Кекілбаев Ә. Елең-алаң

■V HVLIVHdli’3 язуяшязя mine

ЭБ1Ш КЕК1ЛБАЕВ ЕЛ ЕЦ -А Л А Ц РОМАН АЛМАТЫ «ЯСАЗУШЫ. 1984



Б1Р1НШ1 Б9Л1М ТЭУЕКЕЛ — Астапыралла! Диыр-шиыр далтарысы квп узын шубад дара келецке жай- дыц олде 6ip дуысынан пыр етш жарганат ушдандай одыс шыц- дан осы 6ip эжептарды дауы сда манадан 6epi жагаларын устап, ардаларын аяз дарыгандай даралай турипгш деле жатдан далыц дурмек ошарыла тодтады. Мунда келгел1 кехурдеп сорайып ылгн алга тусш алатын Нияз султанныц K93i алайып кеткен. Оймыш терезенщ тубше датарласа жайгасдан доо шьшы ыдысда дарап датыиты да да- лыпты. Молт-мвлт бхрдецеге шушрлей толган шыны дутылар- дыд б1реушде дылда мойынынан дырдып алынган еркехтщ басы, екпшисшде эйелдщ басы дылт-дылт ж узш жур. Цолына жщшнсе таяд устап, аузы-аузына ж удпай дадсай жонелген дус мурыи, цызылсары м сш щ эр сезш Мэмбет мырза сол бонда дагып алып, дазадшалай бастайды. — Мина суду жйчт — В идим Моне деген Kici. Екатерина патшаханымныц дарауында дызмет штедь Патш аханкмга арыз айтып келгендерден пара алады екен деп айып тагылып, Петр патшаныц пэрмешмен жауапда тартылды. Соттын, VKii.ii бойын- ша басы кесийп, мше, осы арадан oip-ад шыдты. А л мынау — Гамильтон деген суду бойжеткен. Вул эйелдщ сулулыгына Петр агзамныц езх датты тэнт1 болыпты. Вуныд басын алдыргаи -- Екатерина патшаханым. EKeyi де корерге коз керек KopiKTi адаы- дар емес пе! Арт жадтагы нарт курец Kici уйсш Оразкелд1 батыр:

Кызталак, асдаи сулулыд та абырой таптырмайпы екен гои!— деп куцк erri. BepiKTepi шошайып даздия-даздия калган казактар мен баш- дурттар естерш енД1 жинап ду к у л т ж!бердд Орындарынан дур- Kipen козгалды. Олар езу жиып улгермей жатып, Нияз султан тагы д а: — Астапыралла!— деп жагасын устай алганы. Сойтсе, бул жолы еред-суред султанныд маддайын муп-муз- дай б!рдсде жалап вткендей болыпты. Жалма-жан жогары кара­ ся... О тоба!... Жуандыгы бшектей сала кулаш сары ала жылан айыр TijiiH салактатып твбесшен тонш тур. Ж урт та жапатармагай жогарыга карады. Айлапат тебеден салбырап-салбырап тусш келе жаткан сансыз жылан. Олардыц аргы жагынан кездер1 бадырайып кеп балык самсайды. К ус тумсыд Kici суйыктау езу тартты. Жыландардыд да, ба- лыдтардыд да элдекашан жандары жаЬанамга кеткеню, булар- ды эуел! flopire сап к е п й р т; эдеш осылай кермеге u in койгаиын ест1генде онсыз да айран-асыр калып турган туздштер одан са- йын ш терш тартты. Нияз султанныд кезше жылт оралып, epiHiH 6ip сылп етк1зд1. Yui кабат задгар гимараттыд кай белмесше аттап басса да, квздер1 атыздай болады. Ест1меген елде квп деген осы екен гой. Сег1з аядты дозы, уш басты козы, ею дуйрыкты, алты аякты до­ зы, ею басы бар соби, уш аягы бар сэби болады деп юм ойлаган! Мына 6ip ойел мен еркек эуелден осылай 6ip-6ipiHe жабысып туыпты. А л эне 6ip абжыланныд аузындагы тук-тук нэрсе кодия- ri eKi дабат эйелд1ц дурсагынан жарылып алынган екг апталык шарана дейдк — Ж уре берсед, коре бересщ деген осы да!— дейд1 журт тадданудыд орнына KypciHin. вйтеу1р олар мшген куймелерд1д зыр-зыр додгаладтары еш Mirip тауып керген емес. Мэмбет мырзаныд жалп-жалп аузына да еш тыным жод. Кайда барса да как ортага шыгып ап, эр дай- сысыныд жузше 6ip-6ip дарап койып, каксап турганы. Кудайдыд дара жер1 курыгандай далдыган телегей тед1здщ дад ортасында- гы тодымдай-тодымдай кеп аралды дуалай салынган, дайда бар- сад да — сыз Hci, дарагай nci аддып, дайда барсад да — жадка шашылып жатдан жаца шаЬарда булар бурыннан да б1лет!н 6ip- деде кез1ксейш1, cipa! Туяд басты дара жерге тадылдатып тас твсеп тастайды дегенд1 осыннан керш келед1. Ымырт уйр1ле уй- дщ де imi емес, ай даладагы тас баганага юул1 шойын дутыга зыгыр майын дуйып, самсатып самала жагып дояды дегенд1 осыннан Kopin келедд Мше, мына 6ip абажадай адгал-садгал до- раныц дай дуысына бас судсад да — кок тут1н, лапылдап жанып жатдан от, шад-шуд балга дауысы, жабыр-жубыр адам дауысы. Хиуаныд базары да тап булай дидуласып жатпас! От боп лаулп- ган элде 6ip дызыл суйыд элде 6ip науамен элдедайда жедюле агып барады. Сол 6ip дызыл тасдын мадайына жадындатпайды, аиадайдан ш1лден1ц аптабы ургандай беице ып-ыстыд жалын

шарпиды. Элп 6ip аспан шэйдай ашыцта-ак, кун куршрегендей кып жер мен ке к й какырата гурсшдеп, от какыратын зечб1рек деген пэлей осында жасалатын керш едь.. Не Kepin, не койганыады дурыс тусш ш улгермей жатып, зыр- зыр куйме селмл кагып тагы да 6ip жацка ала женелдь Тагы да сол — ацгал-сацгал аран аула. Тагы да сол — цумырскадай кужынаган коп хальщ. ЕртелЬкеш кой сауып, козы айырганньщ езшде кулактарын басып 6e3in кете жаздайтын цыр адамдары мына журттыц дэл мынадан ыц-жыцга милары ашып кетпей куш бойы калай шыдап журетшдерше кайран калып, аяктарьн озер алып, жан-жактарына жалтацтаумен-ак ecTepi кетедк Ую- л1 жаткан тау-тау беренелер. Зыд-зыц агаш Kecin жаткан ара- лар. Айлапат ауланыц терт жагы б1рдей зэул1м уй. Цайсысы- ныц кай кабатына кетерийп, кай белмесше енсек де, коретг- HiK — шашылып жаткан TeMip шегелер, дар-дар жыртылган кенеп маталар, тецкиген-тецкиген агаш кеспектер. Муцкшен май nci, бону nci. Bip кулазыган кец аулада мауыздай-мауыздай сепз жуз еркек каз-катар й з г л т узындыгы 6ip кулаш телпр icTiKnen кенеп Tirin отыр. — Мыналарыц не? — Суда жузетш кемелердщ желкеш. Ертеден кара кешке осылай салпактайтын да ж уретш казак- тар мен башкурттардыц тамсана-тамсана тацдайлары жауырды, бастарын шайкай-шайкай мойындары ауырды. Сонда да жалы- гатын турлер! кершбейдь Мэмбет мырза ала тачнан ж етш келш ; «Ал, кепчк!»— десе, етектерше сурше-мурше орындарынан дур кетершедй ^Васильев аралындагы 6ip кабат сылама уйдщ ауласына коцы- раулатып Kipin, коцыраулатып шыгып, дурлшетш де журетш осы 6ip шолак шерудщ как алдындагы сары ала куймеде турул1 пердеден тед^регше тейле карап келе жаткан ыргай мойын бала ж т т т щ жанары кайда туссе де, коз алдына 6ip KepiHic келденец- деп тура калады. Онда кыс ортасы едг. Ж аца ж ауган аппак карды аямай шнмайлап келе жаткан булардьщ куймелер1 ошекешп уш кабат уйдщ алдына кеп токта- Ды. Астанага келгел! сэнд! уйлерд1ц талайын корген cepyeHmi меймандар оган тап пэлендей тацгала койган жок. Оден repi анадай жердей enipen катып жаткан cipe музга тачыркай кара- сады. «Уйд1ч ipreciHe муз катырудыд да сэн болтаны м а?»— деп тачдаиысады. \\ — Ш не п а т т а сарайына келд1к,-\\ дегенде барып, бэры «Рас па?* дегендей _Мэмбет мырзаньщ бетш'е жалт-жалт карасты. Ацтарылыскан бёитаныс топтьщ алдынан шыкцан вчшеч 6ip сары ала иык сыптыгыр адамдар кур'ак ушып жол бастай жонелдп \\ — Мынау 6ipiHeH-6ipiH е т ш з т жутынтЦп к ш щ ц р т койган эдем1 жшютер патшайымньщ балалары ма ек'ен? — Патшайым цанша телийл болса да, тап осынша кеп ба- ланы топырлатып 6ip eei кайдан тапсын! \\

Енд1 калай деп сц? Ж ер тубшен келген ханзаданы патша- задалар шыгып царсы алмай, кайдагы 6ip каратяяктар шыгып карсы алып тур гой дейсщ бе? — Дара таяктарга мынадай киш кайда! Сыптыгыр сары ала иыц еркектер сый цонацтарга ере жур- мей ыздиып-ыздиып кос капталда каз-цатар тазШп цалып бара- ды. взара куцктдескен калыц дурмек жалт-жулт еткен мэрмэр сатыларды «Ио, бкхймьллэ» деп еппен басып, жогары кетерьле бастады. Айнадай жалтыраган абажа есжтер олар жацындай бергенде ез-оздершен айкара ашылып кетед1. Сол-ац екен ар жагынан eKi ж ак босагадан элекей-шулекей кишген 61реулер ж арк ете калды. Мандай алдарында аршындай басып уш адам кет!п барады. YnieyiHin де ycTi-басы жалт-жулт еткен оцалы КИ1М. Ym eyi де белбеулерше салактатып колакпандай алтын кшт тагып алыпты. Булар талай абажа есжтен orri. Кенет олар- дьщ 6opineH де улкен, жалтырата аптап тастаган айлапат еспске жете бере алдыцгы уш еудщ ек! шеткнп eKi босагага ыгысты да, как ортадагысы ата каздай алшац баскан калпы самаладай жар- Кыраган кец жайга койып Kerri. Булардыц аяктарыныц дыбысы жерден емес квктен шыккандан, квз жауын алар зэул1м сарай- дыц Te6eci сатыр-сутыр жацгырыга женелдь Оч ж ак канатка иыктарын жалацаштап оцшец 6ip аршын твс сулу эйелдер Tiei- ле капты. Сол канатта буттары сыптиып, еттер^мен ет тар шал- бар к и п , омырауларына жарк-журк моншактар тагып алган, шаштары дудыраган, эйел екендерш де, еркек екендерш де айы- рып болмас элдеюмдер самсап тур. Бала ханзада кос жанарын эзэзьлдей азгырып, алактатып алып бара жаткан кос капталдагы алабажак кауымга зер сал- мауга тырысып, октау жуткандай cipecin бакты. Алдында келе жаткан Kici колындагы аса таякты жалтыраган емен еденге дучк етк!зе кадап, 6ipeyre урсып тургандай акыра тьл катты. — Цыргыз-кайсак ордасыныц ханы Эбткайы р Мухамбет Цазы С>аЬадурд1ч елпшп Ералы х а н з а д а ^ Ералы жалма-жан жер тазерлеп, ыацдайын уш рет еденге ти- riafli. Соцындагы HOKepi де оныц штегенш icTen, жер ушык жа- сагандай тукшычдаса Kerri. Сэлден кешн ханзада орынынан ке- т ер т ш , сонау Уфадан шыккалы Мэмбет мырза кулагына куйып келген жаттанды свздерд1 суре окып тургандай уйреншжй ма- камга салып саудырата женелдь — У а, нурсипатты, асыл теки , патша хапым, меШрбандЫ алдияр таксыр! Экем Эбшкайыр езйнч и л е й бойынша ом 03i4 i3- цщ алдиярлык шарафатыцыздыц аркасында карауындагы кулл1 казак ордасымен 6ipre кол астыцызга б1ржола мойын усынып, С1зд1н улы алдиярлык камкорлыгычызга не болып отыр. 03i4i3- д!ц алдычыздагы умбеттж парызын адал аткаратындыгыньщбел- rici ретшде Meni мынау алдиярлык ак адал едтхана ордацызга елпшпккке жiбepдi. Мен окемшц атынан, алдияр таксыр, аягы- цызга жыгылып, осыншалык рахымычызга шын журектен рах- мет айтып, 61зд1 езщ!зд1ц алдиярлык\" шапагатыцыздан кагажу

цалдырмай, панацызга ала керйцз деген ум бетйк йлейм1зд{ Йлд1руге келд1м. Журексше шыккан бала дауысына ж урт сйгйдей тына кап- ты. К ос капталдагы uri жацсылар K93i лсаудырап, eKi бет! бал- бул жанып, туеш ж йз тшде тацылдап турган к,аршадай хаиза- даны opi тацыркап, api MycipKen iinin-жеп барады. Тек дэл тэрде 6ip олац кыздьщ жиган жугшдей оцшау кауциып турган децки- ген ушкте гана сес жоц, бала ханзада, цапел^мде, оньщ не екенш ацгара цойган жоц. Ж аца Мэмбет мырза «осылай кара* дегендей иегш козran ишарат цылгасын, eKi кезш содан аудармады. взш ак шытырамен кымтап койган ба калай... YcTi-басынан алтын те- rinin келе жаткандай кырык кубылады. Жарк-журц еткен элде 6ip алмас ушкындар жанарывды йлйлеп й к каратпайды. Азгантай ушйзд1ктен кейш жалт-жулт етш терге таман орна- ласкан сары ала шогырдан элдекш тамагын кенедь Ералыныц оц жагындагы Мэмбет мырза: — Вице-канцлер граф Андрей Иванович Остерман мырза,— деп сыбырлады. Кызгылт сур кшм киген ац сур адам жузш бугаи бурып и л цатты. Мэмбет мырза сныц аузынан шыккан эр свзд1 сол бой- да-ац казакшалап бакты. Ханзада б1рац мынау сырбаз кшшщ соншама бипаздап айтып турган созалац эцймесше бэр!б!р ту- ешбадк Вар туешгеш — ак патшаныц буларды ез коластына ала* •uzn болтаны. Ек1 царыцан esi Kici демеп как тердег! кез карлыцтыра жар- кырап турган какыра уй1кке карай алып ж урдь BipiHeH 6ipi ет- кен алмас моншактар мыц сан кубылып ештецеш дурыс ацгарт- пады. Ацгарганы — карсы алдынан цоргалаган айдыц бетше ук- саган 6ip кемесш кескш кэлец еткендей болды. «Коргалаган айга тура караушы болма! Онда мыстан кемшр отырады. Тура карасац, Kipnirumi жулып ап, кари кып тастайды»— деунп ед1 улкендер. Мына 6ip жумбац кескшге де ол дурыстап карай алма- ды. Сонда да кезшщ киыгы бед1рейш турган тайпац мацдайды, оныц астынан энтек эуелеп калган колагаштай коцкак мурын- ды, уй-пншдеплердщ бэршщ тебесшен асырып, кещетш йц 6ip тукп1ршен элдекандай оданы б1рдецеге назары аугандай, одырая караган отты жанарды шалып калгандай. вм1ршде тек осында келгел1 гана керш журген кешедег! кеп шомбал шойын муешдердщ 6ipeyiH жулып экеп, улде мен булдеге орап, карсы алдына как терге конжита салгандай. Eni колынан устап келе жаткандар кенет жецшен тартты. Ералы жер йзерлеп отыра кетй. Дэл мандай алдында жаца жау- ган аппац кардай боп улшлден тегш жатцан элденеге ершш апа- рып едк сусыма ж1бек екен. Барымташыныц шоцпарындай з1л- батпан б1рдеце сол иыгын жанап еткендей болды. Ол — Анна патшаныц шыгыс елдершен келген елшшерге орыс падцшалары керсететш штифаттыц мез1ретш ж асап, иыгы- нан цакканы екенш кейш Мэмбет мырзадан сурап бшдь Сол 6ip цае кагым сэт ендк бала ханзаданыц есшен кетер '

ккяарп кбы? к,сыганртудматнаглааижеума1;быотлдeыT.illБTыi-кБсыулгаанр ктеулмгаенндеciгp! xiаpпeпreаHк ак жацбырга, с.рк.реген ак жацбыр лайсац несерге айналды. Юцым-токым аралдардьщ араеындагы кекше муз кут1р-кут1р жарылып кызыл су кетертдк Кызыл су телегей тещзге уласты. Соныц каи-каисысыныц тусында да булар тыным тапкан жок. Кунде осылай ж ец ш л т бара жатцандары. Кунде осылай тандай кагысып, бас шайкасып айран асыр болып тунеме уйлерше кай- тып келс жаткандары. Кунде керетшдер1 жабыр-жубыр и халык. Жапан тузде кез ушынан 6ip карайган ия кершш, кершбес едк А л мунда кунде ас 6epin, кунде кыз узатып ж.._ дандай сапырылыскан 6ip адам. TitiTi кудайдыц кара жерш бы- лай койганда, калцыган судыц 6eTi де каптаган адам. Буларды калтылдац карагай астауга MiHrisin су ортасыпда самсап турган кеп карауытцанга апарса ыгы-жыгы кемелер. Ку тактайдын ус- тше патшаныц ордасындай цып зэул1м сарай сап тастапты. Со­ ныц 6apin астарындагы тылсым туцгиыцка батырып Либерией ж е и цнян жер тубше аман алып барып, аман алып кайгатын анау жел кернеп, асау жылкыныц танауындай делдшп-делдшп турган желб!рек кенептер дейдк 0цшец 6ip ысцырынган ед1рец мурт б1реулер, ецшец 6ip белуардан жогары тыр жалацаштанып алган ецгезердей еркектерге аяктарына цыл цадаган агаш цалып байлап 6epin, ерсшккарсылы жер уйкелетт, тацтай жугызып цойыпты. Айгыз-айгыз агаш еден кашан айнадай жалтырап шыга келгенше тыным тапкызбайды. Элп 6ip ысцырынган ед1рец мурт еркектер цалталарынан KipmiKcie ак орамалдарын суырып алып, тацтайды сипап керед1 де, сол дак жукса цайта жугызады. Оган бола апшып жаткан ешк1м кершбейдк Отырыкшы жатак- тыц цырман айналган мэцгурт мэстсгшдей тары да емпецдей к неледь Сахарада мьшандай таукыметке п и кенедк Кез-келг жалба тымац атасыныц сакалын боктагандай аспанра шапшып намыстанып шыга келедк Мундай-мундай нтщ-итщ «катын шаруа* тугий туйе матап, тай жыратын «еркек шаруага» колга- быс сурасац да «поленшеке* дегенд1 обден айызын кандыратын- дай цып ынты-шынтыцды салмай, ершщнщ ушымен салгырт айтып цалсац, конышына тыгулы цамшысын колына алып, ала- цанына шырт TyKipin, сырт айналып журе бередь А л мыналар- дыц борбайларынан тер соргалап, борсац-борсац жортып, тыным табатын турлер1 жок- Сейте тура, агалары катын алып, соныц тойында шашу Tepin жургеидей ыржыц-ыржыц кулш мэз-мей- рам. Сонда да цастарына барып: «Мынау не»,— деп б!рдеце су­ расац, ецменщнен етюзе eflipefie карап: «Соны да бтмейсщ бе, маубас»,— дегенден иыцтарын комдап, булданып еейлейдк Бул тарапта буларды цомсынбайтын Tipi пенде болсайшы, cipa! Ке- шесшде к е т т бара жатсац, уйлер1 ексш уйлерше дейш: «Ал- пыншак-жалпынжак мыналарыц кЫ езх?*— де-п тебецнен TeHin, кешрейе карап тургандай. Тшт! делбе устагак атшысы мен босага баккан сацшысына дей!н ит корген ешшдей едзрейе кез тастайды. Кудды булар мынау жалпак жердщ бетш катар басып

журген ездершдей eKi аякты жумыр Засты пенделер еместей. Нс де болса, кездерше кершбей, араларына турып ап, ею жакты 6ip-6ipiHe илжНрмей, кеуделершен Kepi HTepin баккан элде 6ip арапшы сикыр бардай. Басканы былай койганда, ец болмаса, eKi жакты ц me6i мен тау-тасыныч 6ip-6ipiHe б1рдецес1 уксасайшы! Ызгындай шаЬарда кездерше ыстык керш еин тек Мэмбет мырза гана. Ол да мунда келгесш сыпайы кишш, сызданып жу- peTiHfli шыгарыпты. Жылтырап Kiiinin, жылмиып турган Kicire жолап кетсек, б1рдеце жуктырып алатындай, караптан карап каймыгып б)тед1 екексщ. Кейде бала ханзада езш кашангы кара жерден элде 6ip куд^реттщ купймен б1ржолата ажырап кеткен- дей сезшдк Мацайында баягыдан oepi керш келе жаткан уйрен- miKTi нэрселерден ештеце кезге туспейдь Мынадай калкыган кальщ судыч ортасындагы шаЬарда турып, бзщнщ эл1 жер ба- сып ж ур гетче сенуд^ч e3i оцай емес сеюлдк.. — Астапыралла! Ъ Цалыч киял кушагындагы ханзада селк ете т у т . Бурылып касында отырган Нияз султанга карады. — Ералыжан, мына дызыкты керд1ч бе!— дед1 Нияз султан Ke3i кул!мдеп, терезеге тутылган ж iceк пНлтердЦ ысырып. Ханзада капел!мде ештече ачгара алмады. Байкаганы — ымырт Tycin калыпты. Дарауытып керш ген уйлердщ эйнегжен шам жылтырай бастапты. — Эне, аспанга кара! Keлгeлi GipiHiui рет ацгарып тур. Ш ушрлеген жулдыздар шыгыпты. — А нау Уркер гой! Иэ... Уркер... Жарлы уйд1ч ошагыныч басындагы болмашы кулдей суйкылт бозарытып шашылып жатыр. Бала ханзаданыч KOKiperiHe тыгылып отырган элде 6ip боз- торгай канатын комдап талпынып-талпынып калгандай. Мынау эл! ызгары кеппеген сылпык квктемде, жан-жагы калкып ж ат­ кан телегей су жат жерде кулагына 6ip тамыз айында туырлык арасынан ыилделж шырлагандай ете-мвте суйюмдк вте-мвте таныс дыбыс келдк Ол вз кечклжен бейуак оянган тылсым са- гыныштьщ талыксы yHi едь Ол буны алгаш сонау Найзакескен- нен аттанып бара жатып ачгарган-ды. Айдалада жолдарына ац- тарыла карап калган айгыр топ адамньщ как ортасында состиып турган OKeci aai квз алдында. Кейшм жылдары иыгы жыгылып енюш тарта бастаган туда бойында сыр бермеген тек ыргайдай узын мойыны. Жанарын кайда салып, назарын к1мге аударып турганын ceefliprici келмегендей, томага кезш енд1 юреукелеюп келе жаткан квкжиeктiч элдеб!р тусына кадап, казыктай шан- шыла калыпты. Ж ат елипшц сочында артына жалтак-жалтак карап бара жаткан буган да K03i жондеп Tycin турмагандай. Туш боны анасын тас кып кушактап, бауырына басын тыгып,. кврер тачды квз!мсн аткызып шыкдан каршадай оаланьщ пален' куннен 6epi каралай кабынып кеудесше симай келе жаткан -

peri елпршде алгаш рет сонда шапяшды. ЭкесЫ аяп шапшыды. Оиыц ыргайдай моньшы каншалыкты цацшня туесе, ек! кыгын соншалыцты зшбатпан ауыр ж ук басып турганын да сонда сзз- гендей болды. Содан кашан жал асып, карачгы ымырттыч Шей­ нина бфжола ейцп жогалганша артына жалтак-жалтак карау- меч болды. Буларды шыгарып сап шок тогайдыч шетшде калган айгыр топ та Mi3 бакпады. Бул да артына жалтац-жалтак ка- рауынан 6ip танбады. Цашан жанары тулдыр мунардан баска ештеце ажырата алмай адасып калганда барып, кулагыныц ту- 6ineH осындай 6ip тальщеы ун шьщкандай болган. Жалтактап зкан-жагына цараган. Цою 1к1рде кезше не шалынушы едх... Сол бхр бозторгай содан булар Уфага жеткенше коздерше кершбей, сочдарынан ердх де отырды. Уфада патшага коткен Мзмбет мыр- заны кут1п алты ай к“ С сарылып жатканда да сол 6ip жумбак К¥с муныч кулагыныц тубшен уя салып алгандай шырлады да турды. Одан тек осы жылдыч басында осы орыс астанасына ке- лш , елпйге керсеилетш ырду-дырдуга араласкалы 6epi кутыл- гандай болып ж ур едк Ендк мше, аяк астынан т а га да шырлап Коя бергеш. Сойтсе, булар елден кеткел! де жыл жарым болып калыпты. Одан 6epi eKi кыс, eni кектем, к о р т тур. Цаз1р гой кыр кэкпеч- бек... Тел аяктанды. Уыз суйылып, сут р.гарды. Мынандай ак айран ымыртта кой сауып, козы айырып азан-казан боп жаткан шыгар. А л мында, эл1 салкын... Муз какырап, сеч жургеш жакында- ак... Аспан астында тебшгщей кара жер калмай телегей-тецхз болды да кеттх. Ж урттьщ 6api жан-жацтан жапатармагай шап- шып коя берген жойцын судыч жолына тоскауыл тургызып элек- ке TycTi... «Цызыл шунак кыстыц басында келген булар эл1 жа- тыр. Цазанныч татарымын»— деп куран актарып отыратын шокша сакал, inerip кез еркекмц тап-туйнактай кора-копсысы- ныч булар эбден есш KeTipin кобыратып би-и. Байгус кашан кел- сеч де, какпасын анкара ашып казднып турганы. «Жарыктык ез1 жацсы Kici екен!— десе, Мэмбет мырза: «Ханзада келе жат­ канда какпа ашудан ершш, оны не кара басыпты?*— деп кучк ете калады. Бэлк1м, ол сезпич де жаны бар шыгар. Анада патша сарайына барып жургенде Хиуа елипеше жолыгып едк олардыч керш жаткан кундер1 кун емес кершедь ЕртелЬкеш эскерд1ц шеп кежесшен баска нор татырмайды дейдк Бейшара хиуалык бу­ ларды мусылманныч уйше тусхргенш, кыстай казысы бес ел1 жабагыньщ етш жеп шыккандарын есигенде: «Булар бурын калмактарды суйтш талтацдатушы едi, енд! сендерд1 талтачда- тайын дегендер1 гой!»— деп курешген-дь Жагдайлары канша жаксы болганмен ж ат жерд1ц аты жат жер емес пе! Жалыктырайын дедк Бул кунде ертемен Мэмбет мырзаны керген сайын: «Айтатын не жаксыльщ хабарыц бар?»— дегендей бетше жалтак-жалтак караумен болады. Экш неме ар жагын ацгартпай суйкылттау- езу тартады да кояды. Тек бугш гана касына кеп, ныгынан кагып: «Цапа болмачыз, енд1 10

сел шыдацыз!* — дсп ед1. Енд1, мше, Нияз агасы мынау ipireH айрандай агал-жагал аспанаыц элде 6ip пушпагынан Уркерд1 тауып алып ж уреп жарыла куанып келедк Юм бшед!, елге карай жол тускел1 турган шыгар. Мынау аспанньщ езше кез1ч тусе бер- мейтш ыгы-жыгы дуниеде булар MiHin келе жаткан камашау кур- кешн перделеп тастаган оймактай эйнегшен жылт етш YpKep сыгалаганы кайдан тегш бола койсын! Кунде буйтсе, бйшей ж ур ме! Мэмбет мырза элгшде гана баска куймеге отырып элдекайда асыгыс аттанган-ды. Кундегнч осы. Тац атканнан кастарынан калмай тапжылмай epin журш , 6eciH ауды-ак> тыкыршып бггед!. Баласы жылап калган эйелдей асыгып коштасып, элдекайда зытып бередь Бугш, 6ipaK, кундейдей емес кул1мдей коштасты. Мундагылар неткен 6iTey ж урт еда! Тыкактап сурап отырмасац, ештечеш алдын ала ацгартпайды. Ец болмаса, ертеч кайда бола- тынычды да алдын ала айтпайды. Туннен аман ерсеч, ертеч сиыр сэскеде барып 6ip-an бшейч! BipaK, кашан керсеч де асыгычды алдап утып алгысы келш ж уретш жылмачтес балалардай, сыр бермей, жымпиып журетш жылмакай немешц бугш езуш е не бола алмай, жымычдай амандасып, жымычдай коштасуында 6ip гэп бар шыгар... Бала султан басын терезеден экетпей, тесше туседь Тунг! ас- панныц тесшен кезше оттай ыстык элде 6ipey тене карап тур- гандай. Kaeip кумардан шыкканша карап калмаса, кеошен бул- бул ушатындай... Ypicep... Иэ, сол... Бозарытып жатыр... Иэ, булар эл1 жарыктык кара жерд1ч устшде екен... Салцар сахараныч элде 6ip тукш рш деп булар кеткелх жолдарына карап, ею кездер1 торт болып отырган киян казак ауылы мен мынау кеюрейген менмен шаЬар уланбайтак 6ip кара жерд1ч бетшде екен... Кеюректерш канша кокке кетергендер1мен мундагылар- дьщ да аяктары аспаннан тусе калган ештечелер! ж ок екен. Олар да ездер1 сеюлда калтач-култач жумыр басты пенделер екен... Бэрш1ч де мына дуниеге келий мен Kerici б1рдей екен... Бэрш1ч де тебесшде 6ip аспан... Бэр1н1ч де аягыныц астында 6ip кара жер... Бэрйпч де коктеп жулдызга карап ертечше бал аш- кан далбаса мрццлш... Жастайыкан улкендерд1ч ауызын багып оскен султанзада боггылт аспан пушпагында шашырап жаткан сол 6ip кулдей шогыр топ жулдызга кияндагы ауылын кергендей кадала капты. Суыт куймелер ымырттьщ суйкылт мунарыиа сучги туей . Айлапат кеч жайдыч бурыш-бурышына тыгылган селд1р мунар 6ipTe-6ipTe цоюланыи, уй-шп куцпрт тартты. Как терде абажадай жайма тесекте шалкасынан Tycin ойга шомып жаткан императрица шыракшыныч келгенш кутпей, ко- лын созып, бас жагындагы оймыш таганга орнатылган шыраг- данды жакты. Лап ете тускен ж1Ц1Шке жалыннан етжечд! кексе эйелцш ко- м>рдей кара отты кездер1 окыс жарк ете калды. Шытынган ца- багы мен корасан талаган бужыр-бужыр бетшде, елдекандай

1«пия куаныштыд не ашудыц дабы екеш белпЫз, 6ip шиыршыд атдан ежет сус бар. Орнынан ушып, турып эйелден гор! еркекке жарасымды аршынды дадыммен анадай жердей атам замангы 6ip венециялык шебер кызыл агаштан накыштап жасаган доч- гелек столды ойыншыдтай ойната KeTepin экеп, тесепшд касына жадындатып койды. Сосын тамагыныц асты албырап iciiiin тур- ган жуан монынын ойкастай бурып есш жадда царады. Элг!нде гана аягыныц ушымен басып еппен Kipin, еппен шыгып кеткен вице-канцлер катты сершпей каусыра жапкан капсырма eciK ырсиып чай та ашылып KeTinTi. Барып мыдтап жауып кайтты. Дечгелек столдыч устш деп шиыршыдтаулы кагазды сосын ба­ рып цолына алды. Орауын жазбай 6ipa3 дагдарып отырды. Квз алдына кечесиплер1 самсап тура цалды. «Ойлануга турарлык нэрсе. Кытай, Индия, Жочгарня мэселе- лерш цыргыз-казац мэселесшси бвлш чарауга болмайды»,— дейд1 Остерман бул жолы квзin алып чашпай, тжтеле царап. «Европа Американы мухит асып барып ашып жатса, Россия ез ipreciHen ашады»,— деп Бестужев-Рюмин сыздияды. «Дапы чалмай турганда цимылдаганымыз дурыс!»— денд1 Бирон KeuiKiciH буныц тасегше к е л т , кеудесшде айчасып жатчан зш-31лдей чос бтегш былай ыгыстырып, тамагынан шскеп. Сондагы чай-чайсысыныц да иек артатыны — мынау колына устап отырган шиыршычтап оралган катты дагаз. Амалсыз орауын жазды. Сенаттыч обер-секретарыныч тап- туйнадтай эдеий жазуы патшайымньщ бас катырып жатуды тап пэлендей жачсы коре цоймайтын асау ойын уйреншисп дац- гыл жолынан ала чашып, кандагы бур коян жымындай шым- шытырык чиыр-шиырлпрга бастайды. Сэл окып коред1 де, чайта Kiflipefli. Сонымен олп чыргыз-чайсач дегендер1 ешшмге багынбайтын тэуелшз, чойдьщ думалагындай шашырап жатчан коп журт бол- ды гой! 0здер1 шеннен атарман-шабарман жауынгер келед! де- сед1. Солардыц ханы Эбкчцайыр кол астындагы отыз мыч халды- мен, ру басыларымен 1731 жылы орыс бодандыгын дабылдапты. Каз1р 6ip улы мен iHicin осында ж!берш отыр. Жарайды, бунысы TyciHiKTi оцпме... Патшайым тары да колындагы чагазга коз жупртедк Зй, мынау не шатып кетп-ай?! Элп кыргыз-чайсагыц 6ip орда емес, уш орда бон шыкты гой. Ендеше, элп Эб1лдайыр булардыч бас oiineyuiici дегендеру кайда?! Уш ордасы неси Алайып Toniperine дарайды. Козше ешшм туспеген сод. дай- тадан дагазга уц те д к «Елу мыцдай халцы бар. Y лкен орданыц вз алдына дербес ханы бар. Бухара, Ташкент, Турмстан жэне жоцгар цалмацтары билеушМ Цалдан Шер'шнщ кунгей шыгыс мацын ноныстанады•>. Сайтан алгыр, мынау далай-далай санды- радтайды-ай... Патшайым олп антылып отырган .елкелердуц эйтеугр шыгыс- та, oiiTeyip ит ардасы княнда eKCHiH буледк Б1рад дайсысы чай- 12

сысыныц кунгешнде, чайсысы цайсысыньщ шыгысында екенш ит бШ п пе! tEKimuici — Орта орда. Шэмеке деген ханы бар... Халцы жиырма мыцныц шамасында... Б 1згё бодан болгылары келмей царсыласып батуда» Царай квр! Патшайымньщ децес маддайына б1лемдешп 6ip сызык тар- тылды. EpiHiH жымдыра цысып 6ipa3 отырды. «Бграц Россиянин Эб1лцайыр мен Улкен ордага жасап жатцан жацсылыцтарын корт, олардыц да квп узамай бодандыцца мойын усынуы ыц- тимал. Ойткет, олардыц цонысы ек1 орданыц ортасына орналас- цан. Башцурттар вз жер1м1з деп есептейтш Торгай взешн бойлап кош in цонады». Осы араньщ тусына келденец белг-i чойылыпты. Остерманныц жазуы. «Уфа мен Цазаннан rycin жатцан хабарларга цараганда, Орта орда жиырма мыц эскермен башцурттарды шауыпты. Баш­ цурттар цоршауга rycin. тас-талцан болып ж ецШ п, орыстардан цол астарыцызга алыцыздар деп вт'шуге мэжбур болыпты». Мше, гэп чайда жатыр!! А на жолы, оган да терт жыл болып барады екен, Таймао ТПаимпн гсргрн башчурт тай-тай асыл Tepi артып экеп, бодандыч сурап, Орал тауыныц аргы жагынан кел- necip жер алып кетш едч суйтсе, кайсачтардан ч¥Чай кэргесш амалсыз келш ж ур екен гой! Бул немелердщ жалба тымагыныц асты толган айла-шаргы болса керек. Оп-оцай сазга отыргызып кете берулер1 мумкш. Осыдан терт жыл бурын келген елш!лер1 Эбьдчайырды кулл1 чыргыз-чайсач журтыныч бас ханы деп едч ендч мше, ол неме уш орданыч 6ipeyiHi4 гана билеуипс1 бо­ лып шычты. «Ал ушЫшШ — K im i Орда; жогарыда айтылгандай, б1здиj цол астымызга вттй вздер1 тец1з деп атайтын Арал колi маца- йын, Царацалпацтар мен Жайыц арасын, орта орда мен баш­ цурттар арасын, вздерЫщ ец жацын квршыерЬ болып табылатын Жем мен Жайыц бойын жайлайтын цалмацтар шекарасын цо- ныстанады, башцурттардыц квп жерш тартып алган»... Канша чайталап окыса да, элп Kimi Орда дегеншч кай ара­ пы мекендейтшш oopioip уга чоймады. Ш амасы, мына Кирилов чайсач даласына Мэмбет Тевкелев емес бул, А нна Ивановна, барып келд1 деп ойласа керек!.. Кол астындагы чочырауга кол соза берд1 де, точталып чалды. Bip Kypcinin чойды. «Ол ордаларда ханнан eopi ру басылары элдецайда беделд'г. Олар вз хандарыныц цол астындагы журтыныц саны артып, дэу- Jteri ecin, цатты кушешп кеткенш цаламайды. Сауат танитын адамдарын хан сайламайды. Хандар мурагерлЫ жолымен сайла- нады. Ханныц балалары султан деп аталады. Элг1 ордалар ауыздары 6ip болып, взара тату-тэтН турган кез- depinde Арал тещзте цуятын Сырдария (немесе взен) бойындагы Туркестан, Сайрам, Ташкент деген атацты провинциялар мен цалаларга, соларга царасты жерлерге иелЫ цурыпты. Ол улыс- тарда, аталган взен мен басца да взендер бас алатын жерде, ал-

тын Kcni бар KopiHedi. Осыдан 6ipneuie жыл бурый ордалар озара алауыздыцца ушырап, айтылган улыстарды жоцгар цалмац- тарыпыц билеушш тартып алыпты. Аты жи1 аталатын Эбмцайыр хан цыргыз-цайсац хандары- ныц ец атацтысы жэне ацылдысы. Эйел'1 6ipey. Одан бес улы бар. Оныц dipeyi цаз1р осында. Ол злгшдей жабайы весе де циянат болмайтын арда халыцтыц арасында журш-ац, улы императрица алдиярдыц царауына вз ерк1мен втin, тек o3i мен вз твщрегШе- ei.tepdi тана емес, царацалпац ханын да царауындагы журтымен б1зге багынуга Kendipdi. Улкен орда да соныц араласуымен бо- дандыц сурап отыр. Ол вз алдына талу жерден, Ор взеншщ Жа- йы щ а чуяр сагасынан цала салуды усынады. Oei apamdiK, сонда келш турып, патшага цызмет кврсеткМ келеди Елш1 барган кез- де бодан болуга квнгглерь келмей тулап шыццан журтын илмтЕ руде цаидай ецбек еткен1 Тевкелев журналында екжей-текжейл1 жазылган». «Ор взенЫ деген свздщ тусына белг1 согылыпты: «Бул взен ежелден Россияга царайды: башцурттар мен цыргыз- цайсац цоныстарыныц арал.ыгында. Жайыцтагы казактар цала- сынан 400, Уфадан 300, Сакмардагы жаца казак цалашыгынан 150 шацырым жер». Е, бул неме баягыдан 6epi осылай адам тусшетшдей цып жаз- бай ма! Патшайым цолтыгындагы цус жастыцты 6ip умаштап цой- ды. Неге екеш белпмз, кез алдына анадагы кабылдауда кызыл- ды-жасыл кишдарген куыршакка уцсап каздиып тура калган царшадай бала келдь Жэуд1рей караган кездерк калцигаи кула- гы, шщкшдей шыкканмен, асыцпай баппен сейлеген дауысы... Bapi есшде екен. Кимыл-козгалысы, сез тастасы тэрбие керген- дш н ацгарткандай. Сол балага карап отырып, кешпенд1пердщ де терт аяктылардыц соцында текке шапцылап журмегендерш, олардыц да б1рталай нэрседен хабары барын сезген сияцты еда. Хргесшен кала салуды етшгенше Караганда мына ханын тап анау айтцандай кара ж аяу кершбейда гой! Жарайды, сондагы «Bcipece, ханныц мына пигылдары айрыцша назар аударуга турарлыц деп б1лем1з: 1. Олар жоцгар цалмацтарынан цатты жэб'ьр керш отыр; улы императрицаныц цол астына вткесш, соларга кеткен улыс- тарын Kepi цайтарып алмацшы». Иэ, иэ... Патшайым бугагын 6ip сипап койды. «2. Оздер'; сияцты жабайы Ед~1Л цалмацтары ханыныц басын- дагы дэуренге царап, вз цолындагы билЫ п кушейпп, царауын- дагы халыцтын, алдында айбынын асырмацшы*. Цош... Бунысы да жен болсын! «3. Kopuii халыцтар мен аралдыцтарды улы императрица агзамныц цол астына багындырып, сол арцылы в31 де уякен, абыройга жетпекши. Мына жалба тымагычныч дэмесш карай кер! . Патшайым 6ip ыргалып койды. Дорасан талаган бужыр беп- 14

не лып етш цан кетерДлд!. Езуш е кулш ж уп р д ь Басын кайтя- цайта шайцап цойды. Кирилов патшайымныц дэл осы арада осылай 6ip лып ете ца- лар риза кещлше су cennici келгендей, одан api былай деп жа- зыпты: «Мундай алацгасар журттыц тап онша пэтуалы бодан болып жарыта цоймасы, п рэ, белг'ип». Патшайымныц цабагы туйплш к е та . Э лп 6ip кещлденш цал- ганын еш кш керш цоймады ма екен дегендей жан-жагын тагы да 6ip сыздана TiHTin шыцты. А баж а жайдыц йшшде езшен бас- ца Tipi пенде жоц екешне Ke3i жеткенде барып, кекжиген басын темен иш, цагазга ущлда. *Б1рац, буларды басыбайлы багыныщтылар ретшде емес, Рос­ сия Myddeci yiuin цыруар пайда келт1ре алатын халыц ретшде азын-аулац артыцшыльщтар мен жещлдштер жасап, алдарщтып устай туруса эбден болады». Патшайым иегш касыды. Обер-секретарь Кириловтыц мына- дай цырыц булац цым-цуыт niKipiHe шамданып, цолындагы цагаз- ды оцымай-ац цойгысы келш, манаурап 6ipa3 отырды. Сосын сояудай-сояудай узын шршктершщ астынан келпре царап, мар- жандай пзшген одеMi эрштерге цайтадан кез ж уп р т п . «1■ К уш буг'шге дейт олар Россияга багынышты Цазан, Жа- йыц, Уфа, Ci6ipdeei шекара тургындарына озбырлыц жасаумен келди Kiuiieipi.H цол жиып кеп ruicin, жыл сайын малдарыч, жандарын барымталап экетт, аргы жацтарындагы Бухара мен Хиуага апарып, цулдыцца сатып Ж1берт турды; квпестерге де керуендерш тонап квп жэб1р кврсетш бацты. Эрине, бутан квзбен керш, цолмен устатцандай даусыз айгацтар табыла цоймайды, бграц дэл осылай болып келгенше еш куманданбаса да болады. вйткеш, Хиуа мен Бухарада мыцдагап орыс тутцындары цул- дыцта жур. Оларды булар апарып сатпаса, шм апарды?.. Хал- цыныц саны жуз мыцнан асатын цыргыз-цайсац ордаеы цол астымызга царайтын болса, Россияныц элг'1 айтылган улыстары цазгрггден элдецайда тыныш дэурен сурген болар edi». Патшайым цауырсын цаламмен элп сейлемнщ тусын 6ip туртш цойды. •Цалмацтар, сол сияцты, башцурттар да бурыннан улы импе­ ратрица алдиярдыц цол астында болатын. Endi олардыц цатары- на yuiinuii журт— цыргыз-цайсацтар кел in цосылды. Yuieyi 6ip- 6ipiMen цатты цырбайы. Алдагы уацытта да оларды сол дурда- раз цальштарында устау керек. Егер цалмацтар мшез шыгарып жатса, оларга цазацтарды айдап салуга болады. Алда-жалда цыргыз-цазацтар да булш шыгарып жатса, онда оларга цалмац- тар мен башцурттарды аттандырамыз. Свйтш, оларды, орыс эс- керш еш мазаламай-ац, 6ip-6ip'me взара айдап салып, вз ырны- мызда устауга эбден болады.» Анна патшайым шошац етюзш басын цайта к е те р т алды. Дэл соны к у т т тургандай, шырацшы Kipin келш, барлы к шы- рагданга от бердь Содан ба, жоц, мынау цолындагы цагаздыц

кызыгына енд! Серале бастагандьщтан ба, самаладай жарцырап цоя Сергеи yii-iini 6ip турл! к ещ л д етп кеткендей KepiHAi. «Элгi Op взентщ сагасына салынар цала жайына келеек,< Эбщцайыр хан мен башцурттар ол тек цазац билерш аманатца устау ушш гана емес, Бухарага, Бадахшанга, Балцы мен Индия- га емт-еркт товар тасып туратын сауда жолын ашуга да коп пайда тиг1зер edi деп айтады. Мундай дэме 6ip кезде улы Петр император царжы да, адам да аямай, Астраханнан царицурым шерумен аттандырган Александр Черкасскийд'щ Хиуадагы цате- листертщ салдарынан жузеге аспай цалган-ды. TepicriK енд'чс- тщ 52 градусында салынатын элг1 цаланыц мундай мацеатца вте-моте цолайлы eiceni рас. Одан Арал квлте цара жермен жур- сещз де, су жолымен журсещз де, бар болтаны бес жуз шацырым- дай гана сапар ш егеаз. Бул Астрахань арцылы жургеннен элде- цайда жацын, элдецайда цаутйз. А л Арал квлшен api царай, Бухара мен Бадахшанга, Tinri Индия шекарасына дейт кемемен жуз:п баруга болиды.» Патшайым дагаздан басын кетерш, тощрегше царады. Сама- ла шырагдандар: «Оцып отырганыцыздьщ 6api рас!»— дегендей жымыц-жымыц етедь «Бадахшап влкесШ ц Россияга керек болатын себеб: — онда цыруар байлыц бар: алтын, лагыл, меруерт, зубаржат дегенде- рщ '13 шаш етектен. Ол аймацты бурын Самарканд, кейт Бухара хандары иемдешп келген-di. Осыдан 61рнеше жыл бурын олар Бухара ханыныц цауцарсыздыгын пайдаланып, оз алдарына дербес улыс болып белШ п кетти Цаз1р хан deiendi б1лмейд1, рес­ публика icnerri: журт сайлатап цырыц шацты ру басыларына багынады. Елдщ айтуынша, вз1 билеп турган кезде Бухара ханы Бадахшаннан цуйма алтынныц озшен бес жуз пут жэне де коп асыл тас тарту-таралгы алып турыпты. Цаз/р ру басылары: журт жылына eip-ац рет бэрi 6ip мезгыде он кунге тауга барып асыл тас теретт болсын, сол жолы тапцан олжасын, цанша бол- са да, 6ip жылга мэпаха цылсын деп патуаласыпты. Цалган уа- цытта — 6ip-6ipiH.e сенбей, 6ipey-Mipey тауга барып цоймасын деп бэрi жабылып цатты торуылдайтын Kopinedi. Сосан царамае- тан, жертде неше алуан миуа мол всеттдЬстен, эр1 элгтдей ал­ тын мен асыл тастары болсандыцтан, оныц устЫе зергерлш цу- рып табыс табатындыцтан ол влкенщ халцы эл1 де оте дэулеттг турады decedi. Олардыц квк жслкес'шдегг’ жоцгар цонтайшысы- ныц мундай цазыналы влкеге влгмт сатары, эрине, тусШкп. Россия мундай цыруар байлыцты цауыпты квршШне оп-оцай вцгерпп 6epin, ты п-т ы н ы ш отыра алмайды. Егер цудай сэпн салса, кездейсоц цауып-цатерден аман болсац, алыстагы Амери- кадан аса мол дэулет тасып алып отырган гишпандар пен пор- тугалъдар секглд: б1з де орыс эскерШ ц мазасын алмай, жаттыц жарацты цолып пайдаланып-ац, элгтдей ересен байлыцты 6ip вз1м13 иемдешп кете аламыз». Императрица «осы ец\\м бе, туй м .бе?» дегендей колындагы кагазды аударып-тоцкерш 6ip карап шыцты, Империяныц Бас

канцелариясы TipKen, мер басцан документ екендМне эбден кез1 жеткен соч барып канта ущлда. «Егер буган жоядагы башцурттар мен цыргыздардьщ. tofu басца буратана журттардыц тарапынан келер цау'ш-цатерд} ай- тып куманданатындар табылып жатса, оныц орынсыз внешне бьрнеше мысал келйре аламыз. Bipimuideu, егер Иван Василье­ вич патша К,азан мен Астраханды татарлардан тартып алмагаи- да, башцурттар да б'гзге вз ертмен мойын усынбай, ар жагында- гы туздЫтерге уцсап жацын жерден жагаласып втер жаулары- мыз бон цалган болар edi. Цудай сэтш салганда, цаз1р тузЗЫтер де улы императрица алдиярдыц ырцына жыгылып отыр. Екм - uiiden, башцурттан б/зге багынышты Уфа гана. Онда башкрурттар- дыц жузден 6ipi де турмайтыны белгШ . Соган царамастан, олар Keuiezi шведтер мен поляктарга гана емес, турЫтер мен цырым- дыцтарга царсы согыста да б1зге адал цызмет e n i. А л олардыц баятыдагы квтерШсЫщ жэйше байыппен квз жугьртсек, оган квбЫе-квп бурынгы жагдайларынан айырылып, Сергеев пен оныц царауындагылардыц балыц аулатпай, жел дшрмендерм тартып алып, устеме салыц салып, квптеген жацсы-жайсацдары- на арацты куштеп ш к ш п , мае цылып, суга лацтыргандары сешлд1 бейбастыцтары ce6enuii болды. Yuiinuiiden, 6ip кезде улы Ci6ip де цазЬргг Бухара улыстары сешлдг басып алуга аса ыцгай- сыз бет-бепне бытырап жатцан жат елке edi гой. Соны алты жуз- ац адаммен барып жаулап алып, Цытайга апаратын улангайыр жол ашып алмап па есИк. Цазьр 6i3ie сонау Ж апонияга жетуден де дэмете алатындай жагдай туып турган жоц па? Осы 6ip атац- ты уш улыс Россияга цосылып, олардыц халцы орыстармен ми- дай араласып, вз-езшен жогалып кетпешнше, 6i3 баягыда Рос­ сия талай рет бастан кешкен Вату, Темгрлан тагы да басца му- сылман билеушглерЫщ улы жосцын жорыцтары сешлд1 жойцын шабуылдар зебалацынан мэцг1 баци цутыла алмаймыз». Анна патшаныд бойына 6ip дар!л ж упр ш , караптан-карал журеп шаншып еткендей болды. BipiHe-6ipi косылып булдырап кеткен эрштерден басын кетерш, ш рпМ ш ч арасыка окыс орал- ган туешшшз ш р еу к е т саусагымен 6ip суйкеп e rri. Мына Кири­ лов тек ландкарталар сызатын шимайшы гана емес, аркалы акын да екен гой. ¥лы Россияньщ басына орнаган орасан бакыт- ты калай жерше жетюзш дэл айткан. Вату, Тем1рландардыц да, оларды шыгарган кешпенд1 журттардьщ да бактарыныц осы тай- ганы тайганы-ак шыгар... Императрица он бойын 6ip жумбак жалынга шарпылткан элп 6ip тустыч капталына иректей йркелгеи кыстырма ж азуга назар аударды, «Вату мен Тем1рлан — Алтын Орданыч патшала- Ры — улангайыр улыстары мен жор кайыскан эскерлер1 болган. Едшд1ч томенг! сагасындагы астаналары Ахтубаны Астраханмен 6ipre Иван Васильевич патша ж аулап алган». Дуние кезек деген осы. Мынау пэлен айдан 6epi буныч аузы- нан кандай сез шыгар екен деп, eciriti багып, epirin жаткаи мели- - ме елцилер1 сол 6ip кезде яспян а р и н т тр е тк е н тентек ооданыч I Городская библиотека j I! нм. Маяковского i I г. Талды-Кургад

туцым Te6epi деп м м айта алар?! Kenieri жер кемректердщ кеу- дес! бугшде калай-цалай ер боп кеткен, Kemeri ер кемректердщ кеудем бугшде цалай-цалай жер боп калган! Патша одан аргы жазуга масаттана кез тастады. •Муншалып улы шаруага цаишалыцты сешмд1 екендерше эл1 кезшгз аныц жете цалмаган сырмшез емес эрп1л-тэршл журтты пайдаланганнан пэлендей пэтуа шыга цояр ма екен деп кумэн айтушылар табылып жатса, оган. да ежелг1 тарихтан талай-талай мысал келт'хре аламыз. Басцасын былай цойганда, пол астында- гы отандас европалыц эскердщ емес, азиялыц буратана эскердщ кушшен-ан талай елд1 пзесЫ е басып, вз державасын улангайыр улгайщан улы Александрдыц ерлЫтерт-ап алайьщшы. Сондай жаттыц целы мен от квсеп, жаттыц дэулетт жамбасца басатын Парпаралы дэурен Россиянин да басына туып турса, одан цайтып бас тартпаншымыз? А лы е аймацтарга цол созган дэмем1зден еш пайда туспеген куннщ взшде еш зиян да шекпей.шз гой. Соны- мен, элг1 сез болып отырган жаца цалалардыц цаншалыцты пай- далы екен'ше куманданудъщ еш жвш жоц. Бул айтцандарымыз коп кШге цургац пиял боп Kepiuyi де га- жап емес. Bip кезде Американы iedeeendepdi де талай билеуш1 тэлкек цылган. Bipan, артынан не бары 6ip жылга жетер-жетпес уацыт ш ш д е Американыц квп жерш, api жацеы жерлерш, элгь ба/f пуган дацгой гишпандар иемдешп нойганын еспгенде, алды- мен солар бармацтарын т1стеген-д1. Жогарыда айтылган олкелер- ге жоцгар налмантары билеушШ квптеп коз сузш келедi. Олар цазЬрдщ взшде талай Шайарды бауырына басып алды. Осы 6eri- мен аталу.ыш аймацты да иемдешп кетт журсе, ондай квршшщ Россиянин да квсегесш квгерте цоюы негайбыл. Оныц уетше, Ба- дахшаныц байлыгынан парсылар да хабардар. Олар 6ip кезде Ныргыздардыц пщ уын ан тауцымет тартцан б'идерге уifсап тургк- мендерд'щ ruin цашты барымталарына эбден зыгырдандары цайнап отыр. Свйткен парсылар ар жагындагы турштермен ки- кы ж щ дерш аяцтап, не кец М е р ш е басца 6ip эзэзгл ой дяшып, аттын басын элг1 айтылган влкелерге парой бурар болса, ондай Понсылынтын да б1зге опа таптырып жарытпасы белгШ». Бул сездердд оцы ганда императрицаныц элпндеп кецйп су сепкендей басылды. Жалма-жан цауырсын цаламга жармасып, жаца гы тусца белп соцты. Биронныц: «Капы цалмай турганда цимылдап калу керек»— деп неге ципацтай беретМ енд! туешж- Ti болды. Императрица обер-секретарь Иван Кириловтыц кесте цайы- гандай эдем1 жазуына ущ лш 6ipa3 отырды. Сосын кус ыамык тесекке сулап туеш , тебеге царап узак ойланды. Биронныц, Ос- терманныц, Минихтыц Бестужев-Рюминнщ ауыздары жалпыл- дап талай айтцан уйренш ш и сездершщ есше 6ipeyi туссе, 6ipeyi туспейдь Кирилов мына цагазына Туркия мен Персияны бекер цыстырып отырган жоц. Россияныц кунгешнен кептен 6epi KY4ipcireH куйш nci шыгады да турады. Ол орт Россия Азия КУрлырыныц тускешне тугел жетш алганша басылмацшы емес. 18

¥лы Иван патша Казан мен Асграханьды алып, Едьлдг басыная аягына дешн басыбайлы орыс езеш eTin 6epin Kerri. ¥лы Петр орыс желкешн Каспий тещзше шыгарып, Таяу Ш ыгыстыц да тап онша тацым создырардай алыста емес екенш ацгартты. Ол Рос­ сиянин 6ip аягын Каспий тещзшщ батыс ж агалауы на нык бас- тырганмен, еюннп аягын шыгыс жагалауына ньщ бастыра алмай армачда дуние салды. Славян элем М ц ею улы езеш Днепр мен Едал цуятын Дара тещз бен Каспий TeRiei Балтын пен Камчатка аралыгын алып болуга айналган Россия империясыныч тегеурш- д1 тацымына бултычдап 6ip жола туспей келе жатцан ею кок тайынша icneTTi. Ол eKeyiH орыс тацымына буйыртпай моцютш келе жатнан ею сэйгел — Туркия мен Персия. Eneyi де дагара сэлде.п мусылман мемлекеттерь Екеуппц де орыс патшалыгы дегенде атарга онтары жоц. Bipan, 6ip Toyipi, eKeyi езара ит пен мысыцтай. BipeyiHiR жагасына жармассач. eKiHinici 40л ушын бермейдц чайта: «цап, бэлем, ез1це де кереп осы еда* деп масат- танады. Соны пайдаланып Петр патша 1722 жылы Перенята чар- сы согыс ашты. Грузия патшасы V I Вахтанг пен армян котоли- косы1 Есай Расан-Джалаяннын жэрдем1мен азгантай мерз1мде чыруар табысца жеттй Мусылман падишаларын ит етшен жек керетш Кавказ христиандары орыс эскерш1ч жолында когадай жапырылады да отырады. 1723 жылы 12 сентябрьде осы Петер- бургте жасалган кел1с1м шарт бойынша Каспий тещзшщ батыс жане туетш жагалауындагы Дербент, Баку налалары мен Гилан, Мазандеран, Астрабад аймацтары Россняныц нанжыгасына оцге- ригдк Буны, эрине, Персиямен канша душпан болганмен, Туркия да жансы коре цоймады. Оган Азиядагы Туркияныч гана емес, Европадагы Англия, Франция, Австрия, Венециялардыч да iuiTepi кыз-ныз цайнады. Ocipece, Англия онсыз да от баснандай болып отырган TypiK султаныньщ 6ip кущ 04 н¥лагынан, oip куш сол чулагынан сыбырлап, нолтыгына шоч ныстырып бан­ ты. Мундайда Франция найдаи царап кала алсын?! Bipan Порта- дагы2 орыс елш1с1 Николай Иванович Неплюев француз елш1с1 де Бонанга eKi мыц сом ацша мен 6ip мыц уш ж уз булгын терЬ й н нолтыгына ныстырып, кемешн бИеген-дц Петр патша Дер- бенттен Kepi найтнанда Порта сарайы «уЬ» деп демдерш 6ip ал- ган-ды. Бул тыныштыц та узацца созылмады. Тур ш пц oKKi сул­ таны парсы шахына наразы Грузияга кол ушын берген боп басып Kipfli. Вахтанг патша кеш еп керпгенш умытып енд1 султанга нуран ушты. А л султанга кереп де осы едь KyHiHe кырын аунац- шып отырган грузин патшасын 6ip жола ез ыцгайына наратып алып, 6epri жагындагы Дагыстаннан орыс oCKepiH нуып шьщпац. CefiTin, Кавказдагы мусылман халынтарынан б1ржола н °л y3in налмасна нам жасамац. Ол енд1 Дырым, Кубань, Каспий мацы мусылмандарын да ж елж пре бастады. Ж ер тубшдеп Хиуамен одац жасады. Баягыдан 6epi 6ipiHiR колы 6ipi*iin жагасында келе жатцан Туркия мен Персия енд1 ж агаласса да кок желкелершен

мысьщтабандап уншз жылжып келш калган мына айбынды елго жалтак-жалтак карап койып жагаласары сезыз. Ei<eyi де сэл цолдары босаса, ец алдымен, орыс ж ак шекараларын 6ei(iTin алуга жан салып багады. Иэ, казФ Туркиямен де, Персиямен де жагдай онша мэзд1 емес. Ол екеуш кулл1Европа Россияга карсы андап сап ж елш йрш багады. А л ол eneyi, сэл мумкшдштер1 бол- са, Каспийден аргы далалардагы ойдым-ойдым мусылман хан- дыктарымен жец ушынан жалгасып алуга тырысатындары ку- мансыз. Ендеше, ол eKeyi езара кызыл шеке бон жатканда, алда- рын орап, элп хандыктарга Россияныц бурын жетш алганы дурыс. Европаныц ак каптал саясатшылары айтып жургендей, Петр патшаньщ батыстагы кериплер1мен ак алмастыц жуз1мен сейлессе, шыгыстагы керпйлератч журегше жол табар кяйда- гы 6ip «шлт» 1здеп бакканы рас едь Сол К1лт Россияныч к°лына енд1 Tycin тур. Ол — мынау бодандык сурап отырган казак хан- дыгы. ТевкелевНц тебесш кекке типзш, ею eeyiH ек! к¥лагына •жетюзш журген де сол. Кирнловты осынша сайратып отырган да сол. Не де болса, мынау усыныстарга к°л к°ймас бурын кекеспл- лер1мен тагы 6ip акылдасып алганды жен кердк Ертецше, 1734 жылы 1 май куш , шетше «Жогарыда келйрът- ген усыныстар 6i3fli4 аса мэртебел1 алдиярлык тарапымыздан макулдау тауып, ол бойынша мынандай шараларды жузеге асы- руга пэрмен етем1з : 1) Ор езешшч сагасына кала салынып, оган будан былай дербес ат койылсын; 2) бул кала ушш жасалатын жещлджтер мен артыкшылыктар белголенш, б!зд1ч 6eKiTyiMi3re усынылсын; 3) бул каланы салып, онда кызмет аткару уинн канша Kici керек болса, сонша тептерлер 1 мен бобылдар 2 белш- ciH; 4) каланы тэртш й устау ушш бастапкы кезечде мына гарни- зондардан: Уфадан жарты полк, Цазаннан 6ip немесе eKi полк сонда кенпршсш; б) Уфа полюнен армия полкше ауыстырылгак- дар осы экспедицияга кайтарылып бершсш, ал олардыч орнына ганизонды толыктыратын р екрут3 пайдаланылсын; 6) Уфадагы дворян роталарыныч жартысы мен казактар, сондай-ак Уфа жэне Мензелиндей аскер кятарына енд1 шакырылатындар сонда алынсын; ол Ж айык пен Сакмар казактары канша керек болса, сонша ж1бер1лсш:, 7) башкурт тархандары мен мешерлер! де канша кажет болса, сонша яаберхлсш; 8) жача калага кажетй вечб1ректер, мортнрлар мен фальконеттер TiiicTi аммунициялары- мен, жабдыктарымен жэне мамандарымен Екатеринбургте да­ т е п тер л е р — Ед1л бойыиан коныс аударган, патшага алым-салык тждсрд1ц двптерше -пркелген татарлорды башкурттар осылай кемс!т- 20 ■

йындалсын, ал ок дэр! мен к,оргасын керегшше Уфа мен Казан­ ная камтамасыз етьлшн; 9) Уфадан бурынгы жалакыныч устшен жиналатын алым-салык ешцайда ж1бер1лмей, осы экспедициянын муктажына ж умсалсы н; 10) цыргыз-кайсактардыц бш Бекен- байдыц барымташы башкурттар алып кеткен адамдары тепстей ел1не босатылсын; сондай-ак Рогорвикке1 жер аударылган кара­ калпак елш калмаса, баласымен б!рге Ж айыкка кайтарылсын; 11) жогарыда айтылган шараларды жузеге асыру обер-секретарь Иван Кириловка жуктелын, оган жэрдемшШ кке Алексей Тевке- лев мырза тагайындалсын; кереки адамдары осыннан жэие Москвадан тауып берилл, колдарына 61зд1к нускауымыз бен пэрмешм1з табыс етипп, eneyi эли сапарларына тез1рек женел- талин; буныц нэтижес! 6i3re хабарланатын болсын. А нна»,— де­ ген бурыштама согылган кагаз императрицаныц колына жеткен- ше канша колдан етсе, сонша долга кайтып оралды. Алдияр таксыр бурыштама салган кагазбен таныскандардьщ кай-кайсысыныц да кездер1 кул1мдеп коя бердь 8cipece, Иван Кириловтьщ куанышы койнына симады. Сенаттыч обер-секретарыныц коцыркай баспанасыныц асты- успн е шыгып o6irepre тускенше жарты айдай болып калды. Оз- дер1мен 6ipre ала кететш нэрселерд1н 6api буылып-туШлд!. Басы артык усак-туйекич кажетке асатыны базарга апарылды, керпл- лерге таратылды, кажетке аспайтыны коды с тегетш шудырлар- дан барып eip-ад шыкты. Эл1 кунге жиылып болмаган обер-секретарьдыч кабинет!. Бу­ рый столдыч устанде, шкафтардьщ, терезешч алдында, орындыд- тьщ успнде шашылып жататын кеч ютап, кеп кагаз, шиыршыд- тап оралган ландкарталар, енд1 жерде тырдай жалачаш тадтай еденде ию-кию жайрап жатыр. Кашан корсеч — асыгып-ycirin элде 6ip ж акка к е т т бара жатып, кашан корсеч — асыгып-ycirin элде 6ip жактан кайтып келе жатып мурынынан шаншылатын да ж уретш обер-секретарь дызметшен оралысымен кечсе кшмш шечпп тастап, устш е энше- йшде койма жумыскерлер! киет1Н арзан матадан п п л ген желец шапанды ine салып, бхлегш сыбанып icKe кхгюедь BipaK. 6apioip шагын кабинеттщ iniiHAeri караптан-карап басьщды айналдыра- тын бейберекет кокыр-сокырдьщ мурты да шагылмайды. бйткеш, кашан бас суксач да, обер-секретарь как ортадагы какпагын шалкайта ашып тастаган тем1р сандыктыч касында жагын таянып, кабагын шарта туйш , калыч ойга малтыгып турганы. Пален жылдан 6epi кезшен 6ip сэт таса кылмай, 1здеген уа- кытында я оч шынтагыньщ, я сол шынтагыньщ астынан сопац етш шыга келш, эрдайым я кечседеп, я уйдеп ж ум ыс столыньщ устанде арнаулы кутыларда самсап сап тузеп туратын кайшы, кагаз киятын пышак, мык шеге, ине-жш, сызгыш, диркуль, же- niM, emipriui, сия сауыт, калам сауыт, папье-маше, дэптерлер.

альбомдар, газет жыртындылары, саргайып кеткен хаттар — 6api-6api еид1. Mine, козше оттай басылады. Ешчайсысын мунда та стагысы жоц. Олар калып цойса, барган жершде до дэл осы- лай самсап царсы алдында турмаса, буныц ертеч жумысы жур- мейтшдей, уЩршен айрылган жылдыдай каралай кодылтачсып бп-етшдей кершедь Осы 6ip ауызга алуга да татымайтын арзым- сыз усач-туйектен ажырап кетсе, буны езгелер тугйп o3i де тани алмай чалатын сешлдч Не десец, о де, аяч астынан айы оцынан туып, тасы ерге домалап шыга келген мынау жолы болгыш мыр- заны KyHi кешеп чагаз басты хатшы Кириловпеи байланыстырып турган жалгыз журнач — осы 6ip кодыр-содыр. Цаз1р, кудайга шущр, онда 6ip м е д е й дэреже де, билш те, TinTi дэулет те габы- лады. Айтчанын е м етпей чурач ушып журген багыныштылар да жеткйнкта. Ta4ipi жарылчап, екшесшде нэл1 жоч жайдач етж- пен ец1реп чатчан кекше музды басчандай, чашан тайып кетер екем деп чаралай журегщ суылдап бхтепн чолда ешдандай куш жок лауазымсыз, шен-шекпеназ бугежек куннен де чутылды. Eiifli 6ipep жылдан кешн улы империяныч сонау Едхлден аргы ен шалгайында езжен баска «эй» дер эже, «чой» дер чожа болмай, шаршысына толып шалцып отырмачшы. Соны ойлаганда кунде- кунде коре-коре, чол ушында тура-тура оз денеышч 6ip мушес1н- дей болып кеткен мына 6ip норселерддч кад1р-часист1 бурынгыдан бетер арта тусед!. Цайсысын алып кетерш, чайсысын тастап кете- рш б1ле алмай ерте кунд1 кеш чылып дэндэнай боп турганы. Дарап турса, бул унпн мына дуниеде олардан чымбат, олар- дан частерл! б1рдеце болуы муммн емес. Эу баста-ач чайыршы- дан сэл тачыл, аштан елмес, коштен чалмас куш бар чагаз кеий- руиншч ушнде жарычча келген буныч бум л тагдыры дол мынау чарсы алдында шашылып жаткан болмашы дуниесымачтарга байланысты едк Эуелде де оны катарга чосчан осы чалам, сия едн Эйтпесе, чаланыч 6ip шетмде алапестерд1ч моласындай агал-са- гал боп ала ботен жутырайып жататын епм ш , арбакеш, отыншы. Kip жуушы — кайдагы 6ip чагылган-согылган усач кэсшкерлер туратын быцынажай махаллада туып оскен бул сеюлд! тШ к окше TiMicKire кундерд1ч кушнде дэл мынандай бац-дэреже буйы- рар ма едч жоч па ед! ?! EciHe осы ой тускенде KOicipeK тусыныц Ko6eci сеплж , оз-ез1- нен жидш ала женеледч Kacin чуып тамач асырап, буйырмыс тап чылган ургашыга ко>цл чосып, турмыс ч¥Ра салган, гашычтыч, тагы сондай елж!ретпе, ел1тпе сез1мдер жайын тек ютаптардан гана очып б!лген чара шекпен кечсе чызметкер1 он бойын осын- дай 6ip осал сез1м тосыннан билеп алганда чапел1мде аяч асты­ нан ауырып чалганнан саумын ба деп, чараптан-чарап добалжып бхтер-дк Ендч MiHe, бундай нэзж сез1мдерге де 6ipTe-6ipTe боны уйренер турх бар. Иэ, расында да, бул чайырды осы ортан ч°лына еле-елгенше ешпейиндей чус б т р г е н чауырсын чаламнан корхп келедч Кезш чагаз тесх^п, ч»лын далаМ жауыратчан OKeci марчум: «Еч болмаса, балам OMip бойы торт дабырганыч ортасында кама- 22

лып цалмай, ел цатарлы жел суйш , жер керш , ау а жутып етер ме еден»,— деп буны он уш жасында Москвадагы туцгы ш нави­ гация мектебше' экеп тапсырган-ды. Б1рад, тещ зш Ш кй муныц мацдайына жазбапты. М ектепй ойдагыдай б тр ген м ен , денсау- лыгы жарамай т у к т р д е й Елецке дагаз кепйрупи болып кетй. Петр агзамнын кезш дей талай кецселердщ астын-усйне шыгар- ган коп тазалаудыц б1ршщ тусында, стольник2 Холопов жер-жер- ден жаып екелген дагаз-даламга e6i бар он е ю ж ас ecnipiMHin 6ipi болып, ол к? йтадан астанадан 6ip-an шыдты. Да газ копиру- Ш1лерд| мекеме-мекемеге белгенде, оныц uie6i дупия дылмыстар тексеретш кецсеге т уе й . 6 з айтданы болмаса, озгею ц созше кэп дурак уш а доймайтын дидар мекеме буган 6ipfleH стол димай, eyeai б!раз уадыт коше кездарда. Цаз1рдщ еэшде есше тускенде дараптан-дарап твбе-дуйдасы шыыырлайтын сол 031реШл дыз* меттен дутылганы да осы дауы рскн даламныц ардасы едь Эйт- песе, ю м бйппй, элге дейш жагасын турш , мыжырыд далпагын кезше Tycipin кшп, далтарыс-далтарысда тыгылып ап, еткен- кеткеншц тыдырын ацдыгаи коп жансыздыц 6ipi болып сирагы шыгып сидацдаумен ж урер ме еда, дайтер еда... Дайыптан-тайып 6ip бастыд буныц жазган жасырын адпарын одыпты. Мазмуны- на далай дараганын eei б!лсш, ж азуы датты унапты. Атамзаман- гы тунерщю сур уйдщ 6ip абажадай белмесшде кунде ертемен зшбатпан тем1р есш теп сыгырайган жалгыз терезеден дашан атымды атап айдайлар екен деп тыдыршып тапсырма тосып, оны алгасын бэйб1шей елген уйдщ асханасынан бет-бейне безе жо- нелейн аш тарадандай жан-жадда тырым-тырагай зыта женеле- й н кеп тыцшыныц арасында кезек к у й п отыратыны ол! коз алдында. Сонда й п й 6ip-6ipiHin бет-аузына дурыстап дарамайды да екен. Ж агасын Typin, желкесш куд1реййп Tepic дарагаы куй- nepi бастыдда етеда. Сол бед1рейген далыптары бастыдтан шыга- ды. Сол, ж ад ашпагандарымеи далтарыс квшелермен ж умсагал ж адда жвнеп береда... Сол к у ю буган кезек ец соцынан келд1. 1^а- тыны влш, оц ж адта жатдандай туижырап отыратын буда мойын будпантай бастыд дарагай тосдауылдыц аржагындагы бурсецдеп турган буган дудды ол тапсырма ала келмей, дарыз сурай келген- дей, аладандай козшщ дан талап турган бар тамырын бадырай- тып алая дарады. — Кирилов, тергеупиге бар. — Неге? Нанша тосса да, ж ауап болмады. Кирилов абайсызда нэж1с басып кеткен баладай жан-жагына жалтадтай дарап тергеуип отырган болмеге жасдана аттады. Муздай суыд абаж а болмеде ардасына тон жамылып дорбиып отырган тергеупи жон де сурас- дан жод, анадай жердей жалацаш дарагай столды иеймен нус- дады. Суййп бул дылмыскерлер мен куэлардыц жауабын жазып 23

отыратыи хатшы болып орналасты. Соньщ езше кезшде тебес1 кекке жеткендей цуанып еда. Кунде з1рмлдеген ж емру, ацыру. Кунде сарт-сурт Kici сабау. Кунде жан-жагы цызыл цац. Сол цан цасаптыц ортасында бул тукшьщдап цагаздан бас кетермейда. Дара муздай капаста ыстык сорпа ш кекдей тумсыктарыньщ ушы шып-шып терлеп, ылгн бьлегш Typin жаланып ж урёйн кикез жендеттердщ тепмсжен шыгып, циралацдап белж кетере алмай отырган бсйшаралардыц езулержен кара к;ан соргалап отырып айтатын сездерш цагыс ж!бермей цагазга Tycipin, царагай столда цац терде цацырайып жауап тыцдайтын каккан цазыщтай цацшиып отырып-ак, кейде кейб1р кылмыскерлердщ TepreyiHe келш, анадайда дацырайыгг отыратын талай ак жара шонжардьщ казарына iairinri. Оны тш- й 63i де сезбепй. Б1рде бул жазып шыккан ейгШ icneH таныскан патша сарайындагы мэртебел1 тацсырлардыц 6ipi: — Ж азуы цандай едемь Мына жшгг 6i3re ксрск екен?— дсп ж ата цалып жабысыпты. Сол-ац екен бул сенат курылганда, содан барып 6ip-an шыц- сын. 8yeai кагаз кеппрдк Суййп журш секретарьльщда коли ж етй. Ол кездей сенат каз1рпдей канырап бос турмайтын. Ерте- лт-кеш eciri жабылмайтын. Оган тек кызмет бабымен Kipin-шыга- тын ресми улыцтар гана емес, улан-байтак Россияныц о ш ей мен бу шетшен дау кУган, киял кУган сан-сияпат адамдар сабылып келер де жатар-ды. Оныц бэрш кушак жая карем алып, келийп мэслихат курып отыруга мэртебел1 таксырлардыц уакыты да жетпейдк кулкы да сокпайды. Кеп1шл1г1 осы Иван Кирилов се- млд1 шыгарып салма сезге ж ейлш алран аккаптал кексе кыз- меткерлержщ алдын Kepin кайткандарына мэз болады. Б1рде тапа тал тусте бул отырган белмеге кайдагы 6ip сусар, булгын, млеуеш, карсак, барыс — oftTeyip буньщ KopreHi бар, кермегеш бар — неше килы туз тагылары каптай женелгень Сейтсе есжтен ei<i иыгына eKi Kici мжгендей енгезердей 6ipey корбацдап Kipin келедк Элй 6ip аяк астынан шубыра женелген жер цайыскан кеп ак да сонау каукиган тоиына жапатармагай жабысып алыпты. Дапырык белменщ шин тайганык кышкыл- тым шайыр им кернеп коя бердь Васкан жерш ойып либерердей боп, сырлы еденд1 зар кацтыра келген бейтаные мейман амандык жок, саулык ж ок б!рден белшдей кайыс белбеуж жулкылай бас- тады. Элгшде Кириловтык кезж атыздай кылган кеп акнык Tepi- cjh тутас калпында 6ip-6ipiHe калай болса солай курай салган курак тонын иырынан 6ip жулкып сыпырып алып, ортасынан 6ip буктеп столдьщ карсы алдындагы орындыкка кобыратып тастай салды. Сосын уейне шалжиып ез! отырды. «Мынауык мм ед1?» — дегендей бунык бет-аузына алая карады. Солай 6ipa3 шаншылып отырды да, астындагы орындыктык аркалыгына асулы eHi жаргы карыс кайыс белбеуже кол созды. Оган байлаулы ак тер:сжен жасалган жан торсыкты салдыр-гулд1р шайкап-шайкап к°йды. Дарагай орындыкты какыратып Ж1берердей керже шалкайып, колындагы торсыкты буган усынды. Торсыктык ошекем Ci6ipflen 24

кеп буратаналардын 6ipeyimn долынан шыдданын ацгартып тур- Бул жымиып: — Рахмет,— деп басын шайдады. Кудды 6ip пешке таптанып отыргандай курещте дызарыл албырап алган алпамса Kici туздай кекпенбек кездерш тагы да 6ip шаншылта кадап етть Сосын «ендеше, шаруак б^ сш » деген- дей, тойган торайдын буШршдей томпиып турган жанторсыдтыч селтиген жангыз пушпагын ед1рейген жирен муртыныц астына апарды. Жудырыктай жутдыншагын булт-булт ойнатып, б1рдеце- Hi дылд-дылд жута бастады. Ашырканган мез1рет жасап танауын тыржитты. Жанторсык байланган белбеуш орнына дойды да, он Ti3eciH зш-зшдей жудырыгымен 6ip нудып алып сез бастады. Ол сонау жер тубшдеп Якутсгцден к е л т т д Казак атаманы Афана­ сий Шестаков керше/д. «Ушмет басындагы Сенатда айтып кет-;р~- fiip-a n ауыо cor)i-M-^ap>.— дейдд Сокдагы айтпагы мынау твбесд нен ыс-ыс сабаны салбыраган куйе шатырлы Россиядан 6ip дада.м былай аттап шыктьщ-ак — тунып турган байлык. Муншама агыл- тепл дэулети тайга мен туздщ кек инеш дуйрыгынан турте алмайтын кайдагы 6ip салдыр-салак жалан буттары бостан-босда рэсуа дылып отыр. Мына мухит пен ана мухиттыч арасындагы улан байтак елкешн асты мен устшдег! квлкеар дазынаны да- жетке жарата алатындай орыстан боска усынадты журттыц да- расы бул тввдректе эз1р коршш турган жод. Соншама келке<лр жер 61зд1н турен1м1з бен дайламыз тимесе, осы жабайы далпында жата берер турх бар. Кашан балагын туршш, балтасын асынып орыс шаруасы келер екен деп солдаттыдда кеткен байын кутш тыпыршыган ту датындай даралай жонынан жыртылып айыры- лып жатдан анау ад селеул1 даланьщ, одан аргы сыцсыган ну ормандагы эл1 кунге адам Tyriai ит шскемеген, дурт-думырсда- га жем болган еЫл мэпаханьщ обалын ойлайтын уадыт кел.ц емес пе? Мунда быдсыган далын туманный ортасында патша- ханымныц тажын тастатып, im кейлекшец далпында керетш 6ip-eKi кел1мсект1ц не деп шулд!рлегенш естим1з деп дуладтары- дыз салбырап далгып-мулпп отыра бергенше, дайда жол тусер екен деп табаны дышып, балтырын дасып уш не сия алмай отыр- ган байгус мужыдтарга: «Барыцдар ана шыгыс елкелерге, ба- тьщдар ана байлыдда!»— деп айтиайсьщдар ма, туге?.. Афанасий Шестаков айтарыи айтты да, аспандагы дудайды ма, жердеп патшаны ма, жод мынау дарсы алдында муньщ ма­ хорка ыстап тастаган сагал-сагал сэры й ст е р М д арасынан тагы дандай сез шыгар екен деп телмецдеп отыргаи Иван Кирилок-ы ма, KiMfli екеш белпс13, afrreyip 6ipeyfli жер жастандыра бодтады да, таргыл тонын долтыгына дыстырып тайып турды. BipaK, да- газ дажаган дара шекпен хатшыньщ KeKiperin дыж-ды;к дайна- тып, кекешндеп элде 6ip дызыл дуртты туртш оятдан тайганьщ тодтыд пен шайыр ацдыган эзэздч nici белмешд ш ш д е андып дала бар-ды. Сосын-ад бул келген-кеткендердщ дай тараптан келгенш, жер- лершщ табигаты дандай екенш, керцплер1шч дакдай елкелср

екенш, олар жайында не бйгетМн ала ботен кеп даузайтынды шыгарды. 3cipece, астанага a a i беймэлшдеу шет аймадтардан 6ipey-Mipey келе далса, дудайы эбден бередь Эскери жорыдтарга датысдан не сыртды ic iep коллегиясыныц тапсырмасымен 6ip жадда барып дайтдан 6ipey-r.iipeyAi естхсе, соцынан кал май журш ж ат елкеде не icepin, не дойганын тэппштеп сурап алады. EcTi- reHflepin умытып кетпей турранда дереу дагазга Tycipin отырады. Карта ж инауга думарлыгы д а сонда оянды. Ендо ол мэжинстес- тершщ айтданына рана данагаттанып доймай: — Барып дайтдан жарыцыздыц жен-жобасын долбарлап да- разга сызып бермес пе екенФз?— деп долдалайтынды шыгарды. Сенаттыц баска дызметкерлерше icTepi тусе далса, далтала- рын томпита келетш к э н т кел1мсектер буран жолыгатын шаруа- лары шыдданда долтыдтарына ораулы шимай-шимай дагаз дыстыра келуд1 эдетке айналдырды. Кириловтыц столыныц тартпалары мен шкафтярында ондай ораулы дагаздар куннен-кунге кобейе бердь Соныц дызыгын бул адыры керш тынды. Сл кезде TepicTiK манданыныц жардайымек басы датып журген Петр патша анда- саяда астанара 6ip согып кеткен тустарында сепатда далай да 6ip Kipin шыгатын. 9 лге дейш есшде... 1724 жылы декабрь айында Сенат мэжШ- ci устшде Ci6ip жайында эцпме туып далды. Bip дапталда аягын айдастырып тастап терезедеп элекей-шулекей дырауга дарап 03i- мен e3i боп отырган патш а: — Ci6ip аймарыныц картасы бар ма? Экелщдершь.,— деп дуд к еткеш. Стол басында отыргандар кездершщ астымен 6ip-6ipine дарас- ты. Ондай картаныц жод екенш 6api де бшедх, б1рад: «Жод»,— деп айтуга ешдайсысыныц батылы бармай отыр. Соны iuii ce”'\" дойган патша эдеш оларды динай TycKici келгендей дантадан резе ж адда дарап, дайтадан ез1мен-ез1 болып Kerri. Можине тым-тырыс. Bapi де кездершщ диыгымен патшаны ацдулы. Mine, окыц жылмиып жатдан дара муртыныц шалгысы- на к у л и 1лшдд Сол жымиган далпы даз1р буларра бурылып дл- райды. Патша алдияр беттерше дарап отырганда, бастарын кетер- мей жанарларымен жер шудып кетуге олардыц дадылары дай- сы?! Амалсыз квздерш тштеп, патша жадда жуздерш буруга мэжбур болады. Сол-ад екен патша агзамныц жылмиып жатдан дундыз мур- ты лезде барлыд жылтынан айрылып, кхргидей Tinipemn туреге- ледй Ж ымсия кулш турран нурлы жанары кенет элем тапырыд- танып anipeiiin алады. Сосын шекелей дарап турган асдад басын аспандата шалдалап: — Б у й т т Сенат болгандарына!— деп 6ip сыбайды. Сол жолы патша агзам аузын ендх аша бергенде Кирилов ор- нынан кетер1лд1: — Алдияр тадсыр, ондай картаны Ci6ip мен Камчатка тубе-

гш щ цолда бар схемаларынан цурастырып сызып шыгуга бо- Ж урт с!лт1дей тынып далды. Мундайды ешк1м кутпеген. Тутангалы турган ашудыц жолын бегеген бул цайсысы ед1 деген- дей патша орнынан атып турып шаншыла карады, Кемешнс ip- юлген зэрл! сезд! кайда жгёерерш бьдмегендей oipep жутынып койды. Сосыв цуп-ку жузш е кан Teyin, кез1 самаладай жаркы- — Ендеше сол картаны 6ip тэулж тщ шпнде ез колыцяан жасап шыцпаеан, кара жердин бетш басып болдым дей бер, кегер- iniHiM,— деда. Цаздацдай басып есштен шыга женелдь Залдагылар орнынан кетерглш, состиып турган бул ж акка кездерш 6ip-6ip тастап есж ке беттедь Ертещне алдында жатцан жаца сызылган картаны коргенде патша столды жудырыгымен 6ip койып: — Кирилов, езщ есектен де откен ерегеспе неме екенсщ ? — деп шацк ете цалсын. Тебе flip eTin, шамдалдар шайцалып кеткендей. Буныц колына устап турган KepceTKim шыбыгы сылдыр eTin жерге туст1. Патша алдындагы жаюлы жатцан колдей цагазга ущ лш ту­ рып, сылц-сылк кулеш. Ж урттыц Ke3i одан сайын адырайып барады. Кирилов дал ек1 шыкшыт тусынан шып ете калган муп-муздай exi тамшыныц ке- нет пышактыц жузшдей етшр 6ipflenere айналып дал алкымдык- ка барып инедей кадалып турып алганын сезш тур. Тырп етсе улпа тамагына юрш eTin Kipin кетердей. Патша тагы да жузш суытты. — Брюс! »_ Bip бурышта иыгы салбырап кеткен орыс аксуйектерш унс13 кызыктап турган шотланд Брюс уйкыдан шошып оянгандая селк ете туей. — Bepi кел! Брюс жасданшактап патшага жакындады. — Буршпей тез1рек ж урщ 1з... Бейшара Яков Виллимович иеп калт-калт етш аягыи жыл- дамдата басты. и- С е«* де тау'кен icTePi коллегиясыныц президент дейдьау. Кайдагы 6ip кагаз кеыпрушшщ жасаганын эл1 ж асай алмай келе жатсыцдар. Кирилов сен дердт Россияныч гылымын кулпыртуга анау керек, мынау керек деп жазган неше 6ip шимайларьщды та- лаи кешфш шыкты. Оныц жасаганын енд1 сендер кеппредачдер. Ьэлкш, колдарыннан карта ж асау келмегенмен, жасалган карта­ ны Keuiipin кебейтш беру келетш шыгар. Брюс: — Цуп болады, алдияр таксыр,— дед! дауысы калтырап. — Кирилов!— деп адырды патша. Кирилов одан сайын cipece TycTi. Алкымына Tipeain турып

алган эзэз!л ине одан сайын муп-муздай боп, кошрегш аяз жала- гандай дарып барады. Сен бупннен бастап Сенаттыд обер-секретарысыд. Жым-жырт ж урт аяд астынан жел кетер1лгендеп шалгын ба- .сглядай одыс толдынып, б!реулердщ тш й «Уй» деген дыбыстары да шырып Kerri. Патша алдындары дагазды шиыршьщтап орады. Царсы ал- дында даздиып турран Брюстыд од долтыгына экеп ©3i дыстыр- ды. Одшау далып дойган Кириловтыд дасына кеп аркасынан дадты. Муртын 6ip жыбыр етм зш есшке бурылды. Далган шонжарлар да патшаныц icTereHiH icTen, буньщ да- сына келш, сэл аялдап, бастарын изеп, сырттары куймелерше зытып бердн Абажадай сенат залында жалгыз далды. Не болып, не дой- ганына тусшбегендей. Сшешп эл1 тур. Элгшде гана патша шыгып кеткен ж адда бурылып дарай 6epin ед1, алкымына элдене шым eiin задала кеткендей болды. Жон ардасы муздап доя бердь Ма- на патша келед1 деп асырып-ycirin жургенде дагаз йгетш инеш умытып кетш орнына салмай, абайсызда жагасына дадалып да- лып жургеннен сау ма! Ж алмажан долын мойнына апарса... Омырауы малмандай су. Е м шыдшыттан дунылган ащы тер жутдыншадтан томен саулап, KOKiperiH шылдытып тастапты. Далтасыпан орамал алып, бурыштагы айнага бурылды. Сейтсе... Козшщ алды сора-сора. 03i де бшмепть Манадан 6epi унс13 жы- лап турыпты. Кирилов сулдер! дурып дапталындагы орындыдда сулд оты- ра кетть Басын кегарепке алып, еш иыры булк-булк eTin, дапе- лгмде жубана алмай, узад солдылдады. Бул оныц еьпршде 6ipiHiiii рет ж уреи жарыла дуанганы ед1. Содан былай сенаттыд аты аталган жерде журттыд есше ед алдымен Кирилов тусетш болды. Обер-секретарьдыд кабинетше тары да 6ip айлапат стол дойылды. Кирилов долы далт еткенде соран барып карта сызады. BipTe-6ipTe баягыдан 6epi шынтагын жауыртдан байыргы жазу столын атымен умытуга айналды. Ертел1-кеш куйбеддеп абажадай сызу столыныд дасынан шыд- пайды. Ертелнкеш долынан сызрыш пен euiipriiu туспейдь Bip жадда жолаушылап барып дайтдандар ед алдымен соган кеп 6ip содпаса, бастары ауырады. B ip ж адда жолра шыддалы жур- гендер де шырд айналып соны табады. Б1рде оран тула бойында суйек пен еттен ештеде жод, туп-тутас сом болаттан дуйылгандай мып-мыгым б1реудщ Kipin келгеш. Тец13цп. BipiHuii дорежел1 капитан. Кызыл шырайлы дедгелек жуз. Еркектерден ropi эйел- дерге келю дмрейтш дою керме дас. Ж умсад жумыр иек. Тек орадтай мурын мен бармадтыц басындай тедге мурт дана айбын шадыргандай. Кирилов тани кетм — Витус Беринг. Россияга дыз- метке жалданып келген дат Teni3iiiici. Жйырма жыл жан аямай едбек eTin, агыл-тепл дан Torin, жаргад дулары жастыдда тимей жургенде екннш дэрежел1 капитан дедгешнен аса алмай дойга- сын долды б)р ад с1лтеп отставкага шыдты деген. Б1рад, елше

кетпей, Выборгке барып уй-жай алып орналасты деген. Кызмет- те жургенде бер1лмеген 6ipiHini дэрежел! капитан лауазымы от- ставкага шыккасын бер1лген. 0зш ж урт басынан сез асырмай- тын шамшыл, Kifli, намыской Kici атайтын. Ендеше сондай тэкаб- бар неме баска у лык жетпегендей буган калай бас сугып жур... Мейман Кириловтьщ ойын аяктатнай, женш 03i айтты. — Камчаткага экспедиция аттандыргалы жатыр деп естш м . Рас па? — Рас. — Ендеше, соган сурансам, м е т жйберер ме екен. Ол ж акта ан Tepici api арзан, api оте кеп деп еда. Осында экелш цымбатына сатып, ырзыц айырмасам, ыцыршагымыз айналуга цалды. Ацы л сурай келд-.м. Кыршацкы тещзш1н1ц айтып турганы цалжыц шыгар дешн десе, кезшде жылт еткен жымысцы ушк,ьш жок, цадалып цай- сар царайды. Журк-турысы, тулга-турпаты, айтса айтпаса да, тапжылмас табандылыцты ацгарткандай. взге эрштестершдей асып-теплш коп те сейлемейд1 екен. А узы н эр ашцаны мен аягын эр басканм есепте сиякты. Сол мшезшен де ерге баспай журген Typi бар. Б1зд1ц кайран Россняда мык шегедей кадалтып айтцан мыгым niKipre кашап дес берипп Kepin еда. BapiH алдын-ала тэпиштеп, жуз цайтара кесш -тш кен жуйе.щ усыныс, жосыцты жобаныц KiMre кажет!. бар! Ондайды сп-оцай мацулдай салганнан цай шонжар, кандак улыц абырой табады. Царауындагылардьщ ка- тырдым деп аке лгеншен цате таппаса, ол цацырадай боп несше бастыцпын деп отырады. Оныч ак кагаздыц бетжде сенщ цала- мыцнаи ropi айыпын жимай батыл жортатын сойылдай сойка и цаламына да бгрдеце калдыр. Сонда рана ол ертец: «Егер мен мынадай тлтипаны н таппаганда, бул мундай мыкты боп шыц- пайтын еда!»— деп осындай ipreni к к е озшщ де косцан улесш очды-солды айтып мацтану уппн де элп жобаны бею туге цос колын б1рдей кетередь Бул айлага Петр елгел1 кулл1 Россия бас- щасынан кещесше дешн тугел жетШ п болуга айналды. Цайраи император былшылдап бара ж атса тебешмен кек TipereH талай шонжарды тетесшен 6ip цайырып тоцтатып тастап, eciKTeri цагаз копйрушшщ жуйел1 сезше кулак асцанын баска кермесе де, Кирилов корд! гой. Kaeipri шонжарлар сезщнщ жуйесшен ropi кейлепцшц туймесше кеб!рек мэн бередь Yii сырты ндагылардыц ce3in тштгалеген мен ун {ццндеплердщ кезш тштмлегенда ел басцару деп угады. Кемецгер отырар жерде кемпарык отырса, сейтпегенде кайтедь Мынау к” кар тещзпй де мына калпымен е« к жагалап ештеце енд1ре коймас. 9 лri нией рас болса, буган 6ipa3 нэрсеш «элтпеден» цайта бастау керек сиякты... Капитан Витус Беринг элгшдей акылга уацытылы кулак асып Камчатка сапарыиа уакытылы аттанып кеткен-дь Дегенше жетш, eici eeyi eKi кулагында турган мэз-мэйрам TC4i3miHi кергенде Кирилов суйкылт жымсиды. Эдеп пен тэртшй,

унмз багыну мен укыптыльщты сауыт к,ып кшнш, лауазымды ордага тымпиып Kipin, тымпиып шыгып журген цойдан цоцыр кецее кызмотксрппц коюрегшде элде 6ip буралцы кулик шэу!л- цеп ypin коя бергенИ «Талай сабаздьщ кез кермеген к,иян тукп!р- лерге жасалатын талай сапарына 03iM себеппп болдым. А л мешц эз1м осындай жорыцтарга цашан аттанам? Элде осылай, экем маркум айтцандай, мынау терт цабыргадан 6ip кадым аттап шыга алмнй, шар тарапты циялмен шарлап, шацша басым шара- дай болып, стол айнала сенделумен бар дзурешмшч еткеш ме?!* Ж умы с десе пикен асын жерге цоятын, баска ж урт, баска кналердщ не icien, не койып жатканында кеп шаруасы бола бермейтш Кирилов дол мынандай буралцы купли 03iniH де ко- KiperiHGH курке салып ала кояды гой деп ойламаушы едл Капе- Л1мде шошып калды. Оньщ шпнде тагдырдан 6ip шсщей-ак егей- тк корген элп тещзш!ге 1штарлык ойлаганына катты уялды. Со- дан ба екен, кит етсе, оньщ атын аузынан тастамайтын болып алды. TinTi жуырда патшага берген жача экспедицияныц жоспар- жобасында да Берингтщ Камчатка сапарын таусыла мактады. Кирилов Kici кызганышты тек осылай гана жекуге тш сй деп ойлайтын. Эйтпесе, жаньща 6ip кадалып алган жады тшен кашан каныцды бузып, кольща канжар устатып, калтарыс тостырган- ша, тыныш таптырар ма! Адам мен ацныц жалгыз айырмасы да сол KiciHiK ен бойын ортеп бара жатцан кызганышты аяусыз ба­ са бШ п, эд1летке ж угше алатындыгында емес пе?! Цызганыш- тьщ дегенше кенген кай мыктыц да акыры кабаган тобетпч кебш киш, азуынан айырылып тынатын. Кызганышты жещп, оз!цд1 63iK кайрап ерге бастасац, ш 6ininTi, кундерд1ч кушнде сенщ де айдарыцнан жел есер? Жел еспеген кунде де, елпимге киянатыц тимей, беице цпркеу туспей етеЫч гой! Ендк MiHe, шынында да, буныц айдарынан жел ескел1 тур! Кирилов сандыкка ущ лш, eici кальщ фолиант1 алып шыкты. Эуел1 ycTiHricin актарып кердл Бул — муныч он жыл уакыт ж 1- берш, кез майын аямай саркып, калтасын эбден каккаи, зарыгыл керген еч цадХрл1 ецбегь Оныч жолында штемегеш жок- Геогра­ фия мен тарихты зерттедк математиканы уйрендк оскерн колле­ гия мен адмиралтействодан шьщпай геодезия мен картография непздер1мен танысты. Артынан жан-жакка жол шыгып бара жаткандарды шакырып алып, оларга жер-бедерш калай белплей- тшш, картаны калай сызып, калай окитынын уйреттт. Оныч ар- маны — ж уз жиырма картадан туратын уш томдыц «Россия атласын» бастырып шыгару. Ш не, соньщ жиырма алты картадан туратын алгаищы томы елдам-талдым деп биыл озер жарык керш отыр. Сенат соцыр тиын кемек корсетпедк Bapi — ез1в 1ц жиган- TepreHi. _ Колындагы ютаптыч алгашкы бетше уц1лдь «Кулл1 Россия империясыныч барлык патшалыктары, губеркиялары, провин­ циялары, уездер! мен шекаралары, калалары мен олардыч теч:- 1 Улкен форь

peri, монастырьлары, слабодкалары, селолары, деревнялары, за- водтары, жел дшрмендерц езендер1, тещздерц келдерц белил! таулары, ормандары, батпацтары, дацгыл жолдары «рыс геоде- зистерМ ц цал-цадарлары жеткенше ж асаган ландкарталары бойынша тыцгылыцты зерттелш, цандай бойлыц пен ендокте жатцандыцтары аныцталып, мейл1нше дэл керсеплш , жер атау- лары латынша жэне орысша жазылган бул атласы Иван Кири- ловтыц ецбеп мен ыждаЬатыныц жемцп болып табылады!» Сон- шалыцты шубаланкы болганмен, ете-мете дэл айтылган емес пе! Расында да, бул атыласта орыс ж ерш щ цаз1р п бедершде юшшц мецшдей белп болса да цагыс цалдырмай тугел керсетуге ты- рысты. Биылгы жыл — жолынын оцгарылган жылы. Э л п атластьщ бояуы эл1 кеппей жатып, сыртына орысша жэне латынша «Yki- мет басындагы Сенаттыц обер-секретары Иван Кирилов 1734 ж ы­ лы Сенат-Петербургте хал-цадар элшше ечбектенш цурастырыл шыгарган Россия империясыныц бас картасы» деп жазылган тагы 6ip туындысы басылып шьщты. ЕкеуШ ц де э дегеннен жел1 оцынан туа кетть Петербург пен Москва оцымыстылары екеуш де пышац устшен таратып алды. Шетел галымдары да Россиядагы таныстарына хат ж азы п: «Ки- риловтыц кешни ею ютабыныц басы артыч 6ip-6ip данасы та- былмас па екеи»,— деп чиылатын кэршедь Сол ею ютабыныц 6ip-6ip данасын сыртын алтынмен аптап эшекейлеген цымбат сандыцшага салдырып, налай апарып беру- Д1Ч ретш келт!ре алмай ниналып жургенде буны Остерман езше шанырсын. Барса элп eni ютапты патша 1здетш жатыр екен. Сол арада Кирилов анылына цатты риза болды. Кулл1 Россия импе­ риями атласыныц алгашны бетше суретпйшц сочынан чалмай жалынып-жалпайып журш туспал сурет салдырган-ды. Онда Россия басына алтын таж кшп, шашын бос ж 1берген ач кейлекп эйел кейпшде бейнеленген-дк Эйелд1ц кез алдында — жазира алкап, теч^здер, таулар, ормандар, налалар мен селолар; аягы- ныч астында — глобус, карта, географиялыч зерттеулерге чажет чурал-саймандар. Императрица ею том шытырман шпмайдыч басчасын уцпаса да, тап осы туспал суретп уччан Typi бар. Артынша-ач Остерман чайта шачыртты: — Анадагы сыйлыгьща аса мэртебел1 таж ием цатты риза болды. Сен жайында кеп сурады. Сол ею ортада Тевкелев е л и п л тш ч чортындыларына байла- нысты жобаны жазып шыгу буган тапсырылды. Енд1, м1не, соньщ арчасында куш кеше бул алдияр тацсыр- дыц чабылдауында болды. Кирилов жиналыс-жиындарда гана болмаса, патшамен ешца- шан бетпе-бет кездесш кермеп едн Императрица апартаментше шачырыпты. Цылдырыцтай ж ! цнпке имен аяцтары буратылып у з м т кетешн деп турган нэп- нэз1к диванда алшиып 6ip алпамса эйел отыр. Бел1нен томен ца-

рай т у б т бурцыраган жун орамалмен шырц айналдыра орап алыпты. Бул отырысы алтын тажды падишадан repi тан атпай жатып тйчазар малайларга уй жинатып, онысы ойынан шыкпай, обден цалжырап, жумсац орындыцца суре жыгылган беймаза бэйб1шеге кел!цк1рейдк Остерман урдбс бойынша табалдырыцтан аттамай жатып бо- йын TiKTen, келштерйпч мэн жайын баяндагалы жатыр efli, им­ ператрица ауыз аштырып улгертпедй — 9, Андрей Иванович, терлет, кегернпшм,— дед1 немере багып цалган мешрбан эйелдердщ моймецке ушмен. Остерман алдияр тацсырдан дэл мундай йшшеШ лдЫк кутпе- се керек, цапел1мде цайтерш бблмей ципацтап цалды. — Алдияр тансыр, бул Kici... — Бблем, кегерццшм... Иван Кирилович, кысылма, торге оз! Патша карсы алдына оцшау цойылган eKi креслоны нусца- ды. Кирилов буындары flip-flip етш аягын озер басады. Мунан да рэс!м бойынша набылдаганы жацсы efli! Сарт-сурт Kipin, тан-тац шаруацды баяндап, сып берш шыга жонелер ец... Мынандай жайгасып отырып сейлесер жайбарацат мэж Ш еп Kir.i куткен! Абайламай ши шыгарып алып журмесе, жарар efli... Сацинасы устап отыргандай басын тачып алган императрица буларды одан сайын тангалдыра Tycnici келгендей: — Keuieni 6epi йы м сырцырап мазам кетш жургеш,— дед! жагын басып. Мына цалпы ешцашан еш ймге ештеце деп зекш п л цатып кормегендей. Даусынан жумсац MeiiipiM мен цажыгандыц цана сезигедь Шекмз билш, ектемдш, журтты каралай пушайман цылып цоятын айла-шаргы дегендерщ ешцашан TyciHe де Kipin шыцпагандай. Кирилов ац-тац. Патшага Keperi сол. Тац Minin, таж киген 1 KiciHin цай-кайсысыныц да одел осы. Оны басца б1лмесе де, Кири- лов жацсы б1ледй Б1рац, таж иеы агзам 03iHe тап буйтш елшлдей цояды деп к1м ойлаган!.. Императрица оныц ойын ce3in цалгандай, байсалды дауысца — Иван Кирилович, жобацызды муцият оцып шыцтым,-— flefli KOMipflefi цара отты кездерш буныц жузше узац тоцтатып. Мынау бексес1н Ty6iT орамалга орап ап, Tici ауырып, цабпгын юржитш отырган цажыццы бойкуйез эйелдач тулга-турапатында KiciHi царалай айбьшдыратын 6ip жумбац цуд1рет барын Кири­ лов сонда барын байцады. Салтанат залында бар асылды ycTi-ба- сына уйш-тегш жарц-журц Kipin келгенде журттыц коз1 ец алды- мен императрицаныц цолапайсыз улкен мурнына тусетш. Шексг; бил!к neci монархтарга тэн астам м1незбен айналасына Ke3i тус- пей шекелей царайтын. Сонда цолацпандай улкен мурын кокке шапшыган шу асаудыц алдыцгы туягындай шодырайып аспанга iniHin тура цалушы efli. Соньщ езнац мармэр залдыч, хрусталь шамдардыц. асыл таж, алтын тацтыц, ж ацут пен меруертке ма- лынып келш отырган зиялы цауымньщ барлыц сэн-салтанатын 32

— Сен жобаца дурыс жазыпсыц. Ж ана бодандарымызга жа- бгрден тэрк етш мэнйздендфш ж1бергендей керш етш. А л енд1, мше дасында отырып Караганда тап ондай epci ештене байдал- майды екен. Рас, корасан талап тастаган кул пн кызыл дуж-ду;.: бетй одем1 деп айта алмайсыз. Мынадай кылдырык аяк кыл бел- доки кымбат днваиныц мынандай батпан денен1 сыньш кетпеи калай кетер1п отырганына да кайран калмауьщ мумкш емес. Алайда, осыншалык сурыксыздыктыц бэрш 6ip басына соншама уйш-тегш берсе де, тап мына эйел тап анау айткандай адам ша- шыр кубыжыдда айнала коймапты. Ол олде, канша дегенмен, таж neci патшалыгынан ба екен?.. Келбетшде узак у ц о ш дара- ган Kici онык бойынан соншалыкты ете таныс 6ip нышандарды калай да байдар едд Bipan, оныц не нышан екеш н, дапел!мде, тап басып айтып бере алмас едь Кирилов та сондай дудамал халде отыр. — ¥сыныстарыцнын к е п ш т п кещлге конады. Конатынтл сонша, T in ii, инркш, осыньщ 6api кашан жузеге асар екен деп асыгасыц. Императрица кезш щ киыгымен сынай карады. Б ул орнынан тургалы жатыр едь «отыра бер» деп ишарат жасады. — Дэл айттыцыз, алдияр тадсыр!— дед! бул цайта отырып — Экспедияцияга жуктелет!н мшдеттер мен оларды калай жузеге асыру KepeKTiri жайындагы нусцауларымыз жадын арад i дайын болады. Солай емес пе? Остерман орнынан кетершдь — Элбетте, алдияр тадсыр! — Отыра бер. Остерман орнына дайта жайгасты. — Канша баптан туратын болды. — Кырыд 6ip бап. Императрица жымсиып дойды. — Иван Кирилович, ол жобамен таныс па ед1Ц13? — Элбетте, алдияр таксыр. — Калай денЫз? — Оте орынды нусдаулар деп боем . — Ендеше, дурыс екен. EKi ж ад Сирлей децгейдег! орындыдтарда отырса да, 6ipey шыцпыц басынан, emHuiici етегшен т о даткан адамдардай шу- Ш ркелест кете алмай, дойылган сауалдарга жауап датысып да- на отыр. — Ол жадтыц жэйш 6i3 йзден жадсы б!лмейм!з, Иван Кири­ лович,— дейд1 императрица сэл унйздж тен кейш.— Баргасын бэрш Kepin алып, ретше дарап ic кыласыз гой. Б1рад Heriari мад- сатты умытып кетуге болмайды. Ец алдымен, 6i3re эл1 дурыстап к е н д т п болмаган башдурттар мен дыргыздардыц дулдын далт ж термеи дадагалап бадданымыз жен. Олар 6ip-6ipiMeH ауыз жа-

ласып кетш журмесш. Э лп Эб1лцайыр хянныц 6i3re эл1 кунге ыцгай танытпай отырган Хиуага царем цандай эрекетш до пос­ т а\" бергешмк) дурыс. Bipan, ок берсек те, кару берсек те, оскер беруге болмайды. Жэне 6ip ecKeperin жагдай — аманат уста уды к жэй-жапсары. Солай гой, Андрей Иванович? Остерман басын изедц EKeyinin алдын ала акылдасып цойга- ны сезШ п калды. Императрицаныц аузыиан шыккан эр созд1ц ар жагында канша Kici, канша акылшы турганын юм б1лсш? Айтып отырган ойларыныц улы ацгары энеукунп. 03i жазган жобага согады. Keii6ipeyi былтырдан 6epi Бестужев-Рюминшц кулагына куйып баккан оз акылы. Солардьщ кепшШ гш буган Тевкелев айткан. Оган буны жапан туздеп жалбагай тымактар кулак ка- гыс кылыпты. Соныц 6api жолда Остерманнын, Внронныц uoKipe- пн е 6ip-6ip тунеп шыгып, ендц мше, патшаныц ауызымен 03ine кайта айтылып отыр. Таж нем оный, 6ipiH де сезбейдц тунде тусшде кулагына кызыр сыбырлап кеткендей еш кысылмастан езеурей сейлеп, ожектей дэлелдейдк «Бшик ипркшшц 6ip KVflipe- ri осы-ay! Талайды, астындагы атынан аударып Tycipin, oain мЬ Hin кетсец, баскага жараспаганмен, саган жарасады. Талайдьщ кевдрегшдеп ойын казып алып, ауызындагы сезш кагып алып, озше айткызбай, 0314 айтсац, баскага жараспаганмен, саган жа­ расады. Оган бола шалабын шайкайтын ешюм табылмайды. Дай- та ертеч ж урт ортасына барганда, элп тк1рд1ц эуелде оз коюре- rineH шык.канын умытып, «кеше патша агзамныч кабылдауында болган да ей дейдц буй дед!» деп жар шашып багады. Дуалы ауызга дауа ж ок деген осы...» Тосыннан тап болган кикар ойдыц ыркына 6epijiin бара жат- кан Кирилов risriHin тез тартып ала койды. Императрицаныц соз1не катал устаздыч алдындагы уялшак шэшрттей тырп етпей сыздия карай тыцдап отыр: — Аманат мэселесшде башкурттар ауызымызды аз куйд1рген жок- Елге симай журген кайдагы 6ip к»ык кулактарын ама­ нат кып экеп тастап, артыиан обал-сауабына 6i3 калып, талай тауцы метп тартканбыз. Ж ер жутып кетсе де, ешшм 1здемейт1н кайдагы 6ip обыр ауыз масылдарга тегш кшм, теин тамак, тегш тосек болганымыз бар. Вул жолы да соныч Ke6iH KHin журмешк. Цыргыздардыц халы кка Kaflipi еткен, айтса сез!шц, елее e3iiiii( i3fleyi бар аяулы адамдарын гана аманатка устайык. Ол ymiH аманатка усталатын адамдардан ел imiHKeri таласты ез эдет-гу- рыптары бойынша тергеп-тексеретш сот куралык. Кез келген жанжалына араласып, жаманттЫ бои жатамыз ба? в з дауларын еэдерше ш ен тр ел ш . Сонда олар 6i3re кайдагы кагылган-согыл- гандарын емес, акыл ией азаматтарын гана аманатка беретш болады. Б^здщ буратаналарга буйырар эр шапанымыз, эр сыйы- мыз, эр лауазымымыз оларды тырп етюзбей кылгындырып ус- тап отырар 6ip-6ip кыл тузагымызга айналуга THicri. Солай емес пе, Андрей Иванович? Вул жолы вице-канцлер зердел! ш эю ртйц дурыс жауабына риза болган кецпешл устаздай рахаттана бас изедь

— Сен жобаца дурыс жазыпсыц. Ж аца бодандарымызга жа- салар ашу-айбарымыз ез1м1зддч не кез1м1зден, не сез1м1зден сез!л- месш. Б1зд1ц цайарымыз оларга цалмацтьщ цамшысы боп, казак- тардыц балтасы боп, башцурттардыч найзасы боп тисш. А л аз- гантай жацсылыгымыз, рахымымыз болса, оны озгеге жем цыл- май ез цолымыздан 6epin, ез аузымыздан айтайыц. Цит етсе же- Kin сейлеп, желкелеп сабап алатын олар б1здщ орыс мужыцтары емес. Б1здщ мужыцтардьщ к е н б т жагы негурлым кеп темпеш- тесец, солгурлым емешегш узе туседц ал цицар жагы шу асаудай тулап-тулап ел кормеген, жер кермеген циян елкелерге безш кетедь Сол жацтан жрча аймацтарды ж аулап алып, б1здщ ж ерг Mi3fli кебейтедй Мына буратаналардыц бетше алая царасац, сырт айналып, Цытайга не кунгейден кунде азгырып отырган мусыл- ман патшаларына б е р те салуы гажап емес. вй тш , нолга 63i ту- cin отырган батпан цуйрыцты 63iMi3 нтке лацтырган болмайыц. М умюндтш ш е, алдап-сулап багайыц. Бастан cenipin бара жатса, HTip-нылжынга салып журмей, eHAiropi беттен алмайтындай цы- лып, бел омыртналарын узш б1ржолата жер тастетш тасталыц. Бул жолы Остерман мен Кирилов жарыса бас изесть Императрица ез сезше 63i цатты риза боп кетсе керек, кшт icw pin : — А л енд! сен сейле, Иван Кирилович,— дедь — Алдияр тацсыр, айтцаныцыздьщ бэрш булжытпай орын- дауга барлыц куш-ж1гер1мд1 аямаймын. Керсеткен с е т м й ц з yoiin еле-елгенше озпцздщ алдыцызда шекмз царыздар боп отемш ,— дед1 Кирилов орнынак атып турып. Турегелш турып сейлегенде дауысы манадан берг!дей кум тж х шыцпай, сацц ете цалгандай болды. Бул жолы императрица «отыр» деген ишара жасамады. Остерман да орнынан кетершдь — Цандай цолцач бар? — Алдияр тацсыр, 6i3 бара жатцан елке бурын-соцды зерттел- меген елке. Б1здщ экспедициямызга зерттеупй мамандар ете-мете цажет. Сондыцтан 6i3re Москвадагы славян-латын академнясы- ныч ец уздж шэк1рттерш жене агылшын капитаны, астроном epi математик Эльтон, ботаник профессор Гейнцельман сек1лд1 тац- даулы оцымыстыларды белуге пэрмен етущ1зд1 сураймын. Императрица сэл ойланып цалды. — Ацылдасып корерлпз. Тагы цандай буйымдарыцыз бар? — Алдияр тацсыр, нлмаш Алексей Иванович Тевкелевт1ч империя алдындагы ецбеп лайыцты багаланатынына сешм 61л- flipyre руцсат е тщ з. Императрица 6ip ясымиып цойды. Сонда барып ачгарды : им- ператрицаныц жымиганы Петр патшаныц жымиганына уцсайды екен. Б1рац, оныц кулк1сш жылтыраган мурты жумсартып ж1бе- pyiui едь А л мына патшайым жымиганда жайбарацат кез1вдегЬ дей емес, бет-ауызы тым ызгарланып кететш сияцты. Келбетшде де немере агасыиа уцсастыц байцалады. Оны сулу да, суеты кер- сетепн кесек кескш мына KiciHi тым сиыцсыздандырып ж1береда 35

— Иа, Тевкелев тапсырманы ойдагыдай орындады. Bi3 оган полковник атагы и беретш болган жок па едш, Андрей Иванович. Аиы на мьщ сом арнайы жалацы белппейм13. Bipai;, кемекппц1з- ден алдын ала сушнцц сурап журм еш з! Империя таги алдында- гы ецбек ешцашан ескерушз цалмайды. Солай емес пе! — Элбетте, алдияр тацсыр. Императрицанын элй сезшщ цандай туспал е к ен д т н цош- тасып жатып вице-канцлер ацгартцандай болды. А л, KopicKemue кун жацсы, Ваше превосходительство! Остерман барлыц дауыссыз дыбыстарга салмацты сала сей- ледь — Сау, турыцыз. Ваше сиятельство! Мынау не деп кетй ? Ваше превосходительство! Цайдагы про- восходительство!.. Bipai;, муныц ауызынан артык-ауыс сез елее шыгар ма! Ш амасы, патша агзамныц... Сонда, калай, буны б>рден статс-советник дорежесше кетергендер1 ме!.. Солай болуы мумкш бе 63i!.. Статс-советник... Кецсе тещ репндей китурцыныц жэй-жапсарын жатцызып ер- п зей н Кирилов Петр патша рэймге енйзген eKi ж уз алпые еш Кызметй он торт турл1 сатыга б е л т , эбден Ж1лштеп жжтеген дэрежелер кеетесшде «превосходительство» деген титул ушшип жоне терйнш ! сатыдагы шендерге, этап айтцанда генерал-майор, генерал-лейтенант, е м л е т й статс-совегниктер мен купия совет- никтерге телш ейнш есше алды. Ендеше, сенаттыц обер-секрета- ры ушш нагыз ылдидан шауып теске озган деген осы болды! Ynre жеткенше аягын цайдан басканын e3i де б!лмейд1. Эй- Teyip eciKTi цулаштай cepnin ашып цалганда дэл^здей шарайна- дан кундеп тунжыраццы обер-секретарьды емес, жасы биыл ат- тай кырыц беске шыгып турганына карамастан оцашада цызбен жолыгып, жолы болып цайтцан бозбала ж !йттей eKi бейне нур Teyin бал-бул жанып турган бейтаные еркекй кердь «Селаматсыз ба, Ваше превосходительство!»,— дед! оган эз1рге кемд! кун обер- секретарь бола туратын Иван Кирилов мешрлене карал. Бшнк мацында буййп б!р-ац ыргып бшкке шыгып жататын- дардьщ болмай турмайтынынан Кириловтыц да хабары жок, емес- Ti. BipaK цай заманда да талгампаздыгымен кезге тусе цоймаган кец1лшек бацыт цусыныц тап бул жолы буййп KiciciH тауып цонганы, шынында да, тацгалмай болмайтын жэшт ед1. бш м ет бар жерде есек гулемей ж уре ме! Ертец императрица - ныц п эр м ет шыккапда Петербургтыц не деп сыпсыцдасатыньш 6ip тэщрдщ ез1 бьчеш... Не де болса, Кирилов деген1не жеттШ Оныц арманы — эншейш жогары лауазым, колайлы кызмет, ер- тецнен бастап теленгелх турган айына уш мыц сом жалацы да емес! Оныц арманы кецШ суйген и и icTepre ынта-жМрш аямай ж ум сауга мумкш дж алу ед1. Оныц арманы — Россияныц муддей жолында бойындагы бар цасиейн сарца ж ум сау едк Сол керегше колы 6ip жетсе, ендг жеткел1 тур. Кирилов муны ойлаганда налагай ж ш й н е турмыска шыц- цалы жатцан калыцдыцтай бей лып-лып дуылдап, кезппц алды Зв

децгеленш ж уре берда. К«ян елке... Киямет шаруалар... Bapi де улы Россияга, орыс халцына керек iCTep... Кирилов былайгы ж уртца эншешн жабы кещл царапайым жан коршгенмен сондай баццумар-тын. Оган бугш бар да, ертец жоц падишалардыц тажымен 6ipre жарцырап, 6ipre сенетш бац емес, мэцй цулпыра берер Россиянин атымен 6ipre аталар баяа- ды бак, баянды дацк керек! MiHe, тап сол даццтыц Te6eci енд! KepiHin тур! Ол — ертечп сахарага бет тузейтш мынау улы сапары... Бул мына сапарына 63iHiH еч жачсы керетж адамдарын ертш бармач! Еч жачсы керетж заттарын ала бармач! Еч ачсарлы жос- парларын да сонда жузеге асырмач! MiHe, б1раздан 6epi жазып журген «Кулл1 орыс мемлекетжщ гул жайнаган келбеэт* атты енбепшч цол жазбасы. Мунда Р ос­ сиянин он eKi губерниясыныч жэй-жапсары екжей-текжейл! баяндалмак- Мунда Россияга жачадан чосылып ж атчан влкелер мен халычтар туралы, олардьщ салт-санасы жайында да айтыл- мач. Ертеч 03i бара ж атчан башчурттар мен чыргыз-чайсачтар ел! туралы да тараулар чосылмач- Бул чол ж азба чашан сонгы нуктем чойылганша, буныч чолтыгында журедк Bip минут кэз алдынан чалтарыс тастамайды. А л мынау Петр агзамнын каби­ нет секретарь! Алексей Васильевич Макаровтыч тапсырмасы бо- йынша «TepicTiK согысы тарихын» ж азуга жииалган деректер. Кап, кеше алдияр тачсы р: «Тагы не чолчач бар?» дегенде есшен сарт шыгып кеткенж чарашы! Сенат архивындагы кеп ч¥нДы Ki* тапты тусында тарихи ечбек жазамын деп бурынгы вице-канцлер Павел Петрович Шафиров уйше алдырып алып едь К¥Дай оны- сын ч¥п кермедь Петр агзамныц цаЬарына ушырады. Ондайлар- дьщ артында калган дуние-мулжше тек таж Heci мен бас проку- рордыц пэрмешмен гана ж ачындауга болады. Патша алдиярдан рухсат сурауга енд1 кеш. Обер-прокурор Анисим Масловтыц бун- дай шаруага тэуекел! тура ма, ж ок на — KiM бйнптН Иван Кирилов кабинетйц 6ip бурышында белек сандыкта жатчан чокыр-сочырларга кез тастады. Ол — ертеч eei аштыра- тын башкурт, чыргыз-чайсач, каракалпак мектептерипц керек- жарагы. Буратана халычтарды окытпан болмайды. Олар окьш, сауат ашып алса, ез1м1зге сор деген чисынсымач бос былшыл! Очымаган час наданга сез дарымайды. Ол да 6ip, мжшмеген шу асау да 6ip. А сауды ылги арчандап уста у керек. Узж мейтш аркан бар ма! Ачыры 6ip тарпып тайып турады. А л бас уйреткен ат та 6ip, емктеп ит те 6ip! Атты бастыктыратын тем1р ауыздыч емес, чан сорпасын шыгарып кеп, кермеге байлаган соч ауызына устатар тэтт! жем. Буратана журттар уш ж ондай дэмж 6ip алып алса, TypTiHTin мацычнан шыгармайтындай э з э з т жем — оку б|лш. Орыс емес журттардыч баласын «ездерМ ч табнги тЫ » мен 61зд1ц тШ м!зде б1рдей очытчан дурыс. Б'1зд1ц оцу-бШм1м1зд1ц дэм1н сонда тусш едь Бул жагынан ездер1тц чалтасы чаншальп; ты цагыццы, ал б1зд!ч чаншалычты бай екешм1зге сонда гана кездер1 жетедк Тек зецб1рекке с е т и чоюга болмайды. Зечб1рек

б1ржола безд!рш тс Ж1бере алады. А л ац цагаздьщ бетшдег! ацылды свз эдем! эйелдщ шырайындай гой! Ол ант аткан айнал- соцтатып шыгармайды, гой! Арбап алады!!! Гылымы, модениет!, OKy-6iniwi ж ок халы к та 6ip, ез!н!ч eneci ж ок жет!м козы да 6ip. К!мнен ауызданса, соган еред1. Тек мына сапарга амаи-есен аттанып кетсе екен. Алдымен колга алатын шаруасыныц 6ipi осы буратаналар мектеб! болар ед!. T erri киялдьщ кушагына 61ржола енген Кирилов алдындагы какпагы ашулы жаткан сандьщты шамалыда байцай кояр тур! Болмешц !ш! сол баягы кобыраган каллы. Содан 6ip карбалас басталды да кетть К азак елш Ш п токтаган уйд!ц тар ауласы абыр-сабыр. Бэйбек толецг!т пен Цуттымбет би елге кайтпак- Ханга барып мындагы хабарды айтпак- Оныц: «Тагы не боп калды?» деп каралай куп и болып отырган журег!н орнына тус!рмек. Императрицаныц ха­ ты мен сэлем-саухатын жетйзбек. Патша ханныц орыс мемлекет! алдындагы енбей уш ш рахмет айтып улы ж уз билер! Толе, Ко­ дер, Сатай, Ханкелд!, Белек батырларга бодан сураган от!н!ште- piH кабыл алганын кабарлауды сурайды. Казактыц eKi би те Уфага дешн уш башкурт бш жолсер!к болып барады. Сапарга аттанатын бес би гана емес, елцплштеп барлык казак, башкурт кешеден 6epi базарга барып, дукен аралап мэре-сорс. Бурын-соч- ды мундай майтымактарды кеп коре коймаган орыстыц, шет елд!ч саудагерлер!н айран-асыр калдырып, балык болш п жат- кандай каукылдаса сейлесед!. — Калай, мынау б1здщ катынга сияр ма екен? — Оны менен неге сурайсыц? Сен!н катыныкныч сауырын сипап корд! гой дейс1ч бе? — Мына 6ipeyi немене? ЭйелдШ ме, еркектМ ме? — А лды тШ к, туймел1 болса — еркект!к!, 6iTey болса — ейелдЬс!. — Катып кеткен ж ок па? Мундагыдай сактиян ем ки Хиуа мен Бухарадан таба алмайсыц! — 9ттеген-ай, урын баратын жастан асып кеткенщд! кара­ т ы ! 9йтпегенде мынандай кек етйспен барша балдызьщды оц ж акта отыргандарында-ак токал кылып кайтар ед!ц? — Булардыц насыбайы кандай болады екен? — Насыбай десеч, анау кайыган !нгендей кайкандап турган сары катыннан ал! Ш алкачнан туетредИ — Р ас айтасьщ ба-ай! ЯСерлершде жапак еспейдь изен еспей- д1. Вулар кулд! кайдан алып ж ур екен?! — Кеп былшылдамай кез!це кара! Ышцыр бауьщ салбырап кет!пт!. 0рл1-берл! еткендердач 6ipeyi аягымен басып калса, ай- дай ж урттыц алдында маскара боп журерс!ч? Жан-жагыч тола ейсл...

— Ештеце етпес, кеп болса, кертмдак берер... — Мынау к;аура сацалдыц иейнде цанша бит ж ур екен? — Йемене, туцымга алып кетешн деп пе ен? — Эй, анау арбага MiHin бара ж аткан Мэмбет мырза гой. Ойбай, калмайык,! Адасып кетерм^з. — Ол емес. Мэмбет мырза эне башкурттармен сейлесш тур. Мунда Мэмбеттен де баска сары иык толып жатыр. — Маган анау алакандай кок ала цагазыцныц 6ipeylH карыз- га бере турмайсыц ба? Мундай боларын б1лгенде, былтыр Уфа- ныц базарына он жылкы емес, 6ip ym pfli тугел айдап экелд1рмео Осы 6ip цаукылдасцан айкай-уйцай кешеден 6epi жаткан уй- лерш де бастарына кетердь — Мына телецйтке сешм жок. Цутеке, менщ тушншег1мд1 катынаскан адамнан б1здщ ауылга езщ ж етм зш бере кер. — Бугш жамбасыца басып жат. Натыныц ертец ийцд! алып, маукын бассын! — Дойсайшы. Сен оны кагытам деп, 6i3fli жылатарсыц. Елге сэлемдемелерш жабык куймелердщ арттарына салып жатып та, ауыздарына тыным жок- — Эй, орак мурын телецпт. Цутекемнщ ш жумсак- Ертец Опага барганда б1здщ дунием1зд1 6ip тугендеп шыга кер. Эйтпесе, мына естектер ертец «жезнэкайлап» алдарынан шыгатын бал- дыздарына базарлыцца 6epin кетш журер. — Ж ога, Toftipi. Башцурт пен казак жылкы урламаса, мулж урламайды. Цаукылдасып журш арбалар да тиелдо. Енд1 ж урт цалжыц- ды койып, аттангалы тургандарды б1р-б!рлеп оцаша шыгарып ап, ауылдарына, уйлерше, катын-балаларына айтып Ж1берер ама- наттарын сыбырласып жатыр. 0зге журттан оцшауырак турган Ногай жолындагы Т1леу- Цубакан болысыныц бш Токшара Туйтеев Цуттымбет бидщ ча­ сына барды. Башкурттардыц 1шшде осында келгел! кабагын аш- пай томырык ж у р ге т осы. Ж агдай сурагандарга: «Ас жацпам жур»,— деп сыргацтайды. Не де болса, iniiHAe 6ip бхтеу жарасы бар. Мана базарга барганда да ж уртка уксап TeMip-терсек, шубе- рек жаткан жаймаларга жуымай, уржкен аттай состиып анадай- да жалгыз турды. Елше айтар н ей бар екен? Башцурттарды кормей тургандай, казак бшн ж агалаганы калай? Онда Цуттымбет батырдыц шаруасы болмады. Анадайдан емекйп келе жаткан башкурт бшне кулагын тоса бердо. — Кутеке, ертец Уфага барганда улыгыныц кецсейне соцпай йрэ кетпеййздер. Сонда аула сыпырып ж уретш 6ip башцурт ша­ лы бар. Мына кггапты сол Kicire бере кетпеййз бе? Анада осылай шыгарымда Цылмак-Абыз: «Цазанга соцсац, «Мухтасар» ала кел дсп едк Иайтарда Цазанга кЩ ретш, квд1рмсйтш1м!зд1, кадр- сек те, цанша шд1ретЫм1зд1 KiM бШ п жатыр?! Осындагы 6ip татардан буйымшылап алдым. Элй шалга айтарсыз: Цылмац- Абызга жуык арада катынасатын 6ip адамнан берш ж1берер.

Башкурт 6ni цолкасын айтуын айтканмен, элденеден каймы- гып, ципацдап тур. Дуттымбет: — Жарайды. Киел1 кггап калган TeMip-терсектен ауыр болар денипсщ! А ла кетеШн. Оган бола кам ж ем е,— дедк — Мыц да 6ip, рахмет. Ж аратцан жортцанда жолыцды кыл- Журетшдер цалып бара жатцандардыц жаппай колдарын альш куймелерше огырды. Элгшде гана ауыздары жалпылдап ажыц-кужщ эц пм ел ест жаткан казацтар мен башцурттар кулшлершен тыйылып состия- состия цалыпты. «ЦЩркш-ай, 6i3 кашан ешстш елдер1м1зге цай- тар екенб1з?» деп тургандары тунжырацкы кездершен сезьлш тур. Сарыла куткен кун де келдЬау акыры. 1734 жылы 10 июнь кун1 статс-советннк Кирилов тацгы шайын iiuin болар-болмасга ес1к цагылды. — Ваше превосходительство, йзге таж neci агзамнан шацыр- тушы келш тур. Кирилов орнынан атып турды. Бул жолы императрица оны ак мэрмэр мен алтындатцан элекей-кулекейден когдц тунатын эшекейл! залда кабылдады. B ip ж ац капталда paciM бойынша кшнген Бирон, Остерман, Бес­ тужев-Рюмин, гылым академиясыньщ президент! Корф сыздия- сыздня цалыпты. Императрица бугш аса айбынды, аса байсалды. Дунк1лдей шыгатын док1рлеу дауысын жумсартцысы келд! ме екен, эуе:й сэл KyfliMcipen басын нзедь Сосын О сгерманга: — Баста,— деп буйырды. Мундайда мунтаздай кшшп, ширяц сейлеп, ширац цимылдап шиыршыц атып шыга келеин Остерман айналасы торт-бес адам- ныч емес, цалыц жиынньщ алдында тургандай жщ^шке дауысын энтек кетере сызып, эр эрпш шегеден цадап, тац-тац Т1Л цатты. Ол эуел! таж neci агзамныц осыдан 6ip кун бурын бекггкен Ор езешнщ сагасына салынбац жаца каланы Оренбург атамак ха- кындагы пэрменш окып шыцты. Цолындагы жалтылдак капсыр- маны сарт етм зш ж ауып, цаздиып тура цалды. Императрица тамагын кенедь — Сен салатын каланы булай атаганымызга карсы емес шыгарсыц? — Элбетте, алдияр таксыр! Императрица Остерманга тагы да бас изедь Вице-канцлер бул жолы Оренбург каласына жасалатын жецкпдштер мен артык- шылыктар Ti36eciH окып шыгып, тагы да ж арга кеп прелген тагалы аттай ю лт етш тура цалды. — Жобамен алдын-ала танысып па едщ? Ллатын-цосатыныч бар ма? Тугел мацулдайсыц ба? 40

— Элбетте, алдияр тацсыр! Императрица тары да бас изедь Остерман алдындагы децге- лек столдан жалтырата эшекейленген цатырма кагазды алды. Эб^лцайыр ханга ж1бер1лмек грамота екен. Вице-канцлер бажайлап оцып шыцты да, тары да cipecin тура цалды. — Буныц да жобасымен алдын-ала таныстырылып па eai? Ертен баргасын эр apni мен эр cesiH тыцрыльщты тус1нд1рш бере аласыц гой? — Элбетте, алдияр тацсыр! Остерман тап элиидей емнпи цатырма кагазды цолына ал­ ды. Бул — Сэмеке ханныц Россияга бодан болу хацында цайта- лап берген етш ш ш е ж ауап грамота. — Бунымен де таныссыз гой! — Элбетте, алдияр тацсыр! EHfliri окылган — ¥лы ж уз цазацтары, батырлары мен биле- ршщ, этап айтцанда Цодар би, Теле би, Ханкелд! батыр, Сатай батыр, Белек батырлардыц бодандык сураган хатына жауап. — Буны да макулдайсыц гой! — Элбетте, алдияр тацсыр! Ец соцында патша агзамныц Оренбург экспедициясыныц ку­ рамы жайындары пэрмеш жарияланды. Онда аты аталган адам- дарды Кирилов бурыннан бьлетш. К е ш ш л т н бул сапарга eai усыиган. Сонымен экспедицияныц курамына Тевкелев eiceyiHen баска Арал тещзшде пристань туррызып, кеме катынасын жолга кою yuiiH 6ip тещз поручни, 6ip мичман, 6ip штурман, ека кон­ дуктор, 6ip боцман, 6ip хатшы-боцман, алты матрос, 6ip кайыц шебера, оныц кемекш1с1, е м ка йык жамаушы, е м десятник жэне терт балташы, жаца кала мен ондагы эскери 6eKiHic к¥РЫлысы уш ш инженер чиншдеп 6ip капитан, 6ip поручик, eKi кондуктор, кала шаруашылыгын жолга кою ушш 6ip майор, он прапорщик, eKi унтер-офицер, он уш капрал, геодезиялык зерттеулер ж ур и зу уш ш е м поручик, терт подпоручик жэне е м прапорщик, кексе кызмеп ymiH 6ip бухгалтер, 6ip ic баскарушы, оныц кемекипи жэне кагаз кеипрупп, артиллерия кызмей уш ш eKi бомбардир жэне терт канонир е н т т ь Кирилов оларды e3i ipiKTen алып, жолга шырура сакадай сай эз1рлеп койран. Муныц устш е Мос- квадан буларра 6ip кен зерттеуин, 6ip аптекарь, 6ip ботаник, 6ip тарихшы, 6ip суретнп, 6ip штыкюнкерь, 6ip прапорщик, 6ip ко­ миссар, он ж ей унтер-офицер, 6ip кецсе кызметкер1, оран кемек- uii, терт кагаз Koinipyini, кемекиигамен 6ip хирург, окымысты священник жэне славян-латын академиясыныц 6ip топ студентте- pi косылмакшы. Россияда бугшге дешн мундай улкен экспедиция уйымдастырылып керген жоц! Ол аз десец, Пензаныц жаяу аскер полм, Уфа гарнизоны, Вологда полм, Уфа дворяндары мен казактарыныц тец жартысы, Уфадан, Мензелинскшен, Бирсмден эскерге шакырылатын жастар да буныц отрядына мрмек. Жа- йыцтан аргы ушан далага бурын-соцды муншама кеп орыс цару- лы колы аяц басып керген емес! Муншама куш буган — кешем 41

карапайым цагаз Keixiipyuii Кирил Кириловтыц баласы, Иванга cenin тапсырылып отыр. Кириловтыц толцып кеткеш сонша, eKi Tieeci flip-aip ете цал- ды. Императрица сауалыныц тек соцгы жагын рана цулагы шалды. — ... риза шыгарсыц! — Элбетте, алдияр тацсыр! — Башцурттар мен цыргыздар даласына цыз узату тойына бара жатцан жоцсыцдар. Талай кауш-цатер кездесух де мумкш. Ондайда орыс мундирше дац тумрмей, бастарыцды пидага ша- луга пешлсщдер гой? — Элбетте, алдияр тацсыр! — Ендеше, Россия, орыс халцы, Россия тажы мен тагы Отан алдында ецбеп адал улдарыныц цызмей мен е р л т н цаншалык,- ты кастерлей бшетхнш 6ip сэт естен шыгармассыцдар! — Элбетте, алдияр тацсыр! Кириловтыц кезше дым жугарщ тамагы цургацсып барады. Дол мынау сэт орыс мемлекетшщ талайдан 6epri 6ip армаиыныц жузеге асыргалы турган айтулы сэт екенш мына алтын ясага шонжарлар уга ма екен? ¥цса, Бестужев-Рюмин гана угатын шыгар. А л, анау цасындагы уш немнхтщ не ойлап турганын и м бШ пм? вздер! жаратцан аттай бои цаншардай цатып cipece-ci- ресе цалыпты. Уйренш1кй жагымпаздыцтары ма, жоц мына са- парыныц цаншалыцты тарихи мацызы барын олар да сезе ме?! Сезсе, баска баска, ал мына бул баягыдан 6epi сан-сапат оцып, эр yrip, эр нуктесгае дейш жаттап алган, кажет десе, эу баста вз квк1регшен шыгып, одан 6epi цолдан колга етш, мыиандай тап- таурын куйге тускен, айтпаса да тугашкта кагаздарды бхршен соц 6ipiH ежштей оцып 6epin, сарыздай созгылап, кайталап пысыц- татып цайтед1? Одан да «жолыц болсын» деп арцасынан цагып шыгарып салмай ма! Мына куншц не кун екенш баскаларды былай койып, тап осы императрицаныц eai тусш е ме екен! Бше Since, такка отырганынан 6epri бес жылдыц хшхндегх ец 6ip ай­ тулы куш осы гой. Петр Алексеевичтхц 03i вле-олгенше арман- дап вткен ic i емес пе efli бул! Жарты галамдай жаллак Азия колга e3i келш тускелх турган ж ок па! Бундай дэурешй саган дешнг! ауызымен кус «стеген талай падиша коре алмай кеткен- дь К ун куйдарген кунес А зия саган дейш em6ip Еврепалыц би- леухшге сауыны болган мама сиырдай сауырын тесеп турып алма- ган-ды. ¥гамысыц буны, таж neci, так neci ургашы! Боксецдх Европага басып, етейцдх Азияга шашып шалжиып отырган сеи­ де де арман бар ма екен, cipo! А н а у куш колыца Остерман апа- рып устаткан ецбепмде мен сеш солай дэрттегем. Сонымды ту- ciHin icTe мейлх, тусшбей icTe мейлх, мына керсеткен сешмщ ущш алдыцда мэцп карыздармын. Эттец мынау жаттан уйренген жаттанды салтанатыц козхмшц де, сезхмшц де лык-лык актарыл- галы турган талай сел несерш бвгеп тур. Шхркш-ай, дол мынан- дай кухп дэл мыиандай жерден калайша шарапка жумсалатын шауып кел малайдай cipecin Kipin, cipecin шыгып кете алам! Ец 42

болмаса, «рахмет» деген жацгыз ауыз ceeiMfli айтуга жагдай туар ма екен, ж ок па екен... Императрица тамагын кенед!. Тагы да бфдеце айтпац кой. Иэ, сэт... — Жарайды, жолыц болсын, кегерппшм! Толкып турганын ce3fliprici келмей катцылдау тш цатып efli, дауысы таргылданып шыкты. Кириловтыц куанганнан ж ур еп жарылып кете жаздады. Ек- петтей кулап, императрицаныц жер сызган шубалац кейлегшщ етегше ернш басты. Ауызы айта алмаганды денем б1лд1рш, ек! иыгы селшлдеп ала женелдк А рада бес кун етть Неваныц кемершен асып теплш жаткан келкемр айдынына желкендер! жалтылдап бес кеме шыкты. Ж агада кужынаган кеп куйме, кол булгап жаткан, кездерш суртш жаткан ыгы-жыгы журт. Аспан ашык. Делдие кержген кеп желкендер жагалауда- гылардыц кездерш кызыктыргылары келгендей узак булацытып турып алды. Тац атар-атпастан су шашып тастаган тас кешелер, сызгыш- пен сызгандай тш-тнс тартылган каналдар, ойдым-ойдым парк- тер мен скверлер, ал1 де болса, кекке самгап кете алмай, жер бауырлап жаткан жатаган каланыц б1рен-саран ецсел1 сарайла- ры мен шпильдер1 кеп журтка ит аркасы киян боп ест1лет1н алые елкеге аттанып бара жаткандардыц кездер1не шоктай басылып, ею жак жагалаудан жарыса созылып калмай inecin келедь Бас-аягы отыз 6ip жылдын 1ш1нде миы шыккан ж утпа батпак- тан мынандай улы шаЬарга айналган астананыц жэй-жапсарына обден канык Кирилов не KepiHce де, кезш ала алмай, eMipeHin тур. K ici imiHfle жургенде байцамайды эйтпесе, Петербург, шынында да, цанатын кецге жайып, карыштап ескел1 тур екен. Эттец, Петр агзамныц кез1 Tipi болганда гой! Онда астана тек бул ма, е н д т Kici тани алмастай боп кулпырып кетпес пе едк.. Кирилов кайда караса да, император агзамныц эл! кунге жу- зеге аспай тэрк боп жаткан армандарын кергендей. А н а у — кез ушындагы Котлин аралы. Баягыдз Полтавадаи жещепен оралган соц, Петр патша астананыц орталыгын сол аралга орнатпак бол- ган. Аралдыц бетже колдыц саласындай цып шаршылап канал- дар тартып, солардыц бойына дворяндарга, кепестерге, ip i-ipi Kocin иелерже бэсекемен уй салдырмац-тугын. TinTi, 1712 жылы мыцга жуыц шонжар эулетй аралга копиру туралы указ да шы- гарган. Ол эулеттердщ TieiMiH Сенат беюткен. BipaK, оган узакка созылып кеткен TepicTiK майданы мумк^ндш бермед1. Оныц ycTi- не ж ау етшдеп арал корганые жагынан да колайлы болмай шыцты. Енд1, мше, ол бупнде Кронштад — Ж аца каланыц ж ау бет1ндеп 6ip калканы.

Астана императордыц соцгы кергешнен квп взгерш жары мапты. Уйлершщ Ke6i — сол баягы 6ip цабат сылама. Оларды сыртынан цыш юршштен цаланган боп керхнетшдей цылып, кы- зылмен бояп койыпты. Тусында эуел бастагы карагай лашьщ- тардыц орнына осындай тэпене скламалар салына бастаганына Петр патша кандай куанып едй Содан олардыц орнына кыш Kipnim уйлер алмастырганша кандай асыгып едй Кулл1 Россия- да тек осы Петербургте гана кыштан уй салып, кэшелерге шам- дал орнатып, парктер мен скверлер ж асауга руксат еткен-дк Ж ака астанага байланысты шаруа шыкса, маркум император­ дыц K63i шоцтай жайнап кетухш едк 17 16 жылы француз архи текторы Леблон жасаган бас жобаны керуге Сенатка келгеш элх есхнде. Келкеыр столдыц о шетшен бу шетше шьщканша жайгас- кан сэндх макет кездщ жауын алады. Император кулана жы- миып эр нэрсеш 6ip сурап кояды. А цкещ л француз одан сайын буырцанып шабыттана сейлейдь Орыс астанасы элденеше гасыр- лардыц cm n i ию-цию араласып бытысып жатцан Рнмге де, Па- рижге де, Венага да уцсамауга тшст!. Дэл мына макеттейдей С1шрдыц йлш дей созылыццы элипс жасап, 6ip-aK тунде орнап цалган жумбак каладай 6ip цалып, 6ip нацышпен жинацы са- лынбагы керек. Адмиралтейство аралындагы курылыстар шан- шылган найзадай т ж тартылган тузу кешелердщ бойына орнала- сады да, Васильев аралында ондай кешелердщ орнына сэнд1 ка- налдар казылады. — Мм,— дейд1 патша. — Ол уш ш Kaaipri уйлердщ бэрш кулатамыз, цаз1рй канал- дардыц бэрш цайта K9Min, баска каналдар каздырамыз. — Мм! Патшаныц ед1рец мурты жымпиып капты. Архитектор одан сайын иыгын цомцап кокнлапа туседк Кенет патша ерец-серец колын сермей созып, Леблонныц иыгына сарт етшздх. — Несш айтасыц, эдемкок! Ж аца Венеция! Онсыз да жагасы ж айлау турган архитектордыц екх eeyi ек1 кулагына жетй. — Bipan... Леблонныц узын KipniKTepi TiKipeiie туей . — Б1здщ климат Венециядагыдай цысы-жазы кайыцпен ца- тынасып турганды кетермейдх. Оныц уетш е, достым... Патша цалтасын цагып-цагып цойды. Сейтш, сэндх Венеция кезден 6ip-6ip ушты. Б!рак, Кирилов куннен кунге керкейе тускен ж аца астанадан сондагы кез алда- рында 6ip сагаттай турып ж ок болган эдем1 елестщ элде 6ip ны- шандарын танып цалатын сияцты едк Мше, соган кез1 ендх жетш келедь А н а у оцтай тузу Нева npocneKTici кандай эдемН Оныц eid цапталынан уш-терт катар жасап тжкен агаштар кандай эдем!. Олардыц арасындагы оц жыландай сумацдай агылган тас сок- пацтар неткен гажап! Патша соныц бэрш соцына туеш журш e3i icreTin e«i гой. Егер эрцайсысы бес фун'ттан кем емес уш тас сала келмесе арбалар мен шаналарды, сондай жиырма-отыз тас сала 44

келмесе, кемелер мен кайьщтарды Петербургтьщ карасын да керсетпей, кацтартып коятын. Астананьщ кешелерше тасты со- лай тесеткен! А л, анау Адмиралтейство аралыныц как ортасын- дагы жан-жагыныц 6api каналмен коршалып, пейшггей кулпы- рып турган келкеыр кек арал — Ж азгы бак. K|a3ipri Петербург- тщ шаршы Tepi сол. Ондагы эр агашта, эр мусш мен эр орындык- та улы патшаныц кус-кус колыньщ табы жатыр. Д ун и етч терт тарапынан экелшген эр алуан агаштар мен гулдер, шаршылап, дечгелентш кыркылган сэнд1 буталар, кесте теккендей накыштап екен керкем гулзарлар, шагаладай аппак колонналар мен ста- туялар, ойдым-ойдым алацкайлар мен узыншубак серуен жолда- ры, кекке шапшыган фонтандар мен жер бауырлап жаткан уйме- жуйме гроттар, мэрмэр беседкалар мен шамдал багандар, йрте- б1рте 6ip тутас жасыл шаршыга айналып, кезден 6ip-6ip ушып булдырай бастады. А л сонау жан-жагын желкен камап турган Адмиралтейство. Адмиралтейство мен Ж азгы бактыц арасында 6ipiHeH 6ipi «Tin каздай тазййп Петр тусында салынган бекзада- лар сарайлары булар жагадан алыстаган сайын пил богындай шашырап курдым ак нокаттарга айнала TycTi. Каналдардыц жи- eri беренелермен кбмкерьшпть Ол беренелерд1 балдыр кемш ко- repin KeTinw. Карсы жагалауда кабагын ашпай туш лш Петро­ павловск корганы тур. Цорган imiHaeri Петр мен Павел соборы- ньщ мыс жалаткан жылтырак шпильдер1 сонадайдан i;o3iне шаншылып каратпайды-ак- Васильев аралы эл1 бос жатыр. Бурын жер тубшен мен мун- далап туратын Меншиков сарайыньщ касынан 6ipeH-capaH кара-курач кершедк Сенатка, Синодка жэне коллегияларга арна- лып салынып жаткан атакты он eni коллегия уш ендйенд1 6iTin келедк Одан аулагыракта жача салынып ж аткан Кел1м-кеим сарайыньщ качкасы карауытады. Кунст-камераньщ жача ушнщ мачы ыгы-жыгы адам. Аралдьщ шет жагындагы алачкайда 6i- рен-саран шалкаска шабдар сиыр жайылып ж ур. Козыкуйрык терген сары урпек балалар кейлектерЫ ч батпак ж угып сатпак- танып калган етегш кшдштершен асыра KeTepin анадайда айдын бетшде сэн тузеп каздай калкып бара жаткан бес кемеге ауызда- рын ашып ачкиып тур. Каналдардыч езенге шыгар тустарындагы кешрлерд1ц кебш тот шала бастапты. Император Tipi кезшде бул Kenipnepfli esi кеп тексеретш. Bip жолы касына астананьщ бас полицмейстр1 генерал-адьютант Девиерд1 ерте шыгыпты. Аргы Ty6i Португал- дык TeHiemi кел1мсек Антон Девиер инешц кезшен етет!н жыл- мач TBCTin нагыз eei едк Векзада дэулети 6ipeyfli кере калса, жел1мдей жабысып, ауызы жалпылдап сейлеп беретш. Патша агзамга тап келгесш не жорык! Дулагын сарсытып-ак бакса ке- рек. Кенет Мойкадан ете бергенде, император кешрд1ч 6ip ака- уын KepinTi. — Мынау не! Элпнде гана ауызы-ауызына жукпай келе жаткан полицмей- стерд1ч кемейше кум куйыла калганы.

Кекеннм,— депт! патша,— ана кешрдщ устже барып тур да, белбеущд! агыт! Андай журттын алдында полнцмейстрдщ шонданайын кунге каратып конып шиедей кылып берген император колыидагы кан­ кан цамшыны атшыга устатып, солыгын эзер басып: — Кекеш1м, кеп1рлерд! озщ к е л т тексер т туру керекттн, ец болмаса, мына куйрыгыцньщ жарасы жазылганша сстен шы- гара цоймассыц,— дептк Сосын куймесше отырып, шалбарын тартып кие алмай, a6i- герге тусш жаткан генерал-полицмейстрге: — Болсацшы, бауырым, журмейм1з бе енд1?1— деп айцай- лапты. Б ул эцпмею астанага жайгап Антон Девиерд1ц езЬтугын. Муртын сылап койып, мактанып айтатын. Император агзамньщ алдында бексецд! жалацаштап турып, вз колынан таяц жеу уш и де 6ipa3 дэрежеге жету керек кой! Баккумар кел1мсек соны неге тусшбесш! 0зш1ц тегш кий емес екенш ceeflipy ушш эдеШ ай­ татын. Астанада кирап турган кошрлерге бола басы ауыра коймай- тын салбексе улыктар ол1 де баршылык. BipaK, оларды осылай одтын-октын шонданайларын сипаттырып тэртшке шацырып коятын адыл кез-келген билеунпден табыла бере ме! «Дайран, император!»— деп куб1рлед! Кирилов. Ол Tipi болганда, мына сапарга буларды e3i аттандырып салмас па едИ Кириловтьщ Kencipiri ашып, кезш щ алды жыбырлап коя бер- дь Кунде-кунде керш журген ет-ене mahap 6ipTe-6ipTe бедершен айрылып, коз ушындагы коп карауыткан не екендерш ажыра- тып болмас элде 6ip булдыр елеске айнала бастады. Даладан узацкыраган сайын Нева айдындана тустк К ек жу- зше тубмтей туй л ш шуйке-шуйке ак булттар котерыдк Жага- лаудыд eKi бетшдеп ну агаштар еиреп, кек ормандар сонау кек жиекке nierimn, кашыктап KeTinTi. Оныч есесше жайган кереге- дей боп cipece устаскан нар камыстар кебейшт!. Айнала ашыла тускен. Кезд1к де томагасы алынгандай, ту-ту алыска куныга шаншылады. 1Шркш, кеч дуние-ай! Эл! орынында екен гой! Оны eniKiM eai тар аулага тыгып, карагай камашауга камап коя ал- маган екен гой! Манадан 6epi Кириловтыч касында Mi3 бакпай тен^рекке ка- дала карай келе жаткан Ералыньщ журега булкып-булкып кал- гандай болды. Мынандай телегей су, жардай Tiruiin, ж ш ескен нар камыс ес!не тагы да салкам сахарасын экелдь Жылда осы уакытта тел аяктанатын. Жылда осы уакытта дум арасыныч капырыгы Kynieflin, кене сасып кететш. Жылда осы уакытта жабагы ж ун цыркылатын. Тай-тай жун течдеген керуендерд1 Бухара мен Хиуага аттандырып салып, калган ел уйлерш жыгып, жылы ыктасын, жумсак тебшд! тастап, каткыл 16

epic, салцын белдерге бет тузейтш. Сонау Хиуадан сал-ак бер! Адам ата1 бойындагы улан кумды кыстап шыццан хан ауылы жайлауга кешкенде Сырдыц тап Аралга куяр сагасы мацынан еткелдеупп едй K^3ip де сол у т р ен н и к и сурлеу1мен Сары Арка- ньщ самиян жазираларына карап багыт алып бара ж аткан i •ы- гар. Сырдыц бойы да тап мынау терштш дарнясыныц бойындай боп, бабына к е л т балбырап жатцан шыгар. Цаганагы царц, са- ганагы сарц арсы-Kypci дарияныц жагасына жете бере кештер шегерйпер-дь Тецдер туырйпш, талдан Ti3in жасаган жадагай салга тау-тау боп уйшер-дп Балацтарын мзеден асырып шиыр- шыцтап Typin алган жаганыц кара сирац жатацтары цолдарына сыргауыл таяу устап, бала-шага мен дуние-мулж тиелген цал- тылдак салындыны аргы ж агага карай акырын жылжыта жене- лер-fli. Кызыл кумды изеден кешш, терт колтыгын тугел ад кебж кемген атан нарлар ак айран дарияга тусуден тайкасоктап бакырып-шакырып багар-ды. Ацыр соцында басца-кезге тепеп берген камшы мен сойылдан амалдары курып жецккле аццан жойкын суга женеп берер-дй Bip-6ipiHe буйдаларынан Tiein таста- ган жарыктык жануарлар терт аяктарын 6ip ж ак капталдарына жан TaciaiM сермелеп, 6ip буй1рлеп малтып багар-ды. Кунгей жа­ ганыц маса-сонасынан эзер кутылган бейшара квш п тершкей жаганыц маса-сонасы ызыцдап эндет1п жалана тосып турар-ды. 9ншей1нде кезибасыц куп боп icin, тозак кершетш сол 6ip кун- дерд1ц e3i осындайда жадыца тускенде жаныцды жадыратар бал доурен екен гой! Енд1, мше, сол уйренш ш и OMipme кайтып ора- латын кундерше де кеп калган жок- Ш1рк1н, кектемде кешкен- нен артык не рахат бар дейсщ! Кеш женекей тай жуасытып, купан шаптырып жарысканнан артык не рахат бар дейсщ? Ауы л Сары Аркага жеткенше талай жерге конып, талай еру болатын едЬау! Сонда ж урт 6ipep кун тунемеге калка Tirin, тутш тутет- кенше жас всп!р1мдер мен балалар мацай-мацайдан шагыл тас- тамай кезш, ж уа Tepin, KeciK казып кететш. К°йыны-конышыц- ды топырак-топырак ж уа, кесш ке толтырып экеп, ащы айранга турап салып, агаш зерецнхц шетшен ерше сораптап, турул1 ipre- ден сагым шалган жасыл белдерге карап киялга батып отырсац гой, нпркш... — Ханзада! Бу KiM тагы! Тай жарыстыргылары кел^п журген кеп шал- дуардыц 6ipi ме? — Ханзада! Ересек кнншц дауысы. Ералы селк ете тустг. К айда турганын умытып к еи п и . Тец1рек нагып агарып кеткен!! А н а у кез ушын- Дагы келге ж упрген шел уй1рлердзц соцында тумшаланып турып алып, кепке дейш сейклмей коятын ак тозацдай ак саумал туман цайдан шыккан? А к саумал туманды аямай жыртып, как орта- сынан сорайып шыга келген эне 6ipey немене? Мына 6ip жатаган кайыцтарга жапатармагай Minin алып, жабыла ескек ескен квн Сырдария араi

Kici цайдан тап болган! Булардыц алдын орап, капталдасып не 1стегел1 ж ур? — Ханзада... Ералы ацтарылып сол жац иыгындагы Мэмбет мырзага бу- рылды. Анау алдымыздагы Шлиссельбург цамалы. Ханзада ештецеге тусшбей есецпрей карады. Бул бурын Орешек деген орыс корганы болатын. Bipaa жыл шведтердщ кол астына own, осында отыз жыл бурын Петр патша кайтарып алды. Камалга жакындай бере ак саумалданып жаткан Нева eici тармакка бвлшдй Эр кайсысына он eni ескекпп eni белшin жай- гаскан кеп кайык буларды кос капталдарынан коршап ап оц ж ак салага бурды. В^амал бушл 6ip аралды тутас алып тур екен. Дэл судыц кемершен басталган к¥с боп ушып етпесец, ат шап- тырып ала алмастай кып, аспандатып ерген зэул1м кызыл кор- ганныц он бойына кещрдектерш созып зецб1ректер самсайды. Сокайып-соцайып кершген уш к м мунаралардыц басын жалты- ратып качылтырмен каптал койгандай жарк-журк етедк Анау кыш кабыргалардыц цалыцдыгы кулаштан асады дейдк Муны алганда орыстыц acKepi эуел1 жагалай коршап ап уш кун бойы зецб1рекпен аткылапты. Оган да болмаган сок, кумырскадай к¥‘ жынаган кеп кайыкпен тубше дешн барып, аркан сатылармен жогары ермелеп, елгендер! е л т , елмегендер1 кансокта боп жу- pin, акыры ж аудан босатыпты. Ендк мше, сол тас корган айдалада жацгыз жайылган кызыл нардай мацкиып 6ip цапталдарында. калып барады. Кеше кеш- теп коштасар кабылдауда патшаханым: «Ханныц етнишш орын- дап, eKi езеннщ айырык сагасынан еш ж ау ала алмастай тас ка- мал салып берем1з>,— деген. Сонда ол камалдары да осы кор- гандай болады-ау. Оныц да анадай боп каздай Tisbiin, шар тарапка шаншыла кадалып, зецб1ректер1 самсап турады-ау. Хан­ зада 6ip сот камал басында кеюрегш самалга тосып желпш и турган жез калпакты акесж кергендей. ИПркш, ондай дэурен орнай калса, муныц экесж щ муртын балта шабар ма! Мынандай тас корганныц касыпда атка Minin, найзаларын шошацдатып келген жоцгарлар туйеге урген кушжтей кулкип боп калатын шыгар. 1Шркш-ай, тез1рек орнаса екен сондай дэурен. Экеп му- ны кергенде ж ур еп жарылып кете жаздайтын шыгар. Оган мы­ нандай тас камалдыц жай-жапсарын айтып бергенде Te6eci кекке 6ip жетш калмас дейсщ бе!.. Бала ханзаданыц ойын TyciHin калып, «Элбетте!»— деп ма- кулдап коя бергендей, камалдьщ барлык зецйрег! курмреп ала женелгень B ip емес, катарынан он рет KypKipereHi. Зэул1м ка­ малдыц y e n кек тутшнен кержбей KeTTi. Ханзаданыц кез алды- нан 6ip сэт жылт ете калган жацагы -6ip рахат керш и те жым- жылас жогалды. Элпнде гана буган метрлене карал турган жез калпакты экеы де, мынау окыс гурсжден flip ете калып, гайып

кушагына цайта Kipin бара жатып улы на: «Мынауыц т аги не пэле?*,— деп алая царагандай. 9 л ri 6ip тыкактаган ересек дауы с тары естшд1: — Ханзада, цамал с1здщ мына кел1сщ1зд1 цошаметтеп, зец- 6ipeK атып ж аты р... Дауысынан таныды — Мэмбет. «Кошамет1 мынау болса...» Ойын аяцтатпай кеп зецб1рек тары да жарыса куршрей женелдк Ж ур еп flip ете калган бала ханзада сосын кайтып жан-жагы- на царай алмады. 6з-езшен локсып, басы айналып бара жатты. Кеше кабылдаудаи кайтып келе ж атканда Мэмбет мырза сапарга аттанатындардыц жартысы Мэскеуге д е й т осылай су жолымен барады да, жартысы куймелерге, арбаларра т и е л т к¥Рг а Кпен кетед1 деген. Цазак елшипп сол кара жермен баратын керуенге inecce керек едк Мына камалдан еткесш кеп узамай жагалаудан буларды кут1п турран куймелер керш уге тшста. Соларга тез1рек жетсе екен. Элг! 6ip коцырсыган куй1к nic колкасын кауып, кезш ашы- тып барады. Ханзада мына арадан кутылганша асыкты. Еш ке­ зш таре ж умып алды. Кулагына 6ip емеск1 ун келедк Баягы лплделж ... Ж ок, боз торгай... Дайта шырлап коя берд!. Содан олар журектер1 сол алып уш кан калпы Мэскеуге жет- Ti. Ол арадан бесеу емес, он 6ip кемеге т и е л т ыргалып-жыргалып аттанды. Ханзада мен елпплш бул жолы да кара жермен журе- тш болды. Коныр куздщ басында салдырта желген кеп куйме алтын крестер1 жаркырап, кум1с айшьщтары жылтырап кез жа- уын алып турган кеп мунаралы улкен шайардан е ти . Хиссалар- да кеп айтылатын Цазанныц Кара каласы осы керш едь Ж ердщ точы эбден enipen катып, эуел1 жапалактап тускен мамык уш- кындар 6ipTe-6ipTe пэлен кун катарынан сыбап ж ауган царга ай- нала бастаган цызылшунак кыс тусе кездерш талдырган кек жиектен децбек тебелердгн баурайында жайылган жылцыдай бытырай тутшдеп жаткан Уфа да кершдк Ханзаданыц кулак шекесше конып ап, талмай сайрап келе жатцан жумбац кус одан сайын кылгына шыцылыктай жене- Шашырай б1ткен децбек тебелерд! куалай салынган узын шубак каланы кыстай айкара басып жатып алган омбы кар epifli. Каланы eni жактан кемкере агатын eni езенд1 курсап жаткан cipe муз т ск е н кауындай сатыр-сутыр айырылып, жецк1л1п сец ЖУРД1. Дарияныц сатыр-KyTipi арылып, айдыны эбден тунган кезде шалки аккан А ц Ед1дд1ц шыгыс бет жагалауына эуел1 каптап ак найзалар шаншылды. Сосын сол цаптаган кара курым найза- ларга карай каладан дабыл кагып шыгып, лек-лек эскер шубыр- ды. Тыгырык берж й, делдиме шалбарлы казактар цылыштарын жарцылдатып eai капталга барып сап Tyeefli. К ак мацданга ж ая у