Нұржекеұлы Б. т2 шығармалары

БЕКСТЛТАН

БЕКС¥ЛТАН НАРЖ ЕКЕ-АЛЫ Bip еишш, 6ip улит



БЕКСАЛТАН НА1'Ж ЕКЕ-АЛЫ II-T O M Bip еюнш, 6ip У-И1Т # Алматы “Жалын баспасы” 2007

ББК 84 Кдз 7-44 Н-86 Казахстан Республикасыныц Мэдениет жене акдарат мшкгпрлтнщ багдарламасы бойынша шыгарылып отыр Ш&-- 6 ТАЛДЫКОРРАН а & ОРТАЛЫК.ТАЯДЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1 Н ЯА Нуржекс-улы Бексултан. ~9 0 Hip витш , 6ip умгг. Шыгармалар жинагы. 2-том. Роман. Алматы: “Жалын баспасы” Ж ШС, 2007. — 384 бет ISBN 9965-693-45-5 Ж азушыныц бул томына \"Hip екппш, 6ip ymit\" атты тандаулы романы енпз1лд1. Ж азушы бул шыгармасында Шеген деген жас жазушыныц eMip жолы аркылы согыстан кейш п дэртрдеп кдзак. жастары ны ц oMipre, енерге талпынысын, адамдык, кдлыптасуы, оларды ц cyfticneHmiAiri м ен ецб ек жолы ндагы ж е тш тж терш нанымды, шынайы суреттеп, адамдар арасындагы адал махабат немесе алдамшы жагдайлардыц себеп-салдарын сез1мталдыклен керсетедт н- 4702250204 ББК 84 Кдз 7-44 408 (05)—07 02-2007 ISBN 9965-693-45-5 © Нуржеке-улы Бексултан., 2007 © “Жалын баспасы\" ЖШС, 2007

“ЖАЗУ ДА ЭДЕМ1, КД>13 ДА ЭДЕМ1, CE3IM ДЕ ЭДЕМ1” Тацырып бугщ гцк пе, тарихи ма, эщтме онда емес. М аселе ж азушыныц бутшдш бола алу-алм ауы мен к е п байланысты. Б.Нуржекеевтщ \"Ж алын\"баспасынан 1980-жылыжарык.керген \"Bip аю 'нш , 6ip ушт\" романы — осы 6ip талап туртысынан KppacnjpyFa лайьщ гы шырарма. Оцырманзердесш е жетеалган бул шыгармаЖ азуш ылар одарында арнайы талцыланды. \"Ж ара ю'тапж айлы\"рубрикасымен \"Ж улдыз\"ж урналы Т.Сыдьжрвтыц келемд!рецензиясы н жариялады. Иа, бул талдаулардароманны ц ж енспк-кет спкт ер!эр тусынан-ак,айтылыпжатыр. А л буп'нд1'к шырарма ретшдеп е ц неп'зг! ж епспп ж айлы с ез саран. Иэ, бул шырарма бар нэрсенщ , аспан емес, кдсындаты накуы затгыц терец ф илософ иясын, ражайып поэзиясы н ашады. Кдншама ютаптан окдпан уы з махабат, адам жанына еш пес жара салтан сум сорыс 1'здер], бфш ш /ж акуан баяндалатын интеллектиесш щ байкдулары, сез)нулер} — м /не, м уны ц 6a p i окырманра еш тацсыры жок, дуниелер. Bipax, ю'тап жакры окрмады. М улде жаца сурет, мулде жаца сез1'м. Ж азуш ы ны ц рели, таланты, би/к парасаты ецселш п'н осы туста керсет е алран. К,айталаудыц немесе схеманы ц i3 iд е жок, Ш ыхарманыц iund взепн е, оны ц ж урекрит!мше ене алмай, сырттайбаралауоны ц ш ы н багасы бола алар ма екен. М эселен, Т.Сыдыкрвтыц осы ю'тап ж айлы талдауын осы тацырыптас кез келген ютапкд тели салуга болар еду. О дан еш ю'м ештеце жоралтатан болар еду. Э йгкет айтып отырраныньщ еш кдтес/ жок, Bipax, нысанара жетпейжатыр. Ж азуш ы муратынан тыс жатыр. Ж азуш ы м ен сы нш ы арасы ндакы алшацтык, осы . Сенбесещ з, кез келген ж ерш ен уз1ндi окды к, \"Асылы, Б.Нурж екеевтщ туцрыш ром аны — \"Bip аю'ш'ш, б/'р ум1П7ц\" басты кейш кер! — таланттыжас ж азушы Ш еген болы п к е л у i ш ы рарм аны ц ал е ум е т п к-п си хо л о гн я л ык, табиратынан туындап жатса керек\". \"...Р ом андары Ш еген байы пт ы лы ры м ен, с е з1'мтал, сергекпп'м ен, теб!'ретс-толранысымен есте кдлады . С онау сабилш шарында табигат куш арыщ ары сулулы куы , кецд1'кт/, ерлпсп, даркдндыкцы кдлт ж лбермей танып, оран аялы наз жы- лы ж урекпен ущ лудi талап ететш бала тумысында рухан и образымен квц ш е ж илы уялайтын тэр1здд. Кдтал тардырдыц кцлы -кцлы кдт-кдбаты, шытырманын бастан уы здай шарында вткергенШ егенквю реп'не коп паркет кррдалапж инаган. Сопда

Ъексутан Мфкекв-уяы________________________ оны ц ш ыр б!тегш кдцкдсы — адалдык, тез/мдшк, кдйсарлык, мурат п ен макраткр бекем дк тэр/зд кдсиеттерден турады. бдпрдщ салмагы мойынга ерте туссе, юмдi болса да тез маркдйтпак, М ундай сы н буталыгы кеш еп у л ы О ган сорысы кезш де балалык,ш агынжоталткднурпакдд коб/рек тиесш, титл артьпымен т успдеседе сыйымды. Ш еген н е карм ед. Сош скд апантан ел ардагы акеа \"кдра кдгаз\" да буйырмай з'за'з-туза'з жоралады. Bipre гуран aim ed алдеюмнщ босарасында ocri\". \"...Б.Нурж екеевроманы сорыскезш ен бастапбугш гедейш п аралыкуары окрраларды кдмтыран. Bipax,цым-куыт окрраларды ж ш ке п зб е й , д эуф д щ р уха н и ат мосф ерасын кер кем танытарлык,, адамдар ж аны ны ц диалект икасы на бойлай енпзет ш 6ip цы налкд сыймайтын 6ipiHe-6ip i кдйар теккен, еюж уздш к пен адамгерш ш к коллизиясы на уцицрредз\". О сы уз!нд1лер д щ к,ай-к,айсы сы болм асы н ром анны й керкемднс болмысына кдбыса бермейд/. М эселен, ж азушы Ш егеннщ сорысзардабы н аркдларан бейнетш нысанага алып отырран жок, крй. Сыншы 61'зге солайд еп урындырып отыр. Ярни, бул ж ерде сынш ы ж азуш ыныц керкемдж нысанасын, Ti'nriкетерш отырранм эселесш щ ш ине ерю н ене алмай отыр. Эйткет н ег/зп ' желйш тастай берш , крсалкр! кею пкерлердi ж елеу етш ж алац одига 1'зш куалай беред!. Ш ырармага ж адынырак, уц ш п талдауорны на сезуарлы кда салы на бередi ж эне ол пШ рлердщ 03i аса сондай неп'зг? нэрселер емес, \"Тисе терекке, тимесе бутакда \" сыйакуы. Bi3 жорарыдары узщ д лердц кдтесш шыгарып отыргапымыз жок, Ол в з алдына эцпм е болу керек. Б13ДЩ айтпарымыз бул ж ерде, мундай абстрактылыд ун ие еш ш мгеде лайда бермейд/. Окд1рманды 6i3 шырарма табиратын танура тартуымыз керек болар. М аселе макрланыцжетпейжаткднж ашнда емес, непзп барытында болы п тур. Сондыкуан п лге тиек етш отырмыз. Эйтпесе, м енщ ойымдарыны т апдеп еш юм айта крймас. Ш ындырында да Б.Нурж екеевтщ бул романы ны ц басты ж ет/спп сонда, талантты ж азушыларымыз аса коп барран такдгрып, ко п ш олран кезендi ала отырып, ез1'ндж крлтацба танытады. Еш кдйдан епггене 1'здемей-ак, байыряы тасммен, б елгш сурлеум ен-ак, омф дщ о з ж ырын айтады. B api д е OMipAixi рой. Ом1'рден тыс н е бар? Bipax, ж ырдыц да жыры, сырдын, да сы ры бар. Э зегщ е орт салатын, ж анарыца жас уЙ1'реп'н н е 6ip тылсым онер куд/репнд е шырар-ак, Адамзаттыц небф асыл сез/м ш yurraFaH осы 6ip кезецге арналган шырармалардары адам тардыры ортак, болранмен,

____________________________ Щ eimrn, (nf>утт олардыр бойына кун-кудурег арры лы тараган сауле, свз ж ор эрбасра. \"Ж вмила\", \"Мылтьщсызмайдан\", ‘Бысотыстыкврген жорпыз\", \"Ж абайыалма\", \"Арбидай\" т.б. О сы ньщ бэрш кезш де орырманжылы кдбылдаран, сол ем/рдрквш кендерге оттайыстык, дуниелер емес п в ед>? Осылардан кеш н Б.Н урж екеев н е дещ р. Б уп н п кезб ен рарасар ж орарыдагы ш ырармалар сенддредд, нландырады, еш ш уба келп р е алмайсыр. Ал, 6yriH крйталап айтсар Н урж екеевпр романы ндай 6i3pi толрьгга алмайды. Н еге? Ш ындыр есю ре ме? М умю н, уарыт осы шырар, ал, мум ю н, ш ынында да Н урж екеев романы талантгырар шырар. К длай дегенде д е Нурж екеев романында м герм еу бар. Ол тарырыптык, туррыда, ол бш м тургысында т.б. тургысында емес, проф ессионалдык, туррыда. Tirrri бул — ш ер ы еу емес, Н урж екеев талантыныц аш ы лу са п шырар. Q m eyip, дуниеге кунде келе бермейтш шыгарма тураны рас. Ш ырарманыц ж анды acep i сондай, тарырыбын айры ндап, образдарын ж уйелеуге зауры р жок, оны ц азегш деп rayhap тасты аялап, бейсауат сейлесец, айы ры лы п ралардай ры са тусесщ. Ол 6ip ж аралыр аш кднны ц орны на саран 6ip сы й тартады. О йдан кджып, тузден т урмгенде опа берер анер KyAiperiаздр сиры ры мен баурап-ар алады. О йлап отырсар, адам ушпн’ осыдан рымбат н е бар esi? Л ирикалы р ш епт с осы мен торгай турсын. Егер таза сыншылыр туррыданрараганда, ютаптан б/раз м ш табута болады. Е р алдымен казге уратын нарсе — ютаптыр ею ннп балом!, ярни, ем/рд! c y p e n e y i ширатуды кер ек етедр. Б упн п Ш еген бейнесi еткенш е Караганда ш ырпаган. \"Н еге олай?\" — дегеннщ артурм себептерш 1здеспрд1к. Б1рш ш щ ен, бутит уарьт ы ж етюзу уипн бастан бакдйш ыркд д ейт булай баяндау тосш келмейтш болар. Сол сиярты ею нш ! баломтр ж етейжатуынаасырыстырараласуыда мумюн. Э й, асырыстан да баска бф дерелер жетпей жаткан сыйакуы-ау. А л ш ыгарманыр толык,дат 6ip im uiбаломде т скен. (1-балим д еп б/з \"Ш езияра\" д ейш пт айтып отырмыз). Б ул баломде ж азушы да раламы н алтынра малы п ж азады. Б эр! эдемi — ж азуда едем!, ры з да адем1, с е зш д е эдем1. \"Арж азыр\", \"К урербел\", \"Бубни\"Ж эмихан, Батжан, Мамет осы атаулардыр ездернар 6ip сиры р ку/ррет ке б еп п туррандай. К аркемд/к алем ш aiuyFa сураны п туррандай. Ж азуш ы оны жак,сы сезш ед!. Ж азуш ы ны р карапайы м баяндау спш ндет i олардыр куиделикп пендел1к арекеггерЫ р тасасырда поэзия. Автор оры нсы з шашылып, теплмей, сез/м ш орын рордалай

Ъексутан .Щ &г-ЯШ ________________________ туседё. Сол аркрзлы кейш керд е аныр керш ем'■Сырткддаж ылу шашады. Ж азуш ы ж урек ж алынын, асрар унён айны мае махабатын сурет керлёк т ерецдёкпен уштайды. Ж азуш ы еш кдшан аптырпайды. Кджетгё нотасын дел табады да, тым шашыратып та жёбермей, шыррыратып та поймай: кдлыпты, табити оры ндап ш ыгады. Сейтёп, ж ан поэзиясы рандай шабытты болса, ic устёнде ж азушы сонш а сабырлы. Ягни, ж азушы шешендёктен гврё ёшкё марызды квздеп отыр. Образ табигатынашудада ж азушыньщ взёндёк улесё аз емес. К ,арам а-райш ы лы рра н егёзд елген адам ж аратылысын Толстойдыц езё \"тани алмадым\" д еп арманда кет кен коп рырлылыр туррысынан уцёлуё руптарлыр Д ел осы ж ерле ол шындыркр рылдай крянат еткёсёж ор Мумкёндёгёнше безбеннёц басы н тер устаура тырысады. Оран Боташ бейнесё делел. Жорарыдары макдласында Т.Сыдыкрв \"Ж азушы Боташтыркоп айыбыныр бетён ашпайды, сорыс кезёндегё нарыз риянатшыл ж ырынды едё рой\" деген сы н айтады. Бёэдёрше, ж азушы сол санага эбден сёрёстё болтан таптауырын ж олдан, керёсёнше, кдш ып отыр. Марсатты турде ол жолра бармай отыр. Ж алпы, Б.Нурж екеев адам бойындары кдеиеттёр ш урайын рана сылып алы п идеал етудёмурат тутпайды. Н емесе адамдарды екёге белёп тастап, араларындары бётёспескурестёде е з шытармасыпа озек етпейдё. А дам бойы ндары рарам а-райш ы расиеттердёр диалектикасына кебёрек д ен рояды, Бубёш, Бетжан, Мамет, Ж емихан, Селима, Кдби — придай аяулы жандар. Бёрар мёпеёз бе? Мённёр \"кекелерён\" табура болады. Алайда, ж азушы бёзге оларды \"суйгёзе\" алады. Ж анырдары ер жарын адамдарырдай эсерге белейдё. Тёптё Кемештёр езё д е раншама аяуш ылыр сезёмёрдё оятады. М ёне, керкем енердёр гуманистёк сипаты осы ндай табит шынайылыртан туындаса керек. Ш ындырыпда да адам емёрё бёр екёнёш, бёр умёттен турады рой. С ол сыйарты д ун и ед е абсолюттё еш нэрсе ж ор П ан дергейёндегё ф илософ ияны р осы ш ындыгын керкем енерде д елелдеу — омёрдё бёлудё талап етедё. Ж азуш ы осы жолда к е п тер тегедё. Сейтёп бары п осы ш ындырра жарындасам, осы шындырты мойындасамд еген ниетён ап-айры н керсетедё. Орталыр райарман Ш еген терёрегёндегё эргёменё д е бёз ж азуш ы Ш еген ем ес бала жёгёт Ш еген т урры сы нан кдрастырранымыз утымды сыйарты. Бёрёншёден, жазушы Ш еген м ен бала Ш егеннёр арасында жёк бар. Екеуё тутаса алмаган, арине, суреткерлёк туррыда. Салыстыра Караганда, бала Ш еген биёк тур. Несёмен? Бала Ш еген суреткерлёкелектен еткен, эбден

______________________________ Щ> екжш, бф утт шыцдалган. Еюнипден, ж азушы бала Ш еген аркы лы адамньщ ец асыл сез/'м ш паш етед/. Балалык, шак, — ю'мге болса да бакдпты ш ак, Ендеш е Турсы нны ц: \"Ш еген н е кврмедр?\" — д еуш е н е п 'з жок,. Сырткцг д ун и е д е болы п жатк,ан сол алапатгарданШ егеннщ жасж анынжараламай, булду'рмей аман алы п кдлган, оны аялаган адамдык, сезт гана оны ц сыртынан кррш аган 6epiK к,орган. Мамет п ен Бэтжанныц зо р ю сш к тулгалары. Табиги тэрбиелi ж андардыц аса бит парасагыныц аясында, мумкш, Ш егенж азушыльщкд кетермген ш ьпар. Оныц ж урегш деп нэзнстж, пэктнс, адалдык.Бэтжанныц оны етж урен елж]’р ей суйген суйюпенш ш пнендарымады ма екен? О сы айтып отыргандарымыздыц динам икасы шыгармада тым ж етшен, дэлелденген. Крл жетпес кдгмбат дуниелерд/ц парцы н ж азушы жете бмед/. Бул — аяк, прейтш ец манд/ теп'ктер. Ж азуш ы Ш егеннщ тутырынбинстетеп'н туе — Бубни. Бубни арцы лы Ш егеннщ б /з ет кенш бы ем /з. Ж алпы ю м екен ш бмем/з. О ны ц бую л болмы сы н кдлыптастыруда Буб1'игпц релг ерекш е. Ш еген ж урепне тунган тацгы ш ы цгай м елд/р сез/м. Б уб/ш оны тек адалды цца, адамды кщ а ган а ж етелед Ж астайынан санасына сщ ген алтын аркду оны ц азам апы к келбет ш щ д е н е п з п айк,ы ндауы ш ы на айналады . Б ул махабапы ц взге махабаттардан айырмаш ылыгы осында. Сую аркылы ол ш еш кке квтермед/, сую аркцглы олдуниенщ паркргн бы дг Сол арцы лы квзкдрас кдлыптасты. Осылайш а оны ц Буб1'ш пен барлык, болмысы тамырласып кет '. Э рб/р влецге взек болатын, эр суреткер тшне тиек ет епн осы 6ip м эцгш к мэселе Б.Нурж екеев романында е з керкем д/'к- шеш1мт таба алган. К еркем д/к ш еш /м кеп ш ш п н д е ш ыгарма езеп н д еп поэзиялы к, материалдыц ш ю ундестт елец ы ргагы нан кем оцылмайды. Туйт ш ек жок, кцррю жок, ак, елецдей нню ep ic езш е магнигш е тартады-ак, Буны кездейсок, кубы лы с деуге хакымыз жок, сез жок, ж азушы ш еберлт не саяды. Сайып келгенде, сы н проблем асы д еп отырганымыз — алдымен эдебиетпроблемасы. К еркем эдебиетгщ сыр-сипатын жете туешбей, сы н м эселелерш м уш елеу мумю'н емес. Бацыт К эр/баева, ф илология гы лы мы ны ц докторы (\"Ж алы н\" ж урналы, 1983, № 4. \"К еркем сы н туралы сы р\")

¥)ексшпан Ифкекв-улы____________ РОМАН Б1Р О К 1Н 1Ш , Б1Р Y M IT ОЙТУРТК1 \"0 з айемм/у суйе турып, тага баскдны умыта алмауым, Tirrri, сагынуым, бала куннен 6ipre ескен досымды бар п е й Ш м м е н с ы й л а й т у р ы п , о н ы м е н к,ырри кабак, ж андармен де ж ы лы сейлесуш — осыныц 6api не kjjauk, адамгерш ш к пе, ею жуздш к пе?\" Осы 6ip сурак, ойына тускеннен 6epi, абайсызда ез урлы ган e3i эш керелеп алган кдс1дей, Ш егеннщ кец1лш шытырман кумэн жайлады. Румыр бойы устанып келген оппрозек макраты кенет кате болып шыккдндай шошыды. Мастыганан айыкддн кезде кешеп есшде ж оккшэлерш е ж аза куткен адамша абыржып, к^шакуап, эбден б е р е к е а кдшты. \"Шыньшда, адамгерш шк пе, еюжузддлж пе — кдйсысы?\" кысылганынан ш екесш ен шып-шып суык,тер1 шыкды. Осынша жыл алацсыз журш кеп, ойына бул суракхыц тап бупн тускенш кдйтерсщ. Жырылган успне жудыры к, к,осылсын деп, Kemeri окигадан к е ш н куды кдскей 6ipey эдеш уйымдастыррандай. Ж азу ш ы л ар одагы ны ц жылдык, к,орытынды жиналы сынан Ш еген кеш е куйзелш, \"амандык, болса, ан а н ы ж а з а р м ы н , м ы н а н ы ж а з а р м ы н \" д е г е н кулл1 ойларыныц кул1 к екке ушып кдйткдн. \"Биыл макгалатын- ак, шыгармын\", — деп дэметш барганында, танымайтын- б1лмейтш 6ipey болса, тары 6ip capi, бес ж ы л 6ipre окапан, одан кешн де дэмдес-туздас журген Нуртайдьщ ейтш сьшауы ол ушш ауыр со к д а болды. Апырмай, кемшшктерш сыпайылап а й ть т , емеурш мен агуартса, ол да досты к крй, TinTi, достык, болмаран кунде де, afrreyip, жанашырлык,— ецддгэр! калам устамастай етеш н дегендей, \"Тэп-Tayip тш , Кызьщгы окргасы болганмен, автордьщ айткдндары адамды Ю

____________________________________ Щ> вкны и, (kf> у м м иландырмайды. Жалпы, Шегеннщ жазгандарынан замена рухы сезммейдГ, — деп тужырды. Сын емес, сумдык, уюм. Крйта, KpFdMFa кдрсы адам демегенше де шуюр. Айтылтан сынньщ эд1летазди1 м е елде оны ж акдш санап журген адамньщ аузынан естшендйт ме — жанына кайсысыньщ батьщкафаганын Шеген салмакуай да алмады. Э лп сездд еспген заматга миында 6ip крпарылыс бурк, ете крлрандай больш, енггецеш жуйелеп ойлауга шамасы келмей, туда бойы кэлшылдап кетп. Элдегам бурау сап цпек-карнын бырт-бырг узплеп жаткандай: imi 6ipece ашитьш Tepi3Ai,6ipece ауыратьш тэрщдд, afrreyip, адам тусшш болмайтын азап. Bip жаты сыналтанына намыстанып, 6ip жаты Нуртайды крлма- крлэшкерелеп, езш 63i крлма-крл акуай кршындай амалыньщ жок,ты('ы да долдантып, ызага булыгып тунш ьны п кала жаздады. Ш ыр етш ж ерге тускел1 6epi Нуртайдан еткен душпаны да, душпаныньщ будан еткен оцбатаны да больш кермегенше дал кэз1р к у м эн аз кез1 ж еткен сеюлдт 0 p i ашу y e n б1реулермен iAimcin калармьш деп, api журтка KapayFa б е л де шыдамай, жиналысган е л е у т тана шьпъш кеткенд! ж е н керген. Ешкьмге карамай, ешкрйда бурылмай, кэнперешс-залдыц есшнен енд1шыга бергетнде, алдегам б у т р жагынан келш б1легшен тартгы. Тартканда да тас кдш устап тартгы. EpiKci3 каратгы. Райбек екен. EKeyi еспсген ебъл-себы катарласа шыкзы. Райбек айтатыньш еокген шыкранша-ак, айтьш улгердд: — Асыльш елуге асытып бара ж аткан жок, шытарсьщ? Шеген 6ip турм тжсшш кадды. Н е дерш б1лмей, Райбектщ бетше бажырая карады. Кулккп ме, кекеаш мёГкесганшен raci ештеме тусшш болатын емес: Ticimn арасьш тш м ен тазалап TypFaH адамша 6ip жак, езуш булк-булк етгаздд де крйды — онысы кулгеннен repi кулгасш жасыртанга к е й р е к украды. — Адамды аям айсы з-ау, Рака- К длж ьщ ьщ ы здьщ Q3i жудырыкрен крйып калганнаи жаман. “Мысыкра ойьш керек, TbiuiKaHFa eAiM керек\" д е й а з гой, баяты? — Ж ок, \"крркак;гы куа берсец, батыр болады” деймш. \"Кдбыррасын кдусатып, Bip-6ipiHAen сексе де, Кдбагын шытпас ер керек Б1здщ буйткен бул icKe\",— дегендд еспмеп пе ец? Були кабак,шытпасам, онда, теп, менде кабак,дегеницздщ болмай-ак, крюы керек шьп'ар.

Ш суш т ________________________ — Кдзбалап кайтесщ, казакуа \"балеге жолыгады сезд1 кутан\" деген де бар. Ец дурысы: 6apFa барып 6ipa3 ашу басайык,— EKeyi айланба баскнш пен темендеп, астыщы кдбатгары бардьщ крсына келш те калган болатьш.— Сен анау калкдлау бурышкд барып жайяаса бер, езщ сын есгш сынып кеткел1 туртанда, акдгацды шыгартып шпцад ашытпай-ак, кряйын. Кофее1н, кэниепн кетерш Райбек усгедге келгенде, Шеген шыдай алмай сыр ашып кэлды: — Eip байкртаным: эншешнде макц-ап, керген жерде келденендеп KiciHi ж урпзбейпндердщ 6api Нуртайдыц сезш ен кешн бутып крлды. Сотан крсылгандары ма, ж о беделшен аса алмагандары ма,— туонбедом. ■— Оны бымесец, сен aai, шынында, 6ipa3 баулуды керек ететш бала екенещ. Кпебщ нщ ш ы вдны н еспгенмен, окршаса, ал Keft6ipeyi баяндамадан рана осы кэз1р ecrice, сонда, езщ ойлаттты, кэйтш саган олар ара туседд? Ара тусу угшн де аргумент айту керек крй.— Кеп суракуы кезше туйп, Шеген Райбекгщ бетше тацыркдй карады. Ал ол еиггене ацгармагандай, сезш емш-ерюн жалгастыра бердь— Жолдас Сатинов, кеппрер болсацыз, мен о зге 6ip сыр айтып кряйьш: сынга тезе быу де жазушылык, Ец эдрлетоз сынныц да тубшде тушр пайда жатады: ашындьграды, ширыкрырады, afrreyip, крльшты куйщнен крзгалтады — ол да сынныц 6ip мшдеп. Шыгармасын кдй турде жазса да жазушыньщ ерю, сол сыйакры эдебиетп дамьггу ухшнжазушыны крлай сынаймын десе, сыншыныц да ерю. Сондыкуан Нуртай сынады демей, кдмшылады деп TyciH. Ал оны ц кдлай кдмшылаганы — ауыртып па, ауыртпай ма, оцынан ба, солынан ба, туптеп келгенде, соншалыкзы кегцл белуге татымайтын нэрсе. Ш еген жымиып басьш шайкдды: \"меш сегш отыр ма, Нуртайды ма?\" — М еш жубату ушш эдебиетте 0Ai жок, теорияларды да тасгап-тастап ж1бердицз-ау?! Райбек мурнын шушре жымиьш, бул жолы Шегенге кез1 куымдей карады. — Йемене, Нуртай ойдан шыгарып сьш айткднда, менщ ойдан шьнарып теория айтуга крк^ш жок, па? Шынымды айтсам, сенщ неменеге шала бул1нш жиналысты тастай кршкрныца туешш те отыргам жок, \"Менен жазушы шьна ма, жок, па?\" — дейтш кезецнен, кудайра шуюр, етгщ. Лалрлделш Енд! 6ip жайсыз сьш еспген екенещ, OFaHосынша 12

тулаганша, кайта, менщше, куанган дурыс. Кел, кане, сол куанышьщ уидн! Сезш щ крсынына Ш еген курсше суйсшдь Алпамсадай ак, сары ж т тта г ы сезге крмданды. Крльш сака ушргендей сэндеп созып кеп кулдеушггщ устш е темеюсш ею-уш ш ертп. Сол сэтп пайдаланып, Ш еген оньщ алдьш орал кетп: — Байкаймысыз, сыншылар суйыльш баре жаткан сиящы. Талдап, тусшддрш п ш р айтпайды, тек туж ырым жасайды. Соган Караганда, осылар юмдд макц-ап, юмдд даттау керегш алдьш ала белплеп ала м а деп крркдм. — Сен кудисгенш крркрац, мен оньщ солай екенше сенш крркам. BipaK, соган карамастан, сыншыларды эдрлетаз деп сегу — артыгьфак, мен 6ip ж ерден окддым, ж ер бетшде жыланньщ ек1 мьщнан асгам Typi кездеседьмк:, ал соньщ 6ip жары м мьщга жуьпЕы адамга зиянсы з екен. BipaK, соны ескермей, жылан атаулыны ж ауы з санаймыз гой 6i3. Сыншы байгусгардьщ да жагдайы соган украс. \"Bip кумалак, 6ip карьш майды ппрггедщщ'1Kepi. Ж ыланньщ 6api ш ак р аты н ы жэне улы болмайтыны, сондыкуан жауызга жатпайтъшы сиякцы, сьш айтканньщ 6epi сындарлы сыншыга жашайды.— Шеген Райбекгщ беине та ш тацыркап карэады- Кейде эдеш жумбакцап: б1рде дал, б1рде бурмалай, 6ipaK, мшдетп турде бейнелеп, ара- туре эзмге суйеп сейлегенд( жакры KepieriH ж ш т Нуртайды кепе-кернеу сыншы емес дегенге мецзеп сггыр.— М ен кйэбщд! овдлым, — дед! Райбек кас-кабагын кере козш еж1рейтш,— Мшщ, эрине, бар. BipeK,ютабщ жакры. Алайда будан да жакры болуы керек ед1. Кггэп ушш, дойрек айпфнда, жазушы ушш, одан да дешрек айтсак, акща ушш келем керек е к е т рас, ал эдебиетке келемщщащ куны кок тиын. \"Муньщ бэрш неменеге айтып отыр? — деп, Ш еген ептеп куджтене басгады.— Жукдлай-жукдлай кеп езжад жамандамак, па, ж о ашуы басылсын деп, ецпмеш эр сакра эдеш жупршп отыр ма?\" — Ж азу уппн сейм керек. Бупнддей сыннан кешн бойда ашудан баска не калады? Шашау шыкрай турса да, шашын саусагымен салалай сыйпап, Райбек ойланып кадды. Куммжш басын шайкады. ©шш калган темеюсшщ тукьглын асыкрай кайта тутатгы. Ею-уш сорып, кулдеушже кайта суйей салды... Бойда емес, баста калады. Бастьщ бас екеш рес болса, ол бос болмайды. Tirni, такргрып таппасац, бала кунщдд жаз. Бала кун деген — жазушыныц таусылмайтын шиюзаты: 13

Ъекстпап Hidnkeke-wbt топырак,тыц астында калган агаштьщ лпри-цлри кенге айналатыны тэргзд, бала кунп эсерлер есте сак^ала-сак^ала журш наи>13асыл оиларга айналады. Жалпы, езшщ себи кунш зертгемеген адам себилжтен узай алмайды, есй з балалыкхыц байыбына жетш кермеген гасшщ есп болып ержету1 егаталай. — Бул теоргощыз кещлге крнады. — Ендеше, осы сыйыцмен кдит. Сез кезепм келш те калган шыгар, асьпайын. Калган ецпмеш, ел аман болса, ести жатарсыц. ■•■ЛАладаквз байланып калган екен. Бет жуздер! байкалмай, кешедеп адамдар келецке кусал кана карауьггады. Шеген аяцлап уйше жаяу кайтгы. Квптен жадалап кар жаумагандык^ан, жолдьщ ею жак, бойындагы куресшдер кырман шетшдеп шардьщ уйндда кусал алабажак, тартып кешгп. Алматыньщ ауа райы кызык; кдюгьщ суыгы енд! кайтгы дел те немесе басталды дел те сене алмайсьщ, кай езгеруде оцай. ,Дэп мына сикд1 кадгардан repi казан, карашага коб1рек келщгарейдт суыщыгы от жакдаган уйдей гана. Булыкзырган aniy-ыза 6ipa3 таркадкдфагантэрвд. Райбектщ ойда жокца керсеткен кыльпы Шегеннщ бойын кеп жегцлдепп тасгады, Кезще тыгылып каншама кднап турса да. куаныштан уйкдщ тун жарымында да шайдай ашылады гой, сол тэр!зд1 Райбекке деген улкен ризалыкзан, катгы сынга капа болып келе ж атса да, кецШ квдомпдей к е тер ш п кадды. Tin-ri, алдегамдермен эзм десю а келдд, етш жаткандарга, танысын 1здегендей, ега-уш сэт вдет, тесш п карады. Эйнек кдбыргалы уйдщ алдьшан ете бергеншде, карсы ушыраскан ак, шэлш келшшек кулгм еткендей кершд!. Шеген галт токуай кадды: жуз1 таныс сегалд1, бул гам? Кдй танысым д е д ме, эйел де бутан асыгыс жалт егп. Солсэт ещн де кез1 шальш улгердг ак,кубаньщ вдем1а. © щ де, жалт еп п каратаны да жакры таныс. Апырмау, сезш ен бурын квз1 сыр айтатын гам е д бул? Кап, кара басып танымаганы уят болды-ау ебден! Келшшек кайтып карамады. Шеген оны козм ен узатьш кеп турды. А зу Tici солкдьддатып суыргандай, кенет бас куйкасьша д е й н шымырлап кря бердд: келшшекп енд[ есше туардр Маскара-ай, буленш ейн Бубипке украйгын бегген 6ipey гой. Бубип бул калага кайдан келед!? Келген кунде де, буйтш е з бетшше жалгыз журе ме? Эрине, ол емес. BipaK, катгы

вктш, 6if) m in украйды екен. Э а р е с е кезг Жацарыдей жалт епп Караганде, ойпырмай, ертеп жзбере жаздейтын. Сондей эдем , соншалык, кррлыкуы крцдьщ гатпыты болу, цяркш-ай, ф эни дуниенщ ол да 6ip бакрггы-ау. ©гп-квгпдейпн жещл-желт бозбалашылык,емес, денеан жапыракдап тураса да, ол кундердщ елесш Шегеншн, бойьшан ендр куьш шыгу киьш-ак, шыгар. \"Райбек рас айтады, жазушынын, бала куш — байльиы, оны кулш отырьш та, жы лап отырып та ж ш еск е алута тшсгаз,— Шеген кенет шошып кетп.— Ара-тура балалыкуьщ адалдыгымен 6ip елш еп крймасан;, бугш п бижтеддм деп жургенщнщ бижтйс болмай шыгуы да ражап емес-ау. Бубин екеушздед арамыз — э ж еп тау р тарих, оны ум ьпу тек кррзды умыту болмас,— о д бэлгам, ез теггндр кдйдан шыкденынды умыту шыгар. Б1здщ ж ас кунп куанышымыз, крйтымыз, адалдырымыз бен кшэм1з, кэтелтмрз, Рфгскдсы, рсулм бастан кеш кенМ з — бугш п болмыс-бтдпм1здщ ipreTacbi. Мен, шынында, сол кримбат кундерьмдд кпэп етш неге жазбаймьш? Шеген бала кунш, э а р есе Бубин екеушщ алгаш таныскрн кездерш осы сэт 6ip TypAi зарыта еске алды. Кдйрылмаскд кеткен кдйран рсргзыкцы дэурен! Элдеромнен жэб1р корсе, алденеге ренжгсе не шалкрш куанса, кейде есп п Ш егеннщ есше балалык, шагы туседр Ж эн е ол балалык, шаты кебшесе Бубинс13 туспейдр Ал Бубин муны осы куцдер1 ойлай ма, жок, па, ол жаты жумбак, EKeyi ж у з KepicnereAi де жиырма жылга ж уы к^аты . Ой, уак^гг-ай десендп! К ечищ де 6api pcypri кеше гана болтан сыйарргы, ал санап кеп ж1берсец, сенер-сенбесщлд бпмей сасып кдласьщ. Юм бпедд, By6iuni умьпнауьшьщ баска де сырлары болуы мумкш. ©йткегп отан байланысгы Шегенн1Ц кекешнен кетпейтш к у д й мен жумбаты крншама Балкдм, ол кудж-жумбакцар еле-елгенше аныкуалмас та. ©MipAi тэтп кррлатьш, еткерн мен бугшш байланысгыратын сондай-сондей купия сырлар де шыгар, ром бжйгп. Крзталмай, м аната орньрнда эл1туртаньш Ш еген б1раздан кетан барып байкдды. Соза 6ip курондд де, ушне карай сылбыр аяндадьг. \"Кдлзык, — дедд тандана басьш шайкдп,— уйде бала-шатамньщ к у т т отьрртаны кдпер1мде жок, бала кунп ташырымды кеш еде еск е алып туртанымдьр кара. Осындей ipiud сырларымды Нуртай сыйакзърлар б1лсе гой, кудей сакцасын, онда мета кара есекке Tepic м н тзе тш шыгар. Ой дегендд ез1ц тана бшп, езщ тана купия сарргап журетш щ де жакры. Сумдык,-сумдыр<, ойларга Kerecip, соньрц кебш басына су куйып ез шпиле елнреац. ©йтпесец, езгеге 15

зыйаныц тиедд. Адамньщ сыр сак,тай 6L\\yi — ец улкен абырой!\" Шеген 6ip басып, е й басып глгермей бердд. Жакрщдаган сайын ушне Kipyre журексшдд: бупнп сыналганын да, жадагы ойларын да эйел1 бепнен окдш крягындай куыстанды. Соньщ бэрщ буркемелеу уппн: — \"Аяк, кшмдерщдд есжгщ алдьшан былай тастандар!\" — деп кдшангы айтам, осы? — деп, еоктен гарген бойда уйдеплердд жазгыра юр/у. — Бвтен аяк, кшмдд керш, кеш п туркан жокрыц ба, afrreyip. — Е желп едетшше 6ip езу1мен гана кулш Елдостьщ ойда жокд-а ез ушнен шыга келу1Шегендд састырып-адтасгады- — Ой, кдйдан адасьш журсщ? — Адаспай-ак, э/ypic бойынша ж уршз. BipaK, кдшан уш е гаргенше эддрющад exipiK ж азып бермедд ме екен деп, шггей Ж агдага куддктенш келгешм рас. Не астарлап, не эзглдеп сейлейтш байты мшезг Kp3ip де, cipe, Ж агда е к е у т з татуласгык, дегендд туспалдап тур. — О ньщ сырьш езщ бьлесщ гой, не эддркпг бермейдд, берсе, алдамайды.— Ш егеннщ де туспалын тусшдд бь\\ем, Елдос астарлы сездд ершггпедд. — Кдланьщ адамдарын кдусылтпайын-ак,дейсщ, б1рак,амал жок, —дедд сездщ бейн баскдга бурып,— крнакуйлер1 кдясы- ж азы босамайды. Уш-тертеуше барып телм рш турып-турып к,айттым. К е й д е ж а н ы а ш ы г а н 6ipeyA ep: \"К,ане, паспортьщызды 6epi экемндзпп!\" — деугш едд, бупн б1рде- 6ipi былк, етпе/у. — Крлтанда э/ypic турьш несше кдналдыц? Эдешлеп емес, амал жокдыкдвн келген боп ты кдъщ гой онда? — Ж о, кунддз келем гой. Крланьщ жагдайында крнып кдлатын крнакдын, кдьш екеган бглем, сондыкд-ан сендердд кдлсаканша, кдналсам да 6ip жатар орнымды ындайлап алайьш деп ем. — Ушне крнбай кеткен адамды крзак, крнак, деугш ме едд? — Ондай жагдай 6ipTe-6ipre крлып барады гой, тамак, тауып бермес деп крркдюйсыц-ау, кутпеген жагдайда келш, уакрпын аласьщ, жоспарларын бузасьщ. Сонан соц бетще куле сейлегенмен, шггей сыбап бокдап отыруы да мумган гой. — Есплер-есплмес ырсыл крсьш, Елдос легате кулдд. Ш еген оньщ крзы кдрын байлай бастаганын орындыкдщ отырьш жаткднында барып байкдды. Булар: Елдос. Ж агда — 6api мекгеггп 6ip класга окрш бтрдд.

Щ> ekmiui, (kf> умгт Сейте тура былтыр Елдос, ж ай 6ip екпелесш крлганга бола, Ж ардшьщ усгшен жала арыз уйьпдйэстырады. Айга жуык,эуре- сарсан; болып ж урш , одан Ж арда 3opFa акуалды. К еш н арызшылар Елдосгьщ азгырганын Жагдега а й ш п крйып, оньщ аягы 6ipa3 жанжалмен басылгаи. Тубгн куып келгенде, Елдоспю де Нуртайдьщ б у ти т кэглыгына украс. \"Нуртай демекпп,— Ш еген кенет е з ойы нан e3i шошыды,— егер Жарданьщ 6ip ж ерде Нуртайга сый-сыйапат жасаганын бхлсем, мен кайтер ед1м? Кудай бгледь \"Неге? кдлай?\" — деп кдзып сурап жатпай-ак, крьлт ете кдлар ем. Елдосгьщ уйге крнганын ecrice, Ж арда да маран ж арайсы ц дей крймас. Эуелде, кайтер екен деп, aAipicri де е д е т берген шьиар ол?” — Крлдарьщды жуыцдар, тамак, дайын болды, — дедд Ш эзиэ мазасыз у наздж тен Шегендд дер кезшде куткарып. Елдос крл жууга Kipin кеткен кезде, жаны на эйел1 жетш келш кдбагьш шьгггы.— Айт: тамагын цпсш де, тайьш турсын. Далага жата ма, кдйда жатады, онда менщ шатарым жок, Егер сен айтпасац, басымды кесш алмайды, мен айтам, одан да аб ы ройы цд ы сак,тап е з щ айт. © й тш eTipiK кулш жэд1гейленгешне ж1би крятьш акдлмагы мен емес. Жардага кдс Kici 6i3re де кдс, мен баска ештемецлд бымеймш. ©Aipicri сол берд1 дегенге де сенбейм ш . Алгаш ауылда таныстырранында-ак, осыньщ ускршынан сезж тешп ем: кулккз мен эзш н щ езш де ылга урлык, б1рдеме турады. — Акырын, уят болады! Казак, болмай кету — оцай, сенщ уйге крндырмараньща оньщ eim-epeci де кдтйсаймайды, айналып келгенде, езщ уяткд кдласыц. “Ушнен куып шыкцы”, - деп, жургкд ергец о д е т жаяды. Ундеме, \"таспен атканды аспен ат\". — Айтпадьщ деме, Ty6i сен осы \"ундеме, уят боладыднан\" окшесщ. Уяты бардан уят болады, уяты ж окден уят сактамай сейлесу керек. — Ж э, жарайды... Крл ж уатын ж ерден Елдос шырып кадды да, ештеце болмагандай ерлйзайыптылар ею ажырай бердг Ш озиэнщ алг1 созшен кейш уры мысыкдга ж ымып басьш Шегеннщ кещлше 6ip кудж гард1. “Шынында, - деп ойлады озш иптей жазрырып,— Ж агданы ж е к к ореш i адамды мен неге ж ек кормеймш? Достык, пен жаулыкцъщ ежелден келе жаткан ара ж \\п бар емес пе? \"Драласып журш арамдык, . жасады\", — деп Нуртайга ренжимш, сол арамдьжца ез(м де I Ц CLf

Ъексутан Нфкеке-упы___________________________ белшеден батып бара жатканнан кдлаймын? Кеше гана Жагдага жамандык, жасаган Елдосты бупн ушмде сыйлап агырганым кдй к}>1лык,? Осы мен не боп барам e3i? Бубш т еске алганым — од Шэзиэге опасыздьиъпч емес пе? Едлд сегемш, miмм им сегед?\" Сап еткен сол кудж сешлудщ орнына Крита уакдлт еткен сайын басын шырмап барады. Соньщ акдлры бупн, мше, \"адамгершшк пе, еюжуздш к пе, кдйсысы?\" дегенге келш сайып отыр. Bipey крйган суракцан ейтш-буйтш бултарарсьщ, езщ е е зщ крйган суракц-ан кдйда кр ш ьт кугыларсьщ. Елдос кеткен соц, Шеген: \"Бупн кун сенб1гой, асыкдай Нуртайдьщ кешеп сынын да, кудаш суракцъщ ман-жайьш да сабырмен тары 6ip саралап керермш\", — деп ойлаган. BipaK, Ш эзиэ ол ойын бузып кетп, ту н д еп а тундеп ме, кереспп бупн кунддз керсетп. \"Сыртьшан айтылган сездщ аты сыртьшан айтылган сез. Ветке айтсац, уялады, уялмаса, сескенедд, airreyip, еюнпдлей ейтш арамдык, жасамайды; жасаран кунде де жаскднып жасайды, басынбайды. Эйтпесе немене, сыладьщ кеп, сыйпадьщ кеп, майдалап-майдалап емеурш жасадьщ: есесше саган ондай-ондайды ол да айтгы. С ен м э зс щ ойы м ды жукдлап сездДрддм деп, ол к е т а дурыстыгымды ептеп дэлелдеддм деп, сол ма сендердщ сыпайыгерш ш ктерщ ? Соны да адамдык, адалдык, деп атайсьщдар ма? Бетше айтсац, eri жарыльш кете ме оньщ? Кеьрлш жырткдщ келмей, оны аяйсьщ, ал Жарданьщ кегцлше келедйау деп неге ойламайсьщ?” Шынында, ойлап кррасац Ш эзиэнщ сезш щ де жаны бар. Б1рак,жаны бар сездщ бэрше жьпыла бергеннен не шыгады? Юналпи урсу, юнэаздд макуау юмнщ крлынан келмейдь Адалдыкты тек сонымен рана таразылар болсак, онда, тшп, тузы татымай кетедд гой оньщ. Аз дурыстыкды крлкдлап, улкен кдмнат eMip сурin жатса, оньщ н е а еддлет? Сол сиякуы, 6ipeyre жасаран сыпайыльпыцды баскд 6ipeyre icrereH саткрщдьпым деп есептесец, онда адамдардьщ татулырын сакуау мулде мумкш емес крй. Эрюмнщ эргаммен азды-кепп, мэндд-меназ араздьпы мен келюпеушшп крлайда бар. Сол араздыкуы сылтауратьш эргамдд эркзм жерден алып, жерге салып жатса, сол адамдардьщ басьш курайтын кррамньщ X9Ai не болмакщы? Адамдардьщ бас араздьщган езге биж м удеа жок, па сонда? Токран ауыз сездщ тобыкуай тушш: араздыкуан араздык, ербггкен крсиет пе алде шамац жеткен ж ерге дейш татулыкдд дэнекер болтаный, дурыс па? 18

eidmui, 6ij? m m Шеген жазу усгелшщ жаньша кеп отырьш жатып осылай ойлады.— М енщ ойымша, барлык, адамды кшэлыер мен кшэаздер деп Ш эзиэше саралау — ол да кшэ. Шеген элден уак)ытга барып ойдан серпдь Ак, кдтазды алдына тартып жазуга огргалган кдлпы отырьш кдлыпты. Не жазбак, болтаны дал есшде жок, BipaK, afrreyip, кеш ем 6epi кекешнен кеглей, жаньша жайсыз тиген суращщ жанталасьш жауап iaAerem аян. Байкдйды, ол ж ауап 6ip-eKi ауыз сезбен 6ire кдлмайтын; тусшддреттт, салысгыратьшы, талдайтыны да кеп, белком, дауы да бар, кцын жауап. О ньщ e3i Ш егеш щ барлык, ом ip тэж грибесш ен тушнделетшддктен, а л eMip тэж 1рибеа эркомде эркдлай болатындык,тан — адамныц адамга украй берм ейпш , украй да беретшз тэр1зд! — ол ж а у а т ъ щ б1реулерге унауы да, б1реулерге кудисп KepiHyi де эбден ыкзимал. Bip, eflreyip, басы аш ьпы — о д не де болса, Ш егеннщ е з жауабы болады. Ал оньщ е з жауабы тек ез ем1рбаянынан ерыуге тшс. \"Дурыс, — дедг Ш еген езш щ осы тужырымьш а токуап,— енддп KiTe6iMAi е з ем1ршнен ж азуы м керек. Н уртаймен урсысып ауре болганша, жазушы екегпмдд жазьш дэлелдешн. Кешегщаз бугшгщ жок, Алгаш кдлай таныскрнымды, кешн кдншальщдосгаскднымды жазбасам, Бубшгп куш бупнге дешн неге умьггпайтынымды кэйтш тусщдгрем? Оньщ бер жагьшда, Бубшгп жакры керш журш Ш эзиеге неге уйленддм, крндай себеппен — соньщ 6apiH ж асы р ы п-ж апп ай, ар ы ц н ьщ алдындагы адалдыгынды айтпасац, ж урт жазганьщды жазган екен дей ме? Сол сыйак,ты, Ж агда екеумоздщ достык, тарихымызды д а таратып айтпасац, Елдосты крнак, еткешме Ш эзиэнщ неге ашулашаньш шм у т дьт? К^юкрсы, жазган соц, жаманьщ мен жакрыцды жасырмай, агьщнан жарыльш жазуьщ керек. — Ж а за крйган кунде де дэл кэз1р крлма-крл Kipicin кетуге батпай, Ш еген э м де болса 6ipa3 ойлана туруга бегандг. Орнынан турьш диванта барьш кцсайды. Ойына кенет тускен шеппмге онша да сенщюремей, езш e3i ал! де 6ipa3 тексере Tycidci келепн тэр1здь тауекелшен repi кудщ когггеу.— Ж азсам, кдлай жазтаным дурыс? Ал, тэуекел, жаздым дейщ, сонда кдй окцгадан, кдй кездсн басгаймын? — О сы текгес суракцардыц ушьпъш таппай Шегеннщ басы кдтгы. Акргры ары ойлап, 6epi ойлап, дуйсенбйе дешн бала кунш ойша жазьш байкдп, жалпы кдлай шыгатынын шамалап Keprici келдд. Сонымен, ойша жазуга бел буды. 19

Ъ екут т М^Жеке-упы___________________________ Жайласьш, диванга шалкдсынан ж апы . Не де болса ес бш-еннен берпсш тугелжазбак, Б1рак,ойша жазу да оцай емес екен. Б о не тускен узж-узж уакцраларды рет-реттмен жуйелей алмай узак, кцналды. Кезш жумып ойга шомды. Ш ьта ма, шыкдай ма, ол жазганы \"ез эйелш суйе турып, тары баскдны умыта алмауыныц; бала куннен 6ipre ескен досьш багалай турып, онымен к цгр т кдбак, жандармен де жакры араласуыньщ\" мэн-жагддйын аша ала ма, жок,п а оны o3ipiue 03i де бшчейдр 6ipaK, тэуекел, байкдп кормек! Эргам-эргамнщ шпнде кетпей, шындык, нпрюн крлайда халык, алдында таланта Tycyi керек крй. БАЛАЦ CE3IM Балалык, ш ат ньщ 6ip кезещ н Ш еген бы лая елесгет п: Ж ылкылы ауыл жайлаура жаца крнып жаткдн. Еркек- эйел суршш-кдбынып, абдырай сейлесш, жабыла уй ттгумен элек. Асыкдаскр олардьщ амалдары да жок, туе жаца ауды дегенмен, OAi жел! тартып бие сауулары керек, кдзан-ошак, крзьш тамак, асу да кджет, гатейтш TipmiAiKTepi бастан асып жатыр. Бойлары шамалас кершгенмен, 6ipi биылторпш ш класкр кеш кен, 6ipi жакцщда рана сепзге толатьш era баланыц улкендермен ici жок, томенге кдрай сай кебелеп салып урып барады. EKeyi ещетеп келш, ега-уш бурылысган кешн тау боктерлеп оц жак, кдпталра кдрай жогары кетерм е басгады. Тым тжтеу туекд тап келотп, биылга мал туягы тимеген кдлыц бетеге кэддм1тдей крркцшышты, тайып кегемш бе деп, кейде era бала ецбектеп ерлейдр Бижтеген сайын тау ткейш барады. Эбден жогарыларан кезде беткейге жабысып, балалар б1ржола ецбектеп жылжуга коигп. Бауырларын сэл кетерсе, бастары ауып томенге тартып кететш тэр1здд. Андд-санда рана бшнер-бш нбес самал шекелерше сыр™ тнеди Тау бейне тецселш тургандай: етектеп судыц сарыны б1рде есплш, б1рде есплмейдд. Бастап келе жаткдн сэры бала басын сэл KOTepin арты на кцрады. 20

_ _ ______________________________ 'Щ в к н т , бф умлм — Шеген, теменге карашы! Тш-ттк, тайы п кетсек крй, 6iniK. ©кшелей ермелеп келе жаткрн кара сур бала, желкесшде сыздауыгы бардай, артына мойньш азар бурды. Bip туп бетеге ■ripen туркан аягы сол сэт сырганап галт ете тусп. Суык, суды куйып ждбергендей тула бойы муздап кря бердь Ж е р тырмалап жата кдлды. Тау куды аспанга ш п кротан алтыбакрн кусап шайкалды да кета: крльш гашкене босатса, шьщ ырау теменге зымырай женелегш сегалдг — Уй, не КД1ЛДЫ ей? — М аратгьщ уреш ушты. Ж е р бауырлап кеп Шегендд кушагргай алды.— К езщ д1аш! Басьщ айнала бере/ц эйтпесе! —дед: акрьл уйрепп.— Таудьщбасьша кара! Ж огарыга кара! Шеген кезш зорга ашып жогарыга карады. Тау басына таяк,тасгам ж ер калыпты. Эбден жетш калганда кррщщнына намысганып, тездеп ж урек токхатуга тырысты. Ундесе, уншен урейленгеш б ш н е т ш ш сездд, сонды ртан к е т п к дегендд Маратка тек кезш ен ацгартгы. Ж ацагы элаздцтн жуып- шайгысы келш, таудьщ тебесш е оны мен катарласа шыкзы. — УЫ - деп, ж еткен бетге ж ер бауырлап ж ата кета. Eramiii per,— yh! — деп, шалкасынан жатгы. Бгакке шьиущн кандай рахат! — Элгшдеп ак, шелмектей е р ш е ептеп курен бояу жупрштг — ©й, бундай рахаты бар болсын! Кршан басына шыщщнша жанымыз да шыгьш кете жаздады. — ©йткеш жамандык, бола калса, барлык, ганэнщ улкенге жабылатыны белгш. Алайда 6epi аман-есен б п к ен сорт беделдд де ойламаска болмады. Айтпай калуга шыдам таппай: — Ой, ж ара сен домалап кете ме деп крркданым-ай! Жазыкц-а да ейтш жылдам журмеспш, жаньща жыланша зу етш ж е тт бардым, — деп, езш e3i 6ip кетермелеп тастады. Ш егеннщ уш басер шыцгы: — Табаным ш ептен тайьш кета. Таудьщ етеп н е 6ip-ax, тусенн шыгармын деп ем кдйта. Ж ата калмаганымда, куритын нлдм, — деп, ол д а езш щ онш а саса крймаганын сезд рш бак,ты. Булар шыккан туска кеп тау аркасы era тармакуалады екен. Ал ашаланган era жотаньщ арасы тайкы кунгей: тассыз, туйе тайлы жазык, — таудьщ куш е тоскан мандайы icnerri. Марат пен Ш еген 6ipa3 журш барып шгепн тарта ацырып калды. Кунгейде^ солкылдак, дегенщ сокам ен еккендей. Кнгргауылдьщ куйрык, ж унш е украган кдгзгылт сэры култе 21

Ъексутан (Нф>кеЬ-у1ы шашакц-ар кез кдлзыкзырады. YKHiepi булталацдап тойга кетш бара жаткдн кдыз-келшшектерге беткей толып кегкен тарЭД. — Солкылдак,тек осы желкеде рана кунгейге шыгады, - дедд М арат ез б1лгенш баскдлан бурын айтура умтылатын эдет!мен аптырьш. — Баскд жак^а кебшесе теркжейде, тас- тастьщ куысында енедд. К,айыра сезге келмей, eKeyi тура-тура жупрготп Крмагайланып, э деп узгендерш аршымастан ауыздарьша салды. Сол1сылдак,тыц туб1ндеп к е к раугаш ы — куды кдлмыздык, ал балауса собьпы багланньщ былк^шан етшдей, татып кореец, ттлдд ушредд. Ен байлыкдф емш-ерган eKeyi рана ие, ж еп жур, жинап ж ур — ж у м а^ Балауса собыкцъщ 6ipiHeH 6ipi тэта, 6ipiHeH 6ipi жумсак, Элден уакдат Шегеннщ кулаты ш ьщ ете кдлды. Ысыл ма, ыскцфык, па, 6ip а л о з ун талып есплгендей. Ту сыртынан урейла б1рдеме TOHin кел е жатк,ан тэр1здендп Ж а л т кдратанынша болтан жок, басына б1рдемеш буркей салды. Ж аскднып кезш жума крйды. Сабалак,жундд жабайы ац ба, жок,жука улб1рек шуберек пе, eftreyip, e3i салкд>т, e3i дымкдыл элдене бетш, мойнын жалады ма-ау, суйкеп e rri ме-ау — жыбыр-жыбыр етгаздд. Бас салып кашъшдырар, -пстелер деп т т р к ен ш едд, тимедд. Сенер-сенбес ац-тац куш акдлрын кезш ашты. Айналасы аппак, ак, тунек, тук коре алмады. Батжац- багжан, кез1н ега-уш жумды. Аярыньщ астындагы ж ер булдырап, бетш кдлзыл су басып кеткендей, азар кершдд. Манаты крркдедны муньщ кдсында ойыншык, екен, 3apeci кетп. Буюл дуниеш 6ip боле баекдн-ау, cipo! Ак,тунек аздап ауыр. Крзгалайын десе, кдй жаты куз, кдй жаты жазык, — жадында жок, атгаса бггп, жердщ жарьпъша т у с т кететшдей. — Шеген, крцдасьщ? — Мар-рат! — Кдскд>гр керген лакуай мацырады. Намыс цдркшннщ шекарасьшан кдлай errin кеткенш байкдмады.— Крркдм, 6epi келдп! — Ж иган солкдылдакрврын, ендд кереп жокуай, жерге тасгай салды. — Крркра, мен кдсында турмьш гой. Маратгы кергенде барып ж ер дуниенщ эл1 аман-есен екенш е сендд. — Ту-уу, туман б а ей, Марат? — Кдйдагы туман? Булт крй. KeumeAi булт. Кез1р-ак, отш кетедд. Туман болса, жаман: ашылмай турып алады.— Онын, да уншде урей ме, сешмаэдпс пе, ептеген еюдай б1рдеме бар сыйакды. Шеген: \"О, М арат м е т алдап тур\", —деп сезжтендд. 22

___________ _________________________(Ш ект т , 6if> у н т Кенет куннщ кезД жарк, ете кдп, льш Крита жасырынды. Бар дуниенщ ез орнында екенш анык, керш, Шеген кртты куанды. Bipa3 уакдгг 6ip селддреп, dip крюлап турды да, щьшында, М арат айткандай, булт жылдам етш кетп. Элгшде гана урейленддрген нэрсе ендд Шегендд кдязыкзыра бастады. Уйдек-туйдек удере безш бара жаткдн булт 6ip сет урж кен крйды елестетп. Ендд б1рде буылтык,-буылтык, ак, бултгар сойган сыйырдыц 1шек-кдрныпа да украды, алдекандай а л ь т 6ipey оны ала к ^ш ь т суйретш бара жаткдндай, бауыры ж ерге б1рде тиш, б1рде тимейдд. — Кдйтпаймыз ба? — дедд М арат ал1 де орньпа крйматан дауыспен.— Кдрацгы тусш кететш болды. Темендеп барьш кдрш-айдыц шпмен кетсек, крркдаймыз; аташтьщ ишнде, канша тж болса да, адамньщ басы айналмайды. Уйге eKeyi кдс карая ж етп . Вударды iaaen улкендердщ шак,-шалегейлер1 шьпъш ж аты р екен. Ендд болмаса ею карт атпен iaaeyre айналыпты. Тебелер1 кершгеннен-ак,крс к е м т р жамырай шуркдырасгы. Урысканы кайсы, куаш аны кайсы, сездерш yFy киын. Ш егеннщ апасы Бэтжан ж ад а титлген уйдщ усак,-туйепн жиысгырьш юрш-шырып журш балаларды 6ipiHmi байкаган, ссжан орай урсьш-сегудщ у л е а ол Kicire кеб1рек тидд: — Кудайым-ай, кайда журсщдер? Bip-6ip уй бетгерще карал отырганымызда, журепшздд ушырдындар гой. Таудьщ аты тау, ею аякды адам турмак, одан терт аякуы жылкдя да таиып жыгылдды. Ал шалдар жары аман-есен екендер1н.к,ерген соц, жазрырмады. — Tyh, солкь1ддак,ушш сонша сандалып, — деп, Ш егеннщ атасы Мамет сел шытынды.— Кудай б1ледд, Аша-кунгейге бардындар, е? — Тебелерщнен туспм бе дегендей миыръшаи жымиып, курен; сакалын елдеб1р лезет алгандай, суйсш е сыйпады. — Иа! —десп М арат пен Ш еген макц-анывдырап. Олжалы кдиткдндарын ащартып, сыррып тусш бара жагкдндай-ак, крлтыкц’арындарысын 6ip-6ip ыррап кдясып крйысты. Беддкт1гщ ек е ц е м ундай тар тар ма, бетш агар. — Немересше емес, мулде баска 6ipeyre айтып туррандай, Шегеннщ атасы Tepic айнала берш шы рт туюрдд. Уш, Tirrri, урсып емес, еркелетш туррандай. Тары 6ip жакдщ кетш кдлар деген Kicime Бетжан мен Мемет уйге Шегендд ею жагынан кдумалай юрод. Т ердеп текем етп 23

Ъексушан Нфквке-ут енд| сыпыра бастаган Ж эмихан, будар гарген сон, крлындагы сыпыррышын 6ocaFara суией сан, саскалакдап басындагы орамальш асьпыс тузей басгады. Уйддд кдлай пплгенш сьшан, Шеген кереге, шадыракдарга сыдырта кез салды. Жупыны! ж инакр. Ж арайды дегендей 6ip жутынып крйды. Сонан сод крлындагысын крятын крлайлы ж ер 1здеп, жан-жагьша 6ipa3 кдрап турды да, шаршаган юсшщ селкрстыгымен: — Мэ, сакдап крйшы! — деп, Ж эмиханга усгата салды. — Ойбай, кереп жок, Ж еп крйыпсыц деп ертец бале сап журерсщ. — Е, iprere тасгай сад, жерддд лвдпмен жакры сакдалады, — дедд е н е а енжар гана ескертш. — Экелпп! — дедд Мамет, солкдылдакды устап турган келшше емес, Бэтжанга иек кдгып.— Тадсык, нэрсе гой жарыкдык, дэмш татайык, \"Ecrin отырмысьщ? Айткднын icre!\" —дегендд адгаргып, еддд Бэтжан келшшщ бетше кдрады. Ж эмихан ата-енесше ею-еюден таддап бердд де, e3i де 6ip солкрлдакдъщ сырткди кдбыгын сыдыра басгады. — Сатш сумдык,эуес едд, —дедд курсшш. Согыскд кеткен куйеушщ аты аузынан абайсыз шыгьш кегп. Керемет кдтелж жасаганын кеш сезш, ата-енесшщ бетше шошына кдрады. Балауса собыкдыц шырынына жада суйсшш тамсанган Бэтжан мен Мамет жугыстарынан жацылып кдмылсыз кдлды. ©ддершде: \"Солкд>1лдак,жепнем13гежегпсшотырмыз? Кдлайша Сэттмдд умытып кегкем1з?\" —деген юнал1 кдналыс бар. Ж эмихан ж ерге кдраган куш тыскд шыгып кетп. О йш аж азуын6ip сэткеузш , Ш еген осы тусга сал ойланы п кдлды : \"Ж ещ стен к е ш н д е сонш а ж ыл оралматан баласы н апам м ен атам кднда ж ур д еп умптенд! екен сонш а? Кдра кдгазы крлдары на тимегенсоц, сокщ з ум ггпде м елеукриган- ау, теп\". Ш егеннщ есш е таны 6ip окщ а тусп. Ж ылкрлы ауылдыд балган-бггкеш — арасына он шакды адым ж ер тасгап тжкен era уй. Жылкдлпы да екеу: Шегеннщ атасы М амет пен Маратгыд атасы Тайбек. Бул era шалдьщ езара татулыгыныд Heri3i еш рлерш деп 6ipa3 ipiAi-усакды 24

Щ вкшт, 6ij> m rn украсгыкта: eKeyi де шылым шегвд, мург басып, сакдл кутед|, жылкрл мальш жанындай жакры керед!, екеушщ де жалгыз улынан калган жалгыз немерелер1 бар. Кдм кещлдисгер! де деп. \"Акжазык,\" кдлхозына алгаш келген \"кара катаз\" Тайбектщ баласынш-тш. Огырьшотырьш, келпи былтыр гана баска куйеуге шьпргы. Б1рак,карг ата-енесшщ кещлш крмай, алданыш стан деп, Маратгы калдырьш к е т а Кеп адамнын, жагдайына Караганда, оган да шуюршшк. С ш ы с бггкенмен, М эметтщ баласынан ам еш хабар жок, Келий де, нем ереа д е крльшда Сойылдасудан басканы кермеген картка мьша согыстыц купия сыры кеп. \"Bip куш баламнан жакрылык, хабар бурк, ете кала ма\", —деп умптенед! де, \"6ip куш келийм кетем дрп кргылыкцы салып журе ме\", —деп кудисгенед де. КецЫ кугпт. Э к е о з бала есе келе шешесшщ арггьшан кете ме деген уайым Тайбекп де, М эметп де мужиды. Кдяскасы, ондай-ондай iu n e жаткан букра шерлер ею шалда да баршылык, Шегендердщ уй ipreciHAe ш еккен бурадай еркиш кржыр- кржыр дэу койтас жатыр, биебаудьщ бас кдзыгы соньщ тубше кагылган. Ею уйдщ ту сыргы — таудьщ етеп, бдрге- 6ipre пктеле беретш улкен беткей; алды — карсыдагы жотага дешн созылып жаткан жалпак, саз. Тацертегуш к болатын. \"Алыска бармандар! Карындарьщ ашса, жупрш келгенге жакры, осы саздьщ айналасында-ак, ойнасандаршы!’’ — деп, М арат пен Ш егенге Бэтжан 6ip-6ip кеседен зорлап айран плюзш жатканда, Ж эмихан уйге крржын кетерш юрдд. Келе ею балага карап: — Эпимдер жылкр! усгагалы жатыр, шыкрандаршы! — Д€Д16ip турл) жазгыргандай унмен.— Аргынан тагы кешепдей кщ гып кетш журмендер, крш ыз тсесщ дер. Шеген, далаг'а 6ip шыкрац, сети, уйдд мулде умьггып кетегшщ бар. — Ата- енесш щ кезш ш е Ш егенге естш кдткрьл, ж акрш тартпай сейлеу — Ж эмиханньщ 6ip кульпы. Онысыньщ ею картка унайгынын бгледд, эдеш алдаркатады. Шыракайдпо ме? — Бэтжан крржынга шырамыта карады. — Базардан экеле жаткан алма, epiri болса, берсещш мыналарга! — Ойбай, езццз эпермесещз, мен кэйтш ангарам? — Крржынды суйретш апарып енесш щ касына крйды. Марат пен Шеген кр1лмын, етш 6ip-6ipiHe караслы. Bip жакрылык, боларын exeyi де сездд. Шыракайдын, шын агы — Кдби, калхозда мал пермесшщ мецгеруппа, М амет екеушщ экелер1 агаиынды iueineci 6ip, эмецгерлжпен тш ен. Ж акрш 25

Ъексшпмн Н‘ фкекв-уяы________________________ крйнысы болгандыктан, шын атын атаман, Батжан оны Шыракдй дейдд. Ал оньщ apFbi Ty6i, cipa, \"шырак, шырарым\" Аеген_се^й,еР болу керек. Кдбидьщ атын былайры журт та кеп атай бермейдд, “перме\" дейдд. ©здд-ез1 тусшеуу, airreyip. Ж урт оны сыйлайды да, кейде сырггай кулдо де. Ептеп кдзан-ошакка жакрщдыгы бар, эйелге тан баска жумысгарды да арланбай жапырып icren тастайды. О ц крлыньщ бармагынан баска саусакц-арын сотыскр 6epin келген, мукдлл. Сол крлында да бар-жоны уш саусак, Б1рак,сонысына кррамай, сумдык,кррулы. Крра купи кеп болганмен, мшез1 жуас, ешгаммен урсыспайды, тебелеспейд!, езше тгаскен гайлерге де тек ыржиип куле бердо. Era бетшщ ушында усак, берткендей кдлзыл шубары бар. Tic жанынан тйтп уятгы, кулген сайьш крскр тктерш щ орнынан кдлзыл и е п керш ш , онын, ар жагы нан ке р п е й з жаткрн жалацаш юйдей крлзыл тш жылтьщ ете крлрды. Оньщ кулгай е з кулгацдд кел-пре/у. Ал ендд Крбидьщ асау усгаганын кедом дегенше, талай кргаыкда кенелддм дей бер. Айрандарын апыл-рупыл iiirin, Батжан берген 6ip-6ip уыс алма-ерисгерш крлта-крлталарына ж уре тыккршггап, Марат пен Шеген далага умтылысгы. Маратгьщ 6acipe кунаны мен жуас крйкр1бел бие мамагашта epneyAi тур екен. Ашынан кетерш ayeai биеге Шегендд мшпзген соц барып Марат ез кунанына mihai. — ¥статан атгарды тэты да согыскр апара ма, Марат? — Эй, жынды, кэз1р крйдаты сорыс? Крлхозга апарып арбата кргады, ейтпесе крйшылар мшед). Атгарына мшген сон era бала жылкдднылар турран шетке кррай шокьпты. Ж ары са кеп Кдбгаа селем бердд. — О, ж ш т болыпты гой шалдардьщ балалары! — де/у Крби буларды еркелетщюрей кулш. — Кане, жылкршы биебаудьщ басьша шрешк, екеущ аряы бетке барьщдар! — дедд М амет дэп екеушщ келуш эдеш купп тургандай. Улкендер де жан-жакка белшш жылкыньщ шетш крйыра бастады. Б иеб ау ды ч б асы н а жылкдл ж ы лдам шрьлдд. М амет курырын келденец устап, елеуреген кдльщ жылкдшыц ортасьш кдк, жар» журдд. Соцында Кдби. М амет жакршдап- жакдлндап келш, курьпъш кер кулага окдлс лакдырды. Асау, мойны на кдыл аркан ш к к е н сэтге-ак, атырылып acnaHFa шапшыды. М амет аркднныц ушын такдшына басып улгергенше жулкдлнган кер кула крлынан жульш экетп. Э дегенше-ак, арканьш шубатып кдш беткейге карай калын, 26

_ _ _ _ _________________________Ъif> ekmiiu, 6ij> утт жы лкрш ьщ ш пнен суыры лып ш ь т а бердд. А тьш теб ш е умтылып, алдынан кдмшысьш yiopin Тайбек кес-кестеген соц, жалт бурылып ею бала турран жакд<а ещсгей салды. М арат пен Шеген ат устшен крлдарьш ербецдетш, айгайлап айбат кдллган болып едд, елемедд. Сэл ж алтара берш Ш егеннщ астындагы биеш куймъппак, тустан кдрып е те шыкцы. Бие кдйкэй етш талтдректеп кетп. Сауырына сыррып барып, ердш, кдсынан мыкуап усгап отыргандык,тан рана, Ш еген азар куламай кдлды. Крркдщнынан крл-аяры ддрьддеп, ж ы лап ждбере жаздады. Ец крркршынггысы: жаца асаудьщ кезш жап-жакртнан кордд — аяз курсаран эйнек кусал айранданып кетагп. Ж олында ж ар турса да жаскднбайтьш коз. — ©й! ©й! — деп, Мэметгщ 3apeci ушты.— © лпрш кете жаздады-ау мьшау! — Кдсына жетш кеп немересш кушакуай алды.— Bip жершдд ауыртъш кеткен жок, па, кульшым? Жыпылыкцап, Шеген тек басьш шайкдды. Асаудьщ алп крглыгы Кдбиды да ашынтгы. Долдана куьш барьш кер куланы кдйырып экелш кдйта жылкдлга крсты. Кдльщ жылкршьщ ортасын как,ж ара кер куда карсы жакдса умтылды. Ж ырылып те т к е ендд жете берген кезде Кдби да куйрык, талесе бердд. Кутылмасын бшендей, асау юлт басен, аянра кошп. Сол сет жанаса келш, Кдби оньщ мойнында суйреплген арканьа егдкейе крлын созван. Кер куда сырт айнала 6epin крс аякуап тепл. Туяк, тиген суйек каре айрылтандай балды. Шак, етш жакрш ж артас та жацрырык,ты. Кдбидын, аты басы н кекж итш талпрекгеп кетп. М уцы н ш акдан дай , к,орс-к,орс ж ы л вган Kiciiue жальшышты окрфанды. Кдби каргьш жерге тусп. — Экелпл аегьшдарыны! - двдджакршдэй берген Мамегке. Ол ун-туноз астындагы шабдар айгырьш туеш бердд. Сол ею арада кер куда ©раз узап кеткен. Кдби оньщ алдын орагыта, кдшлап шапты. Ш абдар айгырдьщ алымын байкап шайлыкды ма, жылкдета карай асау кайта бурылды. Арьшдап келш Кдби онымен тары катарласты. Сол крлын соза ецкешп кер куланы куйрьиынан шап бердд. К рл тигенш сезш, асау да а тк р т кегпек болды. BipaK, кддл куйрыкд'ан тарткан крл тегеуршдд едд, 6ipTe-6ipre екпшш тежеп, шабдар айгырдыц алкдэшына карай экетш барады. Теппек больш боксесш котере берген едд, с и н и тарты п кдп, асаудьщ куирыгын Кдби такдцмынан отю зе крйды. Басы томенде, куйрыры орде, кер кула ендд тырп ете алмады. Крби ыржиып аргына карады. 27

¥>ексутан 9iyfnkeke-yibt_________________________ — Ж уген экелщдер! Ауыздык,салгызбай йр аз кдшцкылашаны (бслмаса, кер куда кеп алыспады, екгем кушке мойынсунган сыйакды. Шгпынаган кезшде K93ip ызадан repi урей басым. — Таке, epinLyy мынаган сальщыз! —деад Кдби Тайбекке. — Кезше к ак шыбьш уймелетейш муньщ мен! М амет пен Тайбек екеулеп журш асауды жылдам ертгедд. Крс тартпа тартгы. Кдлбьф етсе, куйрыгы жульшып кете ж аздаган соц, к е р куда т е к б у ш р ш coFbin, пы р-пыр пыскдярады. — Эй, абайла! — дедд М амет ийсше. — MiHe3i содырлау неме екен, мундайлар сокдлрдан жаман, алдьшда ж ар турса да карамайды. EKi шал асауды ею жакуап устап турьш Кдбиды мшпзш ж1бердд. Есендрегендей, эуелде туртан орньщда шыр айналды да, 6ip сэт кер куда кдгасгап буйрлей тапыракд-ады. TeMip ауыздык, тым жанын ауыртъш ж1берген болу керек, кдйта- кдйта аузьш кдгсацдатып, ауыздыкды карш-кдрш шайнады. Езуш айырып бара жаткдн бэледен кэйтсем кутылам дедд ме, оскд>фып кеп аузьш крйттгьтлдй acnaHFa шапшыды. Аярын кдйта ж ер ге туоргенде, туяры орныкдай, ендске кдрай омакдса кулады. Кдби анадайта ушьш кетп. \"Ойбай!\" — деуге де ешгам улгермедд. Ат та, адам да орнынан крррып турмады. Шым еткен урей сонда барып бершщ шапшып басына шыкды. Жырылып-суршш Кдбидьщ кдсына езгеден бурьш Мамет жетп. Бара сап басын кушакдай кеггердд. “Бгайлла”, — деп, нпсшщ ш уйдеа тиген жердд уш р ет алакднымен сокды, уш р ет туюрдд. Ауырсьш ьт, Кдби кезш зорга ашты. Тайбек те журелей отыра кдп, Кдбидьщ басын шзесше крйды. Bip сумдыкдъщ болранын сезш, уй жакдан Батжан мен Ж эмихан да беткейге карай далбалакдады. — Кудай-ай, не боп кдлды? Окдан аман келгенде, ажалы асаудан ба едд? А кудай, бала-шагасыньщ кез жасьга каре гор! — Батжан келген бойда кдйнысыныц крльш устап, тамырын басты.— Шыракдй, кдй жерщ? — дедд жылаганьш жасыргысы келш кезш щ алдьш асыгыс крлымен суртш. Ештеце болтан жок, дегендд ацрартып, Кдби акырын зорлана ьфжиды. — Маке, бэкщлд экелпп! — дедд Тайбек даусы ашудан ба, у р е й д е н бе, д1р1лдеп.— Б у р ы ннан калган ы ры м рой, ауьфтпалыры осымен кетон, бауыздап тастайьш. Мыкдаса, кэлхозга кунын телерм1з.

eimm, бф утт — Осындай кдя беткейде eci дурыс адам асау уйрете ме? — Батжан бэрш е сен к ш эл тщ дегендей, шалына жазрырып кэрады.— Туррызсандаршы ен д, жырылган жер1нде жата бермесш.— Кдйнысыньщ барып 6ip жак, крлтытынан демедь М эмет eKeyi уйге карай алып ж урм ек едь Крби кер куда жакка карайлап бегеле берд. — Bopi6ip мал болмайды, — д е д Тайбек. Сейтп де, крл-аягы др1лдеп, мойнын кетере алмай, кез1 алайьт жаткан асаудьщ алкдмын бэгамен орьш жзберд. Ж аца тана кекке аты ры льт ойкасгай шапкан кер куда кендрдепнен кан ш апш ьт тыпырлап, крр-крр етп де кадды. Онымен алыскан Кабидьщ да жагдайы кэз1р жан ашырлык, кас кагым сэтгеп окдс езгерюгерден Шегеннщ басы айналды, -пршшктщ осыншалык, осалдьпъшан зэреса ушты. Элдеб1р булдыр урей ене бойын курсаулап калтыратьт ж!берд. Ж уреп лобльт кускдсы келд. Кеш еп езш щ т к беткейдеп х ам тары есше тусп. Басы айнальт, кулап кете жаздаганы кайта-кайта кез алдьша келд. Сэл болмагацла бул да ecrin кер кулаша кулап олепн бе е д ? Ж айсы з елесп кумак, боп к езш жумьш е д , тж беткейден кулдырап бара жаткандай басы айнала женелд. Илерсей дрмдеп, крлымен жан-жагым карманьш отыра кетп. — Курбакд<асында-ай, каргам ш о ш ь т калган екен гой! — деп, оньщ жардайын алдымен Бэгжан байкады. Баланыц жардайы бэрш де шошьпты. Tinri, басканы былай крйгаида, ал1 бел1 ауырьт, иыеы к ете р те й , басы зыркдлдап турган Кабидьщ 63iде крщкдл-сьщкдлын умьпып к е т Денесш аяз карыгандай Шеген д р -д р егед. Бырак, к д зу й крл куйдре жаздайды. Крлгыгынан суйеп экеп, Бэтжан баланы кабат-кабат кэрпенщ успне жаткдзды. Анда-сандз селк епп, кулап бара жаткандай жалма-жан жан-жарьш карманады. Онысьш Kepin, жаны кинальш жаггкан жок, па деп, 6api шошыды. Сурагап с е зг е ж ау а п к,атпай, е зш ш е ; TyciHiKci3 б1рдемелерд1 сайдыракуайды, Ауыл аяк, асгы эуре-сарсац болды. Ж эмихан ж у п р т барып кер кула жырылган ж ерд ц топыратынан уш шымшым э к е л т енесше берд. Бэтжан омы Шегеннщ мандайына, желкесше, жауырынына басып, басынан айналдырьш ушыкцап шыкцы. Ж ы лайы н десе, оран батпай, кушак;гай алайын десе, тары оньщ ретш тагшай, Ж эмихан 6ipece енесш е, 6ipece Ш егенге урейлене жалтак;гайды. Аяк, ж агы н к д м таган боп, т е к к эр п ен щ сыргьшан алаканымен сыйпайды. 29

Ъекьултан 9i$)ieke-ym — Шырагым-ай, кап ы шошып кальптгы. Жалгыцдан калган жалгызым-ау, жолыца мен курбандьп^ —деп, Бэтжан Ky6ip- Ky6ip жалбарьшады. Мамет онша эбиерлж байкдтпады. — Кара тентек, агаца жаньщ ашыды ма, acayFa ма? Экец кусаган жумсак, мшез болдьщ гой, — дед! мьша к^ольпына кещл! толмагандай ыцгай танытып. Кемшрше де жеюдд— Ж а, мазасьш ала бермендер, кинкенедемалсьш. Уйкцаптурса, умытып кетедь — Сенщ кшэц осыныц 6api, баланы желиспрш,,, Осыган жылкр! кэйыртерндарьщ...— Бэтжан шалын 6ipa3 жазгырайын деп келе жатыр едд, оньщ шьггынай калган кабагьш кард1 де, жым бола крйды. Сасканьшан баланыц жастыгын тузегенст 6ip-eKi ыргады. \"Баланыц кдсынан ендд кдшан кетесщ?\" дегендей, шалы кезм ен ал1атып тур екен. Ернш жыбыр етгазш карсылыгын б1лд!рдДде, орньшан турегедд. Крйраты кайтпаган, кц1зы л шырайлы, буйрек б ет сэры ш ал е з устемддпне ризалыкден сэл кутимстреген сыйакуанып, сэл кекесш де ацгартып, тымырайган кдлпы тыска шыгып кета. Шеген 6ipa3 уйкуап кезш аш са iprere караган к у й жатыр екен. Иыгыталып, крлы уйыган сыйакцанды. Крзгалгысы келд1. Басыньщ баганагы айналганы да, журепнщ лоблыганы да басылгандай. Байкайды: ене бойы жещл, кеуде сарайы сергек. кулагьша шальшган куцпрден уйде адам барьш ацгарды. Усгш баскан кальщ керпенщ ш епн акдфын гана темен ысырды: апасыньщ даусы. Уншде 6ip турл1 кегаспк бар, 6ipaK,не айтып спырганын ажырату кцын. Жэмихан да алденеге кейп сггырган сеюлдг Муны оятьш ж1бермейк дей ме, ездд-ез1 сыбырлап сейлеседь “Марат\" дед> ме, Жэмихан cofsh украс б1реудщ атъш этап кадды. Шеген кулагын бурынгыддн бетер Tire тусп, 6ipaK,ecryre ышык}<ан сайьш шыцылдап, кулагьшыц iiiri шуга тольш кета. Екеушщ Ky6ip-Ky6ipi адам туонбейтш куцпр- куцпрге айналды. Кенет апасы к а п ы курсшдг Cipa, орнынан турегеп кеп Шегенге ту сыргынан ущле карал турьт айпы ма екен, \"А, кудай, am eyip, е зщ ж ар бола гар! — деп жалбарынганы жап-жакцшнан есплдд.— Ажалдан 6ip каккан екенсщ, аурудан да ката кар жалгызымды!\" Шегеншц inn кцп ете калды. Ж алгызы — a3i, ауруы - мьша жатысы, ал ажалы не? ©лш кала ма деп крркцаны ма? Маратгьщ ш ан кандай катысы бар? Кенет есше Аша-кунгей тусп. Сыбыр-куб1рдщ сырьш епгеп шамалады. Сонда калай, муньщ беткейден калай крркрцнын М арат айтып крйган ба? 30

Cipa, макц-анган гой: \"Мен болмаганда кулап кететш едГ, — деп. Эй, аузына сез турмайтын макуаншак.-ай! Енд1еюнни рет екеуш алыска ойнатпайгыньш ойласашы. Туйетайлы беткей тагы кез алдына келд1 Т ау тары шайкдлып турран тар1здендд. Тау шайкалды ма, ж ер алгандд ме? Тау к а й т т шайкащайды? К ^ а п бара жатеанычаа кер кулагад атау шайкалрандай кершген шыгар. 1шшен 6ipey инегш суырып жаткандай, тула бойы т т р к е н т кетп. Ж е р шайкалактап, 6ip жагьша крсайып бара жатгы. Кулап кетпейш деп карманып крА-аяташ к а н та созса да — крл-аяк,сыйакзы крл-аягыкалма-ганб а — TipeKегер 6ip туганак, таппады. Шалкалап, ж ер тец-KepiAin барады. Крркканьшан айкайлап жзбердо. Ym шыкты ма, шыкрадд! ма, б1лмейд1, airreyip, карал е л п а келмей шьщ-рыра берд1, шьщрыра бердт Б1реудщ атын атады ма, жок,атамай айкайлады ма, оны да бьлмейдд, тек кулап бара жатканын керш, куламаура кам ж асап катты жанталасгы. Ж ардайы— шыр айналган шарыкраска жабыскан шыбьш сиякты. Талай шошьш, уй шпн де талай шошытьш, Шеген туннщ 6ip уарьша дешн тыншымады. Акрфында эбден калжырап барып атасыньщ алдында калрьш кетп. О я т ь т алармын деп крркрт, кашан к а п ы уйкуаганына K63i жегкенш е, М амет сол орны нан Kp3FaAFaH ж о к, Н ем ересш ж айлы тесек к е жаткэгааннан кеш н де, кайта оянып кетпес пе ек ен деп, бетше ущлш кеп гаддрдт Ж ы лкы кузетшдеп Т айбекп ол тек танга жуык, барып кана алмастырды, Шеген сол уйктаганнан туяк, серппей уйкуап, сэскеде 6ip- ак, оянды, Шошымай, буркагаан дауылдын, артъшан келетш жаймашуак, кусап асыкрай, жайымен кезш ашты. Тундисгщ ш ел aAiтурммегт, уйдщ inn алакелецке, крцыр салкрш. Сыртга жургендердщ дабыры емк-емю еспледт К алош а езш жалкыз тасгап кеткендерше кайран. Басканы гам бьлсш, юрт-шыкып апасыньщ жакрш тещрекге жургенш журеп сезедт Мурньша кргмыздан езге де кашпдялтым шс келепн тар!зд1. Кдрныныц каттыашканын байкады. Керпенщ шетш кеудесшен ысырып которое берш ед1, созган крлы сап-салкрш гамдялдакра барьш тид1. Кабьпын аршьш даярлап, касына 6ip бумасьш екелш крйыпты. Ойланбастан 6ipeyiH суырып алып аузы на са л ьт ж1бердг Жуп-жумсак, ж аца узкген екен. \"М арат ку шыгар, Д(уу, —муныокепжурген\".Соньщарасыншаеспсгщсыр1ынан алдегамнщ аяк, тьщ лры есплдт Керпеш буркене к р й ь т рл1, 6ipaK,апасы байкап улгерюп. Ой, айналайын кара кулыным! —деп екпрене женелдд. 31

Ъекутпан Hyfnkeb-yiu Ж анры оянганына куанып, керпеш ашьш бетшен шскедд. — Зэремщлд зэр тубм зге яабердщ гой тунмен. Басьщ ауырганьш крйды ма? Ой, кулыным аншейш! Шырарым! Алданышым! Кдрныд эбден аипы гой, турегепп, турып тамагынды iiuuri! Нар сызбадьщ гой тук. — Солкдллдакхы юм экелдд? — Юм болушы елд, атад да баягы. Тацертец сауьш биелердд айдап келгенде экелген. С е т куантсам деп крй сол... ку жаны куырдак,болып жургеш сорльшыц. Бэр1м1здеде ж ан кдлмады. экед н щ GAi-TipiciHe сене алмай отырранымызда, сенщ ауырраньшды керш, шекемдз кдй кдязды дейсщ. Былкдялдак, собыкды суйсше ж еп отырран бала кенет апасьшъщ бетше ожырая кдрады. — Ой-ба-ай, ол тушмен жылкд>ты сонда жайран шырар эуелде? Немересшщ н е т айтып отырранын Бэтжан тусшбедд, сонда д а кендлш табайын деген оймен: — Иэ, сонда жайды, кулыным, сонда жайды, — деп к у т а й салды. Сол-ак, екен, Ш еген атьш турьш ж алад аяк, жалад бас далага тура жупрдд. — ©й! Ойбай, кдйда барасьщ тыр жаладаш?! — Ата! Ата! — Ш ар-ш ар еткен ашш ы дауыс даладагыларды тугел жалт кдратгы. Урейлетп, апасы да артьшан шыкды. Шегендд керш, биебаудыд басында журген Мамет кдлбалакуап кдрсы умтылды. Ж упрш кеп мойныма асылатьш ш ьтар деп дад, нем ер еа кдсына жете бере кдлт токхай кдлды. Танауы кусырылып, Typi бузылып кетитп. Кушакдай алмак, больш крлын созып едд, устатпай ыршьш ш епнш кетп. К д рпы д ж уреп су ете крлды. Шалык, ypFan шьшар деп шонгыды. Баланьщ б!рдеме деп турганьш да зорга байкдды. — Жылкдяны крида жайдьщ? Кдрт ештеме укдады. Оны неге сурап тур? — Ашакунгейге.— \"Кудай-ау, оньщ кэнша кд ж ег бар бутан?\" — А-а-а, айтгым гой, ане. Солкдялдакдъщ бэрш куртты гой жылкдллар. Ж адагы суракдыд мэнш М амет ендд укды. — Уй, кдра тентек, жылкдл оны жемейдд. С ен гой деймкпд, тимейдд. — Ж ем есе, таптап тастайды. Басып кетедд. М амет с ез таппай тосыльш кдлды. 32

_______________________________Ъф eidmii, (kf> mim — Баспайды. Тун шпнде солкылдакды кередд деймющ солар. — \"Кередд деймгсщ\", кермесе, кэйтш жайылады? Куртгы гой бэрш. Шеген жалт бурылып уйге кррай кдйкзддай женелдд. Кеде тесепнщ устше етпетшен кулады. — Курбакдфрыр-ай, не деп крйьш ен,, тары? —деп, Бэтжан шалына кдбак, шытты. Бул ж олы М эмет кем ш рш щ жазгыруына жымиып басын шайкдды. — Эй, тентек ит! — дедд немересше жалыньш.— Туршы, тамаринды шпш! Сонан сон ш абдар aftFbipFa MiHrecripiri Ашакунгейте ез1ндд алып барайын. Солкд51Лдак,тарыц сол к у ш н д е т у р , жы лкд.1 к д р аг а й л ы ж е л к е д е ж ай ы л д ы , Ашакунгейге аскдн жок, Бала басын кетердь Ж ы лай крймаса да, жылаура жакдянмын дегендд адгартьт, мурнын тарггы. — ©ripiK айтасыц, апармайсьщ. — Апарам, неге апармайым? С ен апар десен, Ашакунгей тупл, ж ердщ Ty6i сез бе атаца. Бу ку ттрш ш к сен ушш емегенде, гам ушш. ..Атасы айткрнын орьшдады. Кдзакдя ерге кдльшдап керпе сальт, Шегендд алдьша мшпздд. Ердщ кумгс крптаран алдынры кдсы тасбакдныц тумсьпы кусал к ер пенщ асты нан азар кь1лкд1яды, суык,тем1рдд алакднымен сыйпап кердд де, Ш еген кешндеп, атасыньщ бауырына тыгыла отырды. Т1зпн усгаган сол крлымен М эмет оны крлтьпъшан кдясып-кдясып крйды. Онысы, cipa, “Крркра, мыкуап устап отырмын,гдегеш болу керек. \"Энеукунп 6i3 барран жерм ен журсек\", —деп, Ш еген нитей езш щ басы айналатьш тустан атпен отудщ K^yinri екенш журексше ойлады. Кайтерш бшчей крпакдай да басгап едд, атасы сайды жулгелемей, кенет айгырдыц басын уйдщ тусьшдагы кдйкднга карай бурды. — Кдйда? — деген Шеген алдады ма деп куддктешп. — Е? — О ны ц сурагынан атасы да сезжтендд. — Сендер энеукущ кдй жолмен барып едщдер? — Бю... — \"Е, М аратган еспгенш апам ам атама айтпаран екен гой\". Апасьшын купня сакдарыштырына нитей риза болды. — Bi3 саздьщ аяк, жарьшан керлеп кетеръ\\гем1з. О, акдямакдар! Кдрын гой ол жол. TiK кдтямен кэйтш журддндер? Ж акры жол турган жок, па дал уйдщ тубшде. \"Bopin б1лгенде, бул жолды неръш бглмедд екен? - Шеген

Ъексутан ’Нфэкеке-ты нитей Маратгы жазтырды. Атасы жада оны крйлы ауылга жумсап яобермегенде, ол да булармен 6ipre баратын едд. — Кдп.\" Шабдар айтыр журюкер екен, ы л т ерге келе жаткднддюде ме, крлпылдатпай, тею реказ, жайлап ыргайды. Есесше уркектнт сумдык, кулатын унеьн кэйшылап, кдй жерде мен уркетшдей кдрайтан бар деп эдеш (здегендей, жан-жагына дамылсыз жалтандай бередд. Арша-аршаныд, тас-тастьщ арасьшан торгай пыр ете туссе де елендеп, солдыбыс шыкдэн жакд-ан лып ьпысьш улпредд. Шабдардыд сол сатгеп буюлдене тшркешсш Шеген такдгмымен де, атасыньщ ттзгтнтартысынан да сезедд. © ггед шабдарга мшгенш Маратгьщ кермегенше еганедд. Эсте, табаныдда турьш кдрасац, таудьщ yen пышакдыд дырындай жш-жщшже сыйадганады. Ал барып керсед, кэддмпдей жазык, кей жер! келденедше 6ip крра крй сыйып кетепндей кед. Tiirri, кейб1р туста жауы н суы келкш жиналатьш улкен-улкен ойпаддары да бар. \"Туу, мьша жолды б1лмегешм1з-ай!\" — деп Ш егеннщ imi куйдд. ©ткенде мунымен журсе, сез жок, аяты да таймайтын едд, уяткд кдлмайтын да едд. Таудыд ед бшк тусына кетерьлген кезде, алдарынан адырап салкдш самал сокды. — 1шще ж ел кдрысып крлмасын. Жарыкдык, одменнен етш б арады гой, — дедд атасы ж алм а-ж ан Ш егеннщ омырауын кднмтап. Ендд аршалар азайып, жакрар тасгар жшледд. Жстганьщ да ею буйр1 кдлсылып, ж ол тас-тасгыд арасымен errin кдындай тустт. Мамет ттзпн усгаган крлымен демей спъгрганды Mice тутпай, Шегендд од крлымен де орай кушакдап алды. Еледдеп, тез errin кетпесе, тас жыкрылдары кднсып кдлатындай-ак, анд а- санда шабдар айтыр ыткдп-ы пщ п кетедд. Шабдардыд мундай секемпнл, сергек жур1сш, шадыр мшезш атасы кдтгы унатады. Ылга: \"Ауыздьпымен алысьш турматан ат та ат па?\" — деп макданып отырады. Ондай аткд мшген Шегенге де макуан, сондыдтан шабдардыд жалт-жулт урккеш нен ептеп журекешее де, атасьша укратысы келш, сыр бермей бакды. Б1раздан сод кд>ф ж ота ылдилай бастады. Булар кдлыд аршата та г а юрдд. Tinri, тогайдай тутасып кетнпт. Keft6ip абажадай арш а кшз уйдщ келемше жетекдбыл, Шегеннщ бетш сырып, аятеш тырнап эжептэу1р эбйерге салды. Сеитш келе жаткднда, кенет дэл айтырдыд аяганы д астынан 34

Щ> Мант, 6ij> ynim аршаныц iuri сатыр-купр erri. Ш абдар ж алт 6epin, ш абына от баскандай ыршыды. Шегеннщ такымы ерден булттайып кетп. Орай кушакуаган атасыньщ оц крлы болмаса, ат успнен баягыда ушып кететш ед1. Ш еген катгы крркдандыкз'ан, кдй жер1 ауырып, кдй ж ер | ауырмаганын дэл ажырата алмады. Тек: \"Осы тулаган куш таудын, б асы нан дом алап к етп есек ж а р а р едй\" — деп шошыды. Э п дегенде 6i3 сунып алгандай ш анш ып ауырып е*д|. K63ip такдгмынан жан кетш калган сеюлдг айгыр мецюген сайын куйрьпы ердщ кдсын келсапша туйгшггейдь 6ipaK, баганагыдай шанш у сез1лмейдь Ашуланып, уркепндей ештеме жог-ына кезш жетю зе алмай, атасы айгырды акдгрып бок^ап, шаптан шыкдырта кдмшылап жур. Ke3i буддыp an, Шегеннщ eci ауып бара жатгы. Мына сумдык, азаптыц шеп жокцай кершдь М амет айгы рды эр ец ток,татты. Э бден ш арш ап- шалдыкдщнда барын манадан берп э р екеп н щ абыройсы з аякцалганына шабдар да уялган тэр1здь Ею буш рш e m ire согып, танаулары пырыддэп, крлтырап-ддрЬддеп, тап кэз1р терт аягынан кулап тусетшдей сыйьщга. — Шегентай, кай жерщ, кулыным? — М амет даусы бузылып, крлында былк,-сылк, ж атк д н б аланьщ бетш е урейленш кдрады. Бала ауырсынып, зорга ыцырсыды. Bip сумдыкцы iixri сезш, карт жерге кдргып тусп. Кушакуай кетерш немересш де атган алды. — Ку жалгыз, куртып аддым ба, кэйтпм? — Даусы калтырап, карт катгы абыржыды. Бала ездитнен ж ер басып тура алмады, аягы ж ерге тнер- тиместе-ак,атасыньщ кушагына сылк,кулай бердь Буюл шабы пышакден плплегендей тызылдап, шанши ашып жанын шыгарып барады. Катгы ауырсынганнан жылауга да шамасы келмей, тек ьщырсып, ьщкылдай кабагын шьпты. Шабдарды 6ip крлымен шылбырынан усгап турып, М амет 6ip крлымен Шегендд жайлап ж ерге шалкрсынан жаткдюды. Сонан соц шалбарын абайлап шешш ашьш кердд де, шошып кетп, Ш ырагым-ай! Ш ырагы м -ай! — дед1 д э р м е н а з ж ы ламсырап. — К у ш абдарга кайдан Faria MiHri3in ем! Кулыным-ай, енд! кэйтпм? Ойбай-ай, ендд кэйтпм?! Айдалада eci шыгып, сары шал немересш шыр айналды, Шегеннщ буюл шабы, ею саны кан жоса. Кергенде, аза бойы каза турып, Мэметтщ д ен еа табанда муздап кря бердь 35

Ъексщтн Ифкекв-щы Саскднынан жынды кебелекш е цалбалацтап 6ipece шабдарта карай, 6ipece Шегенге кдрай тап-тап 6epin сенделд! де кдлды. М уныц соншалык, урейленгешн керш, Шегенде тштен заре кдлмады. Сары шал алден уакдшта езш e3i зорлап сабырга шакырды. \"Не к л ей м ? Кдньш кдлай токкатам? Ойбай-ау, буйтш жата берсе, кднсырап еледд рой!\" \"вледд гой\" деген сез мыйына тастай суык,тидд. Крркд>шышты крркршыш жецгендей сыйкдл бар. \"А, кудай, —дедд жалбарынып, — ендд кезш е Сэтапмдд керсетпесец де, одан кдлган жэлрызымды аман кдлл! Баскд •плегтмдд бермесец де, осы ттлепмдд бер, жараткдн!\" М амет eMipi мундай урейленбеген uibiFap, энш ейндеп сырбаздыры, басынан с ез асырмас пандьпы, нык, сейлейтш сабырлыльпы — 6api жок, тек Aer6ipci3 жанталас кдна. Ол эуелде жаны кдла ма, жок, па деп шошыран, артынша мыйына баскд нэрсе б1здей кдаалды: \"Кдн ж оса болтан Typi тым жаман, кешн мына сумдыкдъщ кесапатынан кем болып кдлмаса ж арар едд?\" Дереу эрекет жасамаса, кцын болатьшьш крркд турьш тез тусщйд. Ж алма-жан шап тартпаны босатьш Ж1берш, токрмныц шетш тутелеп жулып-жулып алды. Айрырды жакрш аршара байлай сап, кйзд щ жульпын арщ кем ен тутатгы да, Шегеннщ кдн шыкдфн ж ерш е ысгык,куйщде шыж етгазш басьш-басып алды. Баланыц булкршранына, ауырсынранына кдрап бул жолы крлы крлтырамады. Жейдесшщ омырауын дэр айырьш жДбергд де, жщцыкелеп ж ы ртьт, икем! келгенше жаракрпы крлынддп орады. С ейтп де шалбарын кдйта кипзш, немересзн жерден кетерш тургызды. — Шегентай, келнп аркдма! — дедд ендейе -пзесш бупп жатып. Бала н е icrepiH бьлмей бегелш крлды. Аркдсына мшуден арланып турранын карт тусше крйды. — Кетерш алмасам, бул куйщде атка отыра алмайсьщ, кулыным. Келе гой! Ж ар ац аскршьш кетедд, тез1рек уйге жетш, апаца ем жасатайык, Баск,а а м а л ж о ры н б ал а TyciHAi. ¥ялы цкдлраран, намы станыцкдфаран сез!мдердд баса турута тура келдд. Талтандап келш атасы ны ц мойны нан кушакд-ады. Карт умтылып тура бергенде, Ш еген шыдай алмай баж ете кдлды: атасыньщ аркдсынан шеге кддалрандай шаты шаншып кетп. М амет крйтадан ж ерге TycipAi. Ештеме сурамады. К дпы ауырып кеткенш ж а н дауысы шыкданынан-ак, бмдд. 36

— Кдп, шырагым-ай, ендд кэйтпм? — дедд дардарып.— Кемш крлыма-ак, кетерш алайьш, кднша салмагыд бар дейсщ. Ендд Ш еген атасыньщ алдьщры ж агына шыръш мойньшан кушакдады. Карт 6ip крлымен баданы кд,1лта балтырынан усгап кеудесше кетердд. Таты уркптп алмауга тырысып, акдлрын кеп аршадан шылбырын шеигп де, 6ip крлымен шабдарды жетектедд. Айыбьш сезш басылу жок, ш абдар aAi сол жалтак,- жултагынан жазбапты. Bip-etd р е т жулкдд тартынранда, кдртгьщ крльш кдз1д шылбыр кдтгы ысьш ждбердд. Апплы бокдык,аузьшан амалсыз ш ьпып кетп. Буйтш журю! енбесш тусшддде, немересш ж ерге тары туардд. Сенщ жазанды кдлай берсем екен деп гажшген Kicinie айгырдьщ жаньш а барып бдраз турды, Ш еген де: \"Манадан берп ашуын атпырдан ендд алгалы тур рой\", — деп ойлады. BipaK, карт ейтпедд, бтлегшде булддргесшен салбырап журген кдмшысы жогары кетер1лмедд. Ун-тунс1з эуел! м ш ер жак, узедгпй, сонан сон; кдмшылар жакдатысын ердщ кдсына кезш ен длш, устш ен шылбырмен шанди байлады. Асыкдай ауыздырьш алды, Ti3ri4ai мыкдап мойньша орады. Ердщ кдсына кдмшысын да кыгтырлы \"Не icreM eK?\" — деп Ш еген тадданып та улгермедд, атасы алакднымен айрырды сауырынан 6ip сальш кетп. Ыдк, етш, шабдар ыткд женелдд. — Ауыдра бара берсш, —дедд М эмет ейту мэнш Ш егенге тусшддрш.— Узедп, Ti3iiHAi турщ тастаганымызды керш, уйдеплер жырылып кдлмаранымызды тусшер. Ашырды кезбен 6ipa3 узатып салганнан кешн, немересш карт кдйтадан крльша кетердд. — Шыда, Шегентай. Уйге жетсек, апач ауыртпай жарадды жазып алады. Ж аца гана ара-арасынан шабдар айрырмен жайтандап еткен кдлыц аршаньщ ппшен М эмет ендд вр ед ж ол тауып келедд. Арша тамырыньщ томашалары, кдс кдэшандай, бала котерш онсыз да ештге бастатан картгыд аялын кдйта-кдйта кдгдды, бутакдары 6ipece бетше согады, 6if)ece к т м ш 1ледд. Кеп узамай-ак, кара терге тусп. Bip c a r суршш к е т т жьпыльш та кала жаздады. К,ап, ж а д а данж ы р ар а ш а п а н ы м д ы д а б а й л ап ж1бермегетмдд карашы! — дедд кейш. Токдап, енпгш басты. Кезше, аузына куйылган ашшы тердд дэмш ала алаканымен суртп. Немересш крлынан туармесген сэл демалды да, тары lArepi журдд. \"Тым курыса тез1рек ещске жетсем екен!\" — дедд шаршаудьщ KOKeci aAi алда екенш ескерш. Манаты еткен 37

'ё ’ексуппан ‘НфкеЬ-тм бгак тускр жете бере Шегендд жерге туардд. Темею тарпулсы келд1. Тамары, танауы тутш шлеп, кдлшыган тэр1здджыбырлап ж ан шыдатпай барады. Таудыц ен, бшк тусы да, тасгакды кдгын тусыдаэл! алдр, соны оилап,тез шаршап крлармындегсн крушпен езш зорра тежедд. 1лбш болса да мгермей 6eprici келш, кеп аялдрмады. Ойлаганындай-ак, тасты ж е р абден титыктатгы. Ею крлыньщ крры талып, белД кркрап, аярыньщ ушын элдене ал о з KpFbm крлса да, ттзеа е р ж а з бугшп кете бердд. Ашшы тер куйылып к ез1 булдырады. Жолды, airreyip, шамалап ацгарады. Ticremn шыдайды. Бет аузын ашшы тер тым жауьш бара жаткрн соц, сиретешн деп басын сглюп едд, елазддктен e3i талпректеп кета. \"K03iM кррауытып, 6ip ж ерде жырылып крлмасам ж арар едд\", — деп крркцы. Амалсыз тары токд-ап демалды. -— Шегентай, кртты ауыры п кеткен жок, па? Шыда, шырарым, осы 6ip тустан етсек, ар жары еще. “Ещске жетсек, тез1рек журешз\", — дегеш гой, эрине. 0 з ш де, немересш де жубаткрн сыйкдя сол. Шегенге шыда дегенмен, ©3i шыдай алмады. Крлтасындары буктеум газета крлы б1рдент э т ы . Bip шетш жыртып алды да, асыкдай темею орады. Ш сшщ езйак,ене бойьш тт ш барады. Тшмен жалап гэзетгщ шетш туйыкдады. Тутатып, крмарайлана ею-уш сорды. Тула бойы т э та уйып кря бердд. Кенет K©3i Шегенге тусп. Ш ошьш к ета. ¥йкд>1 кржьпкрн Kicune K©3i мулдем жумылып кете жаздап отыр. “Шырарым-ай, — дедд ж уреп шаншып,— жаныца к рп ы батыпты-ау! Ашьш керсем бе екен? — Темеюсш лакдырып ж1бердд.— Крй, не де болса уйге тездетш жетюзешн. Кемшр 6ip ем жасамаса, мьша Typi жаман. Кем боп крлар ма екен кррарым.— Элазддч крруы кршаннан жалбарыну гой, yMiTi эбден узжгенде айтатын ттлегш тары айтгы.— 0 , кудай, жалрыз улды ендд керсетпесеч де, соны ч журнаты кез аллымдр журсш, осы кулынымды крр кдялма!\" Кррт немересш крйта кетердд. Босап бара жаткрн жуйкесш ■пстенш токдшты. Аярьш асьта басты. — Ата, шаршадьщ ба? — дедд Ш еген epi атасьш аяп, epi ©зш OFaH кетертш крйранынан кдлсылып. — TTTapniaFflM жок, шырарым, неге шаршайьш. Сешч ж аньщ а шипа табылганша маран шарш ау крйда. Саспайтьш, сабырлы шалдьщ уншен алдеб1р асьпысгык, урей байкррандай болды бала Ж арасыныч аузы ашьш жанын 38

ekmiiu, (nf> утт ш ьтарып бара ж атса да сы р бермедд. Атасыньщ тер баскдн мацдайын акырын Fara алакднымен суртп. К ез кдтыгын ауыл жакд<д салды: уйлердщ кдрасы а м кершбейдд, суык,урей шдн куйындай кезш етп. \"Бугш жете алмайтъш шыгармыз\", — лрл1ауыл жакрр аландай беруден бетт кдйтып. Шаршап, уйге ж ете алмай кдлган ropiri куйлер1 к ез алдьша келдд: тун тас кдрацры, тещ рек тук кершбейтш тунек, крзралсац б ш т кузра кулап кететш сыйакдысьщ. Акдырын, акргрын рана дем алып атасы уйкуап кетпгп, KG3i бакырайып бул оньщ бауырында огыр. Кенет астыларындагы топырак, сусьш бара жатгы. 3apeci ушкдн Шеген шап 6epin атасыньщ мойньша жармасгы. Кдлрып кеткен екен, селк етш кезш ашты: — Ш егентай, н е кдялды? А уырып к е т п м е? — дед! жанаш ыр дауыс. — Ж ок, аярым талды. — Кэз1р, шырагым, ж ерге ту ар ей ш онда. Атасын демалтута сылтаутапкднына бала кэдимпдей куаньш кдлды. Ауырран, шаншыган жерлер1 де 6ip турл1бэсещзгендей кершд1. ...Жылкдялы ауыл жотадан кершгеннен кейш де булар кеп журд1, кеп кд-гналды. Туе аугалы д а талай уакргг. Ж е т е л т кеткесш, М эмет ею р ет аялдап темею тартгы. Ш аршаранын айтып айылап-уЫлемедд, тек темею сш усп-устш е сорып, тынымсыз туюрше бердд. Вбден ауылдьщ шетшдеп мойнаккд ж еп п ендегей бергенде Fana буларды байкдп, алдарьшан 6ip жалгыз атгы кдрсы шапты. Оньщ Марат екешн таньт, карт таты дамылдады. Omeyip, 6ip жайсы з жардайга утырагандыктары н шамалаган Марат, ебден жакдшдатанда, екеушщ де аман екенше кез1 жетш, lirrri, куана да бастаган, 6ipaK,еншешндеп айбынды шалдьщ жылап ж1бере жаздап турран турш кергенде: — Ата, н е кдллды? Ш егенге не болды? — дедд K63i шарасынан ш ырып кете жаздап. — Шабдар и т урюп... — дедд М эмет алкдлна арен; сейлеп. — Ж ырылып кдлды цы здар ма? Ж о, тулаганда, ердщ кдсы Шегентайды кдтты талкдндап тасгапты. Аткд отыра алмай кдлрасын, ж аяу кетерш алдым. Айрыр ауылра келдд ме? Келдд. Апамдарга айгкдн ж окдыз. Атам екеум1з ендд 1здеп шыкайык, деп гурранда, жотадан ездерщ здд кердж. \"Узещтлерш турш крйраны Heci, эдеш кря берген бе, ж о 39

Ъексутит Яф/секе-ры жайылсын деп лабергенде, к д ш ьт кегкен бе? - деп, агам екеумгз эбден api-capi болдык, Кенет с^здерд кердд де, агам: \"Ойбай, шап, Шегецад кеггершапты, жазым болмаса ип едП\" - дедт Эне, e3i де шауып келе жатыр. EKi K03i гас тебесше шьпып Тайбек те жетп. \"Ойбай-ай, амансыцдар ма, am eyip?\" — деп, атынан домалай тусш умтылды. Болтан жатдайды еспген соц, Шегецгу еидд Тайбек кетердд. Оньщ атьша мшш Мамет ауылга алдымен келдь Ж а л бойы кцщк, деп кеп сы р бермеген Шеген, апасын кергенде, шыдай алмай пырсылдап кря бердг — К улыным-ай, к,ор болып кдлар м а екенсщ ! ? — Кемсендеп келш Батжан немересш бауырына басты. Кдлыц тесек кешеп орньша кдйта салыныпты. Айгарын айтьш б те е н болу керек, Мамет терд1 ала у н а з отыр. Уй ортасына от жагъгп, успне т е м р ошакцы курып та крйыпты. Тесекке жаткдгзран соц, еппомдд жакдшдатпай, Шегеннщ ж арасын Батжан 03i гана ашып кердт \"Кулыным-ай! кулыным-ай, етш щ бэрш сыдырьш кепггп гой!\" — деп, шошына 6ip Ky6ip е т де, уй шпнде apbi-6epi безек кдгып кегп. Ж аракдтгы ц аузы на жацалап кш з куйддрш басты, кц1здырып куйрык,май жак?ы, сонан соц Шегенге таза дамбал кипзд1. Сырткд шыгып узак, жок, боп кеткен Батжан 6ip кезде уйге асып-сасып асырыс юрдь — Шегентай, кун батып барады, журил, далара шыгарьш ушыкзап ж1берешн. Бар пале кдра крйдьщ окпесЫен кетон, эдеш сойдырдым, 6ip крй турмак, бар крй сенщ садагац. Тартынранына крймай, жалынып-жалпайып, кдумалай суйреп, М амет eKeyi Шегендд сырткд зорга шыгарды. Крйды Тайбек боршалап та 6iTirrri. Ушыкхау онша коп уакргг алмады. Тез уйге гарпзш, жылы орап жатцызган бетге Шеген уйкуап кдлды. EMiMHin крнганы uibiFap деп куанып, езш е e3i сыбырлап, куб1рлеп, Батжан сыйынуды тиго кушейтп. К дзаннан ж а с е т п ц Hici буркдфап, ошацтагы отган жылылык, тарап, уйдщ ишне 6ipa3 кещл/улж Kipe басгаран. Ж урттьщ эцпм ео де жарасып кэлрандай. Жамандыкгьщ бел ары кдраганра, шешшцюрей сейлеп, Маметте Шегеннщ кдлай жаракдтганып кдлраньш уйдеплерге тэплштецюреп тары айгып бер/у. Bipece аршадан ушкдн белпаз кусты бокуап, 6 ip e c e о д ан ур1ккен ай ры рды сы б ап, 6ipiMeH 6ipi крсамжарласып, жарыса шошынысып, уйдеплер де жакры аякцалган крркршыштыц ж айьш кргзыта тыцдады. 40

Щ> eiduiiu, бф mim Шеген 6ip кезде уйкуап жатьш ыцыранды. Bapi д е тьша крп бала жакдф жалт-жалт бурылды. Бэтжан орнынан да ушып турды. Кдсына барып керпесш кдямтады, 6ip езгерю байкдтар ма екен деп, бепне узак, ущлш кдрады. Бала 6ipaK, кайтып дыбыс бермедд, кдлбырламады да. Эцпме жел1а ендд-ендд кдйта жалБаньш келе жаткднда, Шеген кьщкылдап кдтгы шошып оянды. Уй М идеплер уркердей Ypmdcri. — Ana! — дедд ал й з дауыс. — О не, жарык, саулем? Ж ар ац тары ауырды ма, жаным? Ж аньша елпелектеп жетш келген апасына: — Далага шыгам, — дедд Ш еген ж ыламсырап. — 0 й , жаным, соган да ж ы лайсы ц ба, кэз1р. Ka3ip, шырагым. Тез сырткд шьпып кетш, есж алдындагы шылагппынды экеле крйьш едд, бала OFaHкенбедд. Сонан соц успне М эметгщ iiniriH жауьш, Бэтжан мен Ж эм ихан е й ж агынан крлтыкуап далага альш журдд. Уйден онша узатпай: — Кдранды гой, осы жерге-ак,.. — дедд Бэтжан. — С ен кет.— Ш еген Ж эмиханды шынтарымен игердд; — Эй, ары тур курбаккдрыр, —дедд апасы да оны бкегш ен тартып,— сенен уялады, барып М аратгы ж1бер. Бэтжан 6ipa3 у н а з кутп. \"Ашитын шырар. Оран шыдамай тары жылайды-ау!\" — деп, шггей дайындык,та жасады. Уйге юрмей; оларра кулагын Tirin, Ж эмихан да есж алдьщда гаддрген. Алгашында эдепо еркелшндей кд>щк,етп де, артьш ан Ш еген окд.1Сшындырып жзбердд. Ж а н даусы шыкцы. ТЗры шошыган шыгар деген оймен Бэтжан мен Ж эмихан айнальш-ушршп, eKeyi ек! жак,тан аймалап, жандары кдлмады. BipaK,OFaH бала гынши крймады. Ыцырана кдшалып, гула бойын керш-созып успн-устш кдтгы ышкдлнып кетп. Уйдегкер де удере далага шыкды. Бэтжанда мулде ес кдлмады. — Кулыным, не кдллды? — Кдй жер1 екенш б ш п турса да, — Кдй жерщ? Кдй жерщ, кулыным? — деп бэйек. — Шьждайды! —дедд бала OKciriH баса алмай жылап. — Ж аным-ай, ж аньщ эбден кдшалды-ау! — Ж эм ихан да шыдаи алмай дауысгап жрбердд. — Кэйгем? Кэйтсем, жаньща кэмек жасайым?! Апа, этиьмге айтшы: дэрпхзрге апармасак, 3api бойына жайыльш вледд гой бул. — Ж е! —дедд бэрш де еспп турран М эмет жеюп. Кдртгьщ КДТКД.1Лдаусынан элденеге тэуекел еткеш байкдлды. — Марат,

Ъекситан Нфкеке-шы уйден от экеп жарык, кдолшы, балам! Шегентай, сен ж ш т емессщ бе, шьууа, шырагым. Батана, жараланган кезшде де, жыламап ец, бэр1м1здд крркрпъш бунын, не, кара тентек? Марат уйден жанган шала а л ь т шыкзы да, кебу аршаларды т е р т жагып, айналаны лез демде жарык, кылды. Шегенннщ уялута да ш амасы келмедд: кезш жумып, астыщы ернш кдлмкрдратютеп, апасынын, кушатында былк,-сылк,талыкриды. Оньщ соншалык,кан сел аз крналган турш керш, бэршщ зэресз унггы, Ауырсынтаннан баланьщ бет-аузы 6ip жиырылып, 6ip жазылады. Аузы мен мурны, касы мен кез1 бет тер1сшщ ынтайымен кубыла крзгалып кегкенде, сумдык,азап таргканьш содан-ак,шамалап, карал TypyFa юсшщдэт1 шыдамайды. Беттн жутан тер аккан жаспен араласып, бала кепе-кврнеу б1рден- 6ipre элареп бара жатгы. Атасы келш аймалап, бетш отгьщ жарытына каратга, крлымен акрдрын сыйпалап турды да, каткан жараньщ аузын шымшып жулып алды. Бала баж етш крлымен жарасын усгай алды. Кдн да акуы, 3epi д е и платы н сацылау тапты. Yh деп, Бэтжан мен Жэмихан квз жастарын куана суртп. Жарадан кдн да агып туртанын олар эуелде абайламапты. — Ж аным- ай, ж аньщ ж аца ж ай тапты-ау! — деп барып, Бвгжан баж ете крлды. — Ойбай-ай, крн гой мынаусы! — Ештеце етпейдд. — Сабырлы, салк^ш унмен Мамет к ем тр ш щ бажыльш ш орт кесш тасгады.— Ктпзшдд кдйта куйддрт бас. Бод беталбатгы бажылдамай. Ш еген жарасьш крйта тащ аи соц, тамакдщ да, сезге де мойьш бурмай, кдлжырап лезде уйдщпа шомды. Улкендер уЫлесш отырып кара крйдын, етш ен татты. Май шам М эмеггщ ушнде т у т м е н сенбедд. Тундеп азап тацертецплж тэты кайталанды. К атьт улпрген жаракатты ц аузы леп ж1бермей, Шегендд кдьл бурау салтан кулындай шьщгыртгы. Тундеп эддсп кайталаута бул жолы Мэметгщ д ап бармады, бажылдап Бэтжан да балага оны жолатпады. Ш егеннщ жатдайы жылкдллы ауылды шындап састырды. Урей жецгенддктен, 6ip шара icrereHHeH repi шыжбалакуап ш ала булшулер1 басым. М ьша хэлшде атка отырып баланьщ аудандагы дэртерге ж ете алмасы белплт Шакрдртканра келе К.ОЯТЫН д а р т е р тэты ж ок, ездерд ем-дом ж асап ж азы п алатындай жендл жаракат емес, суркы жаман. Осыньщ бэрш ойлап тьцырыкд<а \"прелген М амет Тайбектен суйеу боларлык, 6ip акддл дэметп. О л 6ipaK, ондай ештеме айтпады. 42

_______________________Щ> ектш, 6ф умлт — Тэке, М а р а л ы Кдбота ж1берешз бе, кэйтешз? — дедд дагдарып.— О л а м кеш еп аулынан кете крйган жок, ш ьтар. Санитары ма, neAiuipi ме, жаракдтгьщ ж ен ш быетш б1реудд сол тез1рек тауып келмесе, баладан айырылып кдлар TypiMi3 бар. Ж арасыньщ аузьш кунде жулып ала берсек, не жаны кдлады. — С ейткен дурыс. Мен оны осы к эз1р ж1берешн, — дедд Тайбек 6ip амал табылганына куанып. О рньш ан тура сап далбалакдап ушне асьныс бетгедд. Жагдайды естш Марат та асыкды. Апыл-рупыл кшнш, журе женделш, тез арада аткд мшдд. Кдшан саздыц аргы шетшдеп жотадан асып кеткеншше, Шегенде 6ip езгерю болып кдлмады ма дегендей, кдйта-кдйта жалтакуап артьша кдрарыштай бердд. Кдлай Маратгын, Te6eci керш бей кетп, солай Шеген тары шындыра бастады. Соныц артынша иненщ жасуьщдай жерден сыздыкхап зорра шыккдн зэр жанына сэл терезе таптырды. Кдсында ©кен дейтш neAinipi бар, кештетш Кдби келдд. Пелиир бегелмей, а л а н тускен бетге б1рден балага барды. Кдлцкдллдап ауырсышанына, аянганына кдрамай, ж араны устап, сыйпап, эбден аударыстырды. С ау ж ерлерш щ езш крлымен басып кердд. — К^аушл е ш т е ц е жок,, — дед ! с о н а н сон, б аты л кррытьшдылап.— Тез жазыльш кетедд. Т ек сырткдл Tepici гана. Шеше, ж ы лысуэкелиц з, — дедд Бэтжанга иек кдрып.— Таза дегер болса, бершдз. Тегеш болса, титл жакры. — Кэз1р, экем. Айран уйытып ж урген тегеш бар, ж арай ма? ©кен ж ымиып басын изедд. ¥шып-крнып ж урш, Бэтжан жылы суды да, таза т е г е п т де тез дайындады. ©кен маргансопкамен мукдетг жуып, жукдлап кдна иод жакды. Аэрет алура кедергт кдммайтындай еп п ж ар а к эл а е т а н жердд ак, дэкемен тацып тастады. — Кдлай тацр'анымды к ерш альщыз. К унш е уш рет маргансопкамен жуып, кднаган ж ерш е ддрлап иод жагып турыцыз, — дедд д эрндэрмектерш Ботжаш а берш ж а ть т. Курбаккдсын-ай, журепм1з ушып кетп, жаракдты шынымен сыртында ма, ж о шднде де бар ма? Алдаусыратпай б1зге соньщ шыньш айтшы! Апа, алдап тургам жок, крркдюцыз, тек Tepici мен eri гана жаишылып калган, тез арада жазыльш кетедд. 43

Ъексгртиш ’НфкеЬ-шы_______________ Аузьща май, айналайын. Bip осы деп бетше кдрап стгырганымызда, аман болса екен, теп! Ею-уш куниц шпнде байгус баланы, неге екеган, врне айналдырып кегп. Bapine дэп 6ip сол юнэл1дей-ак, Мамет Кдбига кдбагын туйе кдрады. Тандап 6ip крй ецгерт! —дедд ©кендд иепмен мецзеп. — Ойбай, ата, крйьщыз, уят болады! — деп пелппр без ете кдлды. Ол КД1ЛЫГЫкщыгына тип , сэры шал ©кеннщ бетше урсып тасгагысы к е л т еяорейе карады. Кднша дегенмен немересше жакры кдомет жасаганы есше тусп ме, вщн курт жылытгы. — Акдщ деп турмын ба, бэтшагар, емдесец е з шщад емдедщ, соган да сый дэметемгсщ менен? \"Жазылады!\" — деген жакры сезщ е берген шуйишпм. \"Иа, — д ед / Ш еген д и ва н н а н к ур сш е густ жатып. К абинегш щ ш пнде ерсш -курсы лы еш эрекет а'зб/раз ж урген со ц ею алакуны м ен бетш укулап, ютэп соресппц кусы нда б/р а з ойланы п кулды .— Бала кезпчде-ак, ю ш ш -улкенд i, кдмы куы -кы зы кры з талай окутаны басган кеш кеш м рас. Б/рак, окд/ган журт одан н е о й туйеду? E ip ey/yy бастан кеш кендерш щ баскуга куж еп кунш а? Бэлюм, байгус бала- а й д е п б/реулер аяр, келеш епм дi ойлап б/реулер/' крркур, сонда мен, нем ене, ж урпы крркдггу упйн ж азам ба? Таты dip сы нш ы ньщ сойы лы на уш ы раганнан баску сдан, менщ ш е, еш опа таппаймын. О йбай-ау, айтпащны, Б убип ж айында ж азбакщ ы ем ес пе ем ? Л агы п агам м ен апамды айтып кетштн. в зщ ойлап огы рган ойьщ ны ц озщ е п'згтн бермейгш о кдгзьщ ! Eipax, апач м ен атачды араласгырмасам, онда ал екеуш аз м ейле бзлалык, шак, д ей п н д ей балалык, шак, балды ма екен в31? С вздерш \"кулы н ы м \" м е н \"а й на ла й ы нн а н \" бастайтын оларды ж азбасам, сданд а крлы м а кулам алмай-ак,крйм айлпан ба?\". Ш еген в з ойы нан вз/'дагдарды. Баскуш а ж азып байкугысы келш сан окуалы п е/ц, ол баскуш аны ц бт м-болмы сы крлма- крл габы ла пойм ай, оны ц усгш е ж ацагы ж аза бастаган окщ алары взш е ылайы к,д ам у ттлеп, оны кулай думытудьщ p e r-p e ri есш е д е туоп, алацлута бердi Буйтш куур е берсе, api-capiбоп, бастапкы ощ ианы ц ж уйесш ен ж ацылып кулуы д а кад1к -п . \"Ж арайды, ары ж алгасгырып кврейш , кугазга 44

Щ> ffkm m , 6if> ум т Tycipin жаткрм ж ох, унамаса, ойдагы нэрсеш взгерт е салу оцайю й\", - д еп,диванга келш Критакрсайды . К езш ж ум ы п, жаракртыж азылтаниан к ейш п кундердi есш е алды. Ж макылы ауыл та ц аткдлы a6irep. К рс ж е р ошакдан кдзанныц буы будак,-будак, кеггер1дедд. Ею уйдеп саба кулкдан сврдден кумтлдеп-кумтлдеп, керегенщ сыкдары ж ац а гана басыдган. \"Той тэр1здд 6ip кдлзык, болатын uibiFap\", — деп ойлады Шеген. Курак, корпелердд торге тур-турм ен тесеп, жуктщ бетше жарасымды жамылгы жауып, кур мен баулардыц бэрш толгап-С1лкш кдйта байлап, 6ip жердд суртш, 6ip жердд тузеп, acipece Ж эм ихан элек. Эдемгленш, кшмш де жацадап киш и. Атасы, апасы, М арапъ щ уй iiui — 6api алашапкдлн. — Келдд! - дедд 6ipey. Саздыц сонау аргы шетшен бес-алты атгы коршдд. Аздан сон, мамагаштын, кдсына келш элплер атган тусш жатгы. Bipi келгендердщ атьш устап, 6ipi атьшан Tycipin, мамагаштын, мацы лездемде сапырылысып к ета. М ыртык, 6ipaK, кдрны да, мойны да айры кди жуан, куж1рейген, сузе кррайтьш кара Kicire 6api ерекше гаппатпен амандасады. Epin келгендер де, кутш алгандар да курак, ушады. Ею бала уйдщ крсындагы крйтаскд шыгып, соныц устшдеп алакдндай тепе ж ерш е асык, yffipin ойнап отырган. Улкендер кумар десе, G3Aepi ол ойынды ушрмеюл деп этап алган. Улкендер тугел дурлитп кеткен соц, крйтастан олар да тусп. Келгендердщ ишнен Шегеннщ б1летоп Кдби гана, жымиып келш М арат екеуш ол аркдларынан кдк,ты. Шегенге кдрап: — Кдлай, жазылдыц ба? Ендд шабдардан крркдайтын шыгарсьщ? - дедд кулш. Кдрынды Kici кдетарына кеп багжырая кдрады. — Агаца садам бер! —деп, Кдби Ш егеннщ иыгьша крлын салды. Оньщ шепншектегешн жакдырмай, жакд>щда деген ыцгаймен алакднын батыра нукд>1ды. — Салаумэлиюм! - дедд М арат ж урекешщюреп. Ж уан Kici жауап кдтпады. Туксиш, Ш егенге коз1мен т е с т Ж1бере жаздап кдрады. Бет пшшп кулгенге украцкдарап 6ip ж ы бы р era. — Неге садам бермейсщ, ей, бюрократ шалдьщ баласы? — Басгырлыгып калган юНдей даусы кд>фылдап шыгады екен. Ж ун-ж ун бе-пн ж акдш нан Kopin, Ш егеннщ туда бойы 45

тт р кен д ь Кдйдан екеш есшде жок, осындай крркщнышты ЖЭНД1КП 6ip ж ерден кергеш бар. Кршкдкуап, тап 6ip ол бас салатындай, бетш кррташтай бердд. Баланыц к ^ ш л ы н а баскддар кдлсыдды. — ¥ялып тур гой, атасы, уялып тур, - дедд Тайбек ттпсш жаткдлзып. Ж урт уйге Kipin кеткен соц Маратган Шегеннщ flipimm мураганы: — Бул и м , ей? — болды. — Баскдрма гой, Боташ. — Ой, крркданым-ай! Бет! кдндай, ей: тук-тук, кэддмгт жулдыз куртгыц жотасы сыйакды.— ¥краткдн жанддт ендд есше тусп. — ©й! — М арат уй ж акда урейлешп кдрады. Б1реулер естш кдлмады ма деп, бет-жуз1 6ip сойкдн бузылып кетп. Боташтыц куд1ретш содан-ак,шамалап, Шеген сескенш кэлды. Ж асы оннан аскдн, e3i тертштш класкд кешкен Марат улкендердщ жатдайын одан repi, эрине, артык, б1ледд. Марат пен Шеген уйдщ крсындеты крйтаскд кдйта шыкды. Асыкуарын ойнай отьфьш анда-санда елендеп уй жащф кулак, liricin кряды. Кдзан кртарылтан кезде екеуше Жэмихан era кесек ет берш кетш едД, артьшан агаш тосгатанды толтырып Бэтжан таты экелдд. Кдрындары ток, ойындары кдлзык, уй жакдан ш ы вд н окщау дауысгарга рана елец ericin отыра бердд. Уйден шыкд<эн ундердш, т а м дабырлап бара жаткднын олар ойыннан жальпъш бара жзпфнда барып байкдды. Ддуы кдйсы, крлжыцы кдйсы — ажырату кцын: гажшш, жегап, кейде кулш, дауыстар кдфык, кубылады. Ендд era балата ойьшнан repi солардыц ce3i кдлзык, сыйакданды. Кулак, турш, эцпмелершщ мэн-жайьш тусшуге тырысга. Жалтыз свйлегендерддю жап- жакры есплцлд де, 6ip-6ipiMeH жарыса сейлеп кеткенде, eKeyi ештеце украй, тек иыкдарын крмдасады. Bip кезде жарыскдн дауыстар жым бола крлды. Сад уназддсген кешн Боташтыц кдгрылдатан даусы ж еке шыкды. Аузынан емес, уш кдрнынан ш ьтатындай камеею сейледд, сездерш щ 6ipi есплсе, 6ipi есплмейдд. Сонда да Ш еген эцпменщ ауанын ацтарьш крлды, dpa, 6ipeyai куйеуге беружатдайы тарщдд. Б1раздан кейн саз арасындд \"Жэмихан\" дегендд ап-анык, еспгенде, крлкд- ж у р е п орны нан крзталы п кеткендей болды. Бойын 6ip жайсыздык, билеп, алдеб1р жамандыкдыц езше де жакршдап кеде жаткднын булдьф сездЬ М арат linri анык,туйнген болу 46

керек, тымырайып ундемед). Аргынша атасыньщ ашынганддусы шыкцы: — Баскддан кутсем де, Саттмге душпандыкцы сенен кутпеп ем, бэтшагар. Ддм1мл1татьш отырып, буюл -прлтм нщ бетше туюргенщ гой бул? Кырылддк дауыс та крггы шыкцы, б1рак,не дегеш кулакрд анык,жетпедг Уйден атып шыгып, Ж ам ихан Маратгарддкше жылдам, 6ipey куып келе жаткдндай кдшып юрдь \"Атамньщ ашулануына бул да юнэл1 ме?\" — деп кудпсгенд! Ш еген. Элдене дуцк етп. Кесе, табак^ьщ 6ip-6ipiHe сокцъиыскдн шыкдфы есплдь Атасы ауыр ж ук кетерген адамша алкршып бар даусымен акрфды: — Кдрнын жарып тасгайьш, ж1берип! Шеген жалма-жан крйтастан кдркып тусш, уйге жупрдд. Тайбек пен Кдби ек1 жакуап крлынан услал М эметп Ж1бермей тур екен. Сакдлы мен мурты Д1р-д1р етш, атасы кдйта-крйта жутыньш, 6ip нэрсе айтайьш деп, йрак, айта алмай тамсана бердо, Ботаипф умтылып ургалы турганнан repi мьша Typi ызадан жылап жабергем TypFaHFa жакрш. — Шык, ушмнен! — двуу кдлш-кдлш етш.— Tipen турган аспаньщ болса, тастап жКЗер! — Сен шалды жы н урган nibiFap, — дедо Боташ терде огырган куш туксиш. Сонан сон; есш е элдене кдлт тускен адамша кдрпъщ бетше еж1рейе кдрады.— Йемене, м е т ургалы турмысьщ? ¥рьш кер, то р кездо уйден орын тауьш берешн. Сол-ак,екен, Маметторге карай тура умтылддо. Ш еген одан арш сы н анык,кере алмады. Уй ишндегтлер тугел ер е турегелдо. Опыр-топыр саябырлаганда барып атасыньщ омырауы ашыльт, шапаныньщ солжак,иыгы салбьфап турганын кердо. Коз алдына тагы кер куда елесгедг Басьш алмай, кэз1р атасы да сейтш сылк,кулайгын тарцденедг Эуел1вне бойьш тусанжаз урей биледг Артынша ой сап ете кдлды: атасы таяк, жедо гой, оган кемек керек, кемектесуа керек! Бесисге жатып ипренегш Шойынкулакцъщ баласы рурлы жок,па бул? ,Дрл кэз1р, крлма- крл кемек 6epyi керек атасына. Кешеуиудесе, кррыкданы. Бала ж уреп балыкща тулап Kerri. Ipre ж акр ен барып, жуктщ артында жаткдн ж аман мылтыкцы алды. Ата, мэ! мэ! — деп усына бергенде, атасьшан бурын Кдби крлынан жулкрш тартып алды. Ш еген ез е к тш м ен етпетшен гусп. М эмет сезге келместен Крбиды крк, шекеден криып кеп Ж1берад. Тагы ура ма деп бетш крргаиггай бергенде, 47

Ъексутпап Лу/п/секв-wm оныц крлынан мылзыкды жулью алды.Дереууцысын Вспашка каратып, квз1 шатьшай окцалды. — Шык,деген соц шыцуйден! Атьш ел-прем! Таибек: \"Ойбаи, Мэмег, муныцне?\" —депбарып мылтыкдса жармасты. Ж улып ап жуктщ артына лакуырып яйбердд. Шегендд суйрей-муйрей Кдби ун-туназ сыргка iin.iFi.iri кетп. Содан дурысы жок,дегендей, езгелер де есжке бетгедг Боташ тыскд шьпдфн бойда токд-аусыз барып елдщ алдымен атына мшдд. Кдсына ергендерде карбалас агка крнысгы. Ешкайсысы кайырылып сез айтпады. Жылкдслы ауылап-сэтге жым-жырт куйге ту сп . Kim 6ipiHiui сейлесе, б эрш е сол жауапты болатындай, 6api тым-тырыс. Бсггашпен кетерш де, агасымен кдларын да бглмей, уй мен мамагаштьщ арасында Кдби дагдарулы, Елдщ ец соцын ала уйден Тайбек, артьшан Мамет шыкуы. Кдби оларды керш, тканщ арасьшан шырт туюрдд де, 6ip жумысы бар Kicime саз жакка жылыстай бердг — Эй! — Мамет оны ащырып токтатгы.— Йемене, ананьщ артынан кетпегенге ала кещлденш турмысьщ? Бар, 6ipre келдщ, 6ipre кет! Ж аца одан крргаган жокрыц, ендд м е т кай жауымнан крргайьш деп каддьщ? Кдби кцнала бурыльш, амалсыз уйге карай журдд. © лаз кдф етзп тамагынан гана кулген болды. 1ле езуш жиып, желкесш касыды. — Ендд, оган мен не icreft кряйын? Ж аман-жакрылы бастык, деген аты бар, 6ip жаты бауыр. — ©й ппрюннщ бауыршыльш! Саган Сеттмнен repi сол бауыр бола бастаган екен да?! — \"Сэлмнен repi\" деп, сонша мен негыптым? — Будан артык, не кдллайын деп ец? Шауып алмакщы ма ец? \"Негыптым?\" —дейдд гой маган, \"Крнак,келедГ, —деп, сен емес пе ец KeineAi 6epi бэрЬпздщ аягымызды 6ip етжке ■гыккан? Сыртымыздан ебден сездд 6rripin алып, кезшпзше сутген ак, судан таза бола кдласыц ба? — Е? — дедд Кдби кррсылыгын М эметпц бетше багжац ете крраганымен де байкдтьш. — М ен кдйдан бмейш, ет жеп, кцпмыз ппетш ш ьтар дед!М. Йемене, мешмен акд,1дласгы гой деймшщ Боташ? — Акщлдаспаса, акдмдаспасьш-ак, ана сезш еспген кезде, жаца негып кендрдепнен ала туспедщ онда? LUipiK туган ит. © зщ нен еш кдйрат жок, болтан соц, каршадай баланыц крльшан мылтыкзы ж у л ь т ап нец бар? ¥ялмай кай бетщмен жулып алдыц? Элдекдшаннан бузылып жаткдн мылтык, 48

Щ ekm iiu, 6ф ум т Ботанггы кергенде ж ан бгпп кетер деп крркцын, ба? © зщ емес пе ен, оны бузган. Элщ ж етпей турсац екен-ау, тым курыса, урмай-сокдай ушмнен неге итерш шыгарып жгбермедщ? — Ендь кетп гой e3i де. — ©й, сезщ курыгыр! С езщ курьпырдыц сезш щ сыйкдш: \"кетп гой e3i де\". Ж ерш жеп, дерш деген соц, кетпегенде кэйтунп рдi? Сэтопмнщ жокуьпы гой. Крргаушысы ж окда т а е батырмаганда казак, юмге батьфуш ы ед1? Бурынгысын б1лмесем, кермесем, тагы крйшы, бу мес кэрынга ана уйнд еп алгындай келщад алып кдшып экеп берген де менщ С зпм Ы гой. — С ол у н аз кдлып, кднала басын шайкады. — Апырмай, бэтшагар, бэрш де умьггьш, енш Саттмнщ эйелш баскрга альш бермек. Соны айткднда, аузьш сен айы рып ж1берсец гой жаца, айызым сонда кднар ед1, этгец! — Эй, Мэке-ай, —дед1 Тайбек 6ip жаты жагддйды тусше курсш т, 6ip жаты кеысзм ттлей кулш, — Кдби кдшаннан баскдрмага крл кеггеретшдей батыр ед|? О ньщ мшез1 кара куш, кара жумыскд гана жарайды, айкай шьпд<ан ж ерде ол куштщ ©3i Кдбидьщ бойьшан крйда кашып кететннн кудай бглсш. Суйекке бггкен нэрсеш соктщ не, сокпедщ не, Одан да Шегенще тэуба кылсацпгы! Огган калган шок, сен соны ойла, соган куан. Бугш оньщ езщ е араша тускенше куаньш той жасай ма десек, кешмейтшге кейш кетгщ гой, туте. Ж ур, уйге Kipin 03iMi3 оцаша кргмыз ниелис! Создщ мэнш терец тусшбесе де, Крбидыц басты кшэсш Шеген нитей дурыс сездь Kyurri, асаудан\" крркдайтын батыр юсшщ, шынында, Ботанггы, ты м курыса, 6ip m e p in ж1бермегенше кэддмпдей кршжылды. Агасына болыспаганы Ботанггы жакры коргеш гой? © з агасынан оны крлай артык, корелд? Кдндай жакрылыгы уннн? BipaK, Крби лгуны жакры коретш сыйак,ты едт К ер куланы куганда да, оньщ муны кдгып кетш кулатып ж1бере жаздаганы уш ш ашуланбап па ед1? Муны жакры корсе, атасын неге ж ек керед1? Ботанггы да, муныц атасын да, езш де — барш б1рдей жакры коре ала ма Кдби? Бурын жакры корсе де, атасымен тебелест кдлган соц, Ботанггы ендд ж е к Kopyi керек крй? Cipo, атасы Кдбига дурыс к е т п огьгр. Бала к оцш не Кдбига деген куцпрт 6ip кудж байланды. 49