Жұмаділов Қ. Соңғы көш

БДЕИ1 Ж ¥МАД[ЛОВ ООЦГЫ К0Ш I*/ ччгЛч.к^ „ЖАЗУШЫ\" БАСПАСЫ А Л М А Т Ы -1974

_Ж умадией К,абдеш. 1- Ж87 «Сонгы кеш». Роман. «Жазушы». Баспа< 432 бег. i Ka3ip Шынжац деп аталып журген ежелИ Шыг| стан жернде баска да аз улттармен 6ipre казак халк улкен 6ip белеп турады. Жазушы Кабдеш Жумад1ловтын «Сонгы кеш» г па романы сол Шынжанда туратьш казактардын тур алынып жазылган. Романда осы гасырлын 50—GO н на дейп! созылып келген кешпенд1лср onipi, енбекш тын еэ бостандыгы мен бакыты жолындагы Kypcci, ; Д!к жайлаган елдеп аз улттардын аянышты тагдь иайы керхем тишен нанымды сурепелгеи. Ж 0733 72 10—74 М402(07)74 «ЖАЗУШЫ» БАСПЛСЫ-

Б1Р1НШ 1 Б6Л1М КАРСАЦДА I Ш ы г а р кунд! тебе басында турып карсы алу, батар куши тебе басында турып узатып салу — садарада мал icipin, кешт-донган халыдтын даныиа ciHren гадет. Бул алттыд кешпенд1лер турмысына дэл дашан енгсшн KiM uiflciii, бэлк1м, epmireH дау, еийккен жаудын заманында жолды баккан, шан кузеткен ереу1лд1 кундерден далран 'ip белп осы mbiFap. «EcirimiiH алдыпда тебе болса, ерт- reyai турран атиен тен» деп TyciHeTin ауыл адсадалдары ч.ртекд1-кеш жотага шырып, 6ip мезги еткен-кеткеши ес- ке алып дайтпаса, кецидер1 кешшмейдд Батып бара жатдан кунге дарай отырып: «боз шолад аттай келте гумырдын тары 6ip куш e rri-ау» деп курсшед! олар. ©з- nepiiie дарай бет алган слд! де, жауды да, жол содты бон, доналды ацсап деле жатдан жолаушыны да кез ушыпан шырмытып керш отырады... Кушнн i<03i ендейш, сонау \"батыс кекжиектег1 Бадты ауынын желкесже пек арта берген шадта, Канагат би |\\ыл сыртыидагы тебешк басына кетершдь Бидщ сон- ы 6ip айда уйдсн аттап шыдданы осы. Жазгытурым ысгаудан жылжып, осы журтда кел'ш донраииан 6epi 5

сузекпен ауырып, тесек тартып жатып кал Fan-ды; .жал- ганнын жарыгына кшз уйдщ eciri мен тунлтнен гана кез ж1берт, саррайып узак жатты. Наукастын жанына батканы соншалык, «Эй, енд1 маран жер басып журу жок шырар» деп ойлап едь Bipait,, ейтш кушрлж етуге де болмайды ексн. Енд1 канша. су imepairi бар, KiM 61л- cin, онтеуip бул жолы катерден калганы анык. «ЦПркш, жарык дуние-ай! С е т к 6ip кушщи немен тенгеруге болар екен!?» Би куана курсшдк Kapi кезше туган жердщ мына 6ip KeiiiKi Kepinici балбул жанып, от­ тай басылды. Осынша эсемджп кунде Kepin, белшеден басып журил, бурын калайша байкамаган?! CoFaH e3i катты танданып, ойланып калды. Даланын Keri жетыпп, айнала узатылатын кыздай жасанып тур. K,apaFaH, тобылгы тепе бурлеген; бетеге мен кияк тусардан келш, сап жел турса maiii шымыл- дыктай сусыл кагады. Ауадан кун нурына каныкканкек шепни Hci бурккрайды. К,анагат кеудесш квр1ктей ке- pin, терек тыныс тартты. Мана уй шшде 6ip турл1 ка- паланып, туншыккандай болып efli, далага шыккалы са- райы ашылып, боны жешлдент калды. Колтькынан де- меп журген iHici Нургазыдап эдеш шетке кагылып, вз безмен таякка суйено, opi-6epi журд!. Бидщ eiii Ka3ip ете жудеу. Bip кездеп кызыл-сары нурлы жуз1 ку шуберектей бозарып кеткен. Ke3i шущ- peflin, танауы кусырылып, эл1 ак i<ipe коймаган сакал- муртынын да кыры сынып, арык аттын жалындай уйпаланып шалынады. Тер катып калмау ушш, терт сайлы найман тымагын басынкырай Kiiin, кец каптал шапанынын сыртынан помази белбеу буынып aaFan' екен, каз1р сонын 6api колкылдап, бвтен 6ipeyflin кш- мшдей бойына конбай тур. Жакын манга карауга кез жанары шыдамай тала берген сок, алыс-алыска, кек- жиекке назар салды. Сонау онтусикте, аспан мен ж ердт астаскан тусын- да кеплд1р пердедей мунартып, Майлы-Жайыр таула- ры келбеп жатыр. Тетрек кеупм тарткан сайын, шыгыс жактагы Оркашар 6niKTepi де аласарып, тешзге баткан кемедей карауытып шегш барады. Сол Оркашар тауы- нан басталып, Каракемерд1 белдеу.пеп агатын Ем1л езе- ni бул жердей каз|'р кершбендк Ал кыста бурют салып журш, Тарбагатайдын 6ip 6nirine шыксаныз, Еммдщ музы кемер белбеудей созылып, жаркыран жатады. 6

Сондай 6ip сэтте KanaFaT осынау «Кулыстай» деп ата- латын казан шункыр кен елк е т казакы ердщ капталы- ка уксатушы едк Тарбагатай тауы ердш алдынры касы болганда, Майлы-Жайыр смгемдерг ердщ арткы касын- дай тэйпиып жатыр. Ал ортадары Емш дариясы келде- нен салран кумш пыстан icnerri... Таяудары Аркарлы жазырынын устшен будак-будак шан кершедк Ел iiuiiiae эл1 де ала шапкын б ул т бар секмдк Эр тустан етектерш жел кетере, ецкейе шапкан атты т а л е р кылак бередк.. Канарат сол туска карап сэл турды да, xi3eci шыдамай уйып бара жаткан сон, кек шептщ уст1не жайрасып отырды. Теменде, сай табанын- да «Канараттын кара шобыры» атанып кеткен кеп ко- цыр уйлi, мол ауыл отыр. К,отан ортасында керме косак койды жебей сауып жаткан катыидардын жаулыктары арарандайды... Ауылдын бала-шара, кемшр-шалы кенш малдыц камымен кеген басында жур. Сол маннан узи<- узп< айкай, тусппказ сездер естшедк Bipey бас уйтып жатыр ма, кенш самалмен м е с т элде кайдан куйген куйканын тущы nci келедр.. Таяу, маннан жылкы юсшедк Ауылдын ар жарында- гм кегалда дом боп жараран жирен ат аркандаулы тур. Yfiip 1здеп, тыкыршып турран сол екен. Сырт пошымы Шешшктщ жирешие келщтрейдь Шет жактары дунг>р- шектей боз уйдщ касында дэртесш квкке каратып, се- peftTin KofiFan су жана кек арбаны керш, Канарат: — Шешшк калага Kerri деп едк келген екен рой? — дед1 касында отырран Нурразыга.— Тшдестщдер ме? Б1здщ Естайдан хабар бме ме екен? Тур-тулрасы Канагатка тарткан, 6ipan кырыкка кел- гвнше сакал-мурт поймай, бет-аузыи жып-жылмарай кы- рып журетш Нургазы еижарлау жауап катты. — Барана Kipin шыккамын. Сауда icTen анталаган катын-калаш-ак жол 6epeTiH емес... Естайды KepinTi; жакында окулары аякталатын кершедк — Алда, айналайын-ай... ауылды сарынып, аландап жур ме екен?! Ат ж1беру керек ед1,— дал, Канарат кала- да окитын баласып айтканда, ещ жылынып enceci ке- тершп калды. Б1раздан кейш бидщ пазары тары да Шешшктщ кек арбасына ауды... «Тиыи cayFan пеме, эдеш келш сэлем бергенд1 де бммейди деп ойлады кабарын шржитш. 7

Ш еш пк биыл yfiine аппак узш жауып алыпты: жыл- -дан-жылга дурмдеп байып бара жатыр. Журт кайдаи б!лсш, ана корада жаткан малдын барж Канагаттии деп ойлайды рой... С о н ы н жарычынан ne6i — Шенилкт!- Ki. А к т а дегешшз былай. Осыдан он шакты жыл бурым бмегше шарбак ш п , ауыл-ауылды жалу аралап, айна- тарак сатыо журетш жеп'м бала еда. Эрммдерден 3a6ip коре берген сон, бидж колтыгына келш паналаган. ©si­ ne сауда жагып, 6ip жылга жетпей атсатып алды. Уак- туйек мэл1ш буйымдарын меше есе кымбат сатам лесе де, бул манда омы тектейтш i<ici жок. Сейтт журш Шешшк уш-терт жылдын шшде он шакты кара, кырык- отыз кой жинап алды. Ама жылы Канагаттын ез1 бас куда боп барып, мына Мэметек iiuiHfleri 6ipeyfliH кызын алып берген. I\\a3ip балалы-шагалы, кэд!мпдей Kici ту- сетш катардагы уйдмг 6ipi. Канагаттын ойына жазгасалымгы 6ip окига Tycin, epiKci3 езу тартты. Bip бейтаныс жолаушы ауыл шет1нде буган жолыгып: «Отагасы, Швншжтж ауылы кайда екен, бжмейаз бе?»— деп сурагамы бар. Бм нс AcpiH б!лмей сасып калды: «9з1рше бул манайда, «Швнмнктж ауылы» дейтж ауыл жок... Бул — Канагаттын ауылы. Ал UlenmiKTin уйж сурасан, соиау ак узж п шетк1 уйгс бурыл» дед1 элпге. Не icTeiicin? Уакыт дегем сол; 6ipey озып, 6ipey тозып жаткам зама.н... Ол ойдагы ауылдан кезш алмай узак отырды. Кара- ша уйлерд1 1штей тугендеп, санап шыкты да: — Bi3flin ауылга жанадам б1реулер келген бе? Yii саны молайып капты Foft,— дед1 Нургазыга карап. — YcTi-ycTiHe келж косылып жатыр,— дед1 Нургазы KafiaFbiH карыс жауып.— Не жыны бар екем, осы ман­ ный аш-аламан, жок-жЫ п баска жер курыгаидай, 6i3fli карактайгын болды гой... — Кудайдын жерж аяйсын ба? Келси!... Келенкеам- де мт жатпайтьш 6ipey болсан, журттын сенде ncci бар? — Жога, TinTi басынып барады,— дед1 Нургазы ту- nepin.— Ci3 ауырып жаткаида, тагы уш уй кеп косыл- ды. Bapi Экпар мем Нугымамнын малшы-жалшылары. Eiifliri жетпегеш сол efli, кеше Твлеубай шал Keiuin кепть — Кайсы Твлеубай? Аргын Твлеубай да баягы. Экпардыц басына булт ушрмгсм сон, енд1 б13Д1 тауыпты гой. 8

Канагат ундеген жок, 6ip жерш ауырсып^андай ка- багын шытынып, iiiiciHe карады да койды. Э.п eHiuici бе- лшбеген eKi уйдщ ортасындагы uiaFbiti шаруа осы Нур- газыныц мойнында. Бидщ ез1 унем1 ат устшде. журед! де, TipmiaiKTiH 'усак куйбендне кеп араласпайды. Сон- дыктан «бар жумысты мен тындырып журмш» дегеи- дей, кейде Нургазынын осылайша безмен кетш, ырыкка кенбейтш кездер! де болушы едк.. Осы кезде ауыл жактан «Айда! Айда!» деген уйрен- •uiiKTi айкай ест1лд|\". Бул — бел астында козы кайырып журген балаларга бершген белп... Сол-ак мун екен, шы- гыс жактагы жотадан ipiMiuiKTefl к1лен Кызыл козы тау- дан сырганаган корым тастай болып, ауылга карал лап койды. Шуылдай манырасып, бэйге атындай узшк-соз- дык куйгытып келедй ¥мар-жумар кушнде, косактан енд! босаган саулык койларга келш араласты. Маны- paFan кой-козы талайга дешн табыса алмай, азан-казан боп, тешреки т!ршшк ушне тйлтырып нибердк.. KeujKi малды жайлап болтан сон ауылдын улкенДер1 6ip-6ipflen ден басына карай аяндады. Ен алда келе жаткан узын бойлы, аппак сакалы белуарына тускен Телеубай шалды Канагат сонадайдан шырамытты. Онын сонын ала Каймолда, Касым, Сагымжандай ул- кендер, Байжума, Бактиярдай Ж1г!ттер де 6epi беттеп келед1. Жасы улкеш де, Kimici де Канагатка жамырай солем 6epicin, денсаулык жагдайын сурасып жатыр. ЖуздерЬ нен масайраган шаттык леб1 еседц кептен дертке шал- дып>ш, тесек таргып жатып калган ауыл агасынын бу- riH бас кетерш, уйден шыкканына Kepiui-колац тугел елендест, шын куаныш еткен каллы бар. Барлыгы бнд1 ортага ала алка-котан жайгасып болгасын, жас мелшер! Канагатпен тургылас Касым бэршщ атыпан Gip басад- кы Т1лек айтты: — Кайран Бие-еке-ай! Дерт-дербезеден айырып, кал- кайып катарга косылрэнын кандай жаксы болды. Bopi- м1здщ айпарадай адам болып, дардиып жургешм1з се- нщ аркан екен. Карангыда шамга тарткап квбелектей, ойдан-кырдан 6ip сенщ панана кеп жиналган ед1к. Сен ауырып жатып калганда, осы отыррап шабан-шардак кара шобырын жет1м баладай жалтанкез бон, жунжш кетт!к емес не туге! — деп, касындарыларга жагалай

карап erri. — «Игл иеамен кинасын» деген сол да... КудаА енд1 осы куаиыштан айырмасын! Баскалар да Касымды коштап, жамырай т1л катты: — Не керек, Бн-екен 6apiMi3fli 6ip коркыпы foh. — @3iMi3 буйтш катарга косылады деп ойлаганымыз жок... — Мын болгыр Эбд1рахман молланын flapici шипа болды гой, afiTeyip,— десш жатыр. Канагат ауруды еске ала беруден эбден жалыккан еешлдк — ©з халдарын калай? Yfi-imi, бала-шага тег1с аман б а ?— деп кериллерш кез!меи сузш e n i де, кенет он жагында отырган Телеубайга бурылды: — Ci3fli осы ауылга Kemin келд1 деп естдам бе? Конысыныз кутты болсын, аксакал! — дед1 оган штифат бишрш. — Айтканын келсш, Канагат шыраплм! «Жаксылан шарапат, жаманнан кесепат» дейдд. Кешеден 6epi басыц- ды кетергенге, акжолтай болдык па деп, уй пшм1збен куанып жатырмыз.— Телеубай бидщ касына таман жылжып отырды.— Жаксыдан калган туяк едщ, 613 ушш осы аман жургешннщ e3i каншалык. Ауырып тур- дын— аунап турдын, жан калган сон керген бейнетщ 6ip кунпдей бшнбейдк Ер ж т т 6ip TepiHin iuiiiuic неше толып, неше солмак. Алла-тагала эмice осындай жак- сылыкка жазсын! — Аумин, айтканыныз келсш! — дед1 Канагат разы болып.— Экпармен акыреттж корил едЫ з, аяк агтынан неге белше кен тщ з, Теке? Жен сурамак б1зден, жен айтпак азден болсын! Кулагынын какасы бар Телеубай умсына тусш, тын- дап алды да, 1ле сейлеп кепи — Жен сураганын дурыс, Канагат шырап>1м. Ал- дыннан етпей, руксат та сурамай, эйтеу1р «жарлы-жа- кыбайдын жагы ед1 foi\"i» деп, iprene баса кектеп конып алган жайым бар. Онымды айыпка санама! — деп сэл бе­ гелдк— Кершген жерге пул теге берген де жаксылык емес. BipaK мен де Kaii6ip жетшкеннен кепш жур дей- Нн? Баска тускен бэледен коян кусап кашып кутыла- тын халыкпыз гой ежелден... Осыдан жнырма жыл бу- рын Шынгыс таудан басталып ед1 бул cypriH. Содан 6epi тыным-тагат тапкам жок. Эгарэюм, басып еткен жо- лымды 6ip-6ipine жалгайтын болса, дуниенш терт бу- рышын шыр айналып шыгуга жетер ед1... П р и п л а т ту- 10

бше жетем деп жургенде, ез!мшн зауал шагыма жетт- niH. ©леем де орныкты жерге барып елейш деген имен Kopi кеудемд! суйретш, касына келш отырмын, кара- гым... — Жер таппай келмеген шыгарсын. Б етт дурыс, ак­ сакал,— дед1 Канагат.— Эмлардай мынды айдаган бай болмасак та, буйырган неабеш беле-жара кун керерлпз. — Е-е, шырагым-ай,— Телеубай кинала езу тарт- ты.— Экпар бай болганда, KiMHiH, казанына ас салып 6epin отыр екен?.. Кен катса калыбына барады, такыр- га шеи шыкпайды. Экпарга канша мал 6iTce де, мэйегш- де жарымаган теказ емес пе, сол тек аздтн е тартпай тура ма? Шабаннан желмес туады, сараннан бермес ту- ады, сацыраудан шакырса келмес туады... Taflipi, Экпар- дын aneci Торсыкбайдан кай 6ip окган ул туушы ед1? — дегенде, отыргандар ду кулш ж1бердь — К енш щ з катты калган екен,— дед1 Канагат Те- леубайдын жорра тш не cyftcinin. — Эттен, Би-еке-ай, бул кешл шмнен калмай жур дейсщ?— Деи алып, шал сонры жылдары керген жэб1р- жапасын айтып кеттк Телеубай кеп жылдар Экпар аулына консы боп отыр- FaH. Колында eHepi, аузында ce3i бар 6ipa3 адамды ма- найында устап отыру — казактын атка мшер байлары- ныц эдетк Bip жерге конакка, не куда тусуге барганда, касына эшш, домбырашы, балуан, шешен Kicmepfli ерте журуге тырысады. TinTi ондайда ет жепш, кымыз iumiui мешкейлерд1 ала барып, элп ауылдын сабасын сар- кып, табагын бос кайтарудыц e3i абырон саналады. Эк­ пар да Телеубайдьщ шеж1ре-шешенд!гше, акпг акыпды- гына кьыырып, кайда барса касынан тастамай epTin жу- pymi едк Касына ерген аткосшы теленгтш к e3i пе 6ip акылды, дана сездерд1 агытып отырганда, эрине, мырза- нын. ез1н еншм де акылсыз деп ойламайды... Телеубайдыц улы Кэкен Экпардын жылкысын бага- тын. Бай малынык шетшен сауын сауып, сорпа-суын imin, бала-шагасы мен кэр1 эке-шешесш асырап журил жаткап-ды. Осы кектемде Экпардын 6ip yflip жылкысын уры алып кетт1 де, жылкышы айыкпас пэлеге калды. «Жогалган жылкыны шмге берсец де, сен, езщ шьтарып бердщ» дсп, коргансыз ж1г1гп Экпар ел1мий eTin саба- ган. Жэне онымен коймай: «Сорпага ceMipren жаман ке- дей, ipгемпен кеш» деп кунде TencineTin болтан. Бул

корлыкка шыдамаган Твлеубай, баласы ecin жниап, бе- ri 6cpi караган сон, дсреу ушн жыгып, осы ауылга колin паналаган-ды. Шал осы жайларды асыкпай, таратып айтып шыкты да: — Кайтейш, мык асканга 6ip тоскан бар шырар... «Кар|'ымныц ашканына жыламаймын-ау, KaflipiimiiK KCTKciiine жылаймын» дегеп екен, баяилда 6ip жет1м ба­ ла. Сол айткандай, Экпардан кеткешме eiciHin отыргам жок; тек керсегкен корлыгы багып барады жаныма... Вайсалды айгыр ат жактайды, ку бас айрыр кулынын талайды. Кудаiin.ыц 6ip «шыреткенге» зар кып коюы — осы пнгылынан шьшар бэтшасардын,— деп ce3in CiTipAi. Шалдыц OHriMeciH унс!з тындап отырган Канагат, селт етш басын KOTepin алды: — Ойпыр-ай, Твке-ай, тым катты кеттш-ау! Байкус- тын баласыздыгын бетше басып кайтетш едш1Мьша се- 3in аткан октан да жэман foA. Сенщ карсына тек ажал- ды карга шыксын да... Буйтпесен ApFbin атаныц баласы болармысын?!— дедь Уншде суйсшу де, урку де бар сдк Твлеубай жер шукылап твмен парады: — Кайтейш?.. вийрден таткан зар мен шер тЫ мш н ушына у болып жиналса, мен кайтейш? Жаткан жылан- пыц куйрыгын баскан e3i сой. Канагат 6ipa3Fa дейбн т1л катпай, онсыз да жудеу жуз! бозара туеш, салкын отырып калды. Экпардыц сон- гы кездег1 кейб!р кылыктары есше Tycin, coFan катты шпрыгып отыр. Ана жылгы сайлауда Карамендешц ке- i.inri жасынын iiuiiweri eri Tipici сол болтан сон,, 6api бэтуаласып Экпарды жузбек сайлап едк BipaK ол-ум!тп актамады. Айналасы терт-бес жылдын iuiiwie халыкты кан каксатып, ел iuime лан салып 6iTTi. Сол Экпардыц кшасынан осы таяуда Fana ipreaec отырган Твртуылдыц eisi табы — Караменде мен Жумыктогас арасында тары 6ip булк бурк ете тусксн. ©3i ауырьп жатса да бид1 кат­ ты алац еткен 6ip жай осы едк — Айтпакшы, энекушл Экпар мен Э.бш азы дурбсле- Hi немен 6iTTi? Атыс-шабыс басылды ма? Сол не болды 03i? — дед| квпшшкке жагалай кез тастап. Ауылдагылар ол эцгшеге caFar сайын кулак турш, егжей-тегжейше капып отырса да, наукас адамды алан етпеу yuiin, OFan ештене айтпай, эдеш 6yrin жургеи. Ьи- дщ cypandiia немере iHici Бактияр жауап бердк (2

— Алгашкы барымталасу басылды гой. BipaK Жу- мыктогае жагы каладагы улыкка шабамыз деп жатка» кержедк Экпар «каланы койсын, казак жешмеи бгасе- л^к» деп Kici салган екен, Эб!лгазы кенбейтш рай таны- тыпты. Жумыкатаниыц ауыр жараланган 6ip адамы эл устшде жатса керек. Егер ол елш кетсе, Сален!к улкен! соида бастала ма деп коркамЫн,— дед1 батыр тулгалы, уйелмендей, ала кез кара ж!пт. — Мыкты неме foA Экпар... Колымен гстегешн мой- нымен кетерш, керсш! — дедг Канагат тунерш. Отыргандар 6ipa3ra дейш указ калды. Тек элден уакытта: — Экпарда да жазык жок, бэрш булд1рш журген 63iMi3fliH ¥зак квр!нед! гой,— дед1 Касым сезге арала- сып.— E ki елд1 шабыстырып койып, e3i буркенш жатыр... Гол-ак мун екен, журт дуылдасып калды: — Айтпакшы, ¥зак кайда? — Ол неге кершбейд!? — Балапан басып жатканнан сау ма 63i?— десш, енд1 6api ¥закч ыдздей бастады. Нургазы оштмеге араласпай, кешш малдын epiciite кез салып турган. Кенет ол кешлдене дауыстап ж1бердг — Мше, сагыпып отырсандар, ¥зак та келе жатыр. Мынау, дэу де болса, межи сол жездем емес пе? Из, сол екен, соныц турпатына уксайды... Отыртидар Teric елендеп, ауыл жакка карай калыс- ты. Шынында да, каратаннан бойы эрен асатын 6ipey ак таягын белше келденен устап, осылай карай емпендеп, ушып келед) екен. — Сонын дэл1 ез1... — Байкус кеше гана тш-аузын койып жатыр емес пе ед!?.. — Е е , ¥закта бэтуа бар ма? Ауырып жата беруге шыдлмы жетпеген гой,— десш, журттыц бэр! ездерше талп калган шарга бойлы, шокшз сакалды, юшкентан гана кек кез сэры шалга жамырай кез TiKTi. Энпмешн мм туралы болып жатканын ол да сезетш coKiJiAi. Жаркаш-жаркаш жщнике дауысымен шмшл- деп, сонадайдан сенлеп келеды — внкей зайдем!, кызыталактар... Бэрщ жабылып меж биге жамандап отырсындар гой? Менен басканы сез етсендер, ауыздарыц кпсанып кетед1 гой, шамасы...

Аузы сезден босамай, кып-кыска аяктарымен тым- пын карып жылдам ж урт келд1 де: — Ассалаумаралайке-ем!— деп алдымен Канарат- тын колына жармасты. — Айналайын эулием-ай, аман- есен турекелдщ бе? «Бассыз уйдш итз уреген» деп, езщ жатып калганнан 6epi, мына дуние астан-кестен болып булшд! гой, туге... — Иэ, не болып калды соншама? — дед Канагат езу тартып.— 03iH калайсын? Кеше FaHa ел-журтпен кош- тасып жатыр деп едк какшандап турып алыпсын foA? — Ойбу, Канагатжан-ай, несш сурайсын.? Б1ржола елin кетпед1 демесен, ол дуниешк босагасына барып кайттым рой мен,— деп ¥зак Телеубайдан темешрек ке- л т орын алды.— Халыктын коз жасына 6ip сапар аман калдым, эйте\\чр. — Отта.'нпркш! «¥закты кудай сактай кор» деп жас тегш, жылап отырган eundMfli кермедш кой! — курдасы Сагымжан сылк-сылк кулд1,— былжырамай насыбайын- нан зкелшк Журт кулюп жатыр. ¥зак бул елге куйеу; Канагат- тын немере эпкесш алып отыр. Сондыктан онымен Kopi де, жас та ойнай бередк Эаресе, Нурразыдай ж1г1ттер Kapi жездес1н кылжакка айналдырып THicin отырмаса, IniTepi толып турады. Сол Нурразы тары сез бастап: — Тубшде барагын жерщ... О дуниеден эуре боп neciHe кайтып келдщ? Элде кудай-екен жаратпай, кай- тарып ж1берд1 ме? — деп едк — Эй, осы жездемд1 кудай умытып кеттьау дейм!н... — Cipa, Ti3iMiieyi элдекашан emipin тастагап бо- лар,— дест Бактняр, Байжумалар win экеттк — Ti3iMiien неге emipcin? К|маранын 6ip жерп|де тур- ган шырармыз,— дед! ¥зак шак-шак е т т ,— Тек мен|н fyFaH жер!м — сонау Жайырдары уак шшде рой. Пе- р1штелер жанылысып, сол жактан 1здеп журмесе! Журт даурырып куле бастады да, ауыл агасынып ка- барына карап, тез тиыла калды. Канарат аурудан тур- FaiiiiaH 6epi 6ip дшдарлау м!нез гаыкан-ды. ХСгытердщ кудай мен nepimTeni ойынга айналдырып кулгенш унат- пай: — Жо, жетер. Кудай сендердщ курдастарын ба ед1? — дед1 тусш суытып.— ¥зак, сен неменеге ж етк т кулесщ? Жайыка ж ур т, жанынды бакпай, ем слдщ арасына от жакканын не, карабаскыр? 14

Журт езулерш жинап алып, «ал, жауап бер, кекс» дегендей, ¥зактын бетше карай калыскан. Бар ewipin ойын-кулшмен етшзген байкус шал мынадай тон-торыс, зiлдi кабакка шыдай алмады: — Мен не icTenniH, соншалык? — дед! eiii бузылып,— бар жазыгым таякка жыгылып,. ел1мии болтаным ба?.. Жер-cyFa таласып кыркысатын — Тертуыл да, кшэл1 боп жауапка тартылатын — жалгыз уй Уак па сопда? «Ею туйе суйкенсе, ортасында шыбын еледЬ деген осы екен гой... ЦПркш, жалгыздык-ай! — деп жылап коя бердк — Кой ewu, жаман ырымды бастамай! — Канагат оны 3ei<in токтатты.— Сен езщ осы пэлеге калай урынып журсщ, соны айтшы 6i3re. — Ио, сонынды ез аузынмен айтып, биге тусшд|'рии. — О баста жанжал неден шыкты e3i? — дескен да- уыстар есттд!. Журт тым-тырыс боп, Узактьщ аузына карап отыр. BipaK ол асыгатын емес, калтасынан Kip-idp орамал алып, бет-аузын cypTTi. — Бар боле б!здщ квк сиырдан басталды.— дед1 6ip уакытта дауысы жер астынан шыккагдай калтырап.— Катыннын тЫ н алмай-ак журген Ж1пт ед1м, сол жолы кара басып... взд ер т бтеандер, б1здщ квк сиыр ал- жиын дед1 ме, еткен жылы кашпай калып, аузымызды аппак кылды емес пе? Сол карасан эне куш аяк асты­ нан енер шьтарып, куйлей калганы. KepiHreH малга ар- тылып, epejfii кулатып, маза берет деген не... Соны кер!п KeMnipi туск!р кулак em w i жей бастады: «Сен кек сиырды картайды деп журсщ. Ж ок, онын ойында эл1 б1рдене бар... Мал тврюнше обал болмасын, тез Экпардын ауылына апарып, зор мойы.нга косып ке- ле гой» — дер жан алкымнан алды. «Кой, KeMnip, квк сиыр енд! бузаулай коймас. Ол бу- зауласа, сен де б!рдене кетерерсш. Онан да байкусты осы бастан жемдеп, биыл согымга сойып алайык» — де- сем, т1л алады деген не... Бул катын дегеши койсайшы... — Ой, жезде-ау, езщ кайда лагып барасын? Мына Kicijiepre элп тебелестщ шыккан тусын айтпайсьщ ба? — де;;1 Нургазы сезш белщ. — Тура тур, кызыгы бар,— дед1 6yfiipi кызып алган Узак токтамай.— Содан не керек, сорлынык сауабын ала кояйын деп, квк сиырды жетектеп, Экпардын Кызыл 15

каска элпркен букасына алып барайыи... Бул кедей кыр- сыкты консайшы, баркан сон 6i3Ai« элй кек албасты кы- лымсып, буканын алдына токтамай, ауылды айкала кашты... 03i кунажын кушнен тыпымсыз, туштакай мал ед|\\ куданьщ anipi, суйекке 61ткен мшез картайганда да калмайды екен гой. Буканы кергесш, турше карамай, эб- ден ecipin алды... К1лен балыктай жас кунажыннын 1Ш1иде кеюрелеп журген бука, ыныршагы шыккан кэр| какпасты кайтсш, 6ip-eni рет шскеп, танауын шуапрдг де, бой салып куаламай, epinin турып калды. Kapi ал- бастыны арен дегенде устап экелт, элсш-эл1 колденен тартам .Экпардын эм1ркен.букасы мына б1здш Бактияр сек1лд1 6ip дэу неме екен. Эйтеу1р, 6ip заманда б ука лы к парызын втеу уш!н, кенмслздеу болса да кеудесш кетер- Амал не, элп б1здт кок ит сосан элдекандай болып, жаны кенелейш деп турганда аузынан кагылып, шыб- жындап тары каргып кеткеш... — Ту-у, мына сарамаска дауа болмас! — деп K,aiia- гат та каркылдаи кулin ж1берд1: — B i3 муны адам- деп. онпме кутт отырсак—. к.айта-кайта кек сиырды айтка- пы iied-ей? — Сабыр епндер. Кызыгына енд| келе жатырмын,— деп ¥зак бэйек болды. — Жок, рахмет... Тары б1рде еспрм!з: Сен мына ту- рщмен 6i3Ai тебе басында тунетерсш,— дед| Кдиагат, KeyriM тарта бастаран айналага кез ж1берш. U Б1рак калан дегенмен, ек1 рулы елд| дурлжлрген жанжалдын Kiiianici— TinTi де ¥зак емес-Ti. Оган себеп- кер Караменде мен Жумыктогас жуандарыныц арасын- да кептен 6iTey жарадай сыздап журген бакастык бола- тын. Тек 03i шыгайын деп турран кезд1 ¥зак байкустыц аКдаусызда турTin калганы рас. Окига былай болып едк . Кораныц ортасында кек снырмен элек болып жургсм! ¥закты eciK алдына шыгып Kepin турран Экпар б1разд.ш сои касына шакырып алкан: — ¥зак, сен де алжиын деген екенсщ — дед! ол кул KiciH зорга тнып.— Шынымен-ак, мына кетерем кэр! снырдан Эдрдене енед! деп журсщ бе? 1\\ой, таста, ауре болып Kafirecin?

— Кайтейш, жалкыз сиыр... Куйлеп жургесш экелш сд1м,— ¥зак кумкижш темен карады. — Баска сауынын жок па ед1? — Bip-eKi euiKi бар. Онын cyii шайлык суттен артыл- майды. — Бидш касында отырсын, сауынга сиыр бермед1 ме? — дед1 Экпар мардамси кулш. — Ойбай-ау, Канагаттын уйшде уш-ак бузаулы сиыр бар. 6 здер1нен артыла ма? Экпар ойлапып калды. — Жарайды онда, суйек адамсык... Апайымыздык айрансыз отырганы уят inbiFap. Б1зден 6ip сиыр ала тур,— дед|' eiiiH жылтып.— Сеиде болмаранмен, кудайга inyKip, 61'здё бар. Айдап апарып сауа бермейан бе?.. Ойламаран жерден кона калган бакыттан ¥зак бай- кустын eci ш ы ры п, кез1 жыпы.тыктап сэл турды да: — Рахмет, Экпар айналайын! «Елде болса ернще тмед>» деген осы да.Эпкене енд1 мактанып баратын бол- дым,— деи ержен карып шыра келдй Экпардын да ез есеб! бар-ды. Ел |'шшде 63i туралы: «аганыига кайырымы жок», «саран» деген канку сездщ тарап жургешн ол жаксы б1летш. Ауыл арасында етек адып бара жаткан ондай Kayeceni кезшде тузетш отыр- маса, Ty6i жаксылыкка сокпайтыны белгш . Сондыктан ол осы сэттен пайдаланып калгысы келдк Мына ¥закка 6ip сиырды жетектетш ж1берсе, «Экпардан сауы-нра сиыр алдым» деп, куш ертен-ак осы твшрекке тугел жаятыны хак. Агайыннын кешлш кейде 6ip атым насыбаймен-ак аулауга болады. Осы тэр1здес эр жерге тары 6ipneuie суйек тастаса, «мырза», «жомарт» деген атакты канжы- гага байлану да киынра туспейдк 9cipece, калын кедей- ксшшкке камкор болып журген Каиагат бидщ дэл та- науыпын астынан тутш сап койган тертс-емес. Осы ой- мсн Экпар тары 6ip сездщ шетш шырарды. — 03in биыл епн-теии сала алдын ба, жезде? I\\a3ip нс TipuiiaiK icTen журсщ? ¥зактын да ептеген культы бар-ды. — Жок, шырагым. 0з1м болсам катты-кайырым жу- мыска жарамаймын. Колканат болатын бала тары жок. l-Hfli картайганда алланын аманат жанын кинап кайте коям. Bip бунырганы болар,— деп, TinTi мусэшр бола калды.

— Онда, астык жагына да кысылма. Кузде w ain 6ip кап тары, 6ip кап бидай ал. ГПшен кезшде 6ipep арба швп те туЫртт берермш. ©31'н сиякты т1лектес атайын- нан аянып каларым жок,— деп салды Экпар. Мына' сезд1 есттенде Узактын e3yi жайылып, кулагы- на жетт1. — Апырай, Экпаржан-ай, маган жаксылыкты yfiin- тепп жатырсын. Мунын телеуш немей кайтарсам екен? Кыста какпанта б!рдеме туспесе... — Ештемешн кереп жок. Тек анда-санда шаруашы- лыкка бас-квз болып, кемектессен болтаны. — O f 3h 93ipMiH гой. Кылша мойным талша... — Ертен 6i3AiH епнге су к е з т келед! екен. Bip тэу- лж су жагалап берсеч кайтед1? Bip жаты азаматтарга айрайшы боп дегендей... — Жарайды. С у дегешшй мен 6ip экес1не танытып айдап берешн,— деп Узак алаканына TyKipin шыга келдЕ Свз сонымен б!ткен. Узак жагасы жайлауына кетш, кешке таман Экпардыч берген, бузаулы сиыры мен езЬ шн квк сиырын алдына салып, ауылга айдап келдк Су- paFaH адамра женж айтпай, лезде танауы квкие калды. Шалыныц ойда жокта олжалы оралганына Катша да куанып: «А, байкусым, с е т и де мал табатын куши бо- лады екен рой»,— деп, швп сындырран-ды. Ертешнде Узак тан атпай кула биеге ер салып, 6ip торсык бидай кеже мен 6ip таба нанды канжыгасына байлап алып, eriHHiH басына женелдк ©М1ршде шаруага мундай кулшынып кврген емес-Ti. Е й сезшщ б'рЁяде «Алланын аманат жанын кинамай апарамын» дсйт!и Узактын 6yriHri Typi-Kici танымастай. Мын салса аягыи 6ip баспайтын мимырт журтке эбден уйренш алган ку­ ла бие де, иесЫн кып кыска аяктарымен 6yfiipiH тест ж1бере жаздап, сауырына ycTi-ycTine камшы басканына таныркагандай, 6ip-eKi рет бурылып карап койды. Сол екшнмен ол егшшн басына келген. Жол женекей Канатат жерШ н тусында арык аршып, кулак байлап журген Нургазы мен Каймолдага бурылмай, сонадайдап бас изеп ете шыкты. Аналар тан-тамаша болып муньщ сонынан кепке дейЁи карап турды. Узакен кула биенщ Ti3riHiH Экпар епшшн жанына келгенде 6ip-an тартты. Улкен 6ip кулак су арыктын бетш жуып, жузбектщ же- рше карай ж енкш п агып жатыр. Теменде еш-уш жшт кетпендер1 кунге шагылып, eriH суарып жур. К,ар суы-

мен ерте себмген бидайдын ш ы рым ы ересен кершд!. Ka3ipflin езшде изеден асып, буазып тур. ¥зак сушы ябпттердщ касына барып, энг1мелест 61- раз турды. Арыкты жаралап api-6epi журген болды. ЖБ riTTep бГраздан кешн OFan: — Баганагыдай емес, судыц агысы солрындэп, ку- лакка арен, шауып жатыр.'Туске карай кожайыиныи ©3i де кеп калар, соран дешн кемей жакка барып, суды мо- лайтыцкыраи келсещз, жаксы болар ед1,— дестк ¥зак сезге келген жок, кула биешц сауырына кам- шыны басып ж!берш, шаба женелдк «Экпар келгенше eriHiiin басына суды лайсан кып эрызып кояйын» — деп асыккан. ApFbi алые кемейге жетпей-ак, ол судын enire белшш жатканын кердь TaFbi 6ip кулак су киып ал rail келденеп арыкпен Жумыктогастардын жерше карай aFun жатыр. «Экесшен калгандай еюртш агызып койга- нын карашы,— дед1 Узактын жыны келш,— Шынтуайт- ка келсе, осынык 6opi 6i3flin Каракеце тиген еннй емес пе? Жаман Жумыктораска су кайда?» Дереу бпес1нен TycTi ie , такымына кыскан Kyperiii алып, су айырырына жакындады. Шекпешн memin жага- га тастады. Сура тисе, устап калатын белжщ шойырыл- масы бар едк содан сескешп 6ipa3 турды. BipaK калай- да суды квбейту керек eKeHfliri есше тусД де, «б!с1м1лда» деп icne Kipicin кеттн Белшген суды байлап алу киынра тускен жок. Экпардын apbiFbi еще жакта болатын; ке- мейде жаткаи кесек шымды курекпен аунатып ж 1берш ед1, барлык су лак етш мунын арыгыиа карай кулап, карсы жакка 6ip тамшы да су акпай калды. К ец ш жайланран ¥закек атыиа Minin, ещй eriiiuin басына карай аяндады. Су дегешц лакылдап, арыктан асып жатыр. Ж !г1ттер кещлдк — К,ас пен кездщ арасында суды калай молайттыц? Bipeyflin Ke3erin байлап a.TFaii жоксын ба? — дед1 басы­ на шыт тарткан егделеу ж!г1т. — Ундеме! Д е м т iuiinae болсын... ¥зак кула 6иен1н. ауыздыгын алып, егш арасындагы сутпгенге ер-токымымен аркандап койды да, e3i ашымал бидай кежешк 6ip саптыаярын тартып алып, квк майсага жамбастап жата кегп. Тымагын басына жастап кисай- Fanu сол ед1, кез1 1л1н1п KeTinTi. Bip заматта элдеюмшц айкайлаган даусынан шошып оянды. Басын кетерт ка- раса, арыктагы су сылдыры бэсецсш калган. Теменг!

жактагы сушы жтттердщ 6ipeyi айгайды салып, жуп- pin келедк Келе-ак Узакты тутш жеп коя жаздады: — 0й, сен1ц буйтш су айдап бергенщ бар болсыи... Кебейткешн сол, курттын foA мулде. К1мде болса 6ipey суды комейден шорт байлап алды. Ойбай, шап тез1рек! Сасканынан ¥зактын мандайынан тер шырын Kerri. Жалма-жан биесше мпий де, арыкты жагалап кемейге карай тура шапты. Манаты жерге келсе, томен карал тукырган 6ipey суды жанталасып байлап жатыр. ¥зак касына жетш келд! де, акырып айбат шектк — 9 й , итон Faria баласы, мунып не? Тал тусте 6ipey- ДП1 суын урлап... Бейтаныс ж ш т Т1Л каткам жок- Басын KOTepin буран 6ip карады да, ойып койган кесек шымдарды арыктын KOMefliiie торыта бердь — Ей, керен немеет бе? Мен caFan айтып гурмын гой? — дед1 ¥зак ат уетшде шак-шак етш.— Кандай кы- лайын осы? TypFaH бойында жерге кагып ж1берешн бе? Ж т т т е ун жок. Дал осы кезде карсы жактан кок шолак атка Miiircn тары 6ipey куйындатып келш калды. ¥зак жалт карап, б1рден тани кеттг. Жумыктогас ш ш де Э бш азы байдыц ауылында журетш Жаппас деген жанжалкой, кызыл коз шал бар едк сол екен. Келе-ак, Узактын шылбырынап ала кетть — Э-э, кексакал нт, сен екенещ гой... керсетейж мен саган су урлаганнын калай болатынын... EKi шал умар-жумар, аттан домалай тустЕ Жаппас карулы екен, жудырыктай Узактын алкымынан емгым. дедектетш акетш барады. ¥зак айыкпас пэлеге калга- нын сезш, сасайын дедь BipaK сыр берген жок: — Эй, тебет, сен ммшн жагасынан устап турганын- ды бьяесщ бе? Мен Экпар жузбектйг шабарманымын гой,— дед1 буынып гурып.— Тарт деймш колынды! K.ipi какпас, калган Ticiaai алаканына саудыратып салып че­ репin бе, осы? EKeyi cipecin кеп турды. Жаппас муны суйрелеп су­ дын кемейше карай тартады, ¥зак терт тагандап кепш тырмысады. Будан ары кермалдасып туруга Жаппастып шыдамы жетпед! бклем, суды бегеп жаткаи баласына акырып калды: — Эй, Далабай, байла мына иттщ шалын! Узын бойлы, какпак жауырынды, енгезердей дау Ж1- 20

riT экссппн ce3in eKi етпей жетш келд1 де, Узакты лакша бакыртып алып урды, Белждег1 шылбырмен ei<i колын артка кайырып, тырыстырып байлап тастады. — Tofut кемейге! Байла суды осы шалдын ез1менГ ЭкелТбалалы eKeyi каумаласып, Узакты кетерш экел- fli де, эл|' де бой бермей жаткан судын кемейше келде- ненжен тастап ж1бердй Далабай шым ойып экелж суды бегсп болганша, Жаппас Узакты тыпыр етжзбей басып отырды. Узак туда бойын шымырлатып, суык cyFa экелж то- рытканда, (Ираз карсыласып баккан. Онан api ештенеш сезген жоп, аузы-мурнынан су кетш есжен танып калды.., Канша уакыт ©ткенж бшмейдк 6ip заматта кэзж ашса, куда бнен1ц устжде келе жатыр. Биенж шылбыр-пзгжж басына Typin, муны ерге келденен салыпты да, канжы- гасында жургеи ©зжш арканымен аттын бауырынан ет- Ki3in, cipecTipin танып тастапты. Босанып кетуге дэрмен жок, не де болса аллага сиынып, к т ж акырын кугп. Bip T.iyipi пула бие жуас, анау-мынауга елп eTin, жел1гуд1 бжмейдк Жол-женекей жайылып, отын кандыра журж, Мукырдыц жырасынан ©Tin бара жатканда, буран 6ip топ адаммен егжнж басына келе жаткан Экпар карей жолырып едь.. Бул маскаралау Экпардын намысына катты тиген. Эдеш журт кереш деп, Узакты сол байлаулы калпында жетектеп алып, ауыл-ауылды аралатып ©TTi. М'ына сум- дыкты керген букш Караменде жагасын устады. Жиын отырраи журт тез кулактанып, Экпардын ауылына карай агылды, Аталмыш окигадан К,анарат ауылы рана тыс калды. Енд1 К,араменденж жауы алыста емес; «жау» деп дабырайтып жургендер1 — осы Тертуылдын 6ip баласы, 1ргелес отырран аз ата Жумыкторас. Бурынырак тугел Тартуыл ттзе косып, Ci6eTiHiH ар жагындагы Мэметек- пен барымталасушы едк Кешн оны да койып, ©зара жул- кысып кеткен. Экпардын acipece, Ticin кайраган адамы — Жумык- юрастын жузбег1 Эбмразы. Баярыдан 6epi ^Кумыкатан К,араменденж колтырында журж, 6api 6ip 39nrire 1 ка- раушы едк Бертнде тенкержтен кейж жузбектж тэртж шыкканда, Эвклазы аз ауыл Жумыкторасты К,арамсн- деден белж алып кеттк Осынын ©3i Экпарра ктелген кы-1 1 Зэкп — болыс дарежелес лауазым. 21

састай кершген. Эбьпгазы Экпардан Kepi алымды, сезге де жуйрш, заншыл болатын. Ана жылы Жанатораннын тыкын белгсхе салганда, каладагы улыкты аркаланып, жердщ ен сауырын, кара топыракты куйкалысын орта- сынаи ойып 6ip алып едь Kyui кеше жайлауды да кайта 6ejiicKe салдырып, мол сулы, шуйгш коныстарды тары алып nerri. Эбьпразы калынмалы теленш, жетш отырран карындасын да Экпардын iHici елген cqh, эменгерлшке бермей, 3aHFa суйенш, сонау Керей iiuiHe узатып ж1бер- fli... Enairi 1степ отыррамы мынау. Тападай тал тусте 6i- реудщ суын тартып алып, адамын ел1мий етш сабап, атка танып коя берд1 дсгенд1 KiM керген?1 Аскан екен Жумыктогас! Экпардын суйегшетанба Tycipy yuiiii Эбкт- разы муны эдеш icTen отыр. Ж ок, мундай корлыкка ке- не алмайды 1\\араменде1 Ундемей калсац корыкканыц- иын 6enrici. Табанда карымта кайтару керек. Сол жа- ман Жаппас шалды баласымен екеуш устап экелт, ¥зак- ка icTereH маскараны ездерше eKi есе арттырып керсету керек. Экпар е зш ц шабарманы бастаткан бес ж М тп кешке таман осындай тыгыз буйрыкпен атталдырран. BipaK ол »irirrepi ештене б тр м ей , маскара боп кайтты. Жумыктогас жаты алдын-ала хабарланып кал­ ган ба, бастыры Эбьпразы болып олар да дайын отыр екен. Ат ойнатып барран бес ж т г п дереу тарпа бас са- лып, аттын устшен тымактай жулып-жулып алыскап. бздерше кермеген корлыкты 'керсетш, бетгерше куйе жэрып, мойындарына курым кшз i.nin, атка Tepic Minri3in, колдарын артына байлап, тун iiuiHAe ауылдарына куып экеп тастаган-ды. Экпардын журегше бул TinTi октай кадалды. BeTiiicn Tyri шырып, кап-кара боп тутеп кегп де, эм1р кут!п отыр­ ран арайынра кыска-кыска буйрык бердь — Елджтен кеткен екенб^з... Осы каз1р алпыс ж1г(т атка мннндер! Эбижазыны алдыма байлап экелмей, кайтпандар! — дед1 калш-калш eTin. бнкей сэйгул!к Minin, сойыл шокпармен каруланып, «дау кайда? Ж ау кайда?» деп жаланран ж тттер дереу атка конды. Сол кун|' туп 1шшде т1зпн унпмен барып, Ci6eTiniH 6epri кабa Fanда отырран Эбшразынын ауылып барып шапты. К,арамендешн тыныш жатпасын б ш п , Жу- мыкатан жары да куинн топтап отыр екен, булар «Бай- мурат! Баймурат» деп жакындай бергенде, «¥рып тас- та!» деп олар да карсы умтылды. Сонымен не керек, 22

Космоланын тубжде тан атканша кыргын шайкас бол- ды. Акыры eni жак 6ipiH-6ipi ала алмай, тан саз бере TapacKan-TVFbiH. Эр eni тараптан да жаралангандар, ко­ лы сынып, K63i шыккандар бар. Жешл жараны^ койшы, «бас жарылса 6epiK ш шде» деп, казенен ондайды еле- мейд! де. Тек жанжалдын аяры nici ел1мше сокпаса не кылсын? Тобелес кезшде Эбтгазынын бэйге копне мшген Д а- лабай жан аямай жолбарысша жулкыскан. Эбьпгазыныц манына жан жуытнай, катты кайрат корсегп. ¥рыс кыза келе Экпардын жМттер: сонь: ортага алган. Шамалары келсе топтан жырып экетт, байлап алуды ойласып едк BipaK батыр тулгалы, кайратты жас ж ш т ат уел шай- касына булардан басымдау болып шыкты. Мегпздей кат­ кам ак табан кара сойылын онды-солды сштеп, TinTi ше- шне келпрмеген. Сондай туста Экпар колынын басшысы карасакал Саду Далабайдын ту сыртынан келш, кайын шокпармсн каракустан кагып еткен-дк Басына тарткан ар орамалды кан жауып ес:л ж!пт арыстай боп, аттан кулап туст1. Сол Далабай 6ip жумадан 6epi тш-ауызын койып, тосек тартып жатыр деген хабар бар. Жумыктогас жагы сонын 6eTi калай карайтынын купи отырган кершедй Егер ол е л т кетсе, К,арамендешн канды мойын кушкер болып шыга келушде сез жок. Соган Экпар ауылы кат­ ты абыржулы болатын... Осы энпменщ барысын ¥зак тым узакка созып кете- т1н болгасын, Бактияр кайта жангыртып, эдемтеп ай- тып бердк Канагаттык жакын iHici, балуан ж !пт Бак­ тияр e3i жанжалга катыспаса да, кун сайын Экпар ауы- лына адам ж!берт, icTiK барысын бакылап отырган-ды. Бойын куш кернеп туратын кайратты адамнын эдетшше, TVHFbHU шайкас болатын куш мунын да 6yftipi кызып, уиде шыдап отыра алмай, атын ерттеп те койып едь Bi- рак онысын естш калган би, касына шакыртып алып, «пэледен аулак жур» деп катты зеюп, тиып тастаган. K,a3ip coFaH куанып огыр. Журттын назары кайтадан ¥закка ауды: — Жезде, ceHi эжептэу1р карулы жМ т пе деп жур- сем, тук емес екенсщ гой. Сол каусап турган Жаппас шалга шынымен-ак шаман келмед1 ме? — деп Нургазы тапя да кылжакка басты. Анкау ¥зак бул суракка шын кысылып калды. 23

— Е-е, Жаппас мснен улкен емес пе? — дедГ аузына баска сез туспей. Отыргандар кырылып кулш жатыр. — Оттаган байкус-ау, сен Жаппастан жас емесс'щ бе? — дейд1 Сагы.чжан кезппн жасын суртш. — Кайран жездем-ай, айдалып кете барасын-ау ендк Калай рана киып ж!берер екенб1з ceiii? — деп Бактияр даусын жорта бузып, кезше орамалын апарып едк мапа- дан муншл халде отырган ¥зак еюреп коя бердк — Би-еке-ау, мыналар не айтып отыр? Meni кепе-ке- piHey шырылдатып устап бермексщдер ме? Жазырым. не сонда? К,анагатжан-ау, бул казакта сенен асатын соз бар ма ед1? Кудайшылырын айтсайшы! — деп язерлеп отырган Kyfli ею колын жайып, жалыпа бастады. — MeniH колымда не бар, байкус-ау? — дед1. Капа- FaT epiKci3 езу тартып.— Ердщ кунын екьак сезбеи б т - ретш баяры flayip ©ткен. K,a3ip заман баска, зан баска... Барш каладап>1 улык шешедк— Сонам сон imaepine бу- рылды. д а :— сорлынын журепн ушырып кайтеспшер? Узакты калага апарып, KyaFa тартамыз демесе, бугаи ке- летш кесел жок кой,— дедн Бул кезде кун элдекашан батып, ымырт уйр1ле бас- таран. Жерошак бастарынан KeuiKi жаккан оттын жалы- ны алаулап, коналкыра шакыррандай болады. Ауыл жик- тан абалап ит урдк Арры беттеп кабырга жолмен ею-уш атты Kici темен Tycin келед! екен. «Бул мм болды екен?» дегендей, тебе басындарылар.сол жакка карай калысты. Аттылар ауылдын ен тершдеп Канарат уйше карай бу- рылды. — Мынау — Экпар рой. Астындагы сонын акжал аты емес не? — Иэ, жузбектщдэл ©3i... касындарылары мм сонда? — Акбозга MinreH — Жакып аксакал... — Экпар ауылында топ болып жатыр деген слi. енд1 тарагап екен Foft,— десш, K©3i ©TKip жастар жары елцц- д е ст калды. Журт етектерш карып, орындарынан турекелген. К,а- нагатты алга сала, 6api ауылга карай бет алды. Узак журттан озым, караганнын арасымен букпантайлап бс- 3in барады. — Уа, Узеке, кайда асыктын? — деген Бактпярдыц cypaFbina жауап та берген жок. Узактын неден кысыл- ганын Нургазы FaHa б1лед1 екен. Бактнярдын буйпршен туртш, журттан жырып алып калды да; 24

— Ол токтамайды, Экпардан коркып жаны шыгып Capалы...— дед1 сыбыр eTin.— Экпар OFaH: «К,атты ауыр- ган болып, сен де тесек тартыи жатып ал» деп тапсыргзн гой. Жумыктогас жагына: «¥зак та эл уст'нДе> нашар жатыр екен» деген хабар тарап, 6ip жагы содан бегелт отырган кершедк- Ал, жездемшн тур» мынау— караган- ныц басыпан коянша cexipin бара жаткан... Ill KaiiaFaTTbm алты канат коныр уйшде алты-жет1 га- на адам отыр. Ен терде бул кунде жасы сексенге таяп калган, Карамендешк Ka3ipri улкеш — Жакып аксакал. Kopuiiri жетсе де эл1 ет1 кайтпаган, уйелмендей толык Kici. Куректей аппак сакалы белуарына тусш, калыц бурыл касы K93in жауып туратын, шойындай кара шал бугш ерекше суеты Kepiнед1. Онымен т1зелес отырган — Экпар жузбек. Жасы кырыктын iuiiH аралап кеткенмен, бет аузына кылтанак шыкпаган кара сур, кесе жш т. 1нпнде алай-дулей дауыл coFbin жатса да, сыр 6eprici келмей, кешлд1 отыруга тырысады. Басына ic Tycin, шпыршык аткан адамда болатын жасанды жайдарылык. Одан темешрек Экпардын жакын туысы узын мойыи Ос- пан орып алган. Ауыл адамдарынан бул уйде, Бактняр, Байжума, Нургазыдай жакын туыстар гана бар. Атасы баска, ка­ пы белек юрме кериплер агайыннык онаша отырысына батып Kipe койган жок. Экпар Нургазыны жумсап, ¥зак пен LUontuiKTi Fana шакыртып алды. ¥зак болса icTin, ба- сы-касыпда бар адам, api жакын суйек. Ал ШешшктГ шакырткан себеб[ — ол калталы саудагер. Жасынан ка­ ла жагалаган неме зан-законды жаксы б1лу1 ыумк1н. Калада зац айналасында, Ык-шатысы да бар шыгар. Елт1р1 тымак, казакы каптал шаиан Kiiin, олпы-солпы отырган ауыл кннлерппц арасыида Шешшктпг сырт кел- бе-ri де белекше кершедь YcTiiwe кара сукнадан калаша ттлген мешпет-шалбар, аягыпда кисык табан етш, ба­ сына Кызыл ала татар такиясын KHinTi. Отырган отыры- сы да елден ерек. Баскаларша малдас курып жайылмай, устаз алдыпдагы шэшрт баладап жупнш отыр. Бул опыц каладагы татар, езбек байларынан алган enereci. Там- п'ш танауыныц алдында тужырылган кап-кара мурты 25

бар. Онысы дурдиген кып-кызыл калын epiHiHiK устшде 6ipтурлi суйшмаз боп кершедь К,анарат уйннн сырты жупыны болганмен, iuii жасау. лы, catai болатын. Ортадагы денгелек столдын устше койылган ондык шамнын сэулеа тердеп эсем жиналган жукке, ораулы шилер мен уйдщ эшекеши бау-шуына Tycin, манайды жайнатып ж1бердь Манадан уй iiuiipaeri орб1р'буйымнан 6ip жарастык тауып, шебер колдын i3iH танып отырран Жакып карт: «б1здщ осы келж — кудай артыкша жараткан адам-ау» деп, Канагаттын, эйел1 Бал- жанга разы боп, суйсше. карады. - Жасы елуге ерюн ш н е коймаран, сунгак бойлы, нур жузд1 Балжан бэйб1ше е зш т сабырлы да ибалы кимы- лымен конактардыц алдына дастаркан жайгызып, шай экелд!рд1. Бабымен nicipuireH баданадай кызыл бауыр- сактын арасында сиректеу шашылран шакпак канттар кершедь Bip-eKi жерден сэры май мен жент те койылып- ты. Конактар эрнеш сез етш, каймак каткан курен шай- ды сораптай тартып отыр. Бул кунде тамактын бабына кеп карайтын Жакыптай кэршер: — Бул уйдщ асынын дэм1 белек. Балжан келшнщ шайын caFbiHbin калыппын,— деп, уй иелерше деген ыкы- ласын букпей айтады. Жакып 6ip ауык шаншылып шай куйып бтырран жас келшшекке карады. «Элг1 еткен жылы эскерде жур!п кайтыс болтан баласынын эйел1 осы рой, шамасы,— дед1 imiiieH,— жыл уагынан асса да орнын суытпаган, e3i 6ip кудайга караран адам екен... Канараттын не бшген ойы бар? Элде келшш окудары Kimi баласына карата ма?» Шай устшде кебшше усак-туйек келденек энг1мелер рана айтылды. Улкен сез эл1 басталган жок. Ел iiuiHfleri тартыс жайын уй neci бастап сурамады да, конактар ез беттер1мен шенлле коймады. Онын есесше биылгы шеп- тш шыгымы, малдын тойынуы сеюлд1 бейкунэ жайлар сез болды. — Жайлаудын кектеу1 калай екен? ApFbi жоннын то­ ны эм ж1б1меген uibiFap. Барып бшген Kici бар ма? — дед1 Экпар, дэл Ka3ip сол ушш бас катырып отырран- дай. Оран Байжума жауап бердк — Жакында eKi-уш адам ан карап кайтып ек. Ж ай­ лаудын тоны ж!бшенмен, Keri жетше коймапты. 9cipece, Текшеден эр« карай салкын кершедг Сонан KeftiHri 6ip алуан энг!ме Шеншштен ербЦк 26

Саудагер ж т т кебже-кеп базардын арзан-кымбаты жа- йында свйлеп отыр. Онын айтуынша, каланыз элi кым- батшылык, «ертенш тур»; Бул-шай дегендерщ тап- тырмайды. Алыпсатар, саудагерлер буйымды бес-алты багасына урлап кана сатады. Акшада кун калмаган, oip сиыр ек! миллион сом турады деген не сумдык? BipaK кешеге шыксаныз сол акшага ештене де келмейдь Шен- Ш1К базардын кымбатшылыгын айтканда, Tinri кинал- май, кайта соган жаны Kipin, суйсше энпмелейдь.. Саясат женшен айтканы — Шыгыс Туркстан мен К,ы- тайдын жана еюмен 6iTiMre келш, достаскан кершедк Арадагы сорыс токтатылган. Тыныштык'орнап, эскердеп ж тттер жакында елге кайтатын болыпты. Осы туста уйдегшер тепе елендесш калды. — Апырай, мынауын жаксылык екен... — Иэ, некурлым, тыныштык болсын. — Сонда калай? Ш ырыс Туркстан Кытайга кайта- дан косыла ма? Жок, достасып белек тура ма? — десш, Шеннпкке суракты жаудырып жатыр. BipaK ол бастап- кы айтканына ештене коса алмады. — Ол жагы зл1 шенплмеген кершедк— деп кутылды акыры. Эскерден бал'алардын кайтатыны сез болганда, Бал- жаннын кенш босап, кез1не жас алды. — «Кырык жыл KbipFbin болса да ажалды елед1». Кебенек киген адам тубшде 6ip келед1 рой. Б1здщ Тв- леутай Tipi болса, Ka3ip журтпен 6ipre куанып отырмай- мыз ба? — деп, дастарканнан езл бурылып, KHMemeriHin шетш кэз1не апарды. Шай куйып отырран келпи Зипа орнынан турып, да-- лага шыгып Kerri. Жакып Балжанга басу айтып жатыр: — Босай берме, келш шырагым. Алланын жазуынан аскан не бар? Кудайра шуюр, кур алакан емессш гой. Eiwi сол колдагы жалгыз балацнык амандыгын иле,— .дсп 6ip токталды да, Канагатка бурылып,— Kiuii балац калада окуда едй рой. Мектебш б1т!рд1 ме? — деп сурады. — Алла буйырса, биыл бтред1,— дед1 К,анарат сэл жадырап.— Мына Швнипктен «ат экелсш» деп солем айтып ж1берттк — О-о, Естай дегендер!н Ka3ip дырдай азамат болып­ ты. YcTi-басы сап-сарала, жез туймел1 6ip ж!ггг солем бергенде, мен TinTi танымай калыппын,— деп Шен'шж те сезге араласты. 27

Не гажап, эншешнде ауыздыга соз бермейтш Узак осы эцпменщ 6ipiHe де катыскан жок. Торге умтылмай, кунеулirin сактап, 6ocaFa жактан орын алган. Сол бетш- де басына ic -тускен адамнын кейшн танытып, тымпнып отырды да койды. Тек шайга канган сон гана жадыра- ган калпы бар. Дастаркан жнналып жатканда, Швшшк омырау калтасынан кум1с баулы сагатын алып карал едк Узакты э у е с т бмлеп, манадан 6epri салмагынан айырылып калды: — Шешшк айналайын, уакытын каншаны сокты? — дед|, так 6ip OMip бойы сагатка карап журген адамдай. Шеннйк осы ешрде уакытты дэл елшеп турган жалгыз сагатты Орнына баппен апарып салып койды да: — Тогыздан жиырма eni минут OTiriTi, аксакал,— деп жауап бердк — Ту-у, уакыт дегент (ирталай болып канты foA,— дед1 Узак Ордене бметш Kiciuie. Экпар шыдай алмай, мырс ете тусти — Сагатты кайтешн деп е д т , ку Узак? Абактыга ту- суге acuFbin огырсын ба? Узактыц K03i шарасыиан шыгып кеттк — Абактысы Heci айтып отырган? Жаткын келсе, улыксын рой, езщ барып жат. Абакты тупл, осы жаска келгенше, сол Шэуешепннщ беД-жузж керд1 де ме екен бул Узак? О Heci-ей, кайдагыны шатып... Экпардын Ka6aFbi туйшп, ощ кенет салкындап кеттЕ — Шэуешекп кермесен, KopiMfliriiwi дайындай бер. Ертен 6apiMi3 калага журем1з. Жакып apaFa орнай калган салкындыкты тараткысы келгендей куле т1л катты. — Мына ит рас айтып отыр ма? Ата сакал аузына б1ткенше осы турган Шэуешект1 кермегеш ме, шыны- мен-ак? — ОллаНи, имандай шыным,— деп Узак, ею колын To6ecine койды — Шэр!де меш 6ipey шакырыи тур дей- ciH бе? MeniK Шэуешепм — мына отырган Шеннлк емес не? Шай-шаланымды осыдан-ак алып турамып. Журт Kyaicin жатыр. Манадан тонторыс отырган К,а- нагаттын да кабагы жадырап калды. Эр тустан: — Эй, Узак-ай, эйте>нр булд1ресщ де ж ур ест... — Кайтсын байгус, шынын айтып отыр гой,— дескен создер ест|'лсдк Дегенмен, осы сез манадан ipKiain турган улкен эн- 28

riuere туртк1 болды. Кай кезде неш сойлеу керек скопи жаксы 6iJieTiii Жакып та.магын кенеп, жетюрннп ал- ды да: — Иа, буралкы сез кулгенге жаксы, Узактыц мшез1- не де 6ipa3 кулш алдык,— деп, еши манызды мэселеге кешеп'н сыпай танытты.— ¥зак калага барар, не бармае, онда турран ештеме жок. BipaK куш ертен nci Карамен- дешн бас квтерер адамы Шэуешекке агтанары как. Жу- мыкатаннан суык, хабар кслдк Бупн туе кайта Далабай елшть.. «Аллау-акбар» деп Канагат бастаткан уйдеплер бет- герш сипасты. Жакып ce3in api карай жалгастырды. — Жумыктогас жагы и1л!п, агайын берекесше келш- ак калып едь Kic^epi елген сон кайтадан epuiin, катайып алган кершедк Осы кешке карай койны-коншын арыз- шагымга толтырып, уш адаыды калага аттандырыпты. — Ойпырмай, катты кеткен екен... — Арысы кулап жатса аянып кала ма? — Казак жв1йне кенбегеш ме сонда? — д е с т , Шен- ш!к, Байжума, Бактиярлар дабырласып калды. Тек Ка- naFaT капа тм каткан жок. Колтыгына жастык койды- рып, бип< суйек ToccHTiH алдындапл аю TepiciiiiH. устное уно'з жата бердь — Сондай 6ip пэлешн вршш тургаиы рас,— деп, Жакып епд1 Канагатка карап сейледь— Не ктемек ке­ рек? Каладан кашаи шабарман шыгьШ, кашан айдап экетер екен деп, кол кусырып карап отыру керек пе? KapFa да болса халык, деген атымыз бар. Элде б(з-дагы калага барып, Дл жеткен жерге дей1н еейлест керем1з бе? «Ат сагсан аулынмен» дейд! казак. Осы жешнде езщ- мен акылдаса келдж, Канатжан. Агайынга нендей кенес берест? Канагат басын кетерш, тесекке суйешп отырды. Те- ренде жаткан шунст Keai ушкындап, жудеу жузше кан ойнап mbiFa келдь KoKiperiHe niKip уялаган адамда гана болатын уыт 6iTTi кеекппне. — Кенееп дер кезшде келш сурадындар-ау,— дед1 мныгына мыекыл уйр1лin,— Агайыннын акылы керек екен, уагында неге келмед!ндер? Ел iujin эбден булд1рт, аекындырып алгасын келгендер1нд1 кайтенш. Элде, «Ка- iiaFaT тугырдан тайды. Енд1 кантып тесектен турмайды» деп ойладындар ма? Tiaen алган ауырудын ем1н вздерщ таппасандар, менде каз1р акыл айтатын шама жок. 29

— Ол антканын жен гон, екпен орынды. Ту баста бул id iii кызулыкпен, ойланбай жасалганы да рас. BipaK оган Kinолi к!м дсп, ыргасып жататыи уакыт па каз!р? «Балта кетергеншо децбек жал табады» дсгендей, ак iciiieii Экпардын e3i де кутылады; б1здщ парызымыз а гаиыннын кара iciHe кемектесу емес пе! Осины, онлан- шы, Капатжан,— деп Жакып шал 6ip кпырга салды. — Сонда менен не т!лейсп1дер? — Канагат Жакып пен Экпарга кезек карады.— IciM ак, колым таза деп ездерш де айта алмай отырсыадар. Беталыстарыцды мен куптай алмаймын, агайын. Зспейтш урпак енбейтш дауды куады. 1ам1здщ кисык екешн б\\ле тура, байба- лам салып, не бетйзбен улыкка шабамыз? Жуандык, эл1мжегпк жасауды, аз ата Жумыктогасты жундегенд! кашан коясып, Караменде? Жен бмсецдер; алгашкы ку- Hi-ак: «Кара мойын кулынмыи, канды колды урыцмыи» •деп алдарына жыгылу керек едк Жалган намыстан, жау- ласудан жан калмайды, калса елдесуден калады. Экпар кап-кара боп т ут т п , козгалактап 61раз отыр- ды да: — Шылбыр y3in, курык экетш бара жаткан Жумык- тогастын ез|' емес пе? Берекеге кенд1 ме?.. Кит етсе кала- Fa шауып, эбден дэшгш алган. ©CTin алтыбакан алауыз болып отырсак, Эбглгазы басынбаганда кайтушы ед1? Кол ymiH бермесен де етектен тартпашы, агайын. Мен жеткен жер1мде каламын,— дедк Канагат 6ip жерш ауырсынгапдай сэл шытынып кал- ды да: — О-о, ондай к у и т болсан, алдыцнан жарылкасын. Кара кебейтт, катарына косылар менде шама жок. Ке- pin отырсын гой, адамнын дауы тупл кудайдын дауынан зорга кутылган жайым бар. ¥зактьщ Typi болса мы- нау — My3Fa айдаган туйедей терт тагандап отырган. Ал баска шашпауынды кетерш, жыртысынды жыртам дейтш домел! ж1пт табылса, бет!нен какпай-ак койдым, —деп, 6ocaFa жактагы ез туыстарына карады. Олардан: «Мен барамын. Мен акыл табамын» деп суырылып шыккан ешюм болмады. Жакып темен тукы- рып, сырмактыц оюын шукылай бердк Акыры, Экпар жумсарайын дедк — Былай гой, бн-ara,— дед1 жалынгандай болып,— тобырдан топ кураймыз десек, осы елде еркек кшдж аз ба? Слзге кара кебейту yuiin келгем жок. Калта мен ка- 30

! a3Fa табынган замам гой Ka3ip. Ci6eTi езеншен жырып a.iFaH 6ip тогам суда Жумыктогастын жумысы жок еке- IIjн дэлелдеу1м1з керек осы жолы. Оны дэлелдейрн куш мына ci3AiH колынызда. Шындыкка келешкгш, 6apiMi3- дг'н кыркысып жургеи1киз О б е т М н суы болса, онда езге KiMMin ортагы бар едь Bip Fana Ысмайыл атамыздыц сыбагасы емес пе ед1? Ысмайылка Еженханнын, мер ба- сып бергем наказы осы кара шаныракта, С1зд1н сэмдыры- цызда сактаулы жатыр. Су Meci Сулеймендей, дуй1м Тер- туыл тандайын ж1бЫп отырган dip тоган судын neci — баска емес, осы отырган езЫ з. Егер агайынга араша ту- ceTiH ойыныз болса, бул сапар сол'кагазды мешн колы- ма 6epini3. Не Обетш щ суынан Жумыктокасты журдай етейш. TiHTi болмаса пэле-жаладан кутылып, агарып кайтайын. Жакып отырган орнынан козгалактап: — ApyaFbiHHaH айналайын, кайран Kapi зэцп-afi (Ка- иагаттын улкен экеа Ысмайылды бул ел осылай атай- тын). Болашак урпарыннын, камын ойлап, улыктан сый орнына су алганын кандай кеменгерлт eAi?! — деп 6ip кушреиin алды. — Тубшде мал саураннап жер жауганнык озатыиын бшген гой, жарыктык,— деп оны узын мойын Оспан кос- . ran жатыр. Камагат аркасына eATipi iuiiriH жамылып, унс1з тын- дап отырган. Журт енд1 сонын аузына карап, антарылып калды. — Камагат шырагым, ест{п отырсын, ба? Экпар ке- нмдепсш айтты гой. Оган не дейсщ? — дед1 Жакып та- кымдап. Би уйкыдан оянгандай селт етш басын кетерш алды да: — Кагазды бере алмаймын, оган колка салмандар,— дед1 кесет1п.— Ысмайыл Ci6euaeH 6ip тоган су алганда, ез басы уопн, не жалгыз Караменде уинн алгаи жок. Тугел Тертуылды кайта жинап, суды ез колымен улест1- pin берген. Танбалы кагаз — атамнан калган киел1 му­ ра... Оны таласкан итпн талкысына тастам алман! — деп сэл туйLain отырып калды. Сосын Экпарга буры- лым: — «гБэледен кашык журсен, бэленщ сенде Heci бар? Бэлеге жуык журсен, бэлешн сенен баска neci бар» — дейд1 казак. Кылмысты колынмен icTereH екенсщ, мой- нынмем кегер. Журтты эуреге салып, басын катырма... Жаркыным-ау, кара куш пен барымтанын заманы кел-. 31

меске кеткешн неге ойламагансын? Сойыл сьлтеп, шок- пар б!лейт!н уакыт вткел1 кашан? — дсдК Энпме осымен бт<ен де сиякты едк Kapi майталмен Жакып сылк eTin сур«нген сезд1 кереметпк куин'мсн кан­ та тургызып ж1берди — @кпе-иазыц орынды, Канарат карагым. Eneci теп- кен кулыннЫк eTi ауырмас деген, бул сезд1 сен айтпа- ганда KiM антады? Bipaiv, бауыр ез1НД1К1, намыс езпиики Ертен Экпарга айып i<ecin, йэки болмаса зан жолымен соттап ж1берсе, келденен кез Экпарды емес, мына б1зд1 кшэлайды. К,ол ymiH 6epin корFaи алмады. Караменде- niH басынан бэкыт танган екен ден тушледи Сонан сон мына азран заманда нт те, кус та басынатын болады 6i3fli. ByFan туган кун ертен езшшн балана:туады. Осы- ны ойладын ба, Канатжан? Ауылдын HTi ала болса да, каскырды кергенде 6ipirin кетпеуил ме едк.. 0кпеге пи­ сан да, ел1мге киясын ба аранынды? Устаган жержен араш та сынбанды, мен ол! сенщ cohfi>i сезтд! кутш отырмын,— деп Жакып, буп-бурыл калын кастын астын- дары шуцет кезж Канагаттан айырмай, тесьпе карап калды. Kapi тарлан казакы кисынра келгенде, эл1 дс алдыра- тын емес. Жылмантын жоррадай тайпалып тур. Тек коне кеюрек уакыттын шытырман сокпарынан жаныла бере­ ди Бурынры ecKi жолдык сурлеу1 калып, жана урпак баска apnaFa бет бурганын aHFapa алмайды. Канагат Жакып шалга суйсше карап отырып, осы жайды квмес- шлеу ойлап етт1 де, сонгы байламын айтты: — Кыртты езген женедй езгенд1 кудайдан безген же- иедй Сез бжмейтш адамдай соза беретж не калды? З а­ мам азган екен деп, мен аза алмаймын. Кеше гана e.aiM- пеп калган басым бар. Е н д т кыска румырда киянат жа- сап не табам? Бурки- картайса тышканшыл болады... Ел inline ерт салып жауластыру — бул шаныракка жат мшез. Ал (Из атака тартып тудык па, ата жолын кудык па? Ол жагын айта алмаймынг ©з колымызбен ештеце жасай алмасак та, тым курса ата-баба туррызган кум- безд1 кулатпасак н е т ? Айтарым осы, екпелемецдер, агайын. Осыдан KefiiH энпме созылран жок. Экпарлар ет жен алкан сон, acbiFbic аттанып Kerri. Салкын коштасып, ек- пемен, з!лмен аттанды. 32

IV Byrin тан аткалы KanaFaT ауылы абыр-сабыр. Bio neiuc адам карбаласып калага жургел! жатыр. Бактияр. Байжума, Нургазылар базарга апарып сататын малда рын матастырып, жабагы жун мен термерш де келшке артып алыскан. Осылайша жылда ел жайлауга кешер алдында журттын Шэуешекке 6ip барып кайтатын одеть Буларды кыр ел1 «базаршылар» деп дабырайтып атай ды. Byrinri базаршылардын калага айдайтын малы кен те емес. Канатат yfiineH шыкканы 6ip-ei<i купан епз беи бес-алты кой FaHa. Бактияр, Байжумалардан да 6ip-6ip- ден бойдак, мал косылган. Кейбгр колы кыска кериилер вздер1 бармаса да, еиш-лак, токты-торым экелт косып жатыр. Tepi-терсек, жун-журкаларын да тыкпалып жат- кандар ушырасады. Косканы аз болганымен, ала кел деп тапсырран дуниелер1 TinTi кеп. К,аймолданыц эйел! жалгыз euiidciniH мойныиан устап турып, не кажетипн 6apin шубыртып айтып шыкты: .— ©з!ме Ke6ic-M3ci, агаларыца каптал шапан, кызы- ма 6ip ет!к, торрыннан кейлек, жарты тас шай, кант-ком- пит, eni кумыра кэреЫн,— деп тб е к т е п келд! де, e„ce6i- нен 03i де жакылды-ау деймш,— калганын ездерщ бЫ п аларсындар,— дедь Bip жапырак KaFa3Fa елд1Н тапсыргаи буйымын жа- зып отырран Нургазы, TepiciHe сыймай, тас-талкан болды. — Оу, жецеше-ay, сенде нысап дейтш бар ма? Квк бака жаман сшкще не келед! деп отырсын? Олай болса вз!н барып сата foh. Keperi жок, экет еншндь О Heci ей, 6ip еншге Шэуешект! Kemipin кел деп... — Кайтем енд1? Сонык 6api керек,— дед! эйел жыла- гандай болып.— Шенилкке берсен TinTi жарытпайды. айналайын мырза ж!г!т, ала кетпн. Жаксылыгыкды умытпайын. Базаршылар осылай артынып-тартынып, коранын ше- Tiue шыкканша, кун сэске болды. Енд! вздер!мсн 6ipre аттанатын ¥закты тосып тур. Экпар оны кеше тастамай альш кетпек болганда, ол осы калашылармсн м е с т ба- рь’ нын деп, зорга суранып калган-ды. ¥закец кула биеш ерттеп койгалы кай заман. IcTi боп, сотталып кетсем каражат керек болар деген оймен мана танертен кек К Жуч 33

снырдык былтырры тайыншасын экел!п байларан. Б!рак e3i M i кершбейдь — Мына шалды жер жутып Kerri ме? Кайда жур? — деп Нургазы тыкырши бастады. — Кайтсын, алпыс беске келгенде 6ipiHmi рет пала­ та бару окай дейсш бе? Коштасып шыга алмай жаткан болар... — @3i басына к туст бара жаткан адам,— деп жй riTTep кулкш тур. ¥зак шынында да, «барса келмеске» кетш бара жат- кандай, буюл ауылмен коштасып журген. Алдымен Ка- нагатка юрдк Б идт колынан устап: — Bip киын canapFa аттанып баран... Е*ш KepiceMi3 бе, жок па? Олай-булай боп кетсем, дуганнан тастама, afiTeyip,— деп, кемсендеп кезше жас алды. Балжанды кушактап, кош-кош айтысып, Зипаны шакырып манда- йынан суйдй Эйелдердш де кенш босап, орамалдары- нын ушымен кездерш cyprri. — Элде кандай замам болады? Kacnerri кара шаны- рактан дэм ауыз тиешншП— деп, ¥зак уйден шыгарда 6ip кесе айран сурап iiuri. Канарат култ отырып: — Кайран, Кожанасырым-ай! Мекеге агганатындай болраньщ не? Коркатын ештеме жок, элБак аман-есен ораласын. Алдымен Нурбекке, Естайка барып жолык. Солар ceni жаура бере коймас,— деп ныгынан кагып жубатты. Ауылды аралап шыккасын, ¥зак yfline келш KeMnipi Катшамен арыздасып-коштасты. Букш ауыл «дэу апа» деп этап кеткеи Катша енгезердей зор адам болатын, шалы оныц libiFbinaH рана келедь ¥зак сол Катшаны кайта-кайта кушактап: — Ал кемтр, отасканымызра, мшеки, кырык жылдай уакыт болыпты. TipiuifliKTe 6ip-6ipiMi3fliH кад1р1м1зд1 бм- Д1'к пе, жок па? Еркекпк (степ, артык кем айткан жер1м болса, кеш! Мен болсам кетш барам,— дед! даусы тар- рылданып. Шалынын окыс кылыктарына эбден ет! елш кеткен Kennipi кеншне секем алып калды: — Ибай-ау, мына сорлы не дейд1? Жаман да болса жар еткен, ¥закем-ау, не деп барасын? Элде журегщ 6ip сумдыкты сезт тур ма? Meni аныратып артына таста- май, езшмен 6ipre ала кет! — деп, онсыз да бордай eri- лш турран шалынын сай суйегш сыркыратты. 34

Bip ек!н!ш!, Кагша Узактан бала суйе алган жок, соны еске алды. Сакал-шашына ак Kipfli демесен, Узак- тын e3i де бала сиякты. Eai пушэйман 6ipiH-6ipi срмек етш, калкактап н р ш Ы к eTin жургенде, шалынын. аяк астынан icTi бон бара жатканы — мыпау. Жен1л- желшге босамайтын адуын Катша жылап ж1бердь Узак ауыл адамдарымен кайта-кайта коштасып жу- pin, акыры куда биенщ устше де конды. Онда да Нурга- зыдан корыкканынан 3opFa аттанган. Улы сэске кезшде калашылар артынып-тартынып, ауылдын аяк жагында- ры кара жолга туст1. Егер Kiflipicci3 журш отырса, 6yriH жолга конып, ертен кеш бата Шэуешекке жете жьшылу- Fa тшс... Канагат тацертен атын алдырып, ерттетш койран. Калашылар ауылдан узап шырысымен, касына Телеу- байды ертш, мешггке баруга жиналды. Byriari жума на- мазына Kipin, сондагы аруактарра куран окып кайтпак- Аурудан тургалы атка MinreHi осы. Эбден сыр-мшез боп алган жалдас торы ат иесш сарынып калган екен, аттанарда 6aai шскелеп, окыранып ж1бердк «Жануар-ай. мал да болса, б1рденеш сезед1-ау», деп ойлады Канарат. Эл! буыны ктмеген, узекг1ге аягын салганда Ti3eci Д1- р1лдеп кетт1. Квптен атка мшбегенге шау тартып капты, Te6iHrire такымы жугыспай, жумсак кепилк салган ер- токым да 6ip турл1 каткылдау тиедь Твлеубай жирен биесш жайтан каккызып, алга тусе 6epin ед1, торы ат кулагын жымитып, жалынан тктеп алды. «Шыпжындап кайда KeTin барасын? Алдымды кес- кестемей былай жур» деген! Tapi3fli. TierereH жерш н орнында жасыл жалкын болып, квк шептщ Hijii калып койды. Торы ат топ жарып, yueMi алда журуге дарды- ланган. Eni Kici энг!мелесш катар келе жатканда да, оныц мойны сэл озып отыруы керек. Сол дагдысымен тайпалып кетт1 де, жирен биешн касынан капталдап вте бердк Мукырдын кабагындагы би!к кырдын уст!не салын- гам Кудер! м еш т туст!к жердей мен мундалап, агарып шалыиады. Касындагы мектеп уйппн де euceci бшк. Ка- нагаттар Kirni туманык кезец!не шыкканда, сырты эктел- ген eKi улкен гимарат ашык кунде сагым кетерш, TiiiTi аскактап Kerri. Меш!т ауласындагы он шакты туп кара-

гаш та аяк астынан молайып, улкен орманга айналып кеткеидей. Сол мешгг пен мектеп уйш керген сайын, Канагаттыц кемрегшде эрдайым 6ip мактаныш ce3ini оянады. Жума кундер1 намазга барранда да, мусылмандык парызын етеуден баска тары 6ip жауапкершшкт! ангаратын. 03i- нщ экеа салдырып кеткен кутты-хана кудай ушне анда- сакда ат i3in салып, барып туру мшдет сиякты Kepinyiui едк Эр жолы намазга жнналган кеп халыкпен дидарла- су, сол топтыц шннде вз мырынын баскалардан сэл де болса бит турранын сезжу OFaH 6ip турл1 рахат едк Ал мектепке келетш болсак, ол мунын штен шыккан перзент! icneTTi. Эйтеу1р, экесже елжтеп жасагаи 6ip Tipairi осы. К,анарат будан он бес жыл бурын колындагы бар дэулетш осы мектепт1 салу/а жумсаган. Анау Эк- пар, Нугымандар бак-дэулет1мен данкын асырып, канша ш!ренген1мен, бул олардын алдында ешкашан жасып, теменшжтеген емес. бйткеш кешлше ток санайтын, аз да болса, артына калдырран белп а бар. Баккундес жау- лары оны касакана елемей аттап ereici келгешмен, нитей ержаз мойындайды... Энеукуш наукас мецдетш, ем1рдеп ум!т узген шагында, соны катты медеу тутты. Tipuii.iiK канша тэгп болса да, жан тэсипм етуге eui6ip екнпшаз ыойын сунган. Адамньщ бумл румыры, бжген Kicire, ки- налмай влуд|‘н дайындыры екенж Канарат сол caFarrap- . 'да анык уккандай болып едь.. Булар келгенде, Иманбек мэз1м меипттщ мунарасыпа ш ы рып, азан шакырып жатыр едк ©3i юшкентай Kici болганмен, дауысы зор екен, таяудагы улкен жарта жан- рырырып, TinTi алыска кетед!. Ауладагы карагашта жы- пырлап ер-токымды аттар байлаулы тур. Елдж алды iui- ке Kipin, намазга тура бастапты. Канарат пен Телеубай да аттарын асыгыс байлап, сонры катардын 6ipiHe келш тура калды. Журт кеп жиналыпты. Арасын т1реулермен белген, ес1кген терге дейт ак кшз тесеп тастаран eri3 ем зал адамга лык толыпты. Неше турл1 тымак, GepiK, айар калпак киген бастар сэл темен тукырып, мнхрап- тагы имам-хаз!рет1не карап уйып тур. Некен-саяк кало­ ша кишген дубара 61'реулер кепкесйпн кун кагарын желкесше каратып алыпты. Эс!л1, шарнратта намаз уакы- тында жаланбас турура да, кепка киюге дс луксат елл- мейд1. Кепканы аударып кию — казексншц езппн шыга- рып йлран заны...

Тврдеп кужрада басына сэлде орап, уел не аппак шапан кигеи Кэмалидден имам жске тур. Дауысында адамды epiKci3 уйытыи экетемн 6ip сикырлы саз бар. Дят окыганда, араб'свздер1 балгамен ургандай зыцыл- дап, ап-айкын шыгады. Ол аяттын матынасын yFun жат­ кам бул залдыц imiнде 6ip пенде жок. Араб т1лi туспнк* ci3, угыныксыз болтан сайын кудайдын сезншей пэрмен- дi, касиегп боп ест1ледк Осы турсандардыц эркайсысы- ныц-ак о дуниеде ужмактан ойы бар. Сондыктан 6api де кудаймен тете твдесетш Кэмалидден имамга улкен умггпен карайды. Кудайдын кайарынан коркатын кунэл| меаде бул дуниешн KipiHeH тазару yiiiiii. Tipi жанта, тш л тергеуцн сотка да айтпайтын не 6ip купия кунэларын iiu- тей мойындап, алласынан кешу сурап жалбарынады. ¥зак жыл бул менйтке Канагаттын атасы Махмут имамдык еткен. Ол icici кайтыс болтаннан KefiiH, Тертуыл ел1 Шэуешектен осы имамды ат-туйедей калап, шакыр- тып алдыртан. Каладагы ез1нен зор харилар мен хаз!рет- Тердщ арасында кезге тусе алмай журген Кэмалидден казак арасына келгел! жонданып, байып алды. Bip «ал- лау-экпары» 6ip кой боп манырап тур. Журттан жинала- тын кушыр-зекеп ез алдына, осы елдш курбандыкка шалган малынын TepiciHiii ез1-ак, онын жыл боны жатым жеуже жетедк Ом exi рахагат жума намазы окылып болтасын, имам салт бойынша журтка карсы жугШ п отырып, шармтат айтуга xipicTi. Канагаттын кептен кергеш осы едк Кэ- малиддем бутагы салбырап, бетшен каны тамып, ccMipin алыпты. Bip заматта арт жакта ты Каиагатты K63i ша- лып, басын сэл изеп койды. Аздатан татар акценлмеи казакша сейлеп отыр. Х а з1реттщ саясаттан да мол хаба­ ры бар секйш . Онын айтуынша, жуык арада мусылман кауымы уипн 6ip улкен езгерк болуга Tiiic. Шыгыс Туркстаннын ак туын жыгуга эрекет eTin жаткам елдср бар. Омдай Kayin, ocipece, шыгыстан келу1 ыктимал. «Замамакыр болганда жер белне кара кытай каптайды» деген сез штапта жазылтан. Ал, ззманакыр алые бол- маута тшс. BipaK мусылманнын ак туын ешкашан кол- дам беруге болмайды. Уакытша ж енш е таикан кунде де, eiiceiii туармеу керек. Кезшде Мухаммет-галаиссэлам- нын ез1 де жауларынын кысымына шыдай алмай, аз уа- кыт Мекеден Медине HiahapbiHa шепнуге мэжбур бол­ тан. Алда элде кандай заман болады. fliHiMi3re 6epiK бо- 37

ланык, квктеи Райса т у т , жерден Мод! шыкканша бс- picnefiiK, жамагат! Жыртык тымагын кезше туЫре кигем, жаррак тонды Gipey орнында турып сауал койды. — Таксыр, мен1к кеншмде 6ip туйтюл бар. К,удай- дын уйшде отырып, оны жасырып калуга болмас... Сура- йын дегетм, осы ыэжусуйлердщ ез кудайы бар ма? Элде барлыгы да 6i3fliK алла-тагалага карай ма? — Ceiiin атын юм efli?— дед1 имам ынрайсызданып. — Ошакбай. — Ошакбай, сен ейтш кудайра кунэл! болма. Кулл! он ceri3 мын раламды жаратушы — жалгыз алла. — Сонда деймш-ау,— дед1 Ошакбай свзш жалгап.— Алланы айтам да... взж щ суйген кулы, дш мусылман мына б!здерд1 молырак жаратпай, жер бетше uiypuiirri каптатып ж1бергеш Heci? Осы жагын бшдпмз бе, так­ сыр? — Сен не деп барасын, кунэл1 ленде? Тез аллара жал- барын. OflTin, кутрлж етуге болмайды. Шурпит канша кеп болганмен, кара каргадан, кумырскадан квп емес. Оларды да кудай жараткан... Кияметкайым кундержде сонын барлырына да тозак отынын KyflipeTi жетедк Ко- nip ка^Ьшы не курлым квп болса, тозак отынын жалыны со курлым лаулай туседь — Е-е, алла-тагала оларды тек отын уопн жараткан болды Fofl, шамасы,— дед1 Ошакбай орнына отыра Gepin. Тары 6ipey сурак койды. — Таксыр, егер кэш'рдщ патшасы эдм болса, тозакка куйе ме? — Иэ, ол жайында ютапта жазылган,— имам iae жауап катты.— Егер патша эдж болса, ужмакка да, то­ закка да бармай, арадагы коныржай мекеннен орын алмак... Шаригат айтылып болтан сон Камалидден «Табарак- тЬ аярына дейш окымай, орта шенжен кайырды да, кул- ai сахабаларга, аруактарра багыштап бетш сипады. Журт тонырлап далага шыра бастаган. Канаратты квптен кврмегендер сонын манына yftipiain, денсаулы- гын, уйдшшж амандырын сурасып жатыр. Жумыктогас жарынын Кали кажы бастаткан 6ip топ адамы эдеж бу- рылып кел|'п амандасты. — Калай, хал-жардайын жаксы ма, Канагат шыра- гым? Ауырудан аман-есен айыктын ба? Жаксы атаныц 38

баласы ед! деп, бэр!м!з де сыртыннан т!леулес болдык. Ел iiui булшгенмен, ceHiH орнын 6ip белек кой. «Арэйын- нык аты озранша, ауылдастын тайы озсын» демей, тутас елдщ берекесш ойларанынды да ecTin жатырмыз... Эк- пардын айыбын бет!не шыжгырып баскан KepinectH. Сол уинн-ак саган кулл! Жумыкатан Дэн риза,— дед: кажы. Жасы сексенге таяп калса да, журк-турысы Ширак екен. Камшысын eni буктеп, белбеуше кыстырып койды да, мырс eTin 6ip мыскыл айтты: — «Картайганда Kapi боз жорра шыкты» деп, ана менщ курдасым Жакып aai келеден калмай журген ке- ршед1. Экпардын шокпарын кетеркш, калага 6ipre ке- Tin-ri. Енд! картайганда сол екеу1м1зге дау не керек ед1? Айранымызды урттап, койымызды курттап жатпаймыз ба жайымызга? KanaFaT жымиып кулд| де: — «Бала соккан кезджтщ басы жарык»- Жастардын касында 6ip аксакал журмесе §ола ма? Б!зд1н Жэкеч ашу айту ушш емес, басу айту yuiin кеткен болар,— дедк — Амандык болса оны да естим1з рой. Квреакд! кермей керге юрмейшн. Ал сау бол! — деп Кали кажы жылы коштасты. Намаздан тараран журт аттарына мшш, жан-жакка топ-топ болып кетш жатыр. Канагат ен сонынан шыккан Камалидден имамды тосып алды. — A -а, Канагат мырза, аман-есен сакайдыныз ба? C i3Ai кергешме бек куаныштымыи,— дед1 имам колын усынып,— аздш саламаттырыкыз ушш мен эр уакыт намаздын сонынан дуга кылумен болдым. — Шушр, имам-каз1рет, аздщ кайыр-дуранызда кал- кактап журмЬ,— дед1 Канагат Кэмалидденнщ жуп- жумсак алаканын кос колдай устап.— Уакытыныз болса, зират жакка барып елштерге тары 6ip рет кураи багыш- тасак деп ед!м. — Бек жаксы, 9Mipini3re кулдык,— деп имам алга тусе берд1.— С1здш маркум экендзд! мен эркез дутамнан тастаган емеспш... Менпттщ сырт жарындагы кабакта он ем кулакты, есжтершщ сыры вше басгаган улкен зират окшау тур. Канагаттын 9Keci Kyaepi, тары баска туыс-эулеттер1 осында. Зираттын касына таман барып, шарта жугшш

отыра калган Кэмалидден «ЯсиндЬ аягына дейш окыды. Бата жасап орнынан турган сон, Канагатка бурылып: — Биыл жазда мепитке жендеу жумыстары журпзБ ледк Егер ci3 руксат етсешз, 6i3 бул зиратты да калпына KeflTipin, жацгыртпак ойымыз бар. Буган калай карай- сыз? — дедк — Карсылык жок. Bipan ecKi знратты жангырту ша- рнгатка калай келер екен? Ол 6i3flin казак салтыида болмаган нэрсе... — О-о, оиан кам жемежз. Сауабынаи баска еш за- лалы жок. C i3 Мэккака барсаныз, Кагбатолланын eaiii жыл сайын калай жендеп, жаналап отыратынын керер ед1шз. — Bi3 снякты колы кыска адамдарга Мекенщ ауы- лы алые боп тур гой, каз1рет — деп кулд1 Канагат. — Euifiip окасы жок. Менш мысал ушш айтылган сез гой,— дед|' имам кайтуга бет алып.— О зд щ экешз осынау алые сакарага кудайдын уй1н экелш орнатты. Бул да Байтолланын 6ip бвлшеп емес пе? Кушрлж бол- масын, иншалла, осы меппгпн сауабы оздщ эулетппз уплн кажы сапарына барудан еш кем емес. Канагат Кэмалидден имаммен коштасып, атыиа мшдк Жол-женекей мектептш корасын айналып etTi. Е стн д е культ тур. Балалар элде кашан тараган. Биыл- гы мектепт1 жабу салтанатына ауырып жатып, катына- са алмаганы eciHe TycTi... KeKiperiiie нур куйылгандай, ез1н' б1р' турл! жешл сез!нд!. Былай шыга 6epin, Телоу- байдан насыбай сурап атты. «1Шрюн, кудай алдында да, адам алдында да жу- 3iHHiH жарык, болганына не жетеш! — деп ойлады ол ат уетшде келе жатып.— «Жаксы атапын аруагы жа- ман балага кырык жыл азык» дейдк Бэлмм осы жолы катерден калуым да — сондай 6ip жаксылыктын шара- паты шьтар. Кудайым енд! осы абыройдаи айырмасын. Энеу 6ip окудагы жалгызга да таупих бергей...» V Биыл калага ыстык ерте туст1. Кушпн ne3i бупп де квкжиектеп ерттей алаулап квтер1лд1 де, жер бетш тес- TiKine кактап, куыра бастады. 1Шлде тугалы 6ip тамшы жанбыр жаумай, аспан кукыл тартып тур. Капырык аул тыные алдырмайды. Кеше бойындагы тал-теректср.и

шац басып, смкше алмай ауырлап майысады. Тек кала- пыц ор тусынан кесш ететш карасу бойларында Fana жанын терезе табатын салкын леп бар. Шэуешек каласынык ш ы ры с шетшдеп осындай 6ip карасудын жагаеында, -уй орнындай улкен уйенкмйн ту- бшде отырган жас ж1г1т ыстык кунге шагынгандай каба- гын тыржита, кезерген ернш жалап койды. Келецке ку- сырылып, ycTinen ауып барады екен. Ориынан кулык- сыздау котершп, астына тесеген алашаны талдын тубже карай жылжытты. Орта бойлы, балрын денелк сулу бозбаланын мурты ендыешй тап салып, тебендеп келедк Аккуба жуз1 ыс- тыктан быршып курештш тур. Талайга дейш eui Ti3eciH кушактап ynci3 отырды да, 6ip заматта касында жаткан ютапты кайтадан колына алды. Окуга кулкы согып та турран жок, тек eKi-уш куннен кешн тапсыратын емти- ханды еске алып, амалсыз ущледк Тунде тойдан кеш кайткан-ды. Маужырап уйкысы келш, a.icin-a.ii калрып кете берген сон, 6ip сэт дауыстап окуга кешты «— 1758-жылы Кытай-манжу баскыншылары сонры рет шабуыл жасап жаулап алганша, Ш ырыс Туркстан ез алдына тэуелаз мемлекет болып турды,— деп окыды ол даусын зорайтып.— Маншын эскерлер! OFaii дейш де Ш ырыс Туркстанра талай рет жорык, жасаган. Соныц барлырында да к у н т карсылыкка Ke3irin, кеТпн cepni- л т отырган. KeftiHri сорыста ж ергш кп халыктан 6ip миллионга жуык адам каза тапты... Кытайдын Маншын хандыгы улан байтак елкеш езше каратып алган сон, Шыгыс Туркстаннын бурынры eciMiH жойып, отаршыл- дардын ежелг1 эделмен, ездершше Шынжан («жана ел­ ке») деп жана ат койды...» Ж ас ж1г1т осы apaFa дети окып келд1 де, колындагы штапты алашанын устше тастай бердк Будан ары окн- тын neci бар? Bapi де белгш емес пе? Жауап беруге бо- лады. Kefi6ip сан-цифрлардан шатасып калмаса болга- ны. Сонан сон 6ip-6ipineH айпымайтын Кытай генерал- дарыньщ атып еске сактау — 6ip киямет. Cipa, кагазга Ti3in алу керек шырар... Ж1пт дел-сал куйде аркасын уйенкшщ Ty6ipiiie су­ мел, айналага кез тастады. Каланын шыгыс капталын тутас алып жаткан бшк 6eKiHic ыстыкка какталып, мел- lHiiin тур. Казактар «жамбыл» деп этап кеткен код1мп Кытай корганы. Осындан бекшш-камалдар Кытайдын 41

ap-6ip каласында бар кершед!. Дуалынын би!кт!г! отыз метрден кем болмас. Ал калындыры Timi сумдык, усть нен eKi арба кактыгыспай, катар журе бередк Айнала дедегестде ок атука арналган тор коз TeciKTepi бар. Обадай ушлген осынау жаубалшыкты Маншын билеу- uiiaepi вткен расырдйн аяп>шда ондаган жыл бойы сал- FaH екем. Эрине, ездер! салмаран, жергш кп халыкты карулы кушпен айдап экелш салдырран. Корраннын ай- наласы ат шаитырым. Батысы мен шырысындэ ею тем1р какпасы бар. Журт рас айтса, осы какпанын босагасына отаршылдар ездерше карсы шыккан ек! адамды m e ci- нен Tin койып, KipniiiiTiH арасына Tipifleft калап ж1берген деседь Ойпырай, неткен аямас жауыздык десейии?! Сон- да осы коррандар неменеге керек болды екен? К,ытай та- рихында осынын 6api ерлЖ, жасампаздык делпин катере дэрштеледк Егер осы коррандарды салура Ж1берген ек- бекл баска 6ip пайдалы icKe жумсаса, тау кеипруге де жетер ед1-ау. Жамбылга тырылып жаны калган еишм жок. Ана жылы TenKepic кезшде, осы корганнан Гомин- данньщ 6ip дивизия эскер1н казакен сойыл-шокпарымен- ак куып шыккан жок па ед1?.. Егер алдагы емтиханда Кытай коргандары жайында сурак келсе, туп-тура осы- лай жауап берер ед1м,— деп ойлады ж1г!т. Сонан сон TepicTiK жакка бурылды да, кегшир му- нарга оранып, келбеп жаткан Тарбагатаи алемдерше коз ж1бердк Сол-ак екен, кыр баласынын журегшде шым-шымдап сарыныш оянып, тау жактан майда жел- пшген самал ecin коя бердк Bip шакырымдай жогары жактары куре жолдан отын тиеген, астык арткан арба- лар OTin жатыр. Неуш ш екен, арба сыкыры ееплмейдк еалген май топырак донгалак сонынан шуйкелешп сэл квтер1лед1 де, сылк етш, жол устше кайтадан жата ке- тедк 9cipece, калака мал айдап шубырран кыр казагы ж1- Г1т|н кв31не жылы ушырап, оттай басылады. «Ел жай-. лаура кешуге камданган екен» деп ойлады iuiiHen. 03 i- нен-ез1 алабуртып, кобалжи бастады. Бул барранша, шынымен-ак, ел жайлаура кешш кетер ме екен?! Bapi- нен де сонау алые жайлаура жеткенше толастамайтын кеш жеиекей кызыктарды айтсайшы. ЦЕркш, кешпеп 6ipre кыз-бозбала, курбы-курдас узенг1 карысып, катар журген кандай тамаша?! Кызыл-жасылды кмем, сырмак жабылган сэнд1 кеш баяу созылып, ыргала тартып бара 42

жатады. Журдек делен, тай-кунанга м|нген бала-шага аксакалдармел б»рге журт шалып, ок боны алда журедк бгкен кузден 6epi аннан баска жал иеа баспаган кек л!алгынды как жарып, кызу топлен б!рге гуглдесш, сел де сау желin бара жатасын. Кезепге шыга келгенде, ес- кел желге 6eTereci билеп, шугылык гулдер! жайкалып, жасыл жайлау турады алдында. Сол шакта бойына ж е­ л т б т п , делебеа козбайтыл казак баласы, эй, бола ко- яр ма ексн?! Атты борбайга 6ip салып, шеп басып кет- кен суыртпак жолмен былтыргы журтка карай т1зпнд| коя 6epeciH. Алдыкнан гулеген самая желдш кош nici танауьщды жарып mi6epe жаздайды. Кек куренсенщ арасында ат туягын бояп, шоктай жайнап жататын бул- nipreni кандай эделп?! Ж1пттщ exi шш тусш, кен ш кулазып Kerri. Куры- сыл, 6opi де 6iTce екел тез1рек... Э л п Жолбарыс неге ке- luiKTi? Элде уэдесш умытып, баска б1реулермен тайып отырды ма? Мойный созып кала жакка кез салды. Еш- KiM кершбейдь Кенет таяу маннан кулагына шу ест1л- гендей болды. Орнынан турып карал едк 6ip топ бала су бойында тырдай жаланаш шапкыласып ойнап жур. Солардал кез алмай сэл турды да, мунын да балалыгы устал, шолак штаннан баска устшдеп бар кшмш сыпы- рыл, суга карай аяндады. Карасу бойындагы жасыл аланкай жас баланын ек- бепндей былкылдап жатыр. Кек майса тыкыр шеп таба- ныл кытыктап, тула бойын жыбырлатып mi6epni. Туп- тунык Карасу кемершен асып, салкын сабырмен жыл- жып кала агады. Ж щ т жаркабактан аягын салбыратып суга малып ед1, сап-салкын екел. Аркасын кун кызды- рып, ашыта бастагасын, кумп 6epin койып Kerri. Ту-у, мундай рахат болар ма? бртене жалындап турган аптап лезде гайып болды. Б1рталай жерге жузш барды да, Су­ дан мойный гана шыгарып, журелеп отырды. Баркыттай жумсак макпал су денесш жен1л гана сипап eTin жатыр. Бул 6iae бммейтш неше турлi рахат нэрселер бар-ау дуниеде? Жакында Гогольдщ Алматыда казакша басыл- гал д1табыи окып шыккан-ды. Солдаты 6ip кейшкер кун ыстыкта салкын ваннада жатып карбыз жеуд! уиатады екел. Сол ecine Tycin, к улт mi6epfli. Осы бетшде калша отырганы б елпаз, 6ip заматта кулагына: 43

— Ей, Естай, кайдасын? Жер жутып кетп ме ceni? — деген дауыс есплдЕ Даурыга айкайлал, муны 1здеп жур- ген Жолбарыс шыгар, дэу де болса. Естай Судан шы- гып, жагага кетермдк — Бэле-е, сабак окитын сабаздыц TypiH кара! — деп садылдап кулген Жолбарыс буран карсы журдк— Жа- нын тэгп-ау, бауырым, а? Кшмщ жатыр, езщ зым-зия жоксын. Ceni cyFa келген nepiniK кыздары алып Kerri ме деп ойлап см. ч — Мына тозакта жатканнан Kepi солардын алып-ак кеткеш жен болар едк— Естай жайрандай кулш, кол бе- pin амандасты.— Из, тыныштык па? Неге кенпктш? — Бупн жатакта кезекпй ед1м. Асханага езеннен eKi бешке су экеп берд1м. Кызыл епздщ мимырт жур!амен улпргешмшс сол болды. — Гимназияда не жацалык бар? — Ойбай, жацалык кеп. Куте тур, мен де мына суга 6ip суцпп шыгайын,— деп Жолбарыс устшдеп шолак жен жейдео мен кара мэлескен шалбарын, аягындагы кенетоз эскерн бэтецкесш тез-тез meiuin, cyFa карай аяц- дады. Ж шттщ он жак жауырынында алакандай кара калы бар екен. Онысы ертенген жердщ орны кусап, анадай- дан кершш барады. — Сен ку СИрдецеш бм1ед! екецсщ. Мынау шынында рахат кой! — деп, сэлден сон ене бойынан су тамшылан, кайта шыкты. Естай жолдасын бупн кергендей суйсше карап кан­ ты. Жолбарыстыц дене 6iriMi келшп-ак екен. Жауыры- ны какпактай, кол-аягы шомбал, б1легймн булшык ct'i саптаяктай болып белек жатыр. Кайратты узын шашы таспадай таралып желкесше кулаган. Ulerip кездк терт- пак, сэры ж1пт карсы алдынан Караганда, шынында да атылгалы турган жолбарысты еске салады. Тебсндеп шыгып келе жаткан сакал-мурты да тал-тал болып, ай- кын бйпнш тур. — Ал, жацалырынды айтшы,— дед! Естай алашаныц устше отыра 6epin. — Жацалык кеп... 03iK тарнхтыц каншасьш окыдыц? — «Ерте заман тарихын» 6iTipreM. Енд1 «Шыгыс Туркстан тарнхы» калып тур. — Ендеше, оиы арам тер болын окымап-ак кой... — Неге? 44

— UlbiFuc Туркстан тарихынаи емтихаи алынбайды. — Омы KiM айтты саган? — Нурбек агайдын e3i айтты. — Анык солай дед! ме? — Естай куаиышын жасыра алмай, орнынан ушып турекелдь— Мьшауыц жаксы ха­ бар екен. BipaK онын бул куанышына Жолбарыс ортакгаса коймады. Кабагын каре жауып, туй-шп отыр. — Неменеге желтст мэз боласын? —- дед! кольтда гы курайды бырт-бырт сындырып.— Саясат озгергеи керше- дй.. Будан нейin жер бетшде «Шьтыс Туркстан» деген мемлекет болыайды. Сондыктан онын тарихы да окы- тылмайды, туешдщ бе? — Сомда калай, б|'зд1 шынымен-ак халык санатынап калдырганы ма? — Солай болтаны да. Жана FaHa мектептщ манда- йындаты туды алып тастады... Exeyi 6ipa3ra дейт унс!з калды. Эркайсысы ез опы­ тен болып, жер шукылап отыр. Bip уакытта Естай: — Мумкш, солай болуга THic шыгар... Жотарыда OTbipFan басшылар да б1рденеш б1лед1 гой,— дед1 жол- дасын жубатпак болып.— Ол уннн неменеге булшеан? Жолбарыс мырс erri: — Басшылар, басшылар... Ахметжан мен Дэлелхан 1 кеткеннен кейin, б1зде басшы калды ма? Келецкссшен коркатын коян журек сорлылар енкей. Кун аспан Tepine хетерьпген сайын капырык ауа ты- ные алдырмай, бетт1 шарпып тур. Кужынаган усак uiip- кейлер бастарына уйльтып маза 6epMereciH, Жолбарыс калтасынаи темек1 алып, шылым орай бастады. Кулжа- кын сэры жарма макоркасын газет кагазына ортан кол- дай кыи оран тутатты да, кушырлана сорып, танауынан кек тутшд1 д1рдектете шьтарды. Тутшнен жаскапып, плрхейлер сейплейш дедь — Мейлi, кайсысын -уайым кыламыз? Алдымеп оку- ды GiTipin алайыкщы. Тубшде 6ip Maiiici болар,— дед1 Естай. — Сен эл! жассын, foii. Ken норсетк байыбына бара бермейст,— Жолбарыс тунере тустн— Мен болсям, сенен I Лхыетжап Касымн мен Дэлелхан Супрбаев — Шырыс Турк- станлаги улт азаттык тенкер1снпн кесемдерт 1949-жили самолет апатынан каза болтан. 45

6ipHeiue кейлекл бурый тоздырдым. Он жел жасымда Колыма кару алып, тенкертке катыстым. Ею рет жара- ландым. Сонда деймш-ау, осы ел шыбын жанын шу- берекке туйш, о баста неге кетершд1? Бакайына дейш карулан ан Гоминдан эскерш сонау Манас дариясынан етю зт, неге куып тастады? Соны бш ест бе? Бшсен, тен- r.epic тагдырын сол кан теккендер шешуге тше емес пе? TeitKcpicKe жолдан косылган б1реулердщ халык тагды­ рын сырттан саудалуга кандай какысы бар? Мэселенш мэшсше эл1 бойлап жетпесе де, Естай оны катты аяп кетл. Жолбарыс туыс-журагаттан журдай, жалкы Ж1пт. Баягыда б1реулер оны даладан тауып алыпты десетш. Бертнге дейш кап жыл «каше баласы» атанып, орюмшн естнде малайлыкта журген... Оныц шын атын да ешюм битген емес. Шаш-тырнагы аскен, Kip-кожалак, алба-жулба турше карап, журт «Жолба­ рыс» деп атапты. Ана жылдары касына a3i сеюлд1 жа- лаитас желмдерд! жинап алып, «шайка» болып та жур- д+. SfiTeyip, Жолбарыс келе жатыр дегенде, бала б1ткен аягынан л к турушы едк Бул екеуппн таиысканы да кызык... Естайдын онда калага жаца келген кезк К,араден жакта пэтерде жа- тып окиды. Услндеп кырдын олпы-солпы кшмдер1 кеп- TiH арасына свдрмей, белш туратыи-ды. Басында кек тор(ынмен тыстаган эп-эдем1 тымагы бар едг.. Сол ты- мак буган бале боп жабысты. Мектепке барса да, кеше- де журсе де, каланын ку балалары мунын тымагын ала кашып, эуреге салады; «зенб1рек» деп мазак етедк кек тымакты доп кып Teyin ойнайды. Тымагын ала алмай, эбден екпеа Kyfiin калжыраган Естай намыстан жары- лардай боп, акыры зар enipen отыра кетелн. Бул азап- тан ол OKeci калага келгенде, басына кулакшын, \\CTine купайкасымен сэры галифе шалбар алдырып киш, зорга кутылган... Алгашкы эсер гой, эрине. Сол жылдар ка- даша шытырайып кшнген кейбiр балалар буган эулие- дей KepiHymi едк Кейш жайы белгип болды, солардьщ Ke6i мунын шанына да Тлесе алмайтын, жэй пысыкша б1реулер екен... Сол алгашкы кундердщ б1ршде сабактан кайтып ке­ ле жаткан Естайды кешенщ 6ip топ баласы ортага алып, керплей бастаган. Естай ауыл илнщ арасына тускен жас борщей аласурып-ак бакты. Bipan кеп бала койсьш ба, муны жан-жактан туйпштеп, какпакылга айналдыр- 46

ды. Сумкасын тштш, бону карындашы мен 6ip уыс асы- гыи тартып алды... Mine, дэл осы кезде, келденен квшеден касында ею- уш жолдас бар Жолбарыс uibiFa келген. Тым-тыракан каша жвнелген балаларды акырып токтатып алды да, кезек-кезек кулактарынан устап созды-ай деран ... Ulip- юн, Естайдын eMipi мундай айызы канып кврмеген шы- гар. Элплер шынгырып, «агатайлап» жатканда, бул жы- лаганын койып, сакылдап кулш иибердк Жолбарыс му- нын «колды болтан» мулштерш кайтарып берпзд1 дс, аналарды куйрыкка 6ip-6ip теуш коя бердк.. Екеушщ арасындагы достык осылай басталып едь Жолбарыс Естайды б1рнеше кун касынан тастамай eprirt журдь Содан кейш-ак мунын K03i ашылып, мацайын сшюм баспайтын болды... Сол Жолбарыс кырык 6eciHiui жылры тенкер1с кезшде ушты-куйд1 жок болып кеткен. Сейтсе, ез1 тиленш эскерге алыныпты; атакты Шику со- 'гысына катыскан. EKi жылдан кейпн кайтып келд1; тен- KepicKe катынасканы ymiH жасы асып кетсе де, гимна- зияра кабылданган. K,a3ip Естайлардын класында, ии- тсрнатта жатып окиды. Жасынан ж е т ш к такаретш тартып, не 6ip киыншылыкта журсе де, Жолбарыстын дэл бупнпдей торыкканын Естай ешкашан керген емес- Ti. Оны не деп жубатарын б1лмей, жузше жаскана карал отырды да: — Оку 6iTipreH сон не штемек ойын бар? Онан да соны акылДасайык та,— дед1 энпмешн 6eTiH баска жак- ка аударрысы келш. Жолбарыс б1рден жауап ката коймады. Кол ында гы темек1с1н кушырлана, ycTi-устше сорып алды да, тукы- лын вин бардай топыракка мыжып, eiuipin тастады, — Б1лмеймш... Ол туралы ойланган емеспш,— дед1 сэлден кейт.— Ендр кайда барсак та 6api6ip емес пе? Басымда неше турл1 жоспар болушы едк Birri дой 6api д е !— деп 6ipa3 бегелдк— Mem койшы, мен деген баягы- да-ак курьтан жан ед1м Fofl? Азаттык жолындагы курес кой — Mcni адам етш шыгарган. Юм бшсш, алда не ку- Tin турганын? Келдщ суы тартылса, кайрандап калган балыктын куш не болатынын бклесщ гой... _— Койшы, сэры уайымра салына бермей,— деп Ес­ тай бэйек болды.— Квппен керген улы той... Халыктын басына пе туссе, 6i3 де соны квтерерм1з. Болашагымыз ол1 алда емес пе? Жар сую, уйлЬбаранды болу, кызмет 47

icicy, 6api-6spi 6i3ai кут!п тур... Шаршаганда адамныц басына неше турл1 ой келедь Емтихан аякталган сон, б!здщ елге жур, жайлауда 6ipep ай дем алып кайтайык. — Ойланып керейш. Алдымен кызметтщ жайы бел- rifli болсын. — KiM бьледп мумюн, б1здщ елден туыстарынды та- уып аларсын... — Эй, кандам.. Ондай бакытты маган kim берет?! — лед1 Жолбарыс Kypcinin.— Бул манайда сурау салма- ган жер1м жок, эбден кажыдым. — Дегеимен у м т щ й узбе. Tipi Kici Kepicefli... Eiceyi орындарынан турып Kiiiue бастаган. Канет ж1- riTTepflin назарын жамбылдын шыгыс какпасынан 6epi шубап келе жаткан, сырт KepiHici элем-жэлем, 6ip кы- зык топ 93ine аударып экеттй 9cipece, Естай патты та- ныркап калды; Кеш дей!и десе кошке уксамайды; Кыз узаткан салтанатты топка тары келщшремейдь Пар ат жеккен арбаныц соцында жаяу тобыр баяу жылжып ке- ледп Топтыц орта шешнде жирафка уксаган, мойыны сала кулаш, кара шубар аргымак сонадандан кезге ту- Естай ештемеге тусшбей, Жолбарыска карап сдп онын жузшен пэлендей тандану 6ejirici байкалмады. Бэ- р!н алдын-ала б ш п , yFbin отырган адам сек1лдн — Кытайлар Foil—©лжт1 жерлеуге келс жатыр,— де- д| жайбаракат капа. Бул кезде каралы топ шубырып, булардын окне ту- сына кел|‘ п те калган, ©ткелбай сазынынбер жарыпдагы белдщ устшде «кытай 6efliTi» деп аталатын калыц том- пеник бар-турын. Солай карап беттеп барады. Элдешм- HiK сынсып жылараны, дунюлдеген барабан дауысы ес- тмедк Ара-тура шан-шуц eTid3in жез легендерш урып кояды... — Анау кызылды-жасылды кагаздары, жетектег1 аргымары Heci? — дед1 Естай ентелей Tycin. — Кайдагы аргымак? Кагаздан кагырран жалган «ат» емес пе?.. Маркумнын о дуниеге барганда м!нет!н пырапи. © лит жерлеген сок, мола басында ортеп ж1бе- редн Ал эне 6ipeynepi кагаздан жасалган сауыт-сай- ман, керек-жарак буйымдар, олар да ертеледп Мэшт ана Кызыл жэнлктщ imiiifle. ©лнпац Tipi.; кезшде тушн- Fan буйымдарын оз'шен 6ipre кемедп 48

__ К,ызык екен!— Деп койды Естай.— Сен кайдан 6i- лш журсш мунын бэрш? — Е-е, бауырым-ай, ку кеюрдек. не ктетпейд! Kicire? Мен буларга жалган мурагер болып та кергем. — «Жалтап Myparepi» калай? — Егер елген адамиын жоктайтын туысы болмаса, оида жылайтын адамды жалдап алады. О л «жалган му­ рагер» кезшен сорасын агызып, беМтке жеткенше enipen бэруы керек... — Кетнп... ©TipiK калай жылап журсщ?! — Естай- дын. 1шек-ЫлеЫ катты. — Жет1мге жылау деген сез болып па? Акы алгаи соц, енбек ciiiipin алу керек кой. Ондайда кай-кайдагым еске Tycin, мен TinTi ег!л1П кететшмш... Eni кытай eici колтыгымнан устап, зират басына суйемелдеп зорга апаратын. Бул «енер1м» оларга унап, кейш жалгыз-жа- рым 6ipey елее, меш 1здейтшд1 шыгарган... — Ой, сумдык-ан, сен1н де icieMerenin жок екен гой. — Онда TypFaii не бар? Менщ орнымда болсан сен де сейтер едщ,— дед1 Жолбарыс байсалды калпын буз- бай,— кв1илдепдей жылап берсен, кытайлар жаксы те- лейдь Путханада, знраттык басында калдырып кететш татп тагамдары Канша ма... Bip жумалык азыгынды жинап алуга болады. ©3iH«iH карнын ашты ма? Мен се- iii каз1р-ак майлы самса мен тэта токашка карык кы- лайын. — Ойбай, курысын.. бэлесшен аулак. ©лжтщ сыба- гасын журег1ц айнымай калай жейсщ? — Токсын гой... Аш болсан, адал-арам деген уп>1М- дардыц шекарасы жойылады. Естай басын шайкап, aai танданып тур. — Еурыптары кызык екен. Бурын не кып байкама- ганбыз. — Онык ce6e6i бар,— дедк Жолбарыс каралы топ бел асып кеткеи сон.— Сен калага келгел1 булардын салтанат KypyFa муршасы болды ма? TeHKepic кезшде аукатты, бай кытайлар кашып кета. Мунда калган ба- калты саудагер, бау-бакша егетш кедей-кепнйк сорлы- ларыныц eci uibiFbin, эдет-рурпынан да айырылып кал­ лы. Байгустар кундЬ бас кураудан коркып, елп<терш тунде апарып кемет!н... Байкайсын ба, епдг булар да ripijiin, енселерш кетерс бастапты. 1 шкерщеи туыстары- иыц дуб1рлетт келе жатканын еепмей отыр дейсщ бе? 49

Е м ж т т астарына салран алаша мен м'таптарды колтыктарыпа кысып, Караден жактагы Естайдын пэте- pine карай бет алды. VI Бул кундер! Шэуешек каласында алып кашты свз, гулеген всек-аян белен алган. Казактын «узын кулагы> телеграф хабарынан кем согып турган жок. Болымсыз сыбыс шыкса болтаны, эрмм взшше ендеп, улгайтып, сан-сакка жупртш алып кетедк Отыз Т1стен шыккан свз лезде сакара самалымен 1лес)п, отыз рулы елге жа- йылады. Кундел1кп жаналыкты тынымсыз жариялап жататын «Тарбагатай» газетЩк 63i «узын кулактын» шанына да iaece алмай калган. Б!реулер: — Кытай армиясы Ур1мж1ден шыгып, Шауешек, К¥лжа- Алтай аймактарына карай бет алыпты... — Манас бойында жаткан Шыплс Туркстан эскерш таратып ж 1берштк — Yin ' аймак TennepiciHe катнаскандарды тектеп, колга тускендерш камап жаткан кершед!,— десе; ек!нш! б1реулер: — Ж ок, ол бекер свз. Бул келе жаткан бурынгы ка­ ра кытай емес, кызыл кытайлар екен. Кедейге жак, ха- лыкка жайлы дейдь.. — Жол-женекей журтка сыйлык таратып, бул-шай, ерж-мешзш аямай улеспрш келед! екен. — Баягы Ресейдеп семлд1 кедейд1 байга тенейтш эдкт еммет курылатын болыпты,— десш, танаулап гу-гу етедь Саудагер, алыпсатярлардын imin жегщей жеген уа- йым-кайгы ез алдына: — Акша езгеред1 екен, акша! — Bip айдан кешн Туркстан акшасынын Kypici ту- сед1 екен... — Уршжщен Кытай патшасынын cypeTi бар жана акша шыгыпты,— деп, каланын дангаза шуын онан ары кыздыра туседк Калайда, осы айтылган кауесеттер туп-тугел шындык болмаганмен, астарында акикат жатканы даусыз едк Шьщжанныц орталыгы Ур1мж1 каласына еткен кыста 50

кел'ш орныккан Кытайдый Халык Азаттык армиясыныц 6вл1мдер1 Шзуешекке карай беттеп келе жатканы да рас болатын. Каладапл мектептер мен керуен сарайла- рын босатып, эскер Tycipyre эз1рлеп койыскан. Бугш Уэли мекемесшде 1 ашылатын тетенше жина- лыс та осындай шугыл дайындык шараларынын 6ipi едк Tanepienri cai-ат оннын шамасында каладагы мекеме басшылары аймактык уюмет орналаскаи Шэшшевтщ eKi кабатты улкен Кызыл ушне карай агыла бастады. Ж ени трашпенкеге отырып гимназиянын какпасы- нан шыккан екеу де солай карай бет тузедк Ж асы отыз бестерге келш калган еунгак. бойлы аккуба ж 1ггг 6ip аягыи трашпецкешн тегшшепне 'салып, делбе устап отыр. Ол ара-тура мойный бурып, касындары cepirine б1рденелерд1 айтып келедк Арбамын. арткы жагын лык толтырып келе жаткан конкак танау кара Kici сезд1 са- маркау тындап, уназ бас изеп кояды. Булардын жас- тауы — гимназиянын'директоры Нурбек те, егде тарткан ceMi3i — оку кйшн MeHrepyuiici Турсын Жанабаев едг — Туке, 6yriHri жнналыс не жайында болар екен? Пштене естщпиз бе? — дед1 Нурбек квк аттын делбесш KaFbin койып. — «Туйеге Minren кудайра 6ip табан жакыи» дегеп... Бастыксын, 63in б1рдеце бшмесен,— дед1 Турсын сыр- дац тартып. — Бшсем, сураймын ба?.. К,азак «елу жылда ел жа- ца» деуил ед1, сонры кездеп жаналык одан Kepi тез1рек болып жатыр-ау, TiriTi u ece алмай каламыз ба деп кор­ кам,— деп, Нурбек култ койды. Турсын ундеген жок. Ыстык кунде денес1 ауырлап, нысынап кеткес1н, басындары шляпасын алып желпшдк Басы TinTi улкен екен. Шуйдесше дейш созылкан каска мандайынан буртп<-буртп< тер кершедк Эшетнде ан- кылдак, ак кещл адамнын аяк астынан TyciH суыкка салып, туйыктала калранына Нурбек танданып келед1. Каланын тар кешелер1 кайшалыскан адам арысына лык толы. Ара-тура бурылыстарда салт атгы, арбалы жургпшнлерден жол тауып етудщ e3i киямет. Ой базар- дан ете бергенде, кек аттын дэртеа карсы келе жаткан 6ip арбанын догасыиа килиш калып, Нурбек оиы зорра ажыратып алды. I Уали ыекемеа— Аймактык ук*мет. 51