Б. Нұржекеұлы. т8

БЕКСТЛТАН

%Ч(5 ¥\\«Л) W ее. БЕКС¥ЛТАН Н ¥РЖ ЕКЕ-¥Л Ы % ж хкд тагзьш а ^ТАЛДЫКОРГДм ° ™ л ь . г а „ ДЫРЫЛГАН К1ТАПХАНА ЖУЙЕС1



БЕКС¥ЛТАН Н ¥РЖ ЕКЕ-¥Л Ы Ш м ш ^м ам ^м УШ-том ТЪрихкд тагзьш Ф Алматы “Жалын баспасы” 2011

У Д К 821.512.122 Б Б К 84 (5 Кдз) 7-4 Н -86 Кдзакстан Республикасыныц Байланыс жэне акдарат министрлт Акдарат жопе мурагат комитет! “вдебиеггщ элеуметпк мацызды турлерш басып шытару\" багдарламасы шыгарылды Нуржеке-улы Б. Шыгармалар жинагы/Б.Нуржеке-улы. Алматы: “Жалын баспасы” Ж Ш С , 2011. Т.8: Тарихкэ тагзым. - 416 б. ISBN 978-601-7286-13-2 Жазушыиыц бул томына тарихкэ кзтысты макалалары мен тарихи очерктер1 жазылу кезше карай ретгелт берщщ. Ереуштобе, Орбулак окигаларын ж т зерггеп, олар жайында жанашырлыклен жазуы жопе оныд нетижшнде Ереушгобегеде. Орбулаккада ескертюш орнатылуы - жазушыньщ жемтсп енбепнщ женка. Ежелл сак, кун, уйсш, канлы мемлекетгерше кзтысты rmdpnepi де окырманды тарих койнауына кулшындыра тартып отырады. Кдзыбек бек Тауасарулынын ютэб1, кггебщдеп тарихи окигалар мен шеж1ре дерекгерше суйене отырып корыткан ой-nildpnepi тек тарихи сштемелер аркылы долелденед1. Жазушыньщ айтысу, таласу, вз niitipiH дэлелдеу мэдениет1 букш шыгармасынан айкьш кершш турады. 1930-жыдцардагы ашаршьшык жене ашаршьшык мелшетш жасырмай-жаппай жариялап келген Молдажанов, Розыкулов сынды азаматтарды айрыкша ардактап, ал Голощекинмен 6ipre ез казагын оз жиеразщпмен корлаган казактарга деген ашынысы да —6epi актарьшган. Ютеп жалпы окырманды отансуйгшпжке баулиды. УДК 821.542.122 ББК 84 (5 Кдз) 7-4 ISBN 978-601-7286-13-2 © Нуржеке-улы Бексултан., 2011 © “ Жалын баспасы\" Ж Ш С , 2011

fflafruzka таъЗым Б А Р К 0 Р Н Е У БА Р KA3AKJKA К 0Р1Н В Д 1 \"9нерА1 кднапандырат ын, внерпазды аркдландыратын эрю м нщ в з Баркорнеуа бар. О дан айырылран адам эулием пнвн д е , дары - ганынан да — барм ен ж урдай болады\". Бексулт ан. ЖетЬкылдык, мектептеп жасестр1мддк дэуреннен бастап ютэп жинамакда ирюкендердщ санатында саналар едпс. Б1рте- 6 ipTe байкддык, к,ой. К еп окмлатын итаптардын, ж ш рек жыртылатынын. Жырым-жырымы, жулым-жулымы шыгатынын. Ke6ipeK окдьлатутын ютэптер1щздщ кеп урланатынын. Ж е т ш с ш п п ж ы лдарыцыздыц бастапк,ы тустар ы . Жиырмасыншы гасырьщыз. Пэтерден-пэтерге кешесщ. \"Б1зде жок, кдзан-ошак, аяк,-табак; Устел жок, б1зддц уйде, аяк, талад. Сонда да макан тисец, екшбейсщ; Кел маран, келпп маран, ей, акдамакГ —деп ©тежан акдш айтатындай, airreyip, езге дуниец болмаса дары, 6ip шкаф ютап iaecin журёр. Кей-кейде жалдамалы белмецнщ жарты кдбыргасына кдланып турар. Кундердщ куншде кдрарсыц. Б1рталай штаптарьщды таппай кдларсыц. Бармагынды шайнайсьщ-ай сонда. \"Ойбай-ай, ойбай-ай! Абай кайда?! \"Абай жолыньщ\" eKimuici кайда?! \"Оянган елке\" мен \"Мелддр махаббат\" ше?! \"Кдйдасыц, Tayhap?\" да жок, ‘\"Пршшк\" турран жер тып-типыл! “Кутумен еткен румырды\" кай кудашац жымкдфран?!\" дейсщ. Жыларман куйде. К уш и т. \"Кап, осыдан бар рой-э, Кудай уйге жарытса, ец ауел1м кульштанатын шкафтар алармын. Bip белмеш кггапхана етерм ш . Ж а н адамды жолатпаспын\", деп княлдайсыц. Алла тарала арманыца да жетюзер. Bapi6ip, кднша жерден кулыптап устал, сак, иттейш кррысац-дагы, кеп окд1латурын ютаптар кеп урланады екен. Жетт жузге жуык, жазушы бар. Кдзак,станыцызда. Б1реулер жудэ кдлыц рой деседр \"Олай емес, онша кеп емес. Скандинавия елдершде эр мыцжарым адамга 6ip акдгн-жазушыдан келетш кершед\", — дейтшдер де жок, емес. KiM 61лсш-ай, и м б1лс(н. Ж е т 1 ж узд е ш щ зд щ imiHeH ж иы рм а шак,ты ж ауЬар 5

Ъвксушан Н ф 1сеЬ-упы_______________________________ жазушьщыздьщ гаталтары жшрек жымкырылатынына абдеи- ак, K63iMi3 жеткен. Солардьщ 6ipi — Бексултан Нуржекеулы, \"Кутумен еткен гумырды\" кудашалардыц кдшкдфранын мецзедж. Жорарыда. Кешннен сол туынды \"Кдзак. прозасыныц гатапханасы\" сериясымен, \"Кутумен кешкен румыр\" деген жинарына енген. Кдлындыгы крмак^ы, бидай ецджеу, сэл-пал саррыштау, калемдд гатэптурын. ¥замады. ¥рланды. Сайын Муратбековтсч \"Какорай\" атгы кегвдр гатабымен 6ipre. Балдыз кдгздардан болды, бул жолы. Крлдарынан шап 6epin устап, бъ\\ектершен буре кдгсып алмаран соц, шатак, шьтеару крын. Бертипректе, TinTi токраныншы жылдарыцыздьщ басында, Бексултан Нуржекеулыныц \"Ерл)-зайыптылар\" деген романы клал бол шык,ты. Куана-куана сатып экеп, бас кетерместен окд1п, тасалау тускд тырыцкдфап крйдык, Bapi6ip. \"Ерлн зайыптыларыцыз\" erannii аптада жорэлды. Зым-зия. 1з-тузс1з. Экелер1 apin танымайтын, 3Ai6 i4 i3Ai таяк, дел тусш бес жиендер1м1зден кергенб13. Жиендж жасаганра сайып жубатгык, 03iMi3Ai e 3iMi3 . К,айтадан гатап дукеш не барып, \"EpAi- зайыптылардьщ\" era б1рдей данасын сатып алганбыз. Bif>eyiH экетсе, еюншсш кдлдырар дел. Апта араламады. Тары да тып- типыл. Тымпиьш келш, тунеп кеткен кластастар тобы тарапынан келгенш сездж, крракщылыкзъщ. Бурынырак,та да Бексултанныц \"Bip егашш, 6ip yMiTi\", \"Bip FaHa махаббаты\" крлды болрантугьш. Кластастар келгенде. И м бжсш-ай, гам 6iAciH, гаталтары осылайша \"хабар-ошарсыз кете баратын\" кдлам иелерш, бэлгам, бакдгггы акдш-жазушылар деуге болатын шырар. Беймбет, Жусшбек, Мухтар Эуезовтер бастаран багзыдары алыптардьщ да, Тэкен, Тахауи, Эбдджами, Берддбек бастаран тау турпатты, дала дарындылардыц да, Ш ерагац мен Эбекецдерд1ц (Кегалбаев) Ьэм Аск,ар Сулейменовтерддц де, Мухтар Марауин, Кдбдештердш, де, Эгам, Сайын, Крлихандар тобыньщ да, ттлге тиек еттп отырран Бексултан, Дулат, Оралхан, Телендерддц де туындылары тап жорарыдарыдай, ж т - ж т крлды боп жататыны нелжтен дейаз, эйтпесе. Осыдан он жыл iArepiAe, “Дулат жэне оныц курдастары\" деген дунием1зде сорыстьщ басында туран \"балаларра\" сорыстьщ соцында, жец!с жылында туран \"балалардыч\" кдтгы-кдтгы кдязыратынын, нелжтен ейтетшш 03iMi3Uie мэшстемекке тырыскдн ек, С орыстыч басында дуниеге \"дурдшцгареп\" келгендер сорыстьщ соцында шалалау турандарга тетелес icnerri емес пе? Сол тетелес тетелер1м1з, квбелес кекелер1м1з, мшектщз, желкемдд жеттслцзддц желке жотасына кетершп жатыпты. Бексултандайын б1регешщз бастап. 6•

__________________________________________Я Щ т ка пшЗым Бул курдастар тобыньщ тындырраны толымды. Атгарынан- ак, ат уркер. Ацрарыцызшы. Бексултан Нуржекеулы, Kapi6aft Ахметбеков, Тэлен Эбддкулы, Дулат Исабеков, Акрелеу Сейддмбек, Кэддрбек Сепзбайулы... Булардьщ алдындары адуындылардьщ, \"алпысыншылардыц\" ак,тацгер1 Э м м Таразидщ: \"Казак,тыц эдебиеп кетерглген децгейге казак,тыц баска OHepi кетерыген жок,\", - дегешнде ran бар. Кдзак,тыц парасатгы прозасын элемддк эйддк аскарларра аскак,таткдн араларымыз, алайда, айшыкд-ала аударылмады. \"Тапалдардыц\" Таразтн ары карай тьщдайык; \"Б1здщ 6ip рана сорымыз бар. Казак, эдебиеп Кецес одагы тусында саяси туррыда рана дэрштелдд. Шыгаратын эдебиетгщ Ti3iMi болатын. Сыртка керсетуге бола ма, болмай ма деген туррыда. Ал шын казак, эдебиеп дэрштелген жок, Эуезовпц езш М аскеу алрашында дэрштедд де, к е т н эярын тартып калды...\" \"Ешкашан да есюрмейтш жацалык, ол — талант. C e6e6i, талант дегешщз барлык, уакдпта да жаркдарап, шуак, шашуынан танбайды\", — дегендд титаныцыз Толстой мэшстеген. Лев. Арыстан. Адамзат эдебиетшщ еддбр api мен Hapi. Таланттар тудырран шырармалардын, ешкашан есюрмейтпп Ьэм акдгкат. О сы туррыдан ой кешесйз. О й кешш отырып, Бексултан Нуржекеулыныц туындыларына т ак а л а бастайсыз. Жиырмасыншы расырьщыздыц жеттсшпп жылдары басындагы дуниелерше талдама жасап байкацыз. \"Кутумен кешкен румыр\" романын кдйталап okj.iп керщ1з. С ол еткен расырьщызды\" сексеншпп жылдары басында жазылып, жарыкда шыкран \"Bip OKinim, 6ip ум1т\" романын окдщыз. Кайталап. Ею роман да есюрмеген. Ешк,ашан есю рмейтш ш е, ж ацара, жацрыра, жаркдлрай да беретшше K03ini3 жетш, к е ц ш щ з кетер1ле куанасыз-ай. Жазушыцыз эуелг1, алрашкдя романын еткен расырдьщ жетгасшнп жылдары жаза отырып, жиырма 6ipiHini расырынызды да, келер кекжиектердд де кемерлеп, кенеркектеп, керкемддктщ тек талантка FaHa тан купиялары аркдялы камдап- камтырандай. Бурынгыньщ болысы бола тура Айсарыцыз нелисген б утит заманньщ зиялы басшысындай эсер етедд? Адам баласына, адами затьщызра кулак, еспмеген, кеч1л сенбеген каинат жасаура барран катыгез де канкуйлы ж урек neci Ж айтуды ц жауыздыры осы уакдлттары ж антурипгерл1к жауыздык,тарга кдлайынша, тацраларлык,тай ук,сас?! ©згеше енер Heci, елеуметп эшмен элдилеген дара дарын Э пкенщ сешмдд cepiri Сеютбатгалдыц адалдыры мен ацралдыры, сондай абзалдырынан барып ажал кушуы, ж ылпос жандардьщ аярлырынан Байтура тиген Эуестейш эдем1 эйелдщ ©riKere умтылысы мен кулшынысы, \"к,оцыр карачрылык,та кок 7

Ъвксутан И^феке-укы__________________________________ шалгынныц устш де\" табысуы, осы 6 ip эрекеттщ адеш кдрымтасындай боп кдйткдндайын кдарет — Кдйныкеш сулудьщ Байтура буйыруы кдндай аянышты да азанты едд десещзип! Отисе aHmi мен Кдйныкештешн аяулы арудьщ рашык,тыры мен тагдыр-талайларын булайынша бейнелеу — Бексултандайын суреткерге рана тан шеберлистщ жемга. Одетте эйгш адеби туындылардыц, барша окдфманра, кулл1 журткд, буюл улткд унаган шырармалардьщ атауларыньщ ез1 де уларатгы угымра, кднатгы кдкидара айналып кетедь Маееден, \"Bip екшцц, 6ip умгг\" TipKeci сездщ мысалына айналып кеткем кдшан. \"Кутумен кешкен румыр\" урымы-дагы сондай. Санага солай сщген. Оран крса: Опке —эн, эн —Отисе боп кеткен. Бекецнщ бейнелеушде. Отисе мен Кдйныкештщ гашык,тыры — ражап гашык,тык. Тек кдзак, ултында рана кездесер гашыкзъпс, Тачражайып, мелддр махаббат. Бул махаббатьщыз бурынры em6ip шьпармадагы, к е й ш п H e6ip гуындылардары махаббаттарыцызра ук,самайтындырымен, к,айталанбайтындыгымен комбат. \"Кутумен кешкен румыр\" романы — мэщтлис махаббат дастаны болумен кдтар, 1916-жылры улт-азаттык, кетершеп де керкем кестелейтш, ак^кдтын ашатын туынды. Лев Толстойдыц ешкдшан да есюрмейтш жацалык, туралы теб!решсше сайсак, кдзак, адебиетшдеп шок^вны биис шыгармацыз — “Кутумен кешкен румырдьщ\" Баркернеудешн бшк кершетип тусшисп бола туседд. Сол Толстойыцыздыц “адамзат болмысын тутастай кдрастырып, жшктеп, жштейтш эпопеялык, романына (\"Сорыс жэне бейбпти1лнс\") ток,тала келе, эдебиетщ1здщ белекше бшмпазы, зайыр зан,гары Э б ш Кешлбаев \"адамзат басьшдары ец езект1 маселелердщ эрк,айсысын ж еке-ж еке сарк,а толраран даралама романдар (\"Анна Каренина\", \"Арылу\") жазуда да, мухит тубшен 1нжу, жер кдяртысынан алмас 1здегендей тущпык, терецге бойлайтын cynryip сипатты хикаятгар жазуда да алемддк прозаныц ец шыркду бишне caMFan кетерсле алды\", — дейдд. Осы туррыдан топшыларанда, \"даралама романдар\" мен \"cynryip сипапы хикаяттар\" деген бедерлер мен бэддздер Бексултан Нуржекеулыньщ туындыгерлптне де ерекше етене екендитнде дау жок, Дулаттыц курдастары дедж крй, буларыцыздыц езара кдрытпалары мен кдлжыцдары, адеби орталарда, журшылыкден жуздесулерде 6ipiH 6ipiэжуалайтын астарлы Э31лдер1 окдлрмандар ортасында жш-жш эцпмеленетии рас. ДулатыцыздыцДукенбай жешндеп, Бексултаныцыздыц К,уанышбай, мен Кэддрбек жайындагы, тары да Исабековщздщ Бексултан мен Телен турасындагы анекдоттары аз емес. Кдйб1р жылы Дулатыцыз ауылра келгенде ше, \"Бексултан курдасыцыз кдлай?\" — дедис.

___________________________________Шфшка тмЗым Дукец: \"Кдйдам соны. Кдншама махаббатьш 6ip шыгармасына - \"Bip гана махаббат\" повесiне сыйрызып, Айзаиггы алдап журушД рл1 \"Парасат\" орденДн адралы парасатгана бастаган сиякцанады\", — дедД. Бул курдастар 6ipiH 6ipi мыскдглдап, кдрадай кдйрап кдна цоймайды, эрине. ЭдебиеттДц эцгДмесше, бДр-бДрДнДц шыгармашылыгына келгеиде, керемет жанашыр, аи,галарлык,тай талапшыл. Мэселен, Бексултаныцыз курдасы Дулат ИсабековтДц \"Кдррын\" романы хакэшда кдаррын кунды пДкДрлер бДлдДредД. \"Кдррында\" Дулат окцра шытырманынан repi жан дуниенщ ш ытырманын aAFa шыгарады . Ж э н е адам. ж аны н ы ц арпалысын ap6ip нукте, утДрДнедейДн дал басып жазады... Ж еке сез, жеке сейлем кешпкердДц жан дуниесш кдншалык, дал керсете алса, жазушыньщ шеберлДгДн де соншалык, айкдш керсетедД. Жасынньщ аузынан шыкдан жогарыдагы жалрыз сез кейДпкердД де, кейДпкердД сомдап отырган Дулатгы да танытады. Бул — эр сезДне, эр сейлемДне мэн берДп, астарына уцш п окуды талап ететДнинтеллектуалдыроман\", —депжазыгггы Нуржекеулы. Туп-тура осындай дерлДктей дэйектД батаны Бексултанныц \"Bip екДнДш, 6ip умДт\" романына белгш сыншы Бакдгг КерДбаева да 6epiirri. Жазушьшьщ бугДндДк бола алу-алмауыныц астарына уцДлДп, тер ец ф и л о со ф и я сы мен ражайып по эзи я сы айрыкд1алык,тарын айкдондайды. Ж аца сурет, жаца сезДм, тосын туспалдарды, жазушыньщ релД, таланты, ецселД парасатгы биДктДктерДн байыптай келе, Бакдггыцыз буй дейдД: \"Кдйталаудьщ немесе схеманьщ ДзДде жок,\". Сыншы крлзыцыз буны бекерге байыптамайды, арине. К/азак,эдебиетДнщ кдшаннан-ак, кдбынып, кдлмай келе жаткдн курт ауруы осы кдйталау мен схема емес пе? \"Керкем шыгарма, негДзДнен, адам тану енерД болса, бДз кеп ретге, езге тугДлД езДмДздД бДлмеймДз. ©згенщ тарихын, езгенДц емДрДн жете зертгеуге куш-жДгерДмДз бен акдолымызды сарп етДп журДп, ез омДрДндД бДлмей кдлады екенсщ. Алдымен езДцдД бДл, езДцдД зертте, езДцдД ук,, сон ан со ц айналаца к,ара, сонда емДрдеген урымныц тур-тусД мен бояуы езгерДп сала бередД. Маган \"БДр еюнДш, бДр умДт\" ец эуелД осындай идеясы мен мазмуны аркдолы жак^ш, сол ушДн кдомбат\", — деп жазыпты Дулат Исабеков. \"БДр екДнДш, бДр умДтДцДз\" — Бексултаныцыздыц бДрегей суреткер екенДн ерекшелей тускен туынды. БДз бул белекше дуниенД талдагалы отырган жокцыз. Тек кдна бДрер бедерлерДн FaHa еске тусДре кеткДмДз келедД. Бекец балалык, жасеспДрДмдДк, жастык, шакзарын керемет кестелейдД. Элем едебиетДнде, онмц ДшДнде казак, едебиетДнде балалык. жасеспДрДм-ескДндДк шацтурасындагы тамылжыган, тацражайып туындылар аз емес, 9

Ъвксуапан ‘Н ф кеЬ-упл_________________________________________ эрине. Bipax, Бексултанныц \"BipекМш, 6ip умгп\" Баркернеудеюн белекшеленш, Элкенщ эшндей, Шегеннщ шым-шым, шымыр- шымыр шырармашылырындай озгешеленш турады. Солай ce3iHeci3. Бексултан — балалык, бал дэурендь заманныц, кррамыныц, coFaH сэйкес адамньщ зар-запыраны, залымдык,- зулымдыры кдт-кдбат бола тура, шырын такты шырын-шын бейнелеуде шынайы шеберлж таныткдн талант. Бексултан б1зд|ц ултымызга рана, дэстур-салтымызра рана, кдзак,тыц тек-п табиратына рана тан бауырмалдык,ты бейнелеуде буланай бшктерге кетеррле б1лген суреткер. Тек казак, дейтурын керкемниетп ултыцызра рана етене апке дейтурын институт жешнде ж еш белек, жосыры ерек суреткерлж сезпрлйс шындарына muFa б1лген де осы Бексултан жене оныц курдасы Дулат. Екеушщ кулык,-кд1лык,тары мен кдлжыц-кдрытпалары цаншама ук,сас болса-дары, Дулат пен Бексултанныц amceAepi 6ip-6ipiHe api украйды, api украмайды. Бакдгг Kapi6aeea деп дптегендей ю й . \"Кдйталау мен схеманыц i3i де жок,\". 1Шркш-ай, шеберлж дегенщ1здщ шетш шел, комбат купиясы кдйталамауда жаткдн шырар, cipa. Эдебиетгеп апке десещз де, казак, ем1ршдеп апке десещз де, Дулат пен Бексултанныц эпкелер! каз алдыцызра келш, жанарыцызга ж ас уш ре бастайтыны рас. \"ПИркш-ай, крс курдастыц эпкелер туралы шырармаларын шынайылап аударса, кдйран кдзак,тыц ултгык, ерекшемпне кулл1 элем тацыркдп, тацдай кэгар едд-ау!\" дейсщ. Шерагацша шамыркднсацыз: Bip кем дуние. \"Bip окппш, 6ip YMiTreri\" ата да, эже де, дос та, жолдас та, кластас улдар мен щлздар да, курстастар да, жеттмдж пен жеорлж тагдырлар да, тарысын-тагылар да, Tinri баскдрма да баскдша. Баркернеуше. Бексултанша. Ал eHAi Бексултан Нуржекеулыныц барлык, керкем туындыларына, мей/uроман, меши хикаят, мейм эцпме болсын, бар-баршасына, дэл1рек дэйектесек, токран торыз пайызына айрыкдга арналы аркду боп epiAeriH езгеше нарсе не десещз, ол, эрине, махаббат дейтуръш дурри rayhap дуние. \"Кутумен кешкен румырдары\" Этж е мен Кайныкепгп, \"Bip екшнн, 6ip YMiTreri\" Шеген мен Бубш т, Шеген мен Шезияны рана келлрш кря салранныц езшде 6ip жазушьгеа жетш-артылып жатыр. Махаббат мэселесг Мэцгшк махаббат MaHici. Бексултаныцызды \"Махаббат жыршысы\", \"Ce3iM cypeTKepi\", \"Эйел жаныныц зерл13eprepi\", \"Эйел купиясыныц терец 6iAripi\" деп жазрандар, солай этап жургендер жет)п-артылады. 96im Кеюлбаев арамыздыц эдебиет ж ане Э у е зо в элем! ж е н ш д е п 6ip ойтолрагында \"cyppyip сипатты хикаятгар\" деген тосын ттркес бар екенш жогарыда келттрдж крй. Сол Эбекец жане 6ip туста 10

______________________________________W ajmxka тмЗым елемддк эдебиетге керкемджтщ кеплддр зацгарына шьжа б1лген шын шеберлер хакданда хикаялай келе, \"уцпме психологизм мен кдзбалама талдауды уй леспрудщ тамаша улплерш \" Стендаль, Флобер, Мопассандардан табады. Тал осы тургадан келщюресек, Нуржекеулыныц махаббатшылдык, манершен, сезЫ cypeTKepAiriHeH кдзакда топырак,тан енш-ескен елемддк децгейдеп зау-зацтарлыкд'ы анык, ацгарасыз. Э л п , Э бек ец эддбшдеп \"cynryip сипатты хикаятгар\" да, \"уцпме психологизм мен кдзбалама талдаулар\" тамылжитын талдырмаш эцпмелер де Бекецде жеткшкть \"Эцпме — эулие жанр\" деп ауелете аньщгама берген сергек сыншы , эд1л едебиетпп Эм 1р хан М ец д е к е Б ексултан Нуржекеулыныц \"Kapic кдлз\" эцпмес! хакданда “Саф тазалык,\" атты макала жазганы жадымызда. М ецдеке e 3i де эцпме манзелдес сол макдласында буй дейдд: \"Эйел мен Еркек — аманда 6ipTyrac. ©м1рде де, кргамда да, Арсыда да, К ураде де. ©йел жылапжурсе, еркек ешуакдпта куле алмайды. Немесе керюшше. Еркек курсшген кезде Эйел де куле алмаса керек-дур. Демек, Эйел мен Еркек — б1ртутас организм. Буларды 6 ip-6ipiHeH ажыратып, белш кдрастыруга болмайды. Шарттылау турде айтканда, эдебиетпзде эйелдер такдлрыбына жшрек баратын жене ец 6ip жакрысы, Эйел мен Еркек-п б1ртутас организм ретшде кдрастырып-зертгейтш сирек жазушыларымыздыц 6 ipi — Бексултан Нуржекеулы\". Эм1рхан 6ip FaHa эцпмеш талдаган б1регей д ун и е сш д е Н ур ж ек еул ы н ы ц нурлы новеллистикасына, кулм керкем эцпмелерше тан саф тазалыкды \"Kapic цызда\" керкем кестеленген МуКдгали поэзиясыныц саф тазалыпамен салыстыра саралаган. Куран сазш деп улттар хакдшдаты аятпен астаскан акдлк, акцкатты алга тартуында не гэп бар? деп ойланасыз. Мукатали елецдершдеп жан тазальпы, амал тазальпы, дарын тазалыгы Нуржекеулыныц эцпмесшде кдлай бейнеленгенше карап, кайран каласыз. Kapic кдазбен, жазушымен жэне сыншымен 6ipre аз-дагы казнузге жас аласыз. Бекец осы ацпмешц соцгы жагында: \"Айналайын жарык, дуние-ай, жакры адамдарыцмен жакры екенсщ гой: Нэллидд Kopin, н р ш ш п м т ц турленш сала бергенш карашы! Егер кормесем, кездеспесем, жанымныц бурынгы кедейлшн де ток, санап ете берер еддм-ау ом1рден. Bip-ак, кунде байьгггыц. Бул кундд бастан кешкен бакдлтгы екем мен!\" - дейдд. Жалпы, жакры адам угымы, жакры адам TyciHiri, жакры адам танымы, жакры адам тагылымы, жакры адам сапасы, сайып келгенде, жак,сы адам институты Нуржекеулы новеллистикасында нысаналы нышандайын нырыз нэтижелШкке ие. \"Эйкеш\" дейтурын оде Mi эц п м е с ш д е де ж анары цы з ж асаур ап, 11

Ъвксштан ’Нфквкв-улы__________________________________ тамагыцызра элдене тырылган, теб1рене толкднан тусынызда автор: \"Айналайын-ай! — дедд Какен суйсше курсппп. — Бар екешцдд, умытпаранынды ацыры 6ip бпуурдщ-ау! Бул емйрдщ жак,сы боп турганы сендей жакрылардыц аркдсы шыгар?!\" — деп жазып, жакрылык, пен жаксылардыц айбынын аскдктата туседд. \"Кдлррыз келшшек\" эцпмесшде Ьэм окдлрманыцызды ой терецше шым-шым батырып ж 1берш, сол теб1решстщ тубшен “суцгу1рше\" суырып шыгарады-дары: \"Адамныц адамшылырын eciperiH — жакрыны сагьпту. Бер1!>пздщ, cipa, бакыт деп жургешм1з — жаксыра жолыгу. Жолыруын жолыккдн болармыз-ау, ку т1ршшктщ куйбефмен журш, каншасын жоралтып алганымызды айтсацшы!\" — деп \"уцпмелей\" уйлеам тудырады. Бексултан Нуржекеулыныц \"Тауды жылаткдн тун\" деген тацгажайып эцг1мес1нде Эг-прхан сонылаган саф тазалык сарыны сапалана, сымбатгана, кер1мдене, кемелдене туседу. Жазушы Жубаныштыц дарыны, макраты, халыктыц, улттыц 6ipAiri, болашары деп согатын журеп, кдльпртайтын кднатгы кдламы — саф тазалыкда тунып турьпгш. Айнаныц — Айна атгы ажарлы, акылды келшшектщ де жан-журеп тазатугын. Алайда, Талгарадайын талантты залымра, талантгы зулымра, Айнаныц ез1 айткдндай-ак “суайт таланткд\" Жубаныштан бурын буйырады. Улкен институттыц улкен залында еткен улкен кездесуден кейш \"Жубаныш агасы iiue ме деген шэй де, арак, та Талрарага буйырды. Шэй мен арактан соц 03i де буйырды. Tiirri ойланура да, тартынуга да тагат бермедд...\" Будан api карата ецпме окирасы шиелешст кете барады. Талгараныц караульный, караниет талантын Айна ез1нщ айнадайын ак сэулел1 жан дуниеа аркылы анык таниды. Таразылайды. Орбулак окдаасы Айнаныц да, студенттердщ де отаншылдык сез1мдерш бшктетш экетедд. Айна сулу ез уйшен де, езшщ жан элемшен де Талгараны б!ржолата куып шырады. Туе кэреду. Тусш де тау жылайды. К,ырык кун ауруханада жатып, сыркатынан caybiFa коймаган Ж убаны ш агасын шурыл шацырып, тауды жылаткдн тундеп керген коркынышты TyciH жорытады. Жубаныш таудыц жылаганын таудай жаксылыккд, жауды Teyin TycipreniH ата-баба аруарыныц абыройына, жыландай суйыкдъщ жорарылауын халкдшыц кетердлер рухына балайды. Сырласудыц соцына таман жазушы: “TaAFapa K83ipri жагдайы ушш eMip суреду, ал менщ болашак уийн кдгзмет жасап, болашакушш 0Mip сурпм келедд. Мумкшдцгшше атактан, мактаннан аулак журуге тырысам. вйткеш , мактаншак адамныц кеба eTipimiri, олай болатыны: унем1 макгана беруге ом|рдщ шындыгы жетпейду\", — дейду. Сырласу сэл жалгасады 12

______________________________________ W ajfuxka тмЗын да, тушнд|-туйшд1 ой бодрген Жубаныш: \"Тусшисп ме?\" —дейдд. \"KeAice кету — кдын. BipaK, тусшисп\", — дейдд Айна. \"Ендеше, шэйщддэкел\". \"Шэй ешкдйда кдшпайды, ага. 1реююмесещз, эуе/й ri-ini шьш кедшммен 6ip кушакгайынп1ы!\" \"Неуипн?\" \"Bapi уипн. Осындай адам болганыцыз уипн. — Ецкейе берген Айнаны умтыла кеп Жубаныш ез1 кушадтай алды. Аймаласкдн крлдар ене бойды аптыга аралап кеде жатып, кенет жамбас туста токдйласып кдлды. — AFa! — дедД Айна агасыныц алакднын ары итерш. — Бул жерде болмайды... Тэсекке барайыкдиы!\" Бул — Бекеднщ cohfm жылдары жазган эцгДмедершщ 6 ipi. \"Жулдыз\" журналына шыккдн. Осындай такдфыптардыд мадайынан табылатын, тосындау кершетш талай туындылары бар. “Bip еркектщ купиясы\" эдпмесш ен мынадай-мынадай тустарды окдсыз: “УЫ Жаным!\" — деддм ез жалыныма езДм жанып кете жаздап. Кез1днен, кдсыднан, мурныцнан, самай шашыцнан жакалата шеп-шеп суйin келш, ершддД кддала узак, сордым. ©зщ тостыц ба, элде ерюднен тыс солай болды ма, 6ip кезде плщнщ ушы тшмд1 тапты. Сол-ак, екен, буюл туда бойым сеш жаншып, шпде жарып юрердей ентеледД...\" Немесе: “Суйцп, жаным! Суйцп! — дед1м кеудеме кд1са едкейш . Уялыдкдфап, ыдгайсызданыдкдфап, акдлрын FaHa ершдд1 ершме тштздщ. — Таты! Жендеп! — дедДм буюл тесекп шайкдй усид е TeHin. С ен тары сейттщ\". Немесе: \"С ен щ элД тесек лэззатын толык, алмайтыныцды, бДлмейншцдД сонда FaHa тусшдДм де, эйел де еркек тэр1здД тесек жакдшдьиынан тоят алатынын, сушспендиспд туп кдзьны сод саналатынын тусшдДре бастап ем: — Сонда, немене, мен элДэйел емеспш бе? — дедДц ашуланып\". \"Арада алты ай еткенде, дэл пплденщ терн кун1 екеум1з тары 6ipre болдык, С ол кун ерекше еамде. С ен де есще Tycip. Кушагымда кумартып жатып, 6 ip кезде: \"AFa!\" — деп, окдлс айрайлап ж !бер д щ де, ж алм а-ж ан аузыцды алакдныцмен баса крйдыд... \" Ж е, жетер. Осы жерде юдДрелж. Бексултан Нуржекеулынын курдасы Дулат Исабеков 6ip сухбатында: \"М ен \"К,аррын\" романымдагы \"Жасын Багаланыц астыцгы ерншен 6ip суйдД, содан сод устщп ерншен 6ip суйдД\" деген жолдар ymiH ез бадаларымныд алдында уядранмын\", - депп. Э й кдйдам-ау, эй кдйдам, Дукеднщ мунысына 6i3 сенсек те, Бекед сенбес. Плана крймас. Деп, эзиудей кулем!з, 1ипм1зден. Нэзйсен деген кд1з сонау 2001-жылгы акданда “Сез1м суреткерше хат\" деген едэуар келемдд ерекшелеу эссе арнап, ол \"Кдзак, эдебиепнде\" жарияланган екен. С о л хатк,а Б ексултан Н урж екеулы \"Окдфманмен ойласу\" атгы жауабын жазыпты. KeAeci жылы. \"Нэзисеннщ хаты меш нэзж-нэзис ойлар мен тарам-тарам кдялга 13

Ъекстпм Hyjnjceke-yiu_______________________________ ___ жетелейдГ' деп бастапты Бекец. Сейтш алады-дагы. езшщ эл1 де эйел тацырыбын жазгысы келгендег1дей кдзып жазып журмегенш, оцырманга, ортасына жалтак,гацкд,1рап жазып жургенш марлумдайды. \"вйтпеуге амалым жок, ейткеш, санасуыма тшстд сан жардай бар: сен щ адеMi к,ылык, санаганыцды элдеюм эбестж деп багалайды, сез1мталдык, дегенщду уятсыздык,дейдд, еркек пен ейелдщ жарасымдылырьш екеушщ анайылыры деп урады. Квзкдрас, nixip, тусшж б1ркелю емесш сезш, секем аласьщ.\"Шыгарманьщ тарбиелж м ет\" деген талап совет заманында адамды тжелей акдлл айтура итермелеп, оцырманныц ез талап-тусшйтмен таразылаура кецшшк жасай крймайтын. Сол едет eAi де суйретшп соцымыздан кдлмай келедд\". Нуржекеулы будан epi адамныц iuiKi медениетш эйелге деген кезкдрасы, незжтж, жанкцярлык, батылдык, адалдык, адамдык, сеюлдд ардацты цасиеггердщ 6epi де ейелге кдтысты царым-цатынастарда шыцдалатынына шамыркдна назар жыгады. \"Адамды, адамзатгы сыйлайтын асыл кдсиеттщ ец шыцы — эйелдд TyciHy\", — дейдд Бексултаныцыз. Сейтш, Иван Буниннщ \"Таня\", \"Галя Ганская\", Мухтар Эуезовтьщ \"Кдралы сулу\", \"Кшемпил бойжеткен\" сынды эротикалык,ецпмелерше тоцгалады. Стендальдщ'‘Махаббат туралы'' деген шыгармасына талдама жасайды. \"Стендальдщ жазганына кдрасак, махаббат дегенщ — ушан-тегцз рылым. Ал кейбйр арайынныц ецпмесш тындасак, махаббат дегенщ — ceKipin MiHin, cexipin тусетш тесек кдна\", — дейдд Бекец. Бекец бекерге булцынбас. Оны осы “Оцырманмен ойласуын\" оцысацыз ер тусынан-ак, тусшеаз. Шынтуайтында да, еркек ейелдд тек акдллы мен бшмше рана бола суйедд десек, eTipiK айткднымыз. Сулулыш мен нэзж ттне рана байланысты десек те, б1ржак,ты. Эрине, Бекец бекемдегендей, еркек ейелге кебшесе еуел! сулулырына, незпсгшне кдрап кецж аударатыны, тек содан соц рана акдглы мен бшмше зешн цоятыны рас. Ал ейелге тен незж тщ тщ астарында, ерине, эротикалык, жардайлардыц да жататыны, оны Бекецдейш бштр зергерлер зерлемесе, ейелдщ ейелддк ерекш елт мен артыкдпылыгы шынайы табигатын таппай, ашылмай кдла 6epepi де акцкдт. \"Тесек меселесш тэптшггейдд деп елдеюмдерге тыжырынран боламыз. Еркек пен ейел унпн тесек дегенщ тап 6ip ец суйюмаз орын сеюлдд сейлейм!з. Ал шындырында солай ма? Кдйта екеушщ 6ip-6ipiHe ец еркелейтш жер1 сол емес пе? Ал кдлай еркелеудд, кдлай еркелетудд 6epiMi3 туа мецгерш аламыз ба? Жыныстык, цатынасты ж ш р к еш п т , жазура да, айтура да турмайтын нерседей мшеп жатамыз. Бдрак, шын мешнде ол соншалык, тукке турмайтындай нерсе ме? Кудай-ау, еркек 14

___________________________________ЧЛЩноска тмЗым айелдд унаткднда, гашык, боп кушп-жанранда, крлым неге жетсе екен деп ынтыгады? Соны да жасырып-жабу мэдениетгшк пе? Элде мэдениетпмсу ме?\" деп шырыл кдгады махаббат жыршысы, сез1м суреткерь Будан api \"Сую ce3iMiде адамзатгъщ буки эволюциясымен крян-крлтык, кдтарласа отырып дамуга ■ raic ен, кдсиетп сез1М емес пе?\" деп ой тастайды окдлрманра. Эрине, сую сез1мшщ, Стендаль сезд1рген, саралаган махаббатгыц улттык, ерекшелжтер1 болатындыгыныц кестелене KepiHeTiH, керсетиетш к е щ ст т — керкем едебиет, Казак, керкем свз!ндеп, кдзак,тьщ парасатгы прозасындага махаббат MaHepuiici, сушспеншшк cypenuici Бексултан Нуржекеулы езшщ езгеше ернекп керкем шыгармаларында эйел сез1мш, ейел жанын, эйел эдемшпн, эйел сулулыган, эйел кдялыры мен кульпын, эйел еркш дтн, тесек лэззатын, еркек пен эйел купияларын кдлам куддретс аркдялы айрыкдна бейнелей биедд. Э н ш е ш н д е элемд1к эдебиет, д ун и е ж у з1л!к децгей деп езеуреу1м1з ерге шабады. Ал ендд кдншама ашык,-айшык,ты айтатындай ацгарылганымен, 6api6ip, кдзакдл кдлыптардан кеп а са к,оймайтын ш ы ры н-ш эрбат ш ыгармалары арк,ылы Бексултаньщыздын, улттык, махаббат артыкднылык,тары мен улттык, эротикалык, ерекшелжтерд1 де элпндеш н элемдж эуелетуге, дуниежузшк децгейге кетеруге деген кдламгерлж кулшынысын ултжандылык, умтылыс деп урынсак, та болатындай-ау. Осы орайда суреткердщ: \"Керкем эдебиет насихат куралына, cipa, жата крймас. Эйткенмен, оны сез!м устаханасы деуге эбден болады. Сезшмен жазылганды сез1ммен окдяп, сез1ммен укдднга не ж етсШ ?! М ен ок^рм ан ньщ жазушыдан да мэдениетт1, сез1мтал болганын кдлаймын. ©йткеш, айтудан угу киын\", — дегенше кумэназ сенеаз. Клана ойланасыз. Казак, эдебиетшщ классип Тэкен Эл1мкулов, Махамбет туралы \"Караой\", Татпмбет туралы \"Сарыжайлау\", Ыкдллас туралы \"Кдралы крбыз\", Акдн cepi туралы “К ек кдршыга\" дейтурын дуниелер тудырран. ©нер ерендер1 хакд,шдары шырармаларына Тэкен \"ерке болмыстыц тэуелс1зддп\" атты арна тарткдн. Тэкен турыры туррысынан Бексултан бш ктерш барласацыз, Кулэш, Бабит, Мукдрали, тары баска тулгалар турасындары туындылар аркд>1лы аталмыш арнаны кецейте, кемелденддре тускен. Тарихи такырыпкд да, эн мен энпи такдфыбына да керкем шырармалармен катар кдншама зерттеу-зерделеу макдлалар арнаган, \"©зендер ернектеген елке\" атты тарихи- этнографиялык, acceci yrniH кез1нде кудаланып, таяк, та жеген жазушыцыздьщ кдт-кдбат кдфларына кайран кдласыз. Бидей 15

Ъексутан Нфквке-улы__________________________________ романныц жупн кетерер ацпмелер1 кеп крй. Солардыц 6ipi \"Айрыкдш жекпе-жекте\" Бегенбай, Кдбанбай, Абылай, Агалык, Наурызбайлардьщ нак,-нак, нык,-нык, бейнелер1 сэулеттене сомдалган. Нуржекеулыныч тарихи туындылары мен мен- мэшсп макэлаларыньщ тубегейм тужырымдамасы, байыпты багдарламасы осы \"Айрыкдиа жекпе-жек\" эчпмесшде Бегенбай батырдын аузымен айтылады: \"Бейбй заманда бфЬизден 6ipiMi3 кдйтсек те озгымыз кеп туратын бак,талас казак, ед1к, кдз1р калайда 6ipiMi3Ai 6ipiMi3 KppFan калуга умтылысатын болдык, ейтпесек, арам елш, кемуаз кдлатынымызга сотые KoaiMiiyij жепиздд. Этгец, осынша кырылмай-ак, соны эу баста туануге болатьш ед|. Тусше алмадык, Кдфык, жыл кдфгыннан туйген ойды кдфык, жыл умытпасак, ел болганымыз. Жауга крл кетерсец, ол - батырлык; ал ез бауырьща кетерсец, ол — жауыздык, Намыс — пайда емес, ар-уят. Ар-уятгьщ не екенш бупн 6ip Кдбанбай емес, Кдбанбайдыц орнына шыгам деп бас кдлбасы Абылай да. сардар батыр Наурызбай да керсетп. \"03iM шыгам!\" — деп шырылдап, айналайын Агалык, acipece сен керсеттщ. Бупнп кергендерщ — бурын-сочгы 6ip адам баласы кермеген жагдай. К,азак,тын, дал 6yriHri бауырмалдыгы — бурын-сочгы бауырмалдык,тьщ бэрше улп. Карт Кдбанбайдьщ бупнп ж ец1а — бауырмалдык,тыч ж еч ю болганын естен шыгармачдар!\" - дейд! Бегенбай. “Шыгармаймыз!\" — дейд1 кдлыц крл. \"Алауыздык.б1р бастыльш кеткен соч, артынан OFaH анау юнэлк мынау юнел1 едд деп эддлддк !здеу — кеш. Сендер, жастар, 6ip-6ipi4MeH бак,талас емес, бауырлас болсачдар, буюл казак, бак,ытты!\" — дейд! жетш с уш жастагы Бегенбай батырычыз. \"Боламыз, сардар aFa!\" — деп, Агалык, алдымен сачк,етп. \"Боламыз! Боламыз!\" — д е с н 6api даланы бастарына KeTepin. Бегенбай кез1 жасаурап, Аркас тауыньщ ак,бас бшгше карайды. “Тэуба, Кудай! Тэуба!\" — дейд1 куб1рлеп. — Бул кунд1 керсеткешче тэуба!” ¥лтгык,уызьщыздан, салт-дэстурлер141зден, эдеп-эдеторзден 61ржолата 6e3iHAipin, болашатычызды булдыр, тагдыр- талайьщызды тулдьф endci келетшдерддч кептш аян. Дш мен ASCTypi4 i3Ai кдсакана карсы крймак, каскейлжке каскайып карсы туркан кайраткерлерден де кара узген, дара жузген дарынды крс курдас — Дулат пен Бексултан. Дулат Исабеков: \"Ж урт жабыла мак^аган Харуки Мураками, Пауло Коэльо шыгармалары казак,тыч шырармаларынан элдекайда тэмен... Ал казак, эдебиетт аспанында жулдыздар баягыда туганымен, журтгыч кезше тусе алмай-ак,келе жатар, — дейд]. - \"Абай жолыньщ\" бугш жазылмаганына куапамын. Егер осы романды М .Эуезов дэл бупнп танда жазса, сол роман 16-

Wafmxka тгЗым uibiFap ма eAi? Кдндай демеуил басады? Мухан; 0FaH \"спонсор\" 1здер ме ей ?\" Дукец айткдн Пауло Коэльоньщ \"О н 6ip минет\" дейтурын романы тугелдей жезекше туралы. Ж у з елу мьщ дана боп шырып, кепш ш п Казакртаныцызра таратылды. Таты 6ip романы уш жуз мьщ данамен басылып, тугелдей дерлж б1зде сатылды. 8лдеб1р бе'пнде Казахстан жошнде уст1рт кдна жел]п еткен жер1 бар. Сондай-сондайлары ушш-ак, тыраштанамыз рой. Сез1м1здщ басында йтаптары коп урланатын жиырма шак,ты жауйар жазушьщыздыц 6ipi деп едж к,ой Дулатьщыздыц курдасы Бексултаныцызды. О сы екеуш е ерекшелеу эксперимент жасауды усынрымыз келедь О л былай. Маселен, \"Бизнестщ элеуметпк жауапкерпплш\" деген багдарлама бойынша керемет кемел icrep, жаркдш жумыстар жасалып жатыр емес пе? Кенет KGKiperi ояньш кеп-кеп кеткен кереген кэсткерлерйнз \"Бизнестщ эдебиетпк жауапкерш шп\" деген багалы бастаманы кетерш кеп-кеп ж1берсе! Сейтш , 6ipeyi Бексултан Нуржекеудыныц, бар к,азакд^а KopiHeTiH Баркернеудейш шырармаларын анау Пауло Коэльоньщ йтаптарындай жутындырып турып, ж уз мьщ дана таралыммен uibiFapca! \"Кутумен кешкен румыр\" деп. \"Bip ейнпп, 6ip умгг\" деп. \"Ерлнзайыптылар\" деп. Романдарын. Сон сон мэцгш к махаббат хакдшдагы хикаяттарын ж уз елу мьщ данамен, Паулоньщ \"Он 6ip минет!\" дидарлас дизайнмен даралап басса. Эйелдердщ тэн жане жан эдемш п жешндеп, еркек пен эйелдщ кдшбат купиялары турасындары эцпмелерш жеке жинак,тап, Харуки Муракамидщ немесе АнхеЛь де Куатьенщ устап кэргеннеи-ак, арбап алатын йтаптарындай етш шырарса! Е й жуз мьщ данамен. Е й мьщ емес. Епз-кдтар ентелеген ейнпп бастамашы бизнесмен \"Бизнестщ эдебиетпк жауапкерш ш п” бастама-багдарламасыньщ аясында Бексултанньщ курдасы Дулаттьщ \"ДерменелерГ мен \"Кдррындарын\" кдркдшдата жаркдфатып жатса! Шындап уйымдастырса, журт жабылып алар едБау. Крс курдастьщ йтаптары крлдан-крлра тимей кегер едд-ау. Осылайша да окдорман кдуымнын, ортасында орасан бетбурыс жасаса, жарасар едйау! дейсщ. Бул — 6ip умп\\ Ал OKiHirn не? в й ш ш к е карай, кдншама жылдардан бермен к,арата Б ексултан Н урж екеулы н ьщ шырармалары тольпуданды турде басылып шырып жаткдн жок, Бурынрылары да, бугшплер1де. Селддрлеудукендер сорелершен таба алмайсыз. Есйл ерш де, жацаларын да. 1здеуш1 окдфмандар табылады. Ютаптарын таппайды. Сонсоч суынады. Сериалдарга буылады. К е з iнде керкемжанданган коркемниетт! улть! [ыздьТ 17

Ы ср я м Н ф р Ь -уы ______________________________________ 6epreHiMi3 чалай болар екен?! Айтулы авторыцыз шыгармаларыныц алты томдыгы 2006-2009-жылдары бар болтаны ею мьщданамен рана жарык, керген. Кеч-байтак, Кдзак, елннч талай тустарын аралаймыз гой. Кей-кей ютапханалардан рана эреч-эреч кездеслчреспз. Коп очылатынына \"Кпапты чайтару женшдег1 кддаралау кдразына\" чараранда аныч кднырасыз. Куанасыз. Артынша курсшесаз. Мархабат Байгут. Халыкрралык, \"Алаш \" сыйлыгыныц nerepi. \"Aiik jjh \" газетi, 17.02.201/-жыл.

ТАРИХИ ТОБЕ И м п ер и ал и ст а, баскд тш ы л ы к, мак,сатта ж у р п з 1лген 6ipiiiini д ун иеж узш к соры стьщ нагыз зардаптарын орыс шаруалары мен жумысшылары, сонымен кдтар Россияньщ улт аймакуарындагы букрра халыкзъщ тарткдны тарихтан белпль Р о сси я халык,тарын ж а п п а й аш тык, пен жалацаштьпда ушыраткдн осындай ауыр жагдайда патша ую мей улты орыс емес азаматгарды тылдагы кара ж умыскр алуды уйгарды. О л уйгарымныц шектен шыкдан ж еназдпт сондай, П-Николайдьщ e3i де: \"Шеткер1 аймакуарда кднтепс тэрппйздщтер тулязган бул шараньщ асьпыс ж ене жете ойластырылмай журпзыгенш ескертемш \", — дедь Демек, \"крнтвпс тэрттаздйсгер тутызтан\" сол жылгы окдгалардан кдншезер патшаньщ да ттркенгега гой. О л O Kjca кдзакзъщ аркдсын аяздай кдрымаса, ж е н а зд ен -ж е н а з квтер!ле кряр ма ед1?! О сы 1916-жылгы июнь жарлыгынан кейшп крйарлы курес халкдпчыздьщ елдпт мен ерлптн урпащ -ан-урпак^ айплеп кетп. Быйыл сол улт азатгык, кетерш сш е 70 жыл толгалы отыр. Олардын, азатгык, жолындагы жанкпярлык, куресi жадымызда мэцп сакзалуга тшс. К П С С ХХУ11-сиез1 идеологиялык, жумыстарды ж ур п зу барысындагы свз бен icrin сэйк есппне барынша баса назар аударды. \"Акэглды да шыншыл сездщ орасан зор ыкдал купи бар екендит даусыз факт. Б1рак,ол саяси, экономикалык, ж ене элеуметпк кддамдармен уштаскрнда тана оньщ мацызы ж уз марте еселенедг Тек осылай еткенде тана Kicini ьпыр к)ллатын акдигайлпсп жоюьа, ундеулер мен урандарды нак,ты GMip тьшысымен молык;гырута болады\", — деп, саяси баяндамада идеологиялык, жумы сты жолга крюдьщ накзы шаралары анык-кднык, керсеттлдь — \" С е зд щ ттрш ш к тынысы нан алшак,тауы идеологиялык, куш -ж 1гердщ куны н едэу1р 19

Ы с у т а н Я ф М и -р и _______________________________________________ туардд\", — делшген бул партиялык, документге. Bepi накра- нак, дэлме-дэл айтылган. Алайда бурын да, кдз1р де идеологиялык, оньщ шпнде жастарга тэрбиелж мэш бар жумыстарды накцы емдрддр материаддарымен уштастырмай, кеп жардайда ж алар сезбен журпзудД 6ipAen-6ipre жалрастырьш жаткдн жайымыз бар. Ж е н с е з бен букдралык, niidpre дер кез1нде кулак, турмеудщ улкен кдтелжтерге апарып соратынын партия кунбе-кун еске алып отырган Kp3ipri жагдайда, Алматы обылысыныр Кеген ауданьшдары 6ip тебенщ тарихы жене оньщ бугшп хэл1 м е т р eciMe кайта-кдйта тусе бередд. О л тебе \"Ер>еу1лтебе\" деп аталады. О ны осылай деп ел атаган, елден шыкдщн ойлы азаматгар атаган. Бул айтып отырганымыз кдндай тебе? \"Ереуьлтебе\" деп не ушш атаман? Оны 6iAy уппн алдымен Казак, CCP-im p тарихына жугшер еддк. О нда:\" 1916-жылры кетершс кдзакдыр ербекпп букдрасыныр сана-сез1мш арттыруда зор рел аткдрды...\" (3-том, 482-бет), — делшген. С о л жылы жалпы Жетюуда, оньщ шпнде Ж аркент уйезшде де кдрсыласу болганьш еске салмакрыз. Сондай кетершстердщ 6ipi Kp3ipri Кеген ауданьшдары Кдркдра ж ершде жермерке кез1нде болганын да бдлуге тш сш з. С о л зобалар окрра жайында халкымыздыц улы ж азуш ысы М ухтар Э у е зо в п р \"Крлы заман\" атгы тарихи шыгарма жазганы да жадымызда. О л шьтармасын М .Э уезо в 1928-жылы жазыпты. Оны жазуга керес берген, акдлл крскдн О раз Жандосов едддеген де гаюр бар. Эуезовтщ сол \"Крлы заманын\" кдз1р 6i3 повесть деп журм1з, кезшде автордыр e3i де солай деген сиякды, 6ipaK, оньщ шьш мэншдеп роман екешне ep6ip окртан адамньщ K63i анык, жетедд. Эдебиег теориясы жагынан да, тарихи марыздылыгы жарьшан да \"Крлы заман\" казак, eMipimp мурды, трагедиялы романы. Кдркдра кетершсше кдтыскдн азаматгардыр ер л т , елддп, намысы бугшп урпак,ушш, сез жок, баралы тэрбиелж факт. Елдд сую , ж ерд; с у ю деген улкен сез1мдердд халкдямыз ежелден тарихи окдоалармен тиселей байланыстырьт келген жок, па? Ендеше: \"Б1зддр ауылымызда 1916-жылы эй гш Крркдра ке те р ш а болтан, оны Ж эмерке Мамбетов, ¥зак, Саурыкрв сынды батыр бабаларымыз бастаран\", - деп неге мартанбаскд? “Со л бабаларымыздыр ерлшн керсететш \"Крлы заман\" атгы шьтармасын жазуга материал жинап журген сапарьшда халкргмыздыр улы жазушысы Мухтар 20

____ _____________________________ fflafntxka талЗын Э уезов ана ж ерде болтан, мына ж ерге крнган, белен гаомен сейлескен, туген адаммен жолыкддн\", — деген сияк,ты мак,таныш сез1мге неге беленбеске? С он д ай деректерд1 жинап, хатгап, 1здеспрш тауып, кунделш-п саяси-тэрбиелж жумыстарга неге кещнен пайдаланбаскд? 1972-жылы “Новы й мир\" ж урналы М ух а ц н ьщ \"Кдлы заман\" повесш “Лихая година\" деген атпен туцгыш р ет орыс тш нде басып шыгарды, оган заманымыздьщ эй гш жазушысы Шытцыс Айтматов улкен теб1регпспен алгысоз жазды. Кдркрра окдгасына кдндай бага 6epin, иплтлпзге кдлай пайдалан уы м ы з к,ажет е к е ш сол алгы сезде азаматгыкден айтылган: \"Кдлы заманды\" окд отырьш, егер Октябрь революциясы болмаса, кешпендд кдзак,тар мен квджыздардьщ одан аргы тагдыры не боларын мезпл еткен соц ойлаудьщ 03i кррк^гнышты, Айтуга аузым бармайды — мумюн, Tiirri 6i3 болмас та едйс. А л м эцгш к eMip cyprici келмейтш халык, бар ма? Тек жалгыз осы уш ш — Октябрь револю циясы ньщ Россияда туы п, сол аркдялы м е н щ хальщ тарымды б1ржола ж о й ы п ж 1беруден к,утк,арып кдлгандыгы уш ш гана м ен ел е-елгенш е револю ци яны мадакуап отуге эз1рмш ж ен е балаларымньщ балаларьша к у тм о д щ туганын Октябрьден санацдар! — деп есиет кдлдырамын!\". \"Кдлы заманньщ\" да, Кдркдра кетершсшщ де куны мен мэш н будан артык, айтып ж етю зу, эй, м ум ю н болмас! Осыншалык, мэцдд, мацызды, тарихи окдганьщ эдебиет пен енердеп деректерш, ф акплж дэлел-куэ ретшде орнатылган ескертю ш тебеш о сы н ш а уакдгг бойы саяси-тэр би ел ж жумыстарымызга жан-жакцы пайдалана алмай келгешлпзге тек ею н у М з гана керек шыгар. Халыктар достыгы, улт тецдщ, елдщ ерлшн сыйлау, ел тарихы мен ж ер тарихьш кдстерлеу, бу пн п бакдпты заман ymiH к ур ескен д ер д щ , сол к у р е с ж ол ы н д а к,урбан болгандардьщ э ю р тарихын бжу, аты -ж еш кездейсок, умыт кдлгандарды 1здеу, анык,тау, со л дацкды о кд га га куэ болгандардьщ есгелиш жинау, музей аш у сияк,ты — уш ы- кдыры жок, иплпсп жумыстар тек и е а болмаган соц гана аткдрылмай жаткдн жок, па? Мэселен, дэл биылгы жылы, улт азаттык, кетерш сш е 70 ЖЬ1Л толгалы огырганда, Кеген ауданьшьщ едбекпилерь acipece комсомол-жастары Кдзакрган Ж азуш ылар одагымен акмлддса отырып, \"Кдлы заман\" шьп?армасыньщ окдгасы 21

Ш с у и ш , Щ & Ь -р н _______________________________________________ еткен жерде неге окдярмандар конференциясьш егюзбеске? Мэдени, саяси ж ене тэрбие жумыстарыньщ накзылыгы, жандыльпы, ce3iMi3 бен юМзддц сейкеспп осындай шаралар аркылы жузеге аспас па? ¥зак, батырды, Сержбай, Ыбырайларды 6i3 бупн тек дара тарихи адамдар деп кдна емес, классик жазушымыздьщ шьжармасындап.! едеби кетпкерлер деп те кдадрлейм1з. С о л а й ет у ге THicTiM i3 д е . B i3 б у л ку н д е ж а зуш ы шыгармаларындагы ойдан шыгарылган едеби кетпкерлер Дон Кихоткр, Шерлок Холмскэ, Мэгреге ескертюш орнаткдн халыкд'ардыц 1лтипатьша да куе больт отырган жокдыз ба? М ол даванн ьщ K,a3 ipri балалар ж а зуш ы сы С п и р и д о н Вангелидщ шыгармасындары бас кешпкердщ атында Киш инев кдласында \"Гугуцэ\" атты балалар кафеш ашылганын кез1>пзбен кердж . А л 6i3 неге Э уезов шыгармасындагы батыр бабаларымызды ттсш ш е курметгей алмаймыз? Жогарыда айткдн Ереу1лтебеш 1926-жылы, улт азатгык, кетершсше он жыл толгаида, кдзак,тьщ азамат улдары О раз Ж андосов, Ыдырыс Кеш кш овтщ басты льты м ен журтшылык, крлдан у й п жасаган. Верш былай крйганда, сол тебеш совет ею метш орнатуга белсене кдтыскдн Жандосов пен Кешкшовтщ жасаткдны уппн де крддрлеу1м1з кджет. 1974-75-жылдардьщ б1ршде М .Э уезо втщ музей уйшде Серке Кржамкуловпен кездесу еттт Онда Серагац Ереу1лтебенщ кдлай орнатылганьш теб1рене баяндады. С ол ой-тюрглерш С.Кржамкулов улт азатгык,кетершсше 60 жыл толу кдрсацында 1976-жылы \"Жулдыз\" журналына б1здщ етш ш тпз бойынша жазып та бердд, ол макдласы журналдьщ сол жылгы бесЬпш санында жарык, кердд. Серагацныц e3i кдтыскрно к еа н ы баяндауына Караганда, 1926-жылы 27-июнь куш Кдркдра жзрмецкесше жиналган журтшылык, арбамен, дорбамен, титл кейб1реулер етегше салып тас-топырак,тасып, ескертюш тебе жасап, оган \"Ереуглтебе\" деп ат крйган екен. Халыцтыц ыцыласымен жасалган сол тебенщ ескерус1з, кутуаз жаткднына Серагац макдласында кдтгы кдянжылган едд. Азаматгардьщ есш е салсам, етшшпмдд ескерер деп умйтенген едд. Bipax, амал не, одан берп еткен он жылда да Серагацныц кцгнжылысына кулак,туршчедд. \"Серагац айтгы- ау, уят болды-ау” , — демедд ешюм. Ереушгебеш орнатысуга кэтыскэцдардыц шпнде кдзакцыц 22

________________________________ Шфнхка т Ф т улттык, п р о ф е с с и о н а л д ы к , т е а т р е н е р ш щ Heri3iH салушылардьщ 6ipi, С С С Р халык, eprici, С С С Р М емлекетпк сыйлытыньщ лауреаты Кдлыбек Куанышбаев та болып, тебеге топырак,тасыран, солтебенщ успнде ойьш керсеткен. Сондай-ак, Кдзак, С С Р халык, eprici, С С С Р ж эн е К^зак, С С Р М ем л екетпк сыйлык,тарыньщ лауреаты, кдзак,тьщ улт- азаттык, к е т е р ш сш щ атак,ты кдИарманы А м ан келд ш щ кинодагы бейнесш ж асап, халык, сугаспенш ш гш е беленген Елубай ©м1рзакрв, крзакцъщ анш П ариж де шырк^ран дулдул энпп, кдзак, совет театр енерш щ ipreracbm кэлаушылардьщ 6ipi Эм1ре Кдшаубаев, еш мен де, елещмем де елш куанышкр кенелткен атакуы суырып салма акрш И са Байзакрв, улттык, профессионалдык, театр енерйупздщ непзш салушылардьщ 6 ipi, К,азак, С С Р халы к, apT ici, С С С Р М е м л е к е т п к сыйлырыньщ лауреаты Курманбек Ж андарбеков, тэты баска да эрнстер мен жазушылар Е реуктебеш тургызуга кэтыскрн. Кдзак, eHepi мен эдебиетшщ осынш ама сацлак,тарыньщ, белгш кррам кдйраткерлершщ крлы тиген кдсиетп де кэд'рмецлд орьш, ком бат ескертюш. Ереуктэбенщ тарихын Елубай ©лпрзакрв \"¥стаздарым- достарым\" атты естелж ютэбш де айрыкща ктипатпен жазган-ды (“Жальш\" баспасы, 1976-жыл). \"Тас кетерген ж урт се п з кешедей п з к г е н десем, enpiKini болмаспы н, Босагандары атгылы, туйел1 болып, кдйтадан кдптарын толтырып кезекке турады, — дейдд ол сол ютэбшде. — К еп крл кряр ма, лезде бипспп era крбат уйдей ею оба уюддд. Оран \"Ереуктебе\" деп ат крйдык, О раз ш ьпы п сейлегенде, шешендитне журт тан, кдлды. И са шьпып, кдза тапкрн ерлердд елецмен еске туаргенде, жыламатан ж ан болмады\". С о л ютэбшде Е.©м]рзакрв казакцъщ классик акьшы 1лияс Жансупровтщ де Ереуктебе тарихьшан хабардар екенше, оны арнайы барьш кергенше куэ болады: \"Ореке, — ара,' 1лияс (О Ж ан д осов ты айтады — Б.Н .), — жакдонда мен Кдркарака барьш крйтгым. C i3 уйдфген Ереуктэбеш керддм\" (30-бет). к екец Кдркарара, cipa, эй гш \" Ж е н с у cyperrepi\" а п ы елефн ж азар сапарында сокра керек. И са Байзакрвтьщ \"К,аркдра ж э р м е ц к е о н д е г 1 ж ы р \" аталатьш естелж шыгармасы бар. Акьш оган \"1916-жылгы уак,ираны е с к е а л у \" д е п такдлры пш а б е р г е н . С о л ш ырармасы нда ж орары да Е.©м1рзак,ов айты п кеткен Ереуктебенщ басында шыгарран елещнщ тею сш тугастай келпред! ж эне ескертюш тебенщ кдлай жасалганьш ол да 23

Ш уш ан -------------------------------------- айрыкща теб!решспен еске алады. \"Ею мьщнан аса ел кдзагы болды. Ж уртгьщ жиылган жершде суретш жагалай журш суретке туардГ - дейдь Мунын, e 3i мацызды дерек. 1здесек, сол суретгердщ 6 ipi болмаса 6 ipi табылып та крлар, гам б1лед1. \"Тебеге жиналган тас уш канат уйдей болды, — дейд1 Иса Байзакрв. — Басына к^гзыл т у байлап, бшк аташ орнатгы. Азаматтардыц у э д е а сол орынта белп орнатпак,\" (Иса Байзакрв. Шыгармалары. 1956-жыл, 172-бет). Kepin отырсыздар, азаматгардьщ белп орнатамыз деген уэд еа де болтан екен. Олар ол уэдесш ар турл1 себеплен орындай алмаган шытар, енд1 оны 6i3 орындауымыз керек крй. Халкрпмыздыц кдншама ардагер улы ардак,тап кещл белген, крйта-кэйта естерше альш, крйта-кдйта есМ зге салып отырган сол Ереуш вбенщ жай-кушне \"Казак,эдебиеп\" гэзеи будан б1рнеше жыл бурын Сататбек М едеубеков деген автордьщ \"М ьщ сыр тунтан 6ip тебе\" атгы макдласы арга>1лы таты да кец1л аудартан. М едеубеков сол макдласында: ''Кундердщ куншде тебенщ тарихынан хабары жок, б1реулер оны ж ол криып, сока салмасьша гам кегал?\" — деп жазтан ед|. Шынында да, гам кетл? Kp3ip Кеген ауданы экономикалык, жане мэдени дамуы жагьгаан Алматы обылысындаты ipreAi аудандардьщ 6 ipi болып отыр. Бул аудан ецбеишлершщ маскунемджке карсы курес шаралары обылыс, республика келемшде улкен крлдау тудыртаны барш амызта мэл1м. К П С С X X V H -си езш щ шеш1мдерше сэйкес ез ж умы сы н ж аца сатыта кетеру барысында аудан ецбеккерлерь ауданньщ басшы к>1зметкерлер1 кептен е с к е р у а з жаткдн Ереузлтебенщ татдырьша енд! мэн берер-ак,деп умптенем1з. ©йткеш б1здщ ойымызша, ез территориясында дал ондай тарихи тебенщ болуы саяси-тэрбиелпс жумыстарды пэрмен/ц api нак,ты мысалдар мен деректер арщллы ж ур пзу ушш, бул ауданньщ лгумкщдцсгерш баска аудандарга Караганда еселеп артгыра туспек. \"Кдзак, эдебиет Г, 06.06.1986-жыл. 24

ЕРЕУ1ЛТ0БЕ У СП Н ДЕГ! К£13Ы Л ТУ \"Казак, эдеби еп\" гэзетшде жарияланган (N23, 6-июнь, 1986-ж.) жазушы Бексултан Нуржекеевтш, \"Тарихи тебе\" атгы макдласымен оквдэман кдуым таныс. 0гкен аптада Алматы обылысы Кеген ауданыньщ Крркрра деген жер1нде Ереуьугебе басына кргзыл т у шаншылып, ж урт ж иналы п, 1916-жылгы улт азатты к, к е т е р ш с ш щ 70 жылдыгына арналган митинг болды. О н ы Кеген аудандык, партия комитетшщ 6ipiHini секретеры Б.Даньпштанов аипы . Тарих гылымдарыныц докторы К ецес Нурпейгеов Казакртандагы улт азаттык, KeTepiAici туралы баяндама жасады. Митинг той-думанга уласты. Кдзакцъщ М ухтар Э у е зо в аты ндагы академ и ялы к, д р ам а те а т р ы н ы ц apTicTepi М .Эуезовтщ \"Кдлы заман\" noBeci бойынша жасалган инсценировка керсетш, \"Сазген\" ансам бш концерт бердо. Байге, курес, кцгз куу, жорг'а ж ары с, т.б. улттык, ойындар керсеттдлд. \"1<,азак, эд еб и еп \", 17.10.1986-ж ыл. “К0Ш ПЕНД1 ШАРУАЛАР” КДЙДАН Ш Ы К.ТЫ ? Ж у ба н агамыздьщ: \"М е н — кцзакдын мьщ елш, мыц •прыген\", — дегенш окапанда, ойымызга алдымен \"Акуабан шубьфынды, Алкдкелсулама\" оралатьш. Содан кешн акруйек жуггар, apiypAi ждет аурулар еске тусетш. Сейтсек, оньщ мэш олармен гана шектелмейдо екен. Ашык, айтпай келгендокген, кдз1рп урпак, колхоздасзыру кезец1ндеп келецс1зджтерд1 б1ле бермейдо, олар т у п л улкендердщ де акдолына сыя бермейтш с ьф кеп. Ж азуш ы Ю .Ч ерниченконы ц жазуы на Караганда, коллективтендору барысында, елгеш, сойганы ж эне кдфганы — бэрш крсканда ел^пз бойьшша 17,7 миллион жылкдо, 25 миллионнан асгам сиыр, 71 миллион крй мен ешю, 10 миллионнан асгам шошка шыгын болыпты. Осы ньщ салдарынан ет ендору 1934-жылы 1919-жылга Караганда е й есе темендепп. М а л кдорылган жерде аштыкуан адамньщ да кдорылатыны тусшисп. BipaK, 6i3 бул куш е дешн адам турмак, мал кырылганьш да айтпай купия сакуап келдок. 25

Ъексутан ’Нфкеке-ут _________________________________ Асыра алтеу мен кателжтердщ зардабьш казак, халкы букхл ел1м1зб ен катар тартты, алайда б 1зд!н, тарткдн зардабымыз ец ауыры, ен, орны толмасы едд. С ол нэубет жылдарды ез кез1мен керген оры с aapirepi Татьяна Невадовскаяныц оны \"Кдзакртан трагедиясы\" aeyi бекер емес. Ал бул жылдар жайында \"К азак,ССР тарихы\" не дейд|? \"1929-жылдьщ аягы мен 1930-жылдьщ басында Казак, А С С Р -ш щ ауыл шаруашылызын коллективтенддруде белгш 6 ip табыстарга крл жетп. Алайда елеум кателер де хбберод}. Бул кателердщ туп тамыры колхоздарды уйымдастыруда ерисплж прннципшщ бузылуында, орташа шаруага дурыс карамаушылыкца, оны колхозга тез1рек енуге куштеп кенддру эрекетгершде болды\", — делшген онда (IV-том, 454-бет). Бул тарих 1981-жылы шыккдн. \"Кателер де болды\", — деп мойындаранына да ш уир. Эйткенмен буйтш букпелеп айткдн шындык, шынайы тарихка жата ма? Н е толык, шындык,емес, не жумбак, емес, жартыкеш б^рдеме. “Казакртанньщ дэндд дакылдар eciperiH аудандарында 1931-жылы ш аруа к,ожалык,тарыньщ 50 п роц ен тш коллективтенддрубелгтлендд\" (460-бет). \"Эа р е се кешпел1 жэне жартылай к е п т е м мал шаруашыльпы аймарында айрыкди киын мшдеттер орындалды. Бул орайда мунда орескел кателер Ж1бер1/уй\" (452-бет). Кателер ж1бер1лгеш тары айтылран екен; OFaH тары да шуюр. Ал ендд осы ж1бер1лген кателер кдндай зардапкд сокуы дей аз гой. Оран тарих былай жауап бередг “Малды жырткр,пптыкрен (асгын сызган б о — Б .Н .) ж а п п а й со й ы п ал у, б ай лар м е н оларды ц к,ол шокрарларыньщ малды айдап экетудд уйымдастыруы жэне хальпсгьщ aya Keuiyi республикада мал басыныц едэудр кем)4не жэне мал eciperiH кептеген аудандарда азык,-тулж ж еншен eaeyai киьшшылыкуардьщ тууьша экелш сок^ы\" (463-бет). \"Казак, С С Р тарихыньщ\" кррытьщдысы осы: мал басы ед эу1р KeMinTi, азы к,-тулж ж е н ш е н елеул! каьшшылыкуар туышы. Ал осы толык, шындык,па? Елдд ашаршылык,жайлаганын, малмен крса халыкцъщ кдырылранын, кргрылранда да еюден, уштен емес, миллиондап кара шыбьшша кырылганын; мал басы рана емес, адам басыньщ да ойсырай кем1гешн неге айтпаймыз?! Оны айтпайынша тарихымызды анык, тарих деп кдлай айта аламыз? Бурьш айткызбаран болса, Ka3ipri жариялылык, заманда 6i3 бьлугеумтылатын ен,басты шындык, осы емес пе? 26

___________________________________ Шфихка ттЗмм Елдщ крльш токщылыщф ж епозуге тш с коллективтецлдру кдлайша 6i3Ai ашаршылыкда уш ы р ап ы ? Ашаршылыкда. эрине, коллективтевдрудщ 03i емес, оны ж у р п зу барысында ж1бер1лген кдтелжтер уш ы р а п ы . О нд ай кдтелжтер тек Кдзакрганда рана емес, баска жерлерде де ж1бер1\\ль Ирак, солай бола тура крлайша казак, халкцг айрыкдга трагедияга тап болды? О ньщ ец басты ce6e6i — ултгык, ерекшел1кт1 ескермеу, онымен санаспау. Егер тарихкд ж угш сек, \"Байлардын, шаруашыльщтарын конфискелеу туралы” дею рет Казакртанда 1928-жылы 27-тамызда кабылданды, 1929-жылдын, аятында кулактарды тап ретшде ж о ю саясаты ж урдц 1930-ж ы л р ы к,ацтарда Республикалы к, отырыкдпыландыру комитета курылды. Bapi д е халык, крмын, кдналушы таптьщ мудесш крргаган эди\\ эрекетгер. Алайда соларды жузеге асырудьщ ербтршде де асы ра а л т е у мен кдтел т кеп болды. Уцтле караган адам бул жылдардары жазалау саясаты мен отыз жетш пп жылдардагы жазалау эдш ш щ ете ук,састыгын ацгарады . 37-жы лы “ халык, ж а у ы н ы ц ” эй ел ц б а л а -ш а г а с ы , к е й д е TinTi т а м ы р - танысгарына д е й н жазаланса; жиырмасыншы жылдардьщ аягы мен отызыншы жылдардьщ бас кезшде \"apFbi теп бай болтан, елдд канаган\" деген ж ел еум ен бай ем естер де кемпескеленш, кулак еместер де тап репнде жойылып кетпед> ме? Ата-бабасы мен э к е а упин баланы куйддру, оньщ совет саясатын жак,тайтьш-жак,тамайтынымен санаспау — кеганп кезендегт кесапатгарга экелген басгама icnerri. М ысалга жугшсек, Казак, С С Р халык,oprici Ш ара Ж андарбекова OKeci уппн дауыс бер у правосьшан айрылды (Орт.М ем.архив. 733- крр. 41-ic \"б\"), Курмангазы мен Дэулеткерей куйлерш кешнп урпакда ш ебер ж етюзуполердщ 6ipi, э й г ш домбыраш ы Науша Бекейхановты орта шаруага жататындыгына карамастан, ха н тутдымынан ш ы к дан деп, д ауы с бе р у правосьшан айырады, мал-мулкш кэмпескелеп, 63in ж ер аударады (Орт. М е м . архив, 813-крр, 261-ic). Ж а р к е н т уйезшде милиция бастыгыньщ орьшбасары б ольт, Крсымхан Чаныш евпен катар Д утовка карсы террорлык, aKTini уйымдастыруг'а кртыскан (1921-жылы) Эбубэгар Ж у ш со в те 30-жылы о к еа мен атасы болыс болтан деген себеппен кемпескеленш ж ер аударылады (“О рт. М ем . Архив\", 733- крр. 50-ic). 1929-жылы Ж аркент калалык, советш крспаганда, Ал м аты обы л ы сы б о й ы н ш а 10120 ад ам д а у ы с б е р у правосынан айрылган, ал 1927-жылы тек крна Ж а р ке н т 27

Ъексутт ’Нффеке-упы_________________________________ губерниясы бойынша 10500 адам сайлаута катыстырылматан. 1930-жылы Кдзакртан Орталык, Апсдру Комитенте ездерш сайлау правоеьшан зацсыз айырды деп 2 мьщга жуык, адам арыз берген, демек бэрпон, де толык, праволы совет азаматы болганды кдлатаны рой, 6ipaK, олардын, етиш ш кебш е кднататгандырылмайды. А л булайынша ата тегш щ к1м болганына кдрап адамдарды алалаудыц мулдем кате екенш ¥лы Оган согысы айкын делелдемедд ме, каншама ул-кыз эке-ш еш есш щ , ата-бабасыныц бай-кедей болганына карамастан Советик Отаньш жанкцярлыкцен крртамады ма?! С о в е т и к зам ан ны ц аск,аралы кл асси к ж азуш ы сы М.Горький езшщ (окута тыйым салынып келген) \"Мезплден тыс гаюрлер\" атты шытармасында: \"...елзлпздщ 85 процентш курайтын, курамында 61рнеш е ондаран миллион баска кешпел1 ултгары да бар шаруа халкцгн шортанньщ эм1р!мен тана социалист етш жтберуге болмайды гой\", — деген екен. Ам а л н е, бул шюрдд KiM тыцдады. Э р и н е , халык,тыц сауатсыздыгы да белгш рел аткарган болу керек. Санак, журген 1926-жыддьщ дереп бойынша, Совет Одатындаты татарлардьщ сауапылыты 67,5 процент, украиндардш 50 процент, орыстардиа 57 процент болса, казакуардиа 10-ак, процент больптгы. О ны да ескеру болмапты. \"М ал мен жан да, эйел мен бала да — 6epi ортак, болады екен\", — дегенге иланып та талайлардыц урейленгет еи р ж болмаса керек. Кртац тэртш сакуаудыц кэтыгезджке уштасып кеткен кездер1 де кара халыкты крркрггканы аян. Мэселен, 1922-жылы Ж е р реформасыньщ жузеге асу кррытындысьш тексеру ушш Ж епсуд а жер-жерге экспедициялык, уш пктер ж1бер1литп. Олардьщ сотсыз, дэнецейз ец ауыр жаза — атуга дешн крлданута правосы болыпты, Э л 1 сауатсыз халык^ъщ окшнен курылган ондай уш т1кт1ц курам ы нда да сауатсы зд ау адамдардьщ болрандыгына д ау бар ма? Кшэл1 деп тапса болды, крлма-крл атьш тастайтын немесе кцмауга алатын урейлт эдгстер eMipi е зш щ турмес1 де болматан момын хальщгы калай шошытпасьш?! Осьшдай-осындай мадени-психологиялык, ерекшелжтер мен факторларды ескермеген эрекетгерд1 бастан кешкен казак, шаруасы сол 30 жыдаарда жалпы жакры адам мен жаман адам дегеннщ айырмасьш ажырата алмай да калган болар. Осындай жагдайда отырыкуану мен колхоздасгырудьщ 28

______________________ _______________ W ajmxka тгЗым катар журпзьлгеш белгш . Казак, ха л к у Y ™ отырык^-ану, С03 ж ок, е ц кд ж егп , е ц прогрессивт1 ш ар а едь Казак, агартушылары оны ежелден ацсап, ел кулагына куюмен келген. С о л арманньщ тек совет заманында FaHa ж узеге асуы — социализмнщ казакда екелген басгы ж егпстт. Алайдэ хальщгы крныстандыру жумысында да ерескел кателжтер жЮермдд, оньщ да ец бастысы — елдщ ез ерекш елтм ен жэне тюр1мен санаспау. М эсел ен , Алматы обы лы сы ©KTa6ip ауданы нда колхоздардьщ орталык, нукгесш белплеу шаралары 1932- жылы ж у р п зш е н . \"1932-жылдьщ аярына таман 243 мьщ кешпел1 ж эн е ж арты лай кешпел1 ш аруаш ы лы цтар сггырыкщылыкцд кеигп\", — делшген \"К д зак,СС Р тарихында\". Алайда О к тяб р ь ауданы на царасты “А цж азы к,\" колхозшыларыныц мына 6ip арызы epiKci3 ойга кдлдырады. \"Б1здщ впш ш арыз бермек с е б е б М з, — дел1нген онда — мунан бурын 6i3 Кдйшы, Ортатау деген жер/у жерлеп журген едж. © ж е н 32-жылы eric наукднында осы АкрЙБа кеш ш келш едж. С о л жылы крныстандыру ж ум ы сы ж урдг ол уакдггга халыкден санаспай, б1здщ TeuiKiMi3 Акцудыкден 6ipre Кдрауыл тамньщ кдсьшан болтан... б1рак;га сол теш ю болатьш ж ер 6i3ie крлайсыз, ce6e6i жер1 ой, жазда кдльщ ортасы с у бармайды. Кдгста, жазда кара су, кудыкуан ццедь Ж э н е алые, беде, шэб1м1зге. ...сондыцтан с1зден eriHin сураймыз — 6i3/vi сол тешюден ш ь т а р ь т, Кекгал крласыныц ар жаты ©urip тоганыныц астындагы такщрдан орьш бер1лсе екен. Бул ж ерде жазда, щыста акьш су\". Аудандык, ж ер бел1мше б1ршде 38 адам, еюнндсшде 28 адам крл крйран осындай ею арыз ж эн е 1933-жылы 9- наурызда жиналыс атасы Кржакелддулы Кпэп бек , хатшысы Жайлаубайулы М ука крл крйган алка жиналысыньщ токуам саны 3 деген кдулысы туседг (Панфилов а уд М ем . архив1, 238-крр, 123-ic). Демек, бутан Караганда, ауылдарды крлай болса солай сыртган 6ipiiciipe салу да етек алган. Ж ацагы \"Ацжазык,\" колхозын сыртгай Ынталы, Теректт, Кдгзыл Ж амбыл колхоздарымен 6ipiicripreH екен, ал олардьщ 6ip- 6ipiHeH кашыкхыгы 60-70 шакцфым, еж елп кцкггаулары мен кек-reyi, куздеу1 мен жайлаулары баска-баска ж эн е олардыц ара кашыкзыкуары 100-150 шакцфым. С о л куштеп 6ipiKripyie кдрамастан, олар кун 1 буг1нге дей1н ж е к е -ж е к е ауыл, шаруашылык, больш огьф. Алгашкд! колхозды ауылдыц отырыкщылык, дэрежес1 29

ЪеЬтпан Нф1секе-ты____________________________ кдндай болганын да бьмщ келедд. С о л Акдказык, аулыньщ отырыкц-ануы кез1нде (1933-ж.) колхоз бригадир! болтан Жумаддл Уэлиулы (1906-жылы тугаи) алгашта кдлай ездеривн 70-80 ки13 уйдд 6ip apaFa Tirin уйлыкдщндарын кдлнжыла еске алады. Кдыстау-кдястау, крра-кррага белшш жайылатын малды топырлатып 6ip жерге т р у ж эне кррасыз, кдлкдсыз ашыкуа усгау; кдясга крра кдсьщдагы ыкуасынга уй Tirin немесе тасган уй кдлап кунелткен халыкцы лыпасыз жазыкдщ экеп кшз уйде тургызу, сызды жеркепелерге ю р пзу кдгындыкрыз, шыгынсыз ете кетпегенш курсш е еске алады. KrriMi де, тамагы да, бугал -приплЫ малга гана байланысгы больш келген халыкцъщ малый туп-тугел ортакуандырып ж1берген соц, ол халык, кшмнен де, тамакцан да айрылып аштан кдырылуга айналган. Уштебеге мал айдап барганында, малдьщ етш емес- ау, кднын сурап крльш жайган ж ас келшшекгердд, бес эйелдщ ycTiHe ал сац да ризам ы н, тек тамак, берий деген бойжеткендердд Жумаддл карт кезьмен керген. Осыларды еспгенде, Бешмбетгщ \"Кулпаш\" атгы эцпмеса epiKci3 коз алдьща келедд: 22-жылдьщ шындыгьша 32-жылдыю де украс. Республикалык, отырыкдпыландыру комитетшщ 1933- жылгы есебше Караганда (Орт. Мем.архив, 44-крр, 874-ic), 1929-жылмен салы сты рганда мал басы 1933-жылы Кдзакргацда 16 есе кемш кеткен. Совхоздарды крспаганда мал басы 1929-жылы 32.294 мьщ болса, 1933-жылы 2.428,2 гана кдлады. Былайша айткднда, 3-4 жылдьщ пшнде 30 миллионга жуык, (29 865.800) малдан айрылыппыз. М унша малдьщ кез1, жацагы Кдзак, С С Р тарихы айткдндай, тек ж аппай сойы п алумен ж эн е айдап экетум ен гана жойылмаганын, оньщ мумкш емесш эрюм-ак,ащарса керек, Егер 1929-жылы уй басьша шакдфнда 39 малдан келген болса, 1933- жылы ол керсеткип 3,9-Fa дешн темендейдд. Туп-тура он есе! \"©лмегенге вм балык, кезнедд\", — дейдд казак, Аштыкдф, ягаи кешпендд шаруага ушырагандарга кемек керсететш арнайы кдржы болмагандыкуан, халыкды отырыкдвндыруга белшген кдржы ендд солар уш ш жумсалыпты. Халыкцъщ б1ржола курып кетпеуше ол да 6ip длдалдэ себеп. 1933-жылы 31-наурызда БК(б)П ©лкелж Комитет! кешпенддшаруаларды шаруашылыкдщ орналастыру женшде деирет кдбылдайды. 1934- жылы барлык, кешпендд шаруаларды орналастыру жылы болады. А л казак, халкдшьщ кешпендд шаруалар атанган 30

_____________________________ fflafmxkjz таъЗът кезецшде канша адамынан айрылганы ашык,документтерде 3Ai кунге дешн айтылмай келедг Ал енд1 халыкдыц осындай куйте уш ырап жаткднын сол кездеп Кдзакртан басшылары, этап айткднда Б К (б) П Казак, © лкелж К ом и т ет ш щ I-се кр ета р ы Ф .И .Г о л о щ е к и н , 2- секретары 1.Курамысов, Казак, А С С Р Халык, Ком иссары Советшщ председател10.Ж .Исаев, таты баскдлар накда-нак, б1лдд ме, жок, па деген зацды сурак, туады. Э р и н е , б1лдт Голощекинге жазтан эй гш \"Бестщ арызы\" дегеннщ болтанын, отан крл крйгандар ж азуш ы F.M ycipenoe, М.Батауиллин, МДэулеткдлиев, Алтьшбеков, К ,К уаныш ев екенш (М.Крзыбаев. \"К,©\", 8-ceyip, 1988-жыл) кдз1рде 6ipa3 ж у р т б1ледт М у н д а й ж ек ел ег ен ад ам д ар д ьщ niKipiH крспаганда, кунбе-кун обылыстардан да мэлтметгер тусш жаткдн. 1932-жылдыц 31-пдлдесшде жазылган мына 6ip кртынас кдразра зер салайык, (орыс тш нде. Алматы обл., М ем . архив1, 685-крр, 37-ic): \"Халкомсов председателшщ оры нбасары К,улымбетов ж олдаскд. К Д (б) П к р айк ом секр етар ы К,урамысов ж олдаскд. Баян ет у ж азб асы . К еш п е н д 1 шаруаларды кдйтару ж эн е орналастыру жагдайын мэл1м ету1м кажет деп есегггеймш\", — деп бастапты. С ей те келш Алматы обылысыньщ 14 ауданынан (барлыгы 21) Кдфгыз республикасына 7.312 уй, Кдггайга 11.530 уй, обылыстьщ ез шпнде 17.204 уй, Кдзакртанньщ баска обылыстарына 923 уй, ягни обылыс бойы нш а барлыты 37.970 у й кешпендд шаруава айналганьш, ал Талдыкррган, Урж ар, Крцырат, Шет, Алакел, Aenci ж ене ©кгеб1р аудандарьшан мэл1мет туспей отырканын хабарлайды. Соган Караганда, 1929-жылдан босып журген казак^ъщ есебш 1932-жылга дешн ешгам эл1 толык, жиманан да, онымен айналыспаган да гой. А л 1932-жылдыц 28-цплдесш деп дерек бойы нш а, кеш ш кеткен шаруашылыкз-ардьщ К^лррыстаннан 686-сы, Кдггайдан 305-i тана кайта келгенш, жалпы 3.527 уй дщ тана оралганын жазады. Bip уйдеп адам санын орта есеппен 4 жаннан деп есептейд1. Сонда санап керврзпд, 37.970 уйдщ 3.527-ci гана Kepi оралган, оны ц e3i 7 ауданны ц ж агдайы н крспай есептегонде. Яш и 151,880 адамнан 14.108 адамдай гана оралган гой. Ж е н е бул оралу ешюмнщ уйымдэстыруьшсыз, халык^ъщ ез ерекеттмен стихиялы турде жузеге аскан. Кдндай жаны ашымастык, жа!дай орнаганы осыдан да тусшцсп. ©лке тарапынан \"К еш пенд шаруаларга\" белшген астык, 31

Ш сут ан ‘Нф М е-ш ы______________________ мал, енддрк: тауарлары жендеп ез орньша жумсалмапты да. Мэселен, 63,520 центнер астык^ъщ обылыс бойынша тек 13.417 центнер! тана пайдаланылады. А л уй м ет белген 66.500 сомньщ несиес!, 45000 сомньщ енд!р!спк тауарлары мулдем жумсалмайды. ©йткен! обылыста кешпендд шаруаларды орнына кдйтару женшде em6ip жумыс жоспарланбапты, курылран комиссия еш ж умы с аткдрмапты. \"Осыныц салдарынан кептеген аудандарда аш халыкда накцы азык,- тулж кемеп керсеплмеген, соцдыкзан олар ел! кунге деюн ашьпуда. Та\\дыкррран ауданында он алтыншы, он жегший, алтыншы ауылдарда колхозшылар аигган елее де жене ел! eA in ж а т с а д а , а зы к ,-тул ж к,оры т ук ^ ш е с е б ш д е пайдаланылтан\", — делшйтп елп документге. Сонымен катар мунда Балхашкурылыс мацына жинак^алган аш хальпща кемек керсету кджетппне, Шубартау ауданындары жене шекаралы аудандардары айрыкща жагдайларра арнайы тарау бел ш ток,талтан. Докум ен тов Алматы О блаткомы ньщ председател! Молдажанов крл крйган. Молдажанов осы жаедайларды айтьш 1932-жылдьщ 10- кдлркуйепнде И саевтыц ж еке езш е де каты нас кдгаз ж!берген. А л 17-кыркуйек куш \"Ашыкрандарга азык,-тул1к кемегш керсету жене оларды орналастыру жумыстарыньщ жагдайы туралы \" И саевты ц, ©лкел!к Ком итеттщ секретарьлары Голюдов пен Курамысовтыц ж ене Б К (б) П обкомыньщ секретары Морозовтыц атьша баяндау жазьш TycipeAi. Онда ол Алматы обылысьшьщ ep6 ip ауданындары жагдайра жеке-жеке ток;галады. \"Кешпенд! шаруалар\" деген буркеме термща! пайдаланбай, атыгушыларга кемек керсету ж ум ы сы на ж ер д ем бер у ymiH Кдратал ауданына ею л Розыкуловтьщ ж!бер!лгенщ жазады. ©гкен жылы Шубартау ауданында 4.767 уй болса, кдз1р 1900 кдлды, Балхаш ауданында 1931-жылы 9161 уй болса, 1932-жылдьщ ноябр1нде 1374 кдлганьш корсете отырьш: \"Kp3ipri кезде ауданньщ жатдайы ете ауыр, кешпенд! шаруалардьщ елЬй токцаудыц орньша кебеюде... Балхаш ауданында тек 6ip рана кдцгар айьшда милиция 20 2 кдзакуьщ елшн жинап алды, ал кдншасы eAi табылмай жаткдны e3ipre 6eArici3, ал белпйздердщ мелшерш ресми мел!меттег!ден 5-6 есе кеп деп шамалаган ж ен\", — дейд!. 1931-жылы Крцырат ауданында 5.776 у й болса, 32-жылы 3678 уй кэлыпты, 32 жылы 1784 уй кеш ш кетш, оньщ 1167 yfti кесшорындарра орналасыпты, ал 324 уйддц тагдыры 32

_______________ ______________________ Wafmxka тъЗым бе л п аз екенш айта келш, ол уйлердщ адамдарын пеелнд11д2е9п6 шамалаган ж ен болар дейдд, ал оньщ G3i орта есеп ядам гой. Э р ауданньщ шьпъшы осы шамалас болар деген ойдан тебе куйкдц шымырлайды. Акру ауданындагы жатдайта Молдажанов айрыщиа ашьша токц-алады; Ондагы басшылар е ц соцры кезге дейш ауданньщ жагдайын жасырып, б1зде кешпендд шаруалар ж ок, ж ей еншешн 6ip ауылдан екшпп ауылта ауысушылар тана бар, шубартаульщгар тана азык,-тулжтен кдюыльш ж аты р деп хабарлап келеди Ал шьш мэнш де ез жагдайлары мулдем к3ц00ы-4н0б0оулйыкпешшьшжакдеытк, е6шipатнаынкауБалеардлып.еАбуедааундбаансышныа лАакррыуднььщщ осындай тасм еш рлтне ашуланган М олдажанов оларды кдалмыскер ретшде ж ауапкд тартуды усынады . М ундай соракр1лык,тар Ш у ауданында да орын алыпты. Халыкда жжбеуырмл1сдлаьггещанн1ыабз-куыршкцш,т-та,урл1ы2жнаддкаагемым епн е збжоакйудыарпнакшдбаатбсауырлтныаьулщдааднкындам(1ны953н30а-- мунда дерек ге тарта адам жауапкд тартылады, (ш ш де ауатком председателшщ орьшбасары Бондаренко бастаган б115р0н0ешуйе аудандык, щязметкер бар. — Б.Н .). Берл1тебеден ПСаархетзаеркатлетна23ж9,еШн еудбаанс4к5д2 жерлерге о рналастырылады. панасыз бала аньпргалады, бэрше де мумкщадшше орын тауып бер1леди Алайда ол балалардьщ ата-анасы, тутан-туыстары к^йда, кдлайша панасыз кдлды деген сурак, кемейге ержсзз оралады. Алматы кдласына атылып келш жаткдн кешпенд1 шаруаларды токкату уш ш, кдланьщ айналасында уш ж ерден тамакуандыру пункп ашылады. CoFaH кдрамасган кдла ишнде Кдзакртанныц эр кцырынан келген аш кеп болады. \"Мунда не 1здеп келддндер?\" — деген суракда олар: \"Алматыда Кдзакртан бар. ©леек, осы Кдзакрганга кершш ел е й к деп келдж\", - деп ж ауап береди CoFaH Караганда: \"Б1здщ буйтш кырылып жаткднымызды ею метгщ ец улкен басшылары бммей спыр-ау, олар билсе, мундай куйте туспес едж крй\", — деген умпта кудж крра халык^ъщ ойьшда да болраны гой. Астанадары осындай тетен жагдаота кдрамастан, Кдлалык, совет em6 ip шугыл шара крлданбайды, сондык,тан кдла адамдары \"кдйыршы\", \"каддыктерпштер\" деп атаган аштар мунда д а ке бе й ш кетед1. Кдлалык, с о в ет тщ ж ум ы сы обылыстык, ж умы сш ы -ш аруа инспекциясы ны ц Тексер у комиссиясында ею дурюн, Облаткомда 6ip дурю н кэралганы, 33

Шсштан НфкеЬ-шы____________________________ кдлалык, советгщ секретеры соткр берьлт, председательдщ орынбасары паргколлегияга тапсырыльаны, кдлалык,советгщ председатель Поздныков жолдаскд ceric жариялантаны жэне тары е й кдлзмегкердщ сотка тартылганы мальм епледд. AurrapFa кемекке бер1лген азык,-тулж кррын талан- тараж та салу факт1лер1 айтылады. М а сел е н , Балкаш ауданыцда Ауатком председатели Тагиров жолдасгыц e3i оган уйткды болгандыкцан, оны орньшан альт, юш ссггка беру усынылады. Аштыкка ушырап жанымен кайгы болып жаткан журтка опа, жзбек пгулык, М онаев дегеннщ тыйым салынтан кггебш сатуды уйы мдасты рган адамдар тутк,ындалыпты, Таддыкррган ауданыньщ Мукыры жак, белтнде крлда бар азык,-тулжтк \"Халык, ауылда турып жатыр, a3ipre кеьшп жаткаддар жок, демек ешкандай ьщындык, жок,” , — деген сылтаумен ашыгып, aprypAi крлдык,тарды, ж ас Tepi мен тулакцы, саршунакгьщ шш казып, сондагы дэндд жеп, одан кейде уланьш жаткан журтка тук бермей беддрейш карап отыргандар да больтты. Крлда 3 мьщ пут астык, бар бола тура дал ауданньщ орталыгында да ельм-жтмге жол беруши! Бул туралы айтк,анда, аудан басш ы лары : \"Бул — оппортунизм, сен ауылды бьлмейсщ, 6i3re кедерьт жасап отырсьщ, ал 6i3 астык,дайындаумен айналысудамыз\", — деп, кркрн-локдрл жасап даурьпысыпты. Аш ы гуш ылардыц хал-жагдайы на обылыстык, мекемелердщ де б1разы немкурайды кдрап отырганы кашжыла керсеилпгп. С о л уппн Обылыстык,астык,дайындау мекем есш ен 6ip кдязметкердщ, Обылыстык, тутыну кргамынан 6ip кдлзметкердщ, Обылыстык, жабдык,тау мекемесшен 6ip крьзметкердщжэне Обылыстык,ауыр енддрк: о д а ш председателшщ (Соловьев — Б.Н.) ici прокурорга тапсырылыпты. Осылайш а кдйтсек аш адамдарды аман сакуап крламыз деп жанталасып жаткдн кезде, совхоздар мен кесшорындар неттзшен кешпендд шаруаларды жумыс орньшан кептеп кдяскрртып жагады. Крлтасында 200 сомньщ облигациясы бола туры п та аштан кдтып жаткдндар кездеагпт. Ж эн е ондай жагдай кеп кершед! Обылыс бойы нш а Kp3ipri 20 000 шаруашылыкда (тутшге, уйге) бел1нген азык,-тулжпен барлык, аштарды мулде кдмти алмаймыз, сондыкц-ан оньщ келемш 50 000 шаруашылык, деп белгыеу кржет деген усыныс жасайды. Сонымен кртар панасыз балалардьщ саны 1932-жылы 500 болса, Kp3ip 8 000 34

__________________________________________________________ Ш е ф т к а т м Зм м болды, кун сайын 100-150-ден кдбылдап ж аты рм ы з, сондык,тан балалардьщ жагдайьш айтып ерекш е баяндама туйрем дегендд мэммдейд!. О сы баяндаудан да кешпендд шаруалардьщ ш ьш мэншдеп жагдайы, баска ж умы сты жиы п тастап, тек соларды кугкаруга дабыл кдеьгп, бар ку ш п coFaH жумылдыру кажет екеш айкащ ацтарылады. Амал не, олай болмаганын 6iaeMi3. Крнша жасырып келгенмен, натижесш де шамалаймыз. 1933-ж ы лры 9-сэу1рде М олдаж анов М укд ф ы га барып, сондагы 9-ауылдан Мирзояш-а, KeiiripMeci Исаевка, Гусевке, Курамысовкд деп жедел хат жолдайды. Онда кемекке ж 1бер1лген 2 000 пут азык,-тулжтщ 500 путьш рана алганып, оны ж умы с icTeirriH шаруаларга ортак, казан аркдглы Kici басьша 400 грамнан, жумыска жарамайтьшдар мен балаларга 200 грамнан белш беруддуйымдасшрранын баяндайды. © мм- ж ш м эл1токдаган жокдейдд.7-ауылда Карл М арк с атындары колхоздьщ I-бригадасында 6 ip тырма1пы 2 сагатка жуык, жумыс icren едд, сол ж ерде кулап, содан турмады, e3i iciHin кеткен екен, ж умы с icren журген колхозшылардьщ арасында iciHin кеткендер ете кеп дегендд айтады. 100 шакцы балага балалар уган уйымдастырады. Кдзакртандары кешпендд шаруалардьщ, я т и апггыкда ушырарандардьщ хал-жагдайын, оларра кемек керсетудщ ш аралары н баяндап 1933-ж ы лдьщ 9-кд>фкуйегшде Молдажанов М эскеуд еп Т.Рыскуловкд да кдтынас кргаз жгберген, Республика басшыларьша жолдаган кдразы титл кеп. О ньщ бул эрекетшен кдьфылып жаткдн халкдлма кдйтсем пана болам деген жанталас анык, байкдлады. Халкдл кушп жаткдн тозак.отына крнатымен с у сепкен карльпаш сиякды. Апырмай, бул М олдажанов и м болды екен деп, К ,С Э - т кдрасам , М ол д аж ан ов 1лияс См ай ы лул ы Алм аты облаткомыньщ председател1 больш сол 1932-жылы рана icreft бастапты. 35-жылга дешн осы кдвметте больш, одан кешн Кдз. А С С Р Акщ а (финанс) халкрмы кдлзметш аткррады. ©Mip жолы Алматыда э й т и 1937-жылра ж етш туйьщгальшты. \"Е, бесе, мундай адам ол науканга кдлай ш к п е сш ?!\" — деп ойлайсы ц е з щ де. О л 1900-жылы желтокранда С е м е й обылысыныц Бескдрарай ауданындары Кдраторрай деген ауыдаа туьпггы. 32-жылы 32-де рана екен азамат! 1920-жылдан К П С С Myuieci. ©3i акдш болтан Kici кершедь Кезшде казак, ауь1зэдебиетгнщсюжетгер1бойынша \"Куламерген\", \"Алтьш ки к\", \"Алаканат пен Садырбек батьф\", \"Алдар кесе мен 35

Ъексушпан 'Hyfnlceke-ym __________________________________ Ж иренш е\", ‘‘Еуул-Жайык,\" атгы поэмалар жазыпты. Килы кезецде халкцшыц кдмын ойлап шыр кдкдщн азаматты умытпау уипн, eivripi мен шыгармашысын жакрылап зерггеу б1здерге мшдет екен деп туйддм. Документгерге кдрап отырсак, 6ip Молдажанов емес, талай азамат шырылдап дабыл кдкдан екен. Облатком председателшщ орынбасары К ю н деген Kici де Исаевтьщ, Голюдов пен Курамысовтын, атьша катьшас кагаз Tycipiirri. Онда Алматы каласындагы тамактандыр у пункт! аркдллы 1500 адамга кемек керсеплгет, оньщ 1075-i жумыска жлбершп, 105-i ез аудандарына кайтарылганы, кдз1р онда 130 адам гана бар екеш баяндалган. Кешпендд шаруаларга кемек керсетудщ жагдайы астанада ете нашар екенш ол да кдтжыла жа.зады, накцы мысалдар келлредд. Мемлекетпк юрггин зауытындагы 6 адамныц екеу1 ангган елш, ici прокуратурага тапсырылыпты. С ы р а кдйнату зауытындагы 30 кешпендд ш аруаньщ алтауын жумыстан шыгарып жтберитп. \"Мундай факт! ете кеп\", — дейдд жене. Шаруашылык, уйымдары тараиьшан кешпендд шаруаларга адамшылыкдд жатпайтын кдтынас керсеттлш отыр\", — дегендд накды мысалдармен дэлелдей керсетедд. Кешпендд шаруаларга кемек керсетуге кдла уйымдары басшыларыньщ ьщылассыз екенш айта келш, кдсында кдзакхар ашьпъш жаткднда, олардьщ жумыс купли кебше сыртган екелуге умтыльш отыргандыкдарын айтады (Алматы облмемархивь 350-крр, 101-ic, 35-бет). О сы тектес документгердд Совнарком Бендет жолдастыц атьша 1932-жылы 22-мамырда; Исаев пен Курамысовтьщ атына 1932-жылы 3-маусы мда Алматы облаткомыныц уйымдастыру бел1мшщ мецгерушга Розыкулов жолдас та жйберптп. Ал м аты о блаткомы ны ц К р н ы ст а н у ж ен е кешпелт шаруалар секторыньщ мецгерунпа Ысмагуловтьщ мал1метше Караганда, обылыс бойынша 1933-жылдьщ мамыр айында аicлжСуозвшндаер5к6ом00052ша0р0у0ашшыарлуыакшкыр лазыькщ, -бтуеллшпл. екгегмпе, пибюенрьш-мнапй, контингент! 56.500-ге жеткешмен, Совнарком оны 51.000-га цы ск д р ты п т ы . С о в н а р к о м м а у сы м а й ы на 49.800 шаруашылыкдщ к57е.м00е0к-Fкaержсееттугдадзуккддбыжледтадггегпы,даэллеЫлдсемйадгду. лЭорв оньщ мелшерш шаруашылык,та (уйде) 3 ю37с,51д ен кдлды дегеннщ езшде олардьщ айлык, нормасы ц. болу керек, сондыкдан 36

__________________________________________<ПЦшкя тмЗьт маусым айына белшш отырган 15.300 ц. азык, аз, ол 22.000 ц. болуга тшс дейдд. Ж умысшы-шаруа инспекциясыньщ Бащялау Комиссиясы Председател1 Белоусовтъщ ©лкелпс Бак^глау Ког-шссиясына туарген кдразы да ашшы шындыкцъщ бетш аямай ашады. И нспекц ия к е ш п ем ш аруа болтан к,азак,тарды оры с колхоздарына орналасты ру жардайын тексерш тк Кдзак.тардыц жумы скд жауапты кдрайтынын, укдшты, тиянакты екенш, бригадирлердщ тапсырмасьш дер кезшде орындайтынын, ауыл шаруашылык, жумы старына тез бешмделетшш баса керсетед! онда. Алматы обылысы ©ктаб1р ауданы ньщ ж оспарлауш ы экономно А Шелестов 1934-жылы 23-мамырдары тусшддрме жазбасында: \"М унда 1931-жылдан 6epi коллективтенддру шаруашылыкзъщ да, сондай-ак, халыкуьщ да азаюы аркщлы ж урш жатыр, мен оран acipece коллективтенддру юшдеп, соны мен 6 ipre кр н ы станды ру мэселел ер 1ндег1 асы ра сытеулердщ ж эн е партия мен ую меттщ шепимдерш бу р м а л а у д ы ц за р д абы т и д 1 д еп е с е п т е й м 1н , с о н ь щ нэтижесш де республиканы ц баскд аудандары мен калаларына, тигп К^ггайга кеш у пайда болды\", — дейдк Ортальщмемлекетпкархивгщ 44-крры, 492-юшде Кдратал ауданыньщ туррыцдарын шекарадан кеш е етш бара жаткандарында аткдн да жагдай болтаны айтылады. М ундай сумдык, некен-саяк,болса 6 ip cepi гой. О ньщ бэрш е з кезьмен керген кдртгар эм де бар. Э йгий © сет Н айманбаевпен айтысьш, оны жецген ак^ш Kepi6aft Сасанов та ж эн е оньщ кдсындагы кдрусыз жандар да шекарада сотсыз, тергеус1з сол жылдары атылып кеткенш бул кунде жасырудьщ еш peTi жок, Бул жардайдьщ 6api де кезшде республика басшыларына иэ накзылай, иэ жалпылай белгш б о л ьт отырран. Бглмей калган болар, тусшбей калган ш ьпар деуге ein6 ip себеп ж ок, М эселе б1реудщ кш эсш табуда, сол уш ш жазалауда емес. Одан елген мал кырылган халык, кайта Т1р1лмейд1. ©ткенге де, 6i3re де болашакда да Keperi — шындык, Кдтелжтщ, кмлмыстьщ шындьпъ1 емес, халык, тардырынын, шынды ры. Шындьп^элдеюмдд эшкерелеу уш ш немесе мадак;гау уш ш айтылмайды, — ец болмаса болашакда сабак, болу уш ш айтылады. Судыц да сурауы бар\", — дейдд халык, Миллиондап кырылган мал мен адамньщ да сурауы болуга тш с. \"Кателщ жасалды\", \"кателисгер ж 1бер1лдд\" деген тасмешр тужырымдар 37

Ъвксутан НфкеЬ-улы____________________________ _ 30-жылдардьщ трагедиясына эд л бер1лген бара емес. Олай жасырып, жалган айту да енд! щллмыс. Кдтелжтш, ж1берь\\у MaHi ж э н е о н ы ц халык,тыц тардырына, с о ц и а л и ст а системамиздьщ непзш е, ултгык, саясатымыздын, жузеге асуына кдншалыкхы зияны мен зардабын типзгеш эд1д. есептелуге ™ i c . Бул туррыдан келгенде, ЗО-жылдардагы Кдзакртандагы жардай — ж ай кртелж емес, ауыр кд1лмыс. 1932-жылдыц 7-тамызында шыкдрн зац бойынша колхоз мулгане, мальша крл сущщн адам ату жазасьша буйьфылып, титл масак, терген адамдар 10 жылга дешн ке сш п п . Ал Голощекин, Исаев, Голюдов, тары баскдлар баскарып отырган туста Крзакртан малыньщ 30 миллиоцдайы, адамыньщ era миллионнан астамы крфылыпты, зацсыздыкуар жасалыпты, содиалистж системаньщ н епзп принциптер1 бурмаланьш крйса 6 ip capi-ay, кепе-кернеу бузылыпты — осьшьщ 6 api калайша кеопр1мддкршчыс? Эл 1 сауатсыздыкуан арылмаган, oipaK, С овет заманыныц эддлептгш барынша куатгайтын колхозшы шаруа элдекрлай еюметке 6ip мал зиян шек-ripce, оны ату керек те, 30 миллион мал, е й миллионнан астам адамньщ крфылуына себепкер болгандарды акуау керек пе? ©гкендеп ецбегш ескеру керек дегеннщ де, мешцше, uieri бар. Николай-Н патш амен крса улкендйгаш ш 11 адам Романовтар тукдгмы мен ж а к ет ы 1918-жылы 17-пплдеде Екатеринбургге атылганы, ол угамге де Ф.И.Голощекин крл крйьш, бегаткет белгш. Алайда бул ф акпш Голощекиннщ айрыкщареволюциялык,ерлтсанау — акрьма сыйымсыздау. Ал 1941-жылы 28-крзанда Куйбышевте 20 адамньщ катарында Голощекин \"халык.жауы\" репнде атыльш кетсе, оран карал оньщ Казакртандагы кулак, естш, кез кермеген крьлмысы кеийрЬлуге тшс емес. ©Йткеш оны кеппру деген сез — 30- жыддары Казакрганда б1рнеше миллион халыкзъщ, ондаган миллион малдыц крфылуы дурыс болды деп мойындаумен бара-бар. О ры с appirepi Т.Г.Невадовская 1933-жылы мартга Шымдэулет аулында ж урш жазган елещнде: \"... И этот труп казаха на меже, Кто приказал? Узнать — понять хочу я. Кто смерть и нищету послал сюда? Где спокон веку жил народ кочуя\", — дей келш: \"Сол кездеп казак, халкдшыц жазыкрыз ж эн е каж етс1з шеккен кааретш е бел паз солдатгьщ басьша орнаткандай ескертгаш орнатар еддм\", - деп тужьфады. Крфылган халык, жазыкрыз екеш рас болса, кдфган адам кашанда жазыкуы. Академик В.Тихонов: \"Сондай-ак, коллективтенддруге 38

____ __________________________ Ш ф пхка тгЗым кдрсы болмаган, алайда Украин селоларында, Д он станицаларында, баскр да обылыстардьщ деревняларында аппыкуан у н а з мерг болгандарды да умытуга болмайды\", — дейдд (\"ЛГ\", 03.08.88). Бул ю сш щ де, баскдлардыц да сез ыщайына кдрасак, Кдзакртандагы коллективтенддру кезшщ трагедиясьгн Одакуагы зиялылар э м де аныкуап бм мейпн сиякуы. Bip есептен, э м ез1ш з бглш жетпспре алмай жаткрнда, олар кдйдан б1ле крйсьш. Кдзакртан трагедиясыньщ ец орны толмасы — мал да емес, баскд да емес, халык, шыгыны. Кд1лмы сгьщ да ец KeiiripiAMeci — осы. Демограф М акдш Тайм ов бул кезенде кдзак, халкдг 2 миллион 20 мьщ адамга кемцц десе (“А Ж \" , 14.09.88), Кдзак, С С Р Халык, ж азуш ы сы Т.Абдрахманова \"1932\" атты поэмасында 3 миллион деген сан айтады. Халык, шыгыныньщ ол жылдары буюл Совет Одагы бойынша алганда да К,азак,станда айрыкдна бо лган ы н талым М.К рзы баев та дэлелдейдь Бул мэселелер, сез ж ок, эл1 де терец зертгеуд1 кджет етедг О рта Азиядагы ею улкен халык, езбек пен кдзакуыц жагдайьш салыстыра Караганда, кеп жаедай кезге айкдшырак, елестейдь \"Демографиялык, энциклопедиялык, сезджке\" Караганда (Москва, 1985), 1897- жылгы санак, бойынша Кдзакртанда 4,3 млн. (оньщ 5-тен 4-i казак), ал ©збекстанда 3,9 млн. халык, болыпты. 1926-жылы б1зде барльпы 6 млн. 25 мьщ, ©збекстанда 4 млн. 621 мьщ халык, болтан, ал Одак, бойынша казак, 3 млн. 968 мьщ (4 миллионга 32 мыцы жетпейд1), езбек 3 млн. 989 мьщ (4 миллионга 1 1 мыцы ж етпейдф ягни ею халык, тец деуге жакдш ecin келе жатады. BipaK, 1959-жылгы ресми санакуа, 33 жылддн кейш, казак, азайып 3 млн. 622 (4 миллионга 78 мыцы жетпейдд), езбек кебешп 6 млн. 15 мьщ болады. Буюл Совет Од агы бойынша бул жылдар аралытында тек казак, халкьшыц тана саны азаяды, кдлгандарыньщ бэршде де есу бар: украиндыкуар 31.195 мыцнан 37.253 мыцга, белорустар 4.739 мьщнан 7.913 мыцга, кдфгыздар 763 мыцнан 969 мьщта, туркмендер 764 мы цнан 1.002 мы цга еседд. К,азак,стан трагедиясыныц Одак, бойынша айрыкща опат екенш осыньщ ез1 де айкдгн далелдейдд. Кдфык, жылга жуык, казак, халкдя е зш щ 1926-жылгы мелшерше жете алмай келгешмен, Кдзакртандагы жалпы халыкуыц саны ун еш ecin отырган. М эселен, 1926-жылы 6 миллион 25 мьщ, 1939-жылы - 6 миллион 82 мьщ, 1959- жылы — 9 миллион 295 мьщ. М ун ы ц 6api тек сырттан крныс 39

Ъексутан ‘Нфэквке-умл__________________________________ аударушылардыц есебшен больш келген. Казак, халкцщыц у л е а тек 1960-жылдыц басында FaHa б1рт1ндеп кебейе бастайды. М ш еки, халкдямыз шеккен коллективтенддру кезшдеп кцдлмыстыц зардабы осындай. \"Казак, С С Р тарихыньщ\" дереп бойынша, 1920-жылы республикамизда 4.781.263 адам болтан, оныц 50,3 процент! кдзакхар екен (Бутан, эрине, Турюстан республикасындаты кэзакуар крсылматан). Ал олар крсылтан кезде, 1924-жилы, республикамизддты адам саны 5.230 мыцта, кдзакц-ар оньщ 3-тен 2-сше кебейедд, (4-том, 261,377-бет) ятни 3 млн. 480 мыцньщ мелшершде. Ал ендд осы халык, 1926-жылы, ятни 2 ж и л аралытында, 3 млн. 968 мыцта еседд, ятни 480 мыцнан астамта крбейедд. Егер осы есу кдркцшымен ecin отыртан болса (олайдеуге эбден мумкшддпиаз де бар), сейтш, арадаты терт-бес жылда 1,5 миллиондай адам крсылса, онда 1931- жылы казак,саны 5,5-6 миллионта ж етп деп шамалеута эбден болады, ейткеш саны арткдн сайьш халыкдыц eciM процент! де кеб1рек болатыны зацды гой. А л ендд осы халыкд-ан 1939- жылты санак^а 2 млн. 300 мыц тана кдлса (С.Елубаев \"К р \". 1988), онда 1934-1939-жылдар аралыкындаты 5 жылдыц келемшде eciM кэркцшы темендеп, жылына 100 мыцнан крсылып отыртан болар деген кунде де, 1934-жылы 1,5-2 миллион мелшершде тана халык, кдлмай ма? Олай десек, 1931-1934-жылдэрда кдзакдъщ 3,5 миллионнан асгамы немесе 4 миллионта жуыгы кемпен гой. А л муныц жарты миллионы 37-38-жылдардыц курбандыгы болды деген кунде 3,5 миллионныц орны жок. Ал мунша адамньщ жылдар бойты eciMiH есепке алсак, кщлмысгьщ сумдык, дврежеде болтаны •rimi айкцшдала туседд. Туржтер жасаган жан турыпгерлпс геноцид кезшде 1 миллиондай армяцдар цырылтан деседд, 1757-жылы Рфггай императоры жогаарларды бала-шага, эйел- еркепне карамай кцгртанда да 1 миллионта жуык, длдмлы цырыпты. Ал мундаты кдфгын мен каш у мелшер1 3,5-4 миллион. Совет Одатында ресми халык, сенаты 1920, 1926, 1937,1939,1959-жылдардажурген. Егер 1937,1939-жылдардаты санак, мэл1меттер1 толык, жария еттлсе, бул трагедияныц бет1 будан да repi дэлдрек айкцшдалар едь К,азак, ул т ы н ы ц ц а л ы п т а суы н а , т утасты ты н а, республикадаты ауыл шаруашыльныньщ, оньщ шпнде мал шаруаптылытыньщ еркендеуше, елдщ жалпы экономикалык, ж ене мэдени дамуына, таты баска толып жаткдн сан мен canaFa байланысты туындайтын кептеген саяси- 40

__________________________________ fflafmxka тмЗым экономикалык, ултгыц-мэдени фактордьщ кдлыптасуы мен дамуьша ол трагедия Kepi эсер етпед1 деп и м айта алады? Егер мундай куедд бастан кешпесек, кешн тьщ ж эне тьщайган жерлердд игеруге сыртган кдфуар крл куипн шакдфар ма ек, шакдцэмас па ек. \"М ал шаруашылыгы — екпнш тьщ\" деген уранньщ кдж етпп туындар ма едд, туындамас па едд?! \"Егер сол отызыншы жыддары соншама кдзак, кдфылмаган болса, кдз1р халкымыз кдндай куйде, медени-экономикалык, д эр е ж е м 1з кдй б и ж те бо л ар едд?\" — д еге н д 1 кдлай о й л ам ассы ц ?! О й л асац , ж ок,тау айтцандай ж ы лап турганынды байкдмай да кдласыц: \"Кдратаудыц басьш ан кеш келед1,.. К дра кезге мелтглдеп ж а с келедд\" С о в е т халыкуарына социализм берген, Ленин iAiMi экелген бакдгггы eMipAi муншалык, тра1едияга айналдыргандар тарихтан ед1л багасьш алуга тшс. P.S. 1932-жылдарда ел баскдрган адамдарга ауыл, кеш е атын сыйга бергендд токдатуга тшсгаз. Тарихкд адал болгымыз келсе, алды мен 1лияс М ол д аж ан овца, со н ан соц Розыкуловтыц атына Алматы кеш ел ерш щ 6 ipiH беруге мшдетшпз. \"Кдзак. эдебиет \", 21.10.1988-ж ыл. АК^КАЗЫК, А У Ы Л Ы Н ЬЩ ТА РДЫ РЫ С т а л и н н 1ц ж е к е б а с ы н а таб ы н уш ы л ы к , к е з ш д е социалисте зацдылыкуар мен демократиялык, принцштгер аяк, асты болгандьщган, бейбгг заманньщ езшде е л М з талай нэубетп бастан кепгп. Кдтелжтердщ зардабынан кдлпына келместей кцраган кдлмбатымыз кеп. О ндай орны толмастарымыздыц ец басты сы , эри не, асыл адамдарымыздан айрылуымыз. А л кдзак, е>пршде адам мен ауылдьщ гагдыры ортак; адамдар таукцшет тарткднда, ауыл АД ауыр жала ш екп. Аньпъш айткднда кдзак, халкцшын, кене тарихын аркдлап ж аца заманга жетщ зген цасиепт мекетмщащ де гумыры талай телкекке ушырады. М ен эщтме еткел1 отырган Акдказык,кдз1рп Талдыкррган обылысыныц Панфилов ауданына, бурынгы Ж етгеу обылысыньщ Ж аркент уйезш е кдрайды. Ж а р к е н т уйез1нде бурын 23 туземддк ж ен е 8 оры с болыстыгы болтан, оган кдзак, станицалары мен жаца крныс 41

Ъвкстшн Шф)квЬ-тм__________________________________ Teyin ж атк,ан п о се л к ел ер ю р м е г е н . О л кезд е ата- бабаларымыздьщ мекеш Токдрыстан жэне Турдымбет ауылдарында аралас болыпты. Булардьщ 6api де кешпел1 ауылдар, Турдымбет — Токдрыстан деген ю сщ щ терт баласыньщ улкеш. 1921-жылы б-январында болыстьщгар 6ipirin, уйезде 9 болыс болады. Токдрыстан ж эне Турдымбет болысы 6ipirin, OFaH Голубевок станицасы, Лесновка жэне Смирновка селолары косылып, ©сек болысы атанады. 1927- жылдьщ 16-17-авгусында ©сек болысы Берекел1 болысы атанады, ал 1928-жылдьщ 17-январында Ж ар кент уйез1 таратылады да, аудандар курылады. С о л кезде Берекел1, К ,о цы р елец, Тертт1л (к.азак^ уй гы р , о р ы с, д ун ген араластыгьшан солай аталган) болыстары 6ipirin, Крнырелец ауданы аталады. С ол жылдьщ 17-июлшде, ецбек ардагер1 Нургали Махметовт1н, айтуынша, О раз Ж андосовтыц усьшысымен ауданньщ аты Октябрь болып езгередд. Архив дереп бойынша аудан орталыты Желбастау деген жерде болыпты, 1930-жылдыц кдюындд Жаркентке кешш, одан тек 1931-ж ылдьщ 22-майы нда рана К ек тал селосына орнырады. О ктябрь ауданы Панф илов ауданына 1956- жылдын, 27-февралшде крсылды. 1906-жылы туран Жумаддл Уэлиулы мен 1912-жылы туган Байгазы А уран баев аталары мы з алгаш 1929-жылы егш ш ш кпен айналысатын мойынсер1к куррандыкд-арын айтады, онда тек ж ер жыртура, ендеуге кдж епт курал- саймандар мен куш-квлжтер рана 6 ip оргага салыньшты. Мойынсержке 15 шакды рана уй б!р1гед1, орталарында 3 ат сокд рана больтты. 1930-жылы эл л мойынсерпсгщ непзшде алгаш колхоз шацырак, кетеррад де, оньщ аты \"Акжазык,\" болады. Булай аталудьщ мынандай заддыльпы бар. Кдйшыньщ бел1 деген жердщ одгуспк батысында есгалйсп сэулет внершщ эдем! yaiici болатьш крс ак, кумбез бар, ол ара ежелден Акдсумбез аталады. Ал Кдйшыньщ белшен солтуспк батыста Ыргайлы деген сай бар. Акрумбез бен Ыррайлыньщ аузына дешнп ею аралыкзы, ягаи ею таудьщ арасындагы жазык, жердд жерплпсп халык, бурыннан Акдказык, атап келген, колхоз сол арата орын тепкендцсген, оньщ да атын солай атауды уйрарыскдн. М ой ьш сер к пен колхозды алгаш уйымдастырран, оньщ туцрыш бастьпы болтан жэне колхоздьщ атын Акдказьщдеп атауды усьгнган — Кггэпбек Кржакелддулы деген Kid. Архив 42

___________________________________Шфнхка пинЗьт дерепне суйенсек, ол 1925-жылы 34 ж аста болтан, демек 1891-жылы туган. Крртгардьщ 6api д е К ггэп бе кп кедей табы нан шыкдфн eTi Tipi, ацгары м ды ж э н е icKep api уйымдастыргыш адам едд деседд. Окдямаган Kici екен, кешн С овет эш м еп тусында сауат а ш у мектебшен етш, airreyip, крл крю \"дэрежесш\" мецгерсе керек. Алайда ол гасшщ жады, 3epAeci ерекше болтан кершедд. \"Х а т бы мейпн. Ш еш ен едд. Bip еспгенш умытпайды, бэрш жаткд быетш. TypAi-TypAi цифрларынды тиынта д ей ш ж аткд айтаты н\", — дейдд Байразы акракдл. Кезшде крл астында бригадир болып кдлзмет жасаган Жумаддл кдрт: \"К пэпбек кдра Kici едд. Д а усы да, мшез1 де кдтгы, ж уз! суьпргау, 6 ipaK,raciAiri жакры едд. Астында Кдязыл жорта ат, басында тулга тымак, болатын. Сакдлын кдлрып тасгайтын, мурты кэп-кдоа, кшмдд сумдык,эдем1 киепн едд\", — дейдд. К пэп бек квп жылдар бойы ауылдык, С оветтщ Myiueci болып белсендд кдлзмет аткдрган. Б.Ауганбаев: \"К пэпбек улкен кэмпеске жургенге дешн 23-жылдары кдтты кетер1лдд. К э п жылдар ауылдык, Советке депутат болатын\", — дейдд. Документгер де соны растайды. 1922-жылы 2-декабрьде 150 адам кдтыскдн в е е к болыстык, жалпы жиналысында Турдымбет ауылдык, секциясына 7 адамныц шднде Акдказьпрган Кржахмет Саурыкрв, ал тексеру к о м и сси я сы н ы ц м уш ел1ине К п э п б е к К,ожакелд1улы, Акдллбек Баймырзаев, Елгшбай Ж ум акрв сайланады, соцгы yuieyi ©сек болыстык, секциясьша да муш е болады. 1925- жылгы 23-июлддеп деректе де К пэп бек Турдымбет ауыл С овепн щ Mymeci б о л ьт жур. Кдрттардын, куэландыруынша, К п эп б ек шекаралык, отрядта да кдлзмет аткдрган. Шамалап айтуында, ага сакдиы болтан сиякды. С овет егаметшщ алташкы жылдарында ap6 ip шекаралык, постыда 6ipi ага, 6 ipi ж ай — era сакдиы туртан. Cipa, сондаи кдлзметшщ acepi болар, К пэп бек чекисгермен де жакры байланысы болыпты. Дутовты елпруге кдтыекдн Кдсымхан Шанышев ж эне М укдй Байсымакрвпен ж эне Ю су п Кддыровпен тпеелей таные, аралас болтан. К пэп бек Акдказьпрга колхоз бастьпы болтан кезде М укдй \"Молотов\" ж эне Буркдн колхоздарында бастык, ал Ю .К дды ров сол \"М олотов\" колхозында (кдз1р п К рцы рэлеч) бригадир болыпты. Ж иы рмасы нш ы жылдардын; соцы мен оты зыншы 43

Ъвксттт НфкеЬ-т м_____________________ жылдардьщ пшнде елшаз бойынша баскрру iciHAe улкен кдтелжтер жДбершенддт, сонын, салдарынан ел куйзелгет, жазыкрыз жандардьщ жапа шеккеш малш. Бул нэубеттерден Ак^азык,та Аман кдлмапты. Алайда колхоз басгьпы Кпепбек Кржакедлдулы, ауылкецес акасы Райке Есенрулов, колхоз бухгалтер! М укд Жайлаубаев, жумысшы кооперациясынын, сатушысы Ж ангазы Ауганбаев сынды аталарымыздьщ б1рлесе, т у а т с е кргзмет аткдруыныц аркдсында Акдказык, адамдары ауыр жылдарда да ел1м -ж т м г е коп ушырамапты. Эрине, олардьщ 6api шетшен першгге е д деу — кдте, алайда пендешшктер! мен кдтелйсгер1 бола тура ел мен жердщ кдмы ушш, социалиспк ауыл шаруатнылыгыньщ оркендеу1 ушш хал-кдлдершше ж емю п кдязмет жасаган жандар. Алгашта аудаша белу тек территориялык, ыщайлылыккд ем ес, OFaH кдрайтын халык,тьщ улггык, курам ы на да байланысты болтан. М вселен, Буркдн, Талды, Сарыбел, Ш е ж ш , Алмалы сияк,ты ауылдар Ж а р к е н т к е жакдян екендптне кдрамай, тургындары тек кдзакзар болрандыкхан, бэр1де Октябрь ауданына крракан. 1930-жылы 17-сентябрдеп Кдзатком секретариатынын, кдулысына сейкес Октябрь ауданында жазбаш а байланыс тек кдна кдзак, ттлщде, ал Ж аркент ауданында кдзак, жане орыс ттлдершде журетш болып белпленген. Сондьщган Ак^казык,аулына байланысты деректер де архив крйнауында непзш ен кдзак, тш нде саксаулы, 6ipaK, ен; алрашкрг деректер арап кдрпшде, содан кешн латьш, одан кешн орыс к дртнде ж ене орыс тглшде де жазылран. М ш е, сол деректер мен кенекез кдрттардьщ естелжтерше жугшсек, Октябрь ауданында колхоздарды отырыкуандыру id тек 1932-жылы гана жалпылай жене накты колга альша бастапты. Оран дей1нп курылыстардьщ непз1 ж еркепе кдзумен, б1рен-саран сокра там туррызумен шектелппт. Тек Китщ аулындагы шатырлы мектеп кдна коллективтенддру кезше деюн салынып бтгпт. 1932-жылы О к т я б р ь ауданды к, отырык,тандыру комитетшщ председател1 Дэулет Бералиев екен, кешн бул Kici аудандык. аткдру комитетшщ председател1 де болып icrepAi, осыдан 3-4 жыл бурын рана кдйтыс болды. 1932- жылы 31-мартга Октябрь ауаткомы президиумыньщ м э ж ш а К и т щ аулыньщ адамдарына Акдсудык, Орталык, ж ене Кдязылеспе м е к ен д ер ш щ кдй сы сы н а бары п турак,ты крныстанам десе де epix бередь BipaK, им нщ кдйда баррысы 44

________ УЛфшка шиЗым келепш жайында нак^ы аныкуаган ж ум ы с журпзымейдь сондык,тан муньщ e 3i сыртган гашкен тон болып шыгады. Оран дешн Китщнщ езшде \"Ленин\" колхозы, ал Акрудьщга \"Кргзыл Ж ам б ы л \" колхозы бар болатын, оньщ 6api де Ащказыкрен кдтарлас 30-жылы курылган-тын. Бул екеушен баскд 40-50 ш акдф ы м кршык,тык,та ж аткдн \"Ы нталы \", \"Терекп\" колхоздарьш да Акрудыкрр экелу жоспарланады. А л енд1 Акрудыкрд булайша 6ipiKKeH колхоз орталырын орналастыруды агроном Башмаков пен жерге орналасты руш ы Д егтярев: \"Тацд ап алган отырык;гану нуктесш б1ржола аньщгалган деп есептеу керек\", — дейдг BipaK, ею нш ж е орай, олардьщ бул тужырымы асыгыстык, болып шыгады, linri бьлмеспк десен де саяды. 1932-жылы \"Акрсазык,\" колхозьшьщ мушелер1 е з кш з уйлермен Акрудыкцы кргстап шыгады. Алайда ол араньщ орталык, болуга т ю м а з, ьщгайсыз екендптне эбден кездер1 жетедь Отырык^ану нуктесш булайша белплеуге Кггапбек те наразы болады, ауыл адамдарымен акрглдаса келш , ездершщ наразылыку-арын ауданга жетюзугц ж е н кередь \"Агуказык,\" колхозш ыларыньщ ол eKi ары зы аудандык, архивте саксаулы, оньщ йрш де былай делшген: \"Октябрь аудандык, ж е р бел1м ш е К и т щ аулы нда гы \"Ак/казык,\" колхозынан етпшп арыз. Б1здщ етш ш арыз берген ce6 e6 iMi3 мьшау: тешкем1з еткен ж ылы халыкрен санаспай, Акрсазык, аулыныц ортальпы К д рауы лтам нэн (Акрудык,тьщ epri жаты — Б.Н.) болып керсеттлген едь О л ж ерге аздап ецбек icreAiK, ол ж ер б1здщ Ак/казыкдд крлайсыз болып табылып отыр. С ебеп: Ынталы, Терекп, Крыыл Ж а м б ы л 6ip ж ерде ж ене б1здщ алган беде ericiMi3re алые, ж азда кдльщ ортасы с у барм айды , с о л ж аы ян е с к е алы п, \"Агужазык,\" колхозындагы ец бекш ы ер етш ем!з, тешкем1здд К ектал кдласыньщ ер жагындагы такргрдан берупрздд сураймыз\". Екшдв арызда аныкхап: \"Кектал кдласыньщ ер жаты Э и п р тоганыныц астындагы такырдан орын беры се екен\", — депп. EKi арыздьщ да акдялдасып оты ры п ж азы лганы баикдлады. Ж екелеген сейлемдер мен сез 'ripKecrepi екеушде де б1рдей. А л ой, nixip, дэлел дегендер п л п айнымайды. Арыздьщ б1рЙ1д е к е б ш е адамдардыц аты, екш ни сш де фамилиясы жазылган. BipiHe 38, ею ш ш еш е 28 адам крл крйган. Ею арыздьщ сорына да айы, куш жазылмаган. Алайда 45

Ъвксушт Нфквке-ты_________________________ ________ оулардьщ 33-жылы жазылгандьпын дэлелдеипн тары 6ip документ бар. Онда былай делшген: — Тоннам сан — 3 1933-жылы 6-мартга \"Акдказык,\" колхозыньщ бас крскдн алкд ж ин алы сы болды . К,атынаскдн алкд мушелерн КржакелдДулы, Ж айлаубайулы , Кдсенулы, Есенрулулы, б1ргеддрлерден — Уэлиулы, Ракршетулы, Ж арболулы, жастардан — Шэршулы. Жиналыс атасы — Кржакелддулы, хатшысы — Жайлаубайулы. 1-буьш. Тьщдалды: Крныстандыру туралы б!ргаддрлерден тускен арыздары крныстандьгрудьщ тешке орны колайсыз ек ен д т женщдеп. Кдулы: Жалпыньщ берген арызына Караганда, б1здщ тешкемДз турл1 аукдтымызра крлайсыз, ем1рлж болатын емес. С о л жарын ескере келш, аудандык, ж ер белзмшен cypayFa арызда керсетглген Кектал кдласыныц ер жатындары такдфдан 6epyi\". Соцында айы, куш керсеплген. Kepin отырмыз: елдд крныстандыру сиякхы аса мацызды epi кдзак, халкы уш ш тосындау маселеге де ол жылдары тиянакуы дайындыкрыз idpicriK. Ауыддьщ орнын тандау оцай да болмаган, оцайга да туспеген. Жиналыс каулысындагы: \"Эмзрлж болатын емес\", — деген сезде улкен ман жатыр, Кггэпбек бастаран ауыл азаматгары урпак^арына ем1рлж болар крлайлы мекен тацдаган ж эн е оны жан-жак,ты акд1лдаса отырьш тапканда: акдырьщда \"Акдказык,\" колхозы сол Э и пр арытыньщ бойындары такдгрга орьш тебедд, ендд ол Китщ ауылсоветшен кетш, Акдудык, ауылсоветше карайды. Колхоз ортальпы орнаган сон,, бурын атаусыз жаткан такдгр Акдказык, атаньш, оньщ адамдары: \"Акдказык, аулынанбыз\" нем есе \"Ак^казык, колхозынанбыз\", дей басгайды. Соган орай, келе-келе Акдсумбездщуспндеп жердщ Акдказык, аты умытыльш кетедд. Коллективтенддру кезшде кеткен асыра алтеулер мен кателнсгерге, тусшбеушшкке Акдказык, ауылы да ушыраган. \"Алташ колхоздан ж ур т отызыншы жылы кашты. Епн шыкрай калды: с у жок, курракднылык,” , — дейдд Байгазы Ауранбаев. Егер 1932-жылы аудан бойынша коллективтенддру 93,2 процент болса, Акдказык, пен Кдазыл Жамбылда 100 процент болды. Ондай процентов куш теуаз оп-оцай крл жете крю да кцын болар деп ойлайсьщ. О л кезде бугал аудан к е л е м ш д е п с а у а т т ы а д ам н ы ц са н ы 981 д е, ш ала сауатшлардык, саны 551 болыпты. О сы кунп сауатты деген 46

________ ___________________________ Wajmxka matStm адамдарра Караганда ол кездщ сауатгылары сапалык,жагына н кептемен болрандырын эргам-ак, шамалар. Коллективтенддру юшдеп ержтшк принцишнщ ерескел бурмалануына оньщ да белгш дэрежеде ыкрал еткега сезс1з. Малдьщ етш, сутш тамак, кд1лып, Tepid м ен ж ун ш кшм-кешек, мулж етш ескен кдзакуьщ крлдаты мальш туп-тугел колхоз ортасына альш крйтан соц, егш ш ш ктщ дэмш ендд-ендд рана татып кеде жаткдн халык, ашыкдай кдйтсш. Колхозга ез ергамен ж ене б1ртшдеп Kipy принципа бузылган соц, ел басына улкен нэубет Tycii. Ел-ж урт аиггыкрр ушырады, ашыкрдндар тамак, 4здеп туран ж ер д ен кднгура м э ж б у р болды . Ф .И .Г о л о щ е к и н басшылыгындары ел баскррушылар мундай халыкцы анггар деп ашып айтпай, \"кешпем шаруалар\" деп атады, ал Акжазык, ем оньщ орысша атауьша т1м келмей \"эткешек\" дептт. Бул сез жайында республикалык,отырыкц1ыландыру комитетшщ 1933-ж ы л р ы е сей н д е : \"Ауы лды ц м ундай ж агдайы ecid басшылыкуа жан-жакуы жасырыльш, буркемеленш келдд, TinTi м у н ы ц б э р ш 6 ipK,aTap ауы лдык, ш а р уа ш ы л ы к , учаскелерш дег1 энш еш н бузып-жаруш ы лы к, кеш ш - k, о н у — кдзакуыц дагдыланган табигаты\" (\"кеш пем шаруа\" терминшщ ш ьпуы содан) деп тусшддрмек эрекеттер1 де болды\", деп керсетлген. А л 1930-ж ы л ры \"эткеш ек\" болтан l. 228,5 мын шаруашылыкуа уй басы 4-тен ж ан болды дегеннщ езшде 4 миллион 914 мьщ адам бар. С он д а 4-5 миллион казак, 6ip орыннан еюнип орынта унем1 кцгсы-жазы кешш-крнумен болтан ба? М ун ш а адамньщ ж аппай удере Keiiiyi кдлайша жайдан-жай болмак,? О л уакдптыц халык, уцдн крншальщгы кцлы кезец болрандьпъш накцырак,елестету уппн 6ipa3 архив деректерш келпре кетешк. 1930-жылы Октябрь ауданы бойынш а 395 уй, якни 2.111 адам колхозга юредд, сонда эр уйде орта есеппен 5,5-тен артык, ж ан болтан. А л 1931-жылы коллективтенддру 84.5 процентке жеттп, 3.302 уйдд, 15.644 адамды кдмтиды, ендд эр уйге 4,7 жаннан келедд. 1932-жылы бул сан кэддмгтдей курт темендейдд: 2293 уй, ят и 9599 ж ан рана кдлады колхозда, 6ipaK, коллективтенддру процента 93,2-ге жетедд. Адам саны эр уйге шаккднда да аздау: 4,1 ден. Былтыррыдан 1.109 уй, 6045 адам кем. Демек, олар \"кешпел1 шаруа” боп анггьщган, н е п зш е н кдш ып кетк ен . Бул келем 1933-жылы TinTi т ем енд ейд к ко л хозда 1553 уй д е 5563 а д ам цалады . Коллективтенддр у процент! д е 88-ге темендейдь К цы н жардацда орньшда калган адамдардыц уш ндеп ж ан саны д а 47

Ъексттан Иффвкв-ты_______________________________ курт азайтандыты байкдлады: эр уйде 3,5 кдна жаннан кдлыпты. Ж аппай кдярылу болмады, кеб! ж ер ауып кетп деген шекаралы ауданныц езш де де адам шыгыны болгандыгын эр уйдеп жан басыньщ азаюы айкдян ацгаргады: 1926-жылдыц санагы бойынша ауданда 25.757 адам, ал 1930- жылы салык, салу ece6 i бойынша 30.279 болса, 1931-жылы одан 19.366-сы, 1932-жылы 12.409-ы, 1933-жылы 6344-i гана кдлады. Кдлган журт, ягаи 23.935 адам аман-есен шекара асып кетп дегенге и м сенедд? Бул жылдары халык, ес1мше кдтты зиян келгетн мына 6ip салысгыру да айкдгн ацгартады: егер 1926-жылгы санак, бойынша 6 жаскд дейшп бала мелшер1 20,7 процент болса, ол мелшер 1933-жылы 14,7-ге, 7 жасгагылар 1926-жылы 2.0 процент болса, 1933-жылы 1,7-ге темендейдд. Ал 8 жастан 17-гедешнп аралыкуагыларда 1933-жылы ептеп есу бар. Бутан кдраганда, нэубет жылдары бул аудандагы шыгын непзшен сэбилер арасында болгандыгы байкдлады. А л ендд ел басына тенген аштык, нэубетщщ себебш тусш щ иреу ушш, непзп азык, кез1 больш есептелетш мал басыньщ жагдайьша кегцл аударайык, 1930-жылы Октябрь ауданында 255.358 бас мал болыпты, оньщ 25812-ci сиыр, 207.104-i крй-eund, 22.442-ci жылкдл мен туйе. Содан 1931- жылдьщ езшде 72471 бас кдна кдлады. Bip жылдьщ шпнде 182.887 бас курыган. 1932-жылы 57.9,29-ак, мал кдлады. 30- жылга кцраганда 4,4 есе кемиен. 1933-жылы гана ептеп мал басы 66129-га ерлейд1. Бул жылдары ш ет елден мал алганымыз, одан эр уйте таратьт бергетм13 белгш. Акдказык, ауы лы ныц ол кезш ен де (1933-жыл) 6ip документ! сакцалыпты. Онда былай делшген: \"Кигщ ауылы, Акдказык, колхозындагы екп!нд!лерге жеке менппктерше сиыр берыуге уйгарылган мушелердщ т Ь бе а . Ескерту ауыл кецес мушелер!, жастар уясы, колхоз баскдрма мушелер!, бригадирлермен KeAicin отырып жасайды. 1. Телешулы Кдли — 6ip сиыр. 2. Мэмбетулы Батыргали — 3. Кдскдраулы Имангали, деп кете бередд, барлыгы 30 адам. Одан кешн: \"Эддл эйел1 Сакдлпжамал — 1 уррашы тайынш а\", — деп. 5 адамга тайьгаша бергледд. Документке К итщ ауылкецес агасы Есенкулов Райке крл кряды. Ал мунша адамга мал берудд уйгарысьш отырган бригадирлер ол кезде Акдказьщга тертеу: Жумад1л Уэлиулы, Кдйыпбек Исабайулы, Мукдметкдли Ракымжанулы, Бепмжан Толыбайулы. 48

__________________________________ЯЩ шка пшЗым К е ш т е у б о л са д а д у р ы с K,OAFa а л ы н г а н о сы н д а й шаралардыц нэтижешнде колхозшы шаруалардьщ жеке меншшндеп мал саны да улгая бастайды. М эселен, 1932- жылдьщ 1-февралшде аудан колхозш ыларыньщ ж еке мешшгшде бар-жогы 73 крна ат, 14 сиыр FaHa бар екен, 6ipAe-6ip крй-ешю, Tirrri шошкр да крлмапты. А л 32-жылы ауданда 12409 адам болгандыгъш жогарыда айтгык, сонда соншама адамга элп 73 ат пен 14 сиыр азык, бола ма, кшм бе, келж пе? 14-15 жанга немесе 3-4 уйге 6ip малдан гана келедд екен. Б осу сыры осында гой. Ендд 1934-жылдьщ 1- январында аудан халкргньщ ж еке мешшгшде 141 ат, 616 сиыр, 2.221 крй, 1.244 еп ш , 68 шошкд — барльпы 4290 бас мал болады. Халыкцы б1ржола курьш кетуден сакуаган да сол болса керек. Халыкдъщ жаппай аштыккд уш ырауыньщ тары 6 ip ce6 e6 i: малынан, ят и азыгы м ен к т м ш е н айрылган халык,ты астыкден крмтамасыз ететшдей куш-куат аудандагы б1рде- 6ip колхозда жок, едд. Демек, eirreyip, коллективтенддрудщ процентш куалап, ал халык?ъщ хал-жагдайын ойлауга, оньщ ултгык,ерекшелтмен, ярни кеш пем ж ене жартылай кешпел! халыкцын, экономикалык,api психологиялык,езгешелжтерше, кыскдсы, колхоздаскрн елдд кдлай асы рауга республика басшылары да, аудан басшылары да жете мэн бермеген. Болтам, ойласпакан да. Ашаршылык, артга крлды ма, жок, па деген 1934-жылдьщ езшде Октябрь ауданы бойынша бар- ж оры 440 крна сокр болтан, ал колхоздар суранысьш толык, крнагат ету уш ш ел1 де 150 сокр кржет екен. Тырманьщ ез1 184, эл! 100-i кржет болса, тукрш септаштщ саны 39 FaHa, эл1 ayparaa 10-ы жетгспейдд. Ал 1930-жылдьщ 1-январына аудан бойынша 469 сокр болса, есесш е 6ipAe-6ip тырма, ушыррьпп, сортгарьпп болмады. Епн ш ш кке крж етп ецбек куральшан ештеце жок, 6ipax, колхоздьщ саны бар. Ауданда б1рде-б!р М Т С болмапты. Осындай техника купи жок, жагдайда куш- келщке пайдаланатын малдьщ сикд.1 да кррын ашырады. Егер 1931- жылдьщ 1-июлше аудднда 6.748 ж умы с аты болса, одан 1932- жылдьщ 1-февралше 2010,1934-жылы 1.456 гана крлады. © пз 1931-жылы 556 болса, 1932-жылы 243, 1934-жылы 124 кдна крлады. А л ауд анда 25 колхоз болтан, сонда 6 ip колхозда 4-5 еп з FaHa крлган Foft. Колхоздьщ н еп зш дайьшдамай жатьш, езш бас-кез жок, кргра бер гетм 1з осыдан да кершбей м е? Э й т к е н м е н 1930-жылга крраганда к е ш н п жылдар астьпдса дэндд дакыл егу колем: ептеп улгаяды. 1930-жылы 4-549 49