккалы былайда камсыз емес-Ti. Алдаты маусым айыньщ ортасында эр улыс ездерже Tneciai эскерж бастап, Аягез, Jlenci езендержщ Балкашка куяр сагасында, тутубж ен табылайык десл. Эз1рше ауыздары жаман емес. Улы жуз ipiicrenreH бес мын, кол шытар- мак болтанда, Kirni жуз атьжан Ералы султан да сол мелшерден кем туспейлнж 6'mflipfli... Ал, Орта жузге шек койылмайды: 6ip тумен, элде ею тумен. Эйткеш кортаныс согыстары неп- з1нен Арка жержде eTyi мумюн. Эрине, сурпндеп Ж октар ханы Эм1рсана да карап отырмас. Онык каз1р ею мыкдай жасаты бар. Ш екаранык эр тусынан eTin жаткан боскын ойраттарды да сонык теюрепне топтал, кортаныс урыстарьжа оларды да катыстырайык деген усьжыстар айтылды. Хан кенесжщ алташкы кую эр улыстан келген рубасы, би, батырлардьщ сез сайысымен eTin, булар келеа куж туе элетжде тана осы бэтуага келш едг Уакыт болса тытыз. Абы- лай будан ары соза 6epyfli артык деп 6min, сол кун1 тустен кейж iprefleri Кытай елш ю н хан шатырына шакырды. Ондагы ойы - ею жак 6ipiH-6ipi KepciH. Qcipece, б1рдемен1 кезбен керш, колмен устамаса иланбайтын казак жаты М анш ы н колбасыла- рыньщ койып отырган талабы мен отан кайтартан Абылайдын жауабын ез кулактарымен ecTiciH деген1 efli. Елш тер келднау деген шамада хан шатырындагы 6ipa3 Kici сыртка шытып, imTe эр улыстын султан 6eri, колбасы батыр, билержен куралтан отыздай тана адам калган-ды. Келетж конактарта тер жактан орын калдырып, езге журт шатырдык кос каптальжа каз-катар жайтаскан. Салтанатты кабылдау кез!ндегщей, батырлар алтынды дулыта, сэнд1 сауыттарын Knin, билер жаты окалы Ж1бек шапандарымен отыр. Элден уакытта сырттагы жасауылдар к е п ш тж л к арасынан жол ашып, элдек1мдерд1 осылай карай бастап келе жатканы байкалды. Эрине, бул отыргандарга елш1 кабылдау так емес. Хан орда- сына жыл сайын бфде Ресейден, б1рде ойрат ордасынан, енд1 б1рде Бухар мен Хиуадан елил дегенщ сапырылысып Kenin жатады. Эйтсе де, мына келе жаткандардык жен-жосыты белек. Цоян-колтык араласпаса да, дакпырт-дабысы. ж1бег1 мен шайы алыстан ж е тт жататын, «Батдат, Мысыр, Шынма- шын»деп, аты унем1 улы елдермен катар аталатын, ал халкынын KenTiri жагынан бул дуниеде алдына жан салмайтын, бейтаные жумбакелд!к адамьж керу - юмге де болсын жацалыкедг Оны 37

азыркансац, бул елдщ куж кеше Алтай мен Алатау, Ерентау арасында жолбарыстай жортып, б у к т тежрепн ттреткен Жоцтарды туяц серпуге де муршасын келлрмей, белдемеден 6ip буктеп жуга салтаны тэты бар. Сондай ел енд1 кудайдын, буйрыгымен дал iprene ке л т керил болайын деп отыр. Жэне жай келмей, айтканымды орындамасан кырам да жоям деп, мылтыгын кезешп турганы мынау... Ty6i неге апарып сотады? К азак даласы кун батыстан кол созган аш карак арыстанньщ аранынан кутыла алмай отырганда, енд1 ке лт шыгыстан тенген жел басты аждаИаньщ жемже айналатьж болтаны м а? Дал каз1р хан шатырында отырган кеп адамдардьщ жузжен осындай сурактарды айнытпай окута болар ед1. Елш тер тобы кеп емес, He6api терт-ак Kici екен. Булар хан шатырына таятанша он шакты шер1кщ корган-коршауында сап тузеп келд1 де, кузет некерж сыртта калдырып, ездер! телецпт- жасауылдардьщ бастауымен iume Kipfli. Б1рден кезге тускеш - конактардьщ ки!м ynrici мен бастарындаты шубалацдаган айдары. Cipa, бас елила сол болар, ж ас мелшерж ажырату оцайта сокпайтын, устждеп жасыл ж1бек шапаныньщ етеп жер сызтан, кайырма калпагыныцтебесже элдеб1р кус кауыр- сынын кадатан, селд1р сакалды егделеу еркек есжтен гарген бойда жорта журюпен тыпыцдай басып келд1 де, Абылайдьщ алдына таятанда уш марте и!лin тэж1м erri. Сэл артта келе жаткан cepiKTepi де соньщ icTereHiH айнытпай кайталады. Олардыц KniMi де сол теки. Шапандарыныц мол п1ш1лген1 сонша, шубалацдатан етек-жецжен саусактарьжын, ушы мен сырма табан жумсак кебютержщтумсыгы зорта кержедл Абылай хан такта отыртан калпында елш тер сэлемж хош алганын 6mflipin, жылы шыраймен басын изед1 де: - Хош келдщ1здер, елдл мырзалар! Жотары шытьщыздар! - деп терден орын нускады. Елш те р терге к е л т жайтасты. Калыцтекемет, масаты ктем уст1не теселген шэй1 керпеге тым жайылып та кетпей, шэжрт балаларша шарта ж у п н т отыра Kerri. Бас елш тщ казак, монгол, ойрат ордаларында талай рет болып, эбден ыскаяк- танып алганы KepiHin тур. Ол еткен жылы да К азак ордасына келт, Жоцгарияныц Кытайта карайтыны туралы Абылайта хат тапсырып кеткен. Сол кызметж император жотары багалатан Tapi3fli, калпатыныц мандайына 6ip дэреже ескендИн бтд!ре- лн кек тас кадалып, кжм peTi де тузе л т калыпты. Шундане

бул жолы Манш ыц эскерж ж ту тжкен ордасы Цулжадан ке лт отыртанымен, тупж турагы байтацыт кала - Бежжде кержедЕ Бурынры кызмел хан сарайьж кузететж жасауыл болса, биыл aFa жасауыл дэреж еане кетертген. Демек, кектщ улы саналатын император Цяньлунды кунде болмаганмен апта сайын керш туратын адам. Ал БежЫдеп хан сарайынан шыккан ага жасауыл Жонгария сек'|лд! шалгай тукшрге келгенде, сол лауазымнын калай аскактап ecin кететжж e3i де сезетж сектд1. Ka3ip детерге ке лт баппенжайгасты да, бет-жузжен селт еткен TipminiK нышаны бшжбей, ездерж щтас кудайларынша мелшшп кап ы да калды. Ол анада алгаш келген куж-ак императордын хатына коса, ез генералдарыныц койган талаптарын Абылайга жетжзген-дЕ Енд1 содан жауап купп отырран жайы бар. Л S ' Елшжщ касындары 6ip cepiri кытай тайн монролшара аударады екен. Оны Абылайдыц ттм аш ы Ердене казакшага аударып, ею жак сатылап сейлесуге тура келдЕ - Жаксы жатып, жай турдыцыз ба, елил м ы р за? Аска тэбет‘1к'13 калай болып ж ур? Казактын, кымызы мен етже уй рен дН з б е ? - дед1 Абылай конактыц хал-жагдайын сурап. Жалпы, Мэнжу-кытай салтында кара халыктын аман- саулык сурасуы «бугж там ак б1рдеце ime алдьщ ба?» дегеннен басталатын. Сол рурыпты казак ханы калай 6min алды екен деп, Шундане тацданып калды. Б1рден бет-аузы жайылып, шыбындаран аттай басын устнустже шулрып, разы-хоштыкпен жауап бердЕ - Кеп-кеп ракмет, хан арзам! Казактын, тарамы ете дэмд1 болады екен. Ал кымыздарьщыз дуние жузждеп даккты шараптардан 6ip де кем емес, - дед1 Абылайра тары 6ip марте nine Tycin. - БэрекелдП Б1здщ халык дастарканынан дам таткан конакты доска балайды. 03i де дам таткан ш акырагына кастык ойламайды, - дед1 Абылай. - Энегуж айтып ед1м рой, б1зде С1здердеп сиякты эркандай юке ханньщ 03i жарльщ бере салмайды. Ел тагдырына, аттаныс пен корраныска байланыс- ты мэселелер хан кекес'жде талкыланып барып шеийледЕ Оздщталаптарынызра жауап кайтару уш!н, мже, кезектен тыс кекес шакырып отырмыз. Казактык уш жузге белжетж б у к т улыстарыньщ басты адамдары тугел осында отыр. Мен бугж О зге солардык уйрарымын жетк1земж. Соны айтты да, ок колымен жайкап, Орданьщ кос капталын- да иж Tipecin отырран улыс 6eri султандар мен батыр, билерд! 39

нускады. Соган шесе Шунданенщ назары да солай карай ауып, 6ip ецкей бакан бойлы, какпак жауырынды, куж1рейген алыптарга кез! тускенде, кенет елшжщ журеп flip ете калган. ■ Даланьщ кекжалдары гой нагыз. Егер эскержщ 6api мынадай болса, бул казактар анау-мынауга окайшылыкпен алдыра кой- мас» деп ойлады 1ш1нен. - Хан кецесЫде 6i3 езара акылдасып, мынадай байлам- га келдж, - дед1 Абылай, тжмаштар толык TyciHciH дегендей, эр сезж ныгарлай сейлеп. - Улы Манш ыц каганатыньщ жоцгарга карсы шешуил жорык жасаганы былтырдан 6epi гана гой. Ал 6i3 олармен узак жылдан 6epi узбей согысып келем1з. Оган да кжэлы - ойраттардык ездерг Б 13 Жоцгар хандыгы басып алган жерлер1м13д1 осыдан ею-уш жыл бурын зорга дегенде кайтарып алдык. Енд1, Mine, император Цяньлун- ныц хатында айтылгандай, ойраттар е з ала ауыздыгыныц Keci- р1нен дербес ел болудан калып, Маншыц каганатына караган екен, 6i3 алдагы уакытта бул езгерюпен санасатын боламыз. Ж эне будан былай Жоцгар шебже шабуылдауды коямыз. Муны 6ip дек13. - Екжий, - flefli Абылай ттм аш тар жанагы сездерд1 жетю- 3in болды-ау деген шамада. - Б1рден ашып айтайын, С1здер- flin жер туралы талаптарьщызды орындай алмаймыз. бйткеж мунда мэселе дурью койылмаган. Б1здщ шыгыс аймактарды ондаган жыл бойы ойраттар басып жатканымен, ол жерлер ежелден 6epi-aK казак елшщ ата мекеж болатын. Кыскасы, К азак ордасы жер ушж жан киюга бар, 6ipaK ез шебжен 6ip адым кейж шепнбейдг Осы жагдайды, елш1 мырза, колбасы генералдарыцызга жаксылап угындырсацыз екен!.. Шундане эр сезд1 калт ж1бермей зей1н коя тыкдап отырды да, тшмаш аударып бола бергенде, шыдай алмай: - Алайда ойрат тэй ж те рж щ айтуы мулде баскаша гой. Олар «Алтай мен Тарбагатай, Жетюу мен Алатау бектерг Балкаш келже дейж тугел 61здщ жер1м1з efli. Казактар сокгы жылдары кушпен тартып алды- дегенд1 айтады... Сонда 6i3 кайсыларьщызга сенем 1з?- дед1 селд1рлеу шокша сакалы flip- flipeTin. Ол осыны айтканда, Абылай каркьшдап култ ж1берген. - Ci3 кызыксыз, елил мырза! Дэл каз1р О з бен 6i3 ушж, ой­ рат тэйжшержщ ce3i куэлжке журе ала м а? - дед1 тез байсал- ды калыпка кеилп. - Кас жауьжа Keri кеткен, жек1лген адамдар

не айтпайды?! Мэселен, ойрат тагынан ум1ткер Эм1рсананьщ сез1не сенсек, Манш ын императоры оны хан кетерем1з деп алдап экелж. Жоцгарияны ш ыгынсыз каратып алган соц, сол уэдесжде турмай айнып KeTimi. Хан кетермек тупл, Timi онын, кезЫ б1ржола жойып ж1бермекил болыпты... Осылай дейд1 Эм1рсана. BipaK 6i3 оган иланганымыз жок. Кектщ улы Еженхан мен ойрат тэйжга Эм1рсананьщ кайсысына сенем1з деп те сурак коймадьщ. Соцгы сез суйепнен е тт, шымбайына тым батып кеткен болар, елшжщ жукалтан, жуз1 курецтп, 6ip орында отыра алмай, козгалацтай 6epfli. - Сонымен, жер туралы сез осымен 6iTciH, - дед1 Абылай узшген эцпмеж кайта жалгап. - Енд1 Эм1рсананьщ жагдайы- на кележк. Байкал отырмын, е з журты алдында да Эм1рсана- ньщ кунэсы тым ауыр. Ол онбай кателескен адам. Сол кателИ ушж елжен, жержен куылып, К азак ордасына келт, баспана сурап отыр. Ол - каз1р хан емес, Mycanip. Манш ьщ каганатына да, К азак ордасына да ка у т болудан калган... Б1здщ ел1м1здщ салтында бас саугалап келген адамды ешжмге устап бермейдЕ Сондыктан Эм1рсанага кеткен KeriMi3fli де Keuiipin отырмыз. С1здерге айтар ет1жилм1з: кектщ улы - K¥fliperri Еженхан да KeuiipiMfli болсын. Bip адамга бола ауыр кол аттандырып, езж де, езгеж де эуреге салмай-ак койсын... Мже, бул мэселе жайында 6i3fliH кайтарар жауабымыз осы. Мундай мэмшеге елшжщ де, оньщ арт жагында турган Маншьщ билеуидлерщщ де токтайтын ойлары ж ок сиякты. Хан нэсшжен калтан соцгы туяк, ойрат тагыныц акыргы Myparepi - 9м1рсананы устап, кезж куртпайынша, олардьщтыным алар Typj байкалмайды. - Жок, оньщ peTi келмес, мархабатты хан агзам! Bi3 буган келюе алмаймыз! - дед1 Шундане аптыга тш катып. - TinTi жер туралы да т т табысуга болар. Ал Эм1рсана... Оньщ yKiMi элдекашан шыгарылып, ел1м жазасьжа Kecmin койылган. С1здерд1 бшмеймж, б1зде хан жарлыгы калайда орындалуга TMic. Егер кашкын ноянды устап бермесещздер, онда, амал жок, казак жерже аскер шрпзуге тура келедЕ Оньщ аты - согыс... - Согысты да. жат елдщ эскерж де жаца Kepin жургежм1з жок. Bipeynep куш керсетед1 екен деп, атамекен жер1м1зден, атадан калган гурпымыздан калай бас тартамыз?! - дед1 Абылай да тым ишекоймай. - Kepin отырсыз, мен жарты алемд1

аузына царатцан KVfliperri Еженхан секшд1 жеке-дара жарлык шыгара алмаймын. Мен Ci3re хан кечеаж ч уйгарганын айтып отырмын. - Бул енд1 соцры саздерщ1з гой, мэртебел! хан агзам ? Онда, осы жауаптарьщызды алып. Kepi кайтуга руксат етщ>з! - деп елеш1 козгалатын ьщгай таныткан. - Жолыныз болсын, entui мырза! Кектщ улы, мархабатты Еженхан мен оныц колбасы жандаралдарына б1зд(н, дугай сэ- neMiMi3fli жетжзгейаз! - дед1 Абылай сол отырган калпында. Елоллер орнынан турып, орданьщ орта тусына келгенде, Абылайга жэне осында отырган баска кауымга соцгы рет Minin тэж*м етп де, етектер1жер сызган куй1 жоргалай басып шыгып Елилнщ ж урю жорга, Tini майда болганымен, зт-салмагы сочында жатыр едь Алда канды кыргын согыс KyTin тур. Аттаныс емес, корганыс. 0 з жер1ннщ тау-тасы, тал-бутасы пана болар демесеч, бакайына дейш каруланган, кужынаган кеп аскермен согысу окайга Tycneci анык. Сол алдагы апаттыч бар ауыртпалыгы каз1р-ак иыктарына тускендей, ел агалары 6ipa3ra д е й т Tic жармай, унс1з отырып калды. IV Сол KyHi тустен кейЫ Цытай enmici косын жыгып, жупн артып, алды-артына карамай асыгыс аттанып Kerri. ©здертше кыр KepceTin, 3in тастап кеткеж белгшЕ Салт бойынша, оларды жоцгар шебже дежн шыгарып canyFa арнаулы жасак белждЕ Кытай елш ю ж ч карасы узшюмен, кашкын ойраттар да KepiHicKe шыга бастаган. Балкаш бойына бекЫген Эм1рсана, оныч агасы Банжыр, сочынан ерген сыбайластары Батман Серен мен Ернишж зайсандар хан кечей басталарда шыдай алмай, таяу жердеп Токырауын тогайыныч ш ж е келт, хабар Kyrin жатыр екен. Казактар ездерже пана болатынын естюмен аркалары ке цт, хан шатырына тура к е лт тус'т efli. Абылайдыч уйгаруы бойынша, ертеч!нде ететж корганыс жайлы кеческе олар да катысатын болды. Кабанбай еж жылдан 6epi хабарсыз кеткен Банжыр куда- сымен осы арада шуркырасып кайта табысты. 0ткен жылдар таукымел очай тимесе керек, Банжыр байгус карагаштай кат- ып, шаш-сакалын кырау шалып, катты жудеп кетттЕ Екеу'1тес 42

туйктпрт кушактасканда, калмактэйж1а куртбосап, жанарына жас уш р тдс Кабанбай езж ш е жубатпак болып: - Хал калай, куда? Апыр-ай, ci3fli де керетж кун болады екен-ау! Ол жактагы ел-журт. бала-шага тепе аман б а ? - деп бастырмалата сурактар койып efli. Банжыр сыр жасырмай. ез жайын аз сезбен баян erri. - Эттен, сардар-ай, ci3re не десем екен?! Ел-журт дейтж- дей б 1зде юм калды Ka3ip. ¥стаганныц колында, тютегеннщ аузында Kerri той тел1мге туст... Бала-шага болса, Оркашар тауыньщ 6ip куысында налып ед1, олардан да хабар жок, - деп тынысы тарылгандай аз-кем бегелд!. - ¥ят болды-ау езк.. TinTi аздерге карауга бет жок. Эйтеу1р, казактьщ колты гы кен efli деп, басымызга кун туса, осында ж е тт келем1з. - Барар ж ерщ болган - ол да жаксы, - дед1 Кабанбай аузына баска ыкгайлы сез туспей. - Бул да кудайдык 6ip уакыты шыгар. Эйтпесе ортекедей ойнаган ойрат ордасы аз жылда мундай куйге ушырайды деп юм ойлаган?! - Ол ушж езген1кжэлаудьщ орны жок, 6api е з1м1зден! - дед1 Банжыр, осынау онаша carri пайдаланып калгысы келгендей асыга Tin катып. - ¥мытпасам, ci3re ана жылы да 6ip айттым-ау деймж: “5i3re баска жактан келетж пале жок, ойраттыктубж е жететж дерт онын е з бойында» деп. Сол айтканым келдк Ала ауыздык пен таккумарлык акыры айдап апарып, айдабардын аузына Tycipfli. Айтып отырса, ел iuiiH булгак жайлаган сокгы eKi жылда 6ip кун бел uieiuin, тыным-тагат таппаган. iHici Эм1рсанамен тагдырьж 6ip косактап алган сок, одан TinTi ажыраскысы келсе де, бел'ж т кете алмаган. AnFa кадам бассак да, артка шегж- сек де - анталап турган жау. Bapi6ip, ж ю ж е атылган ок буган Kenin кадалмак. Алдыкгы жылы 9м1рсана М анш ьщ хандыгына бет алганда, Банжыр да орта жолга дейж inecin барып, 6ip кыс Халка-монголды паналапты. Ал кектем шыга ол жактан жок- гарга карсы карулы кол аттанганда, бул да, баска амалы жок, жорыктагы эскерге жол KepceTin, 6ipre келген. - Эм1рсананык алдамшы сагым куып жургенж, Манш ык хандыгы оган ешкашанда ойрат Т13Г1Н1Н устатпайтынын мен сонда-ак 6inreHMiH, - flefli Банжыр сезж жалгастырып. - Олардык о баста ойлаганы - терт ойраттык басын косу емес. эркайсысын жеке-дара кул ету гой. Ty6i. солардьщ жутпай кой- майтынын 6min, ез басым тагдырдык бул iciHe де кежп efliM. 43

Бурцынныц буйрыгы осы. Енд1 карсы шабудыц кажел жок, дел. Эм1рсанага да кудайдьщ зарын кылдым. Кагынган неме оган кенд1 ме, кытай acwepi шыгып келам ен генерал Бандидын басын алып, езш жоцгар ханымын дел жариялады. Ол ежелп асау-арда ойраттыц келмеске кеткенш есептеген жок, атойлап атка конган куж 6api дурк ке те р тт, касымнан табылады дел дэмелендк.. Акыры не болды? Мшеки: e3iMi3 Fana сорлап кой- май, К азак ордасын да согыска KnniKTipin отырмыз. - Ештеке етпес. Bip м аш а болар. Отка карал отырган ж окпыз гой, казак-калмак болып, 6ip амалын табармыз! - дед1 Кабанбай кудасына басу айтып. Еайыптан тетенше 6ip куш к е л т ара туспесе, алда сурапыл coFbic к у тт турганына ешюм шуба келлрмеген. Сондьщтан хан кецесшщ калган кундершде Абылайдьщ да, казактьщ баска рубасы, батырларынык да бар назары алдагы корганыс камына ауып едк EHfliri кекеске Эм'фсана бастаткан ойрат тэйжтер1 де катыскан. вйткеш булар - мэнжу-кытай шерюмен эркез согысып келе жаткан, сыралгы адамдар. Ал Эм1рсана болса coKFbi 6ip-e«i жылда батыска жорык жасаган эскердщ басы касында журдк Кытай косындарынык алдырмас мыкты жагын да, ок тесер осал жерш де 6ip бтсе, осылар бшуге тию. Журтшылык алдымен соларды тыцдап Keprici келген. Ж асы отыз бестерге енд1 келген Эм1рсана бурын да ушкыр аттай лыпып туратын, тым ш апш ак ж ю т ед1. Арада еткен ауыр жылдар оньщ да жуйкесш эбден тоздырган сектдг Нас жаулары туралы сейлегенде, езш устай алмай ашуга булыгып, калшылдап кететш куйге тустл . Ол е з сезш: - Кара кытай канша кеп болганымен, Ж окгарияны 6api6ip жута алмайды. EpKiHfliKTi суйелн ойрат эулел хан тагыньщ зак- ды Myparepi - менщ кез1м Tipi турганда, бостандыктуын колдан TycipMen емес. Манш ьщ генералдарыньщ менщ кыр сокымнан калмай куып журген ce6e6i сол! - деп буырканып бастап едр Абылай оны тежеп, 6eTiH Heri3ri энпмеге карай бурды. -Тэйж рб1золж агы найтпасакдабтем(з.Б1згекереп- кытай acKepiHiK coFbic Tacmi, 6i3 бшмейтш ерекше кырлары, колма- кол шайкаста кезге туселн мыкты жагы мен осал тустары... Кытай uiepiri колынан ештеке келмейлн бос белбеу, бозекпе б1реулер болса, e3infli жокгар жершен калай ыгыстырды? Bi3re соны айтсак жетед^ - деп бас асау, урт жылкыны шаужайынан жетелеп, жолга туаргендей болып ер}. 44

- Олар кеп! - дед1 Эм1рсана шамырканып. - Кырып жатсан таусылмайды. Жузж елт1рсец, мьщы шыгады. Мьщ ын жусатып тастасак, ар жагынан кара курттай каптал тумеж келе жата- ды. Ондайта жан шак келе м е? - дед| сэл сабасына тускен- дей айналасына кез салып. - Сонан кешн айтарым: тем1рдей катак тэ р тт бар оларда. Кытай шер'гп бастыктары ел десе елед1, Tipm десе Tipmefli... Оларда жеке сайыс, жекпе-жек деген жок. жаппай шабуылдап, л зе коса, ужымдаса кимылдайды. Егер жеке сайыска шыкса, казак пен калмактыц батырлары ат успнде кытай mepirm шыдатпай, шетжен min тастары хак. Ал каптама согыска келгенде, олардыц жуз1 сенщ enyinfli 6epi6ip алып кояды... - Кару-жарак, курал жагы калай ? Откарулары кеп дейд1 гой? - дед1Малайсары батыр оныц сезж белт. - Иэ, оларда откару бар екеж рас. Бттел1 мылтык пен доп ататын жэзайш. Б'|рак мылтык тугел емес, жартылай гана. Калгандары ез1м1зсекшдк кылыш, найза садакпен каруланган. Садакты б1рсыдыргы жаксы атады, - деп 0Mip- сана аз бегелд1 де, есше элдене тускендей мырс е тт, сезж кайта жалгады. - Кытай mepiri алган бетжен кайтпайды. Керемет ержурек болгандыгынан емес, буйрыкка бойсунган- дыгынан... Урыс аякгалган сок эр сарбаз е з бастыгына enTip- ген адамынык ece6iH бередь 0TipiK айтуга жол жок- ©йткеж арнаулы бел1мге еллрген жауыньщ сол ж ак кулагын санап 0TKi3yi керек. Мына сезд1 еслгенде, казактар жагаларын устап, дуылда- сып калды. - Астапыралла. мынасы сумдыкекен, е?! - «Еслмеген елде кеп, есек мжген сартта кеп» деген осы. - Сонда булар канды кыргын арасынан кулак т е р т журетж болтаны гой, шамасы? - 0здерж1к унем ш тж карашы! Бас ке те р т жургеннен repi кулак элдекайда ж е ц т гой, - д е с т жатыр. Ал, 0м1рсана болса: «Мен, мже, осындай жауыздармен алысып журм'ж гой. Осыдан кейж маган не кж э коясьщдар?» дегендей 6ip сэт масайрап калды. - Тэйжр булардьщ осал тусын айтпадык гой. Кытай да - пенде. Bip кемшж жерлер1 де бар шылар? - дед1 Кабанбай энпмеж ез арнасына кайта бурып. - Кытай эскержщ ек осал жер1 - атустт шайкасына шоркактау, - дед1 Эм1рсана, мына казактардык алдында ез 45

беделжщ кетерте бастаганын ацгарып. - Калай десем екен? Шер1ктердщ б1разы ез атын баптап мже алмайды. 1шшара 6ipeyflepi болмаса, кебжщ бексеа бос, катты шабыс кезжде ат eKniaiHe шыдамай ушып к е тт жатады... Сонан сок, ж)л1и майлары жука ма, алые жорыкка аштык пен шелге шыдамсыз. Кун1не ewi уак тойдырып отырмасан, бурауы кашып, эларей бастайды... - Кудай бердМ Онда сасатын ештеце ж ок екен! - дед1 Кекжал Барац алацанын ыекылап. - Ж ау эскерж Арканьщушы киырсыз кец даласына бастап барамы з да, «каекыр камауга» саламыз. Сонда керейж мен «кулак санагыш» батырлардык эуселесж! Барактьщ орып сейлейтж ожар мжезже былайгы журт кадампдей кектдежп, кетершш калган. Тек Абылай гана желп ете коймады. Кекжалдьщ сезж жай ке за з ерлшке балады ма, «буган не айтасыцдар» дегендей, тер жакта отырган колбасы- лар Кабанбай мен Бегенбайга карады. -Ж ал п ы , Барактьщ сезж деж ан бар. Кешеден 6epi менщде KeKmiMe сондай 6ip ой кел'т жур ед1, - дед1 Кабанбай Кекжарлы батырын т е костап. - Бул - баягы бабалардан калган ежелп ecKi тэсшдердщ 6ipi гой. 6з1нен куш1 басым, 6ipaK жер жадысын бтм ейтж жат журттык жауды сусыз, нусыз шелге бастап барып, KyHfli3-TYHi тыным бермей, алды-артынан б1рдей соккылауды «каекыр камау» деп атайды. Мундайда аты болдырып, адамы аштан бурлыккан жау кыргын табады, не амалсыз бертедь - Айтканда бэр1оп-окай. Б1раксенщбастаганжагыца кытай acKepi журе коя м а ? - дед1 Бекболат би киыс тартып. - Журедс Жургенде кандай! - дед1 Кабанбай, бул жолы алдагы айкас кез алдына айкын елестеп тургандай, KentumixTi елжлре сейлеп. - Тепнде, кытай эскерже кереп - Эм!рсана гой. Ендеше, туз кусына «шырга тарткандай, оларга анда-санда Эм1рсананьщ кылпын 6ip керсетт коямыз да, жапан тузге 6ipTiHflen ш ке р те й 6epeMi3. Ал б1здщ мьщдыктар теке Tipec- ке бармай, кейде кекжелкеден, кейде eKi бужрден капыда Tt?- in, кансырата орып Tycin отырады. Bipfle шырт уйкыда басып, кей тундер! ат-ке лтн айдап алып, жаяу калдырсак. Tipi кызык сонда болады. Акыры калжыраган жау 6ip куж e3i ке л т б т м сурамаса маган кел! Колбасыньщ майын тамыза, тенд1ре сейлеген дэлелд1 сези не ешюм де кумен келлре алмады. Абылай да катты ден койып, зеш н сала тыкдап отыр efli. Кенет жадырай кулд1 де: 46

- Бэрекелд1, Дарабоз! Ой ушыгын шыгарган, Кекжал, саган да ракмет! - дед1 жаркын ун катып. - Байкайсыздар ма, болаш- ак согыстьщ сулбасы осы отырыста-ак KepiHin калды-аудеймж. Егер жау acnepi, шынында да, жер1м1зге баса-кектеп юретж болса, 6i3 осы тэстд1 нолданамыз. Кудайга шушр, желдей уйткып, ержн эрекет жасайтын кен, байтак даламыз бар. Б1зге оныц эр Te6eci карауыл, эр жырасы ок кагар пана болады. Казак жерже басып юрген жаудыц алды-арты бул дейсщ бе, будан да зор кукайды кергенб1з. Кене гректщ алтын мужзд1 Ескенд1р Зулкарнайыны мен парсынын Кир патшасы да осы далага олжа i3flen келт, ойсырай ж е нтге н деседг.. Ендеше, атамыз жауга шауып кермегендей саскалакгайтын ештеце жок. Тэуекел! - дед1 журтка ж1гер бере сейлеп. Бул кезде Абылайдын Жоцгариядагы жагдайды 6min кай- туга ж1берген жансыздары да кайтып оралган-ды. Олардын, айтып келген деректер1 боскын ойраттар сез1мен орайлас шыкгы. Кытай эскер'ж'щ 6ip бел'1м'| 1леден аттанып, Жаркент тусына ке л т топталса, солтуслктеп екжил тобы Буратола- ны басып, Жокгар какпасы аркылы осылай тше тартып келе жатканы мэл1М болды. Ty6i, eni багыттагы кытай косындары- нык Ж епсу жерже ке л т тогысары се за з. Демек, жау эскерже алдымен осы тек1ректе турыстык беруге тура келедг Алдагы урыс-кимылдарын акылдасканда, колбасы батырлар: кура- мында Эм1рсананын да жасагы бар шагын колмен жау тобына туткиылдан TMin, уйкы-туйкысын шыгарайык та, Балкашка карай жедел ш е п н т кетейт деген байламга келд1. Одан ары Аягездщтеменп сагасы мен осы Токырауынды басып, Улытауга таман жетелеп экету киынга сокпайды. Тек, осыган байланыс- ты туатын 6ip киындык, биыл Арка мен Жетюу ж ерждеп рулар- дьщ epic-конысына едэу1р езгерю enyi мумкж. Жау acnepi ж у р т етеднау деген тустарга ел кондырмай, биылша оларды жолдан бурые, кезден кагыс аймактарга экете туру керек. Эрине, мундайда терт тулж малдьщ epici сумдык тарылады. BipaK, солай етпеске амал жок. Осыдан кейж кенеске жиналган- дар кеп бегелмей, туар айдьщ ортасында, Балкаштьщ шыгыс жагалауындатутубжентабыспакболып.езулыстарына асыгыс аттанып жатты. Неше куннен 6epi Токырауын бойында топтанган калын ел жан-жакка тарап, хан ордасы жаден с е ш л т калган кез ер\\. Абылай касында Эб1лфей1з, Кабанбай, Малайсары секшд!

iwaFbiH FaHa адамдар отырган, Элден уацытта eciK сыртындагы жасауылдардын 6ipi ойрат тэйж ю 8м1рсананыц Kenin турга- нын мэл1мдеди Кешжпей ноянныц 63i де KepiHic берген. Бал- каш жагасында калган аз тобына цайтып бара жатып, кош- TacyFa келген 6eTi сиякты. Отыргандар сэл козгалып, терден орын сайлаган. Bipan ол терге озбады. Еакген KipreH бойда Абылайдыц алдына таяп келд1 де, 6ip т1зерлей отыра Kerri. - Уа, хан нем! - дед1 оц колын кеудесюе баскан куй!, и т е тэж1м етт. - Сен б1здщ Халдан Церен секотд1 улы хан- сьщ, Абылай. Бэлюм, одан да repi 6niripeK, одан да repi мархабаттысын. вйткешсен конакжайлыкпен цайрымдылы кка келгенде дуниеде тендем жоц казактай улы халыкка хан болып отырсын! Мен муны KenmiHfli табу ушш келпрсю айтып турлам жон. имандай шыным осы. Басыма ниын-ныстау ic тускенде, ойраттан кермеген опаны казактан Kepin отырмын... Ризамын сендерд1 жолыктырган Tsuipre! - деп кезшен жас парлап, т1зер- лей жылжып келд1 де, Абылайдын окалы шапанынын етепнен суйдК Абылай мундайды кутпесе керек, орнынан шапшан турып Kerri. 01шрсананы жубатнандай, арнасынан ката кушацтап, 03iHiH он жалындагы бос орынга жайтастырды. Карбаласта оны KiM деп атарын бюмей, сэл бе ге лт калды. Тэйж1 десе Kimipeftin калатындай. Ал, хан деп атайын десе, ол да K33ip элдеб1р кеке- ciH сиякты ecTiayi мумкж. бйткеш 8м1рсана езж ойрат ханымын деп жария еткежмен, курылтайда сайланып, занды турдетакка отырматан едь.. Сондыктан турасына кештК - ТэйжИ - дед1 оны даусыз дэрежеамен этап. - Буйтю боса ганы на жол болсын. Айрыкша алгыс жаудыратындай не icTenni3 сонш ам а? Меймандостык, конакка корган болу - мен ойлап тапкан нэрсе емес, казактын ежелп салты. Ал сен eKeyiMi3flin арамызга келеек, басымызга кандай кундер туса да 6ip-6ipiMi3fli жауга бермейм1з деп, Халдан Церен алдында ант устаскан анда е м е с тз бе?! Сол ce3iMi3 - сез. Уэде - Кудай- дын екжил аты екенж бтм ейтж бе едщ? - Бюем гой.. Bipan алгыс айтпай тура алмаймын! - деп 0м1рсана жана в31нщ сыр алдырып алганына кысылгандай. отыргандарга жапактай карады..- ©йткеж сезде туру ушж де таймас табан, кажымас ерлж керек екен. Менде бурын тес кагыскан дос, анттаскан анда аз болмайтын. Ka3ip солардын 6ipi жок касымда. Агайын-анжы, туыс-жегжаттын e3i бойла- 48