Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

Дау бггкеншц созыла беруш жаны суйет5н Турсынбай гана, Keain урыларша ж у ш тк тп койып: — Бул момынра да 6ip тещах эперсещз, шаригаты- кызша онша килап келе бермес, Кожеке...— дед1 де о да ТЫНДЫ. Бул жерде не айтылып, не шешшп жатканын ести алмай турган uieTKi топтар: — Коцырау, кокырау!— десш калды. Гулд!р-гулд1р, былдыр-былдыр кущренген конырау yHi, катты келе жат- кан теренщ екпЫн де ангартты. Сонша салмактасып, сонша Kepricin отырран аксакал-билердщ enaepi де сола бастады. Эрюм артында жаткан камшыларына колын со- зып, жумсак мэсшщ immen бакайлары жыбыр-жыбыр етш кебктерш эрек супли киш жатыр... Ж алан кылыштарын жарк-журк етюзш, бес-алты стражниктер алдымен жетп. Онсыз да ыдырай бастагаи журтка: — Тарандар, тарандар!— flecin недель Коцыраулаткан ei<i пар атты Акмола жолынан бурыл- раннан кейж де журшш бэсендеткен жок. Сонау туптен козралып, каркынын баспаган зэрл1 куш киш кетердей катал келедь Бул келген Акмола округшш полиция начальниг! Тро- пинин едь Касында пристав, урядник, стражниктер! бар. И гш ктщ арызы бойынша буларды Ушаков аттандырып ж!берген-дь Бекеттерде туратын ез аттарымен тез жет- к1здь Квр-жерд1 еш м аз талшык кылып, Караганды ма- найынан узамай журген Ж уманды б1ржола куып тастау- ра ж1бердь Сап-сары ала Тропинин паускеден каррып тусп де: — Ж уман кайсыц? — деп сурады. — Е, ол Kici ендь.. мынау... Е, осы Kici...— flecin журт Жуманнан lueriHiHKipen барады. Кайсарлыктан емес, кайтер!н бшмегендштен, Жуман жалрыз да болса, козгалмай отырып калып efli. Акмола- дан келген кэрдщ жалрыз езше кадалатынын да сездь Сакалтай-сакалтай балалары болушы efli, олар да журт арасына Kipin KeTinTi... — Приказды жарияланыз! — дед1 Тропинин. Ж уан аякты, кыска мойынды, шашын басына майлап жапсыргандай жалтылдап турган пристав, Жуманнын алдына келш полиция иачальнипнж 3MipiH окыды. Кен табылрандыктан казыналык деп танылран Караганды, 100

Кекпект!, Букпа, Соран макайынан Ж ум аи банды usiui- р!лсш деген aMip екен. Калпагы какырайып, мурты ед!- рейген, талтах аяк, казак-орыс казакш алап шыхты. — Е, мен бул жерден е з 1Мде кешш кеткемш...— дед! Жуман, абыржып калып. — Ендеше неге келдщ? — Жай... — Ж ай-ж ай мен бшмейдй Кетесш керек! — деп, прис­ тав Ж уманнан кол хат алуга xipicTi. I\\aFa3 десе жаны TypuiireTiH Ж уман бар зэб1рш умытып, енд1 бас сауралай бастасл да онысына кон Fan жок, бармагын бастырып, кол хат алды. Ж уманньщ б акал басбармары кагаз 6eTi- ие тем1р куректщ басына уксап, ж ап-ж алпак болып туст1. Артында конырауы болар-ау, деген icx e кол кояр да бас бармагын майлап алатын Турсынбайдын калтасындз 6ip кескен шырардан журупи еди Exi колын сурынып алып, бас бгфмагын шырагданга суйкей беретш. Турсын- бай Ж уманга соны icTeTKici келш ед1, каптап турран тере кездеошен каймырып калды... 0 з еркше ж1берсен ой-кыры, сиыр сокпары кеп дала дауы осымен 6iTin те калып едй ©з занымен, ез дзстур1- мен келе жаткан жана байлык ол булталакка ж1берген жок. Небары — сопау Акбуйраттагы аз рана тас уйшд! тэлкекке салуды кетермейтшш айтты. Аз жаналык, кеп е с к ш т ecipxey жок, муаркеу жок аттап ететшдшш KepceTTi. Далактасып келгендер! болмаса, абыройсыз кайта- тындарын енд1 Fana б1лгендей, Ж ум ан тобы да езшен ез! ыдырай бастады. «Сармантай!» деген 6ip айгаймен келш едк енд1 эр кыркадан асып, эрк!м ез мекенше бет алыиты. EcKi айгайлар эл1 де кулакка конранмен, ойра енд1 ме- кендей алмайтын сиякты. Кун KeuiKipin калганын Ж уман журт тарай бастаган сок сезд!. Оран журейш деген де ешюм жок, отырайык деген де euiKiM жок. Атына MiHin алып, се.мпен жортып, о да аулына карай бетш тузедк Ашу да, айбар да, куш те калмаган. Аты да cypiiie береди Аяп караган, демеу айткан жан да жок. Кеп адам касында келедк 6ipaK жалгыз келе жаткандай сезшедк..

ЕИ1НШ1 Б9Л1М Ж уманды журт алдында б1ржола жер кылып, кеш in барган жершен де айдап тастараннан кейш ИплГктш e3i де к е ш т, Шерубай-HypaFa келш конып едь Енд! онын бар байльты кез алдында, аузымен оттап, аягымен жу- pin, улкен ак ауылды коршай жатыр. Зр кабактан, эр кыркадан карауьггып Kepinren кеп жылкы кек жиекп кернеп, apipeK ысырып тастагандай кершед1. Бшк ад уйдщ сыртында, касындагыларына сол ак уй- ден де 6HiripeK KspiHin И гш к отыр. Куанышты да емес, алан-елеш де жок, эр кездег!сшше icnep де жинакы. Мурнттей мулпп, аузынан шыккан эр сезш алгыр тазы- дай KaFbm эк е т т, такыр Омар, Ж умабек тэре, Ыбырай Kipemi, Батыраштар отыр. в зш щ уш балаеы да осы арада. — Ордабай, сен колын тимен жур ме, калай осы, элг1 6ip кагазды жеиелтпедщ б т е м ? — дед1 И гш к, бо- лыс баласына карап. — Писирь Ka3ip экеледь.. С1здщ колынызга карап тур едк— деп, Ордабай абыржып калды да, ез ушне к а­ рай бурылып,— эй, Мекепар, Мекепар, кагазды экел, кумагк кумаг1! — дедк Отыррандарра эдеГй ескертт койрысы келгендей, ка- раздын жайын И гш к 63i айтты: — Казынага бор дей ме, шагала тас'дей ме, тары 6ip- демелер керек екен... Соны мына Кулжумыр, Байдэулег, Сасыккарасудан алура болыстан луксат сурапты...— дедк — Е, кудайдын бор балшыгы мен шакпак тасын аяй- мыз ба казынадан... ала берсш,— деп, касындагылары 6ip ауыздан жапырыла макулдады. Ол луксаттын жай бершчейтшш жаксы б т с е де, И гш ктщ ойынан шыккы- лары келш: — Ж ер сатып жаткан ешшм жок... 102

— Жер кашан да казы нанЫ foi\"i,— десть — Тапя да 6ipey-Mipey кожандаи журсе, естерщде болсын дегешм рой,— дед1 И гш к . — Енд1 ж у р т тусш'ш калды foi'i... — Kepai рой...— десш, отыргандар жымнысып 6ipi- He-6ipi карасты. Хатшы Никифор Березин 6ip тарак кагазды арен ко- теретшдей, eni колымен устап, И гш к тщ алдына тосты. И гш к тес калтасынан кукистей жаркыраган терт бурыш- ты 6ip сауытты тырс етк(зш ашып, калындау жезден жа- салган MepiH алып, баласына усынды... К агаз бетше «Кареке-Алтай болысынын бас бж И г ш к б теп углы» деген мусылманша жазу тусть Отыргандар 6ipiHe-6ipl карасып, мунысына да кошемет керсеткш калды.— Эри­ не. былайгы казактын колында мундай нэрсе болмайды... — @31н апарасын ба? — деп сурады И г ш к хатшы- дан. — Апарсам апарайын... дед1 ол. И гш к басын изедЕ — Тере, сен мына зауыттык 6ip куш кысып кетерш еск ерт журген шыгарсын? — дедк И гш к хатшы кеткен- нен кейш, Ж умабекке encepiae бурылып.— Эз1ршем1з бес ж уз ж 1г1т деп ед1 foi'i, жеппелдемеге таянып калган- да табыла коймайтын... Ол ушш тагы да шапкыласып журмейж,— деп, Ж умабекке coufu рет ескертетшн ак- гартты. Салпы етекке салына бастаса-ак И гш к тщ Tepic ай- налып кетет1н1н жаксы бжетш Ж умабек куарынкырап кетт1. Даусы да орныкты шыга алмады: — Хатшыга кагаздатып жатырмын... ©3iHi3re э к е л т окытам... Ci3 макулдамай болмайды гой... Содан кейш кайта сураткызбаспын Нзге...— дед1 Жумабек. К азак жайын шала б щ е тт , сенбей карайтын завод- шылардын бэр! де, ез аягынан келген к азак кедейлерш жалдай беруге болмайды, 6ip куш кашып кетед1 деп ой- лайтын едь Даланы, жапан туз, кешпел1 елд! тураксыз керет1н завод иелер! жумыскерлерд1 болыс тагайындап берген подрядчиктер аркылы Fana жалдайтын. К араган­ ды, Каркаралы, Баянауыл мацайындагы кырык ж ел ен- flipic, заводтардын бэршде де солай. Мунын 6ip соракы нэрсе еке1йн болыс-билер айтпайды да: — Е, сешм жок... Багын керек...— Кашатыны рас, д а­ ла кек foi'i ...— деп кояды. Подрядчиктер жумыскерд1 алты анга ж алдап, жумыс- ЮЗ

кер басына уш сомнан алады да, онык ар жагында завод- ты тары да ез колына каратып KoioFa тырысады. Ол уш COMF3 болыс-биден бастап ауылнайра дешн ениллес. Под­ рядчик никак uibiFapca, болыс оны «туарш » тастап, бас­ ка б1реуд! бередк Bapi жиналып журтты талап езара жэне таласып отыратын топтык осындай кыл устшде ту- ратын жайлары да бар. Ж акары И гш к айткан бес жуз JKiriT мыс пен KOMipre Ж1бершетш жумыскерлердщ жайы ед1. 93ip батыл кимылдан алмай келе жаткан Жумабек И гш к тщ жанагы ескерттушен кейш ыршып Kerri: — Мынау ел азы рак сабырласын деп карайлап ка- лып ем. Бугш-ертеннен калдырмаспын,— дед1 тары да. — Ушаков ренжш журмесж, afiTeyip... Зауыт жумы- сы казактын бугш-ертенш кетермейтш кершед1 рой,— дед1 И гш к. Енд1 OFan айтары жоктай, Kiperni Ыбырайра бурылды. Ж умабек саптамалы eTiriH еппен басып, хат- шынык артынан кеттп Узаран сайын ентелей басканын И гш к байкап та калды... И гш ктщ кезегш кутш отырран Ыбырай шарта жуг1- Hin ж1бер1'п: — Мен мына кем1р тасура канша юре косатынымыз- ды 6iae келш ем ..— дедь • — Канша керек eai? — Ж уз пар eri3 бола ма деп ем..'.' — Арба, шана жайы киын болмаса.\".— je n , И гш к Батыраш ка карап ед1, о да жып-жылдам жугше кетш: — EKi шеберд! eri3 отарына апарып тастадым. Агаш окелуге жиырма келш Ереймен тауына журш erri,— дедп — Акбуйрат пен Карарандыныи арасында келш айында неше айналады? — деп сурады И гш к Ыбырай- дан. Бул какпанды Ыбырай байкай алмай калды да: — Оннан артык айнала алмас, — дедк — Онды коя тур, сег1зге келшейш те, есеп осымен ай- рылатын болсын,— дед! И гш к.— Ж анбыр бар, боран бар дегендей, келшке обал болар... Утылранын сезсе де, ундей алмай Ыбырай да Kerri. «Ордабайра айтып керемш» деп ойлады... Kipic-mbiFbic, пайда-шырыннын 6ipiH елемейтшдей ке- piHeTiH И гш к бул далада тендеа жок, есепкор едь Ж а- лакы дегенд1 бжмейтш ауылдын ecni дэстур1 жайлаудай кен болса, санаулы акшасымен, KipiMeH, кез1мен, есепшо- 104

тымен келген б азар д а, завод т а, обырдын epiciH кеште туспесе. таоылткан ж ок, молыктыра туей, кызыктыра т уеп ... KepinreH кедеш кызганып сакардай сакылдап кайнап кететш Ж уманнын обырльты мунымен салыстыр- ранда алжыган шалдык ашкарактырындай рана болым- сыз б1рдеме. И г ш к т щ саусактар ы ты рсылдата б т е т ш тэспиыры да есепшот кана болатын едк Бугш И г Ы к алдагы кыстык жайын тугел шотка ка- гып есептеп келгендей, бар буйрып>1Н б1ржола бермек сиякты. Ж ат -ж а р ан д ар KeTin, енд1 тек ез ш аруасы ндары адамдар рана калган сон буйрыктарын кы ска-кы ска, ашык-ашык бердк — Когабай, сен Омар екеуш ертеннен калдырмай жылкы костарын ыкшамдап коярсындар,— дед1 И г ш к ортаншы баласына.— Bip кос ceri3 жузден аспасын. Кос басына бес жылкышыдан шыгар, карулы Ж1г1ттерден тандап шыгар. Эр жылкышыныц MiHyiHe он eKi айрыр бер: 6ip айрырды он бес куннен артык мшбесш, кун-ара ауыстырып м1нсш,— деп, баласы басын изегенше Kiflipe турды да, барлык жалшы-малшынын 6ip жылдык ала- шарын осы кузде 6epin кой, алдагы ж азга калды рма,— дед!. Когабай мунысына да басын изеп: — Онда биыл тары уш кос косылатын болад та? — дед1, экес!н1н ойын анык ангара алмай калып. Иг!л1к ба­ ласына наразы K03iH 6ip гана аударып: — Косылмайды. С1б!рд1н ж уз он ceri3 базарынын к ак жартысы алдымызда турран жок па... Караеткел. Кызылжар, Е а л базарларынан калмас... Эр костан ею жуз жылкыдан сурыптап алып, базарра айдат, саттыр,— д е д 1. Когабай iiuiHeH есептеп, aKeciHiH eni мыннан артык • жылкы саттырралы отырранын TyciHai. Базардан базар­ ра журетж дерш ce3flipin, касында отырран Омарды т1зе- С1мен TypTiHKipen койды. — Бекеттердщ жайы не болып жатыр екен? — дед! И гш к, кул!мдей берген Омарра карап. Омар кул!мдей берген!н тез жасыру ymiH, муртын 6ip сипап калып: — Шлд! мен Акбуйраттын арасындары терт бекет eciK-терезесшен баскасы 6iTin тур. IUe6i тасылып жатыр. Он кунде 6api дайын болады. Караганды мен Акбуйрат- тын арасындагы бекет эл\\ колра алынган жок,— дед!. 105

CoFiFbi айткан бекет1 туралы буйрыкты бупн рана алса да, Омар оны aai орындай алмаган iciiuett етш, онысына кысылатын унмен айтты. — Машиналар токтаран жок кой? — Ж ок, кар тускенше дорарылмайды деп келд1м,— дед! Омар. — Б азар малый Ешл бойына карай акырын-акырын аудара берерсщдер,— дед1 И гш к. Кун енкей1п, кешю жел суытыккырап кеде туптерш жулкылай бастады. Ауыл устшен шудасын шубаткан ко- ныркай булттар тез-тез жылжып барады. Кыр басындагы жылкылар езенге карай ойысынкырай 6epinTi. Кос ipre- ciH жакындатпай устайтын жылкышылардын даусы ащы- рак HibiFa бастапты. Белек жайылатын мМ с аттары шу- бап езенге кулап келедь Иг1лй< те сезд1догарып, жылкы жакка ецсержш карады. Буйрык осымен аякталранын б ш п , касындарылары да'туры п барады. К ереказ болса да тары 6ip ауыз Tin каткалы Омар рана айналактап кал- ды. М анадан И г ш к т т онаша калуын сырттан торып журген Сандыбай уйнп осылай карай келе жатыр. И гш к K63iH аттарынан алмай отырран бойы: — Бул эл1 осында ж ур ме ед1? BiTipMen пе едждер жумысын? Ордабай б1здщ шаруара олак-ау осы... Эртур- Л1сшен уш yflip жылкы айдатып экелпл осы арара, тан- дап алсын, — дед1 Омарра. Ордабайдын орындап таста- маганына наразылык eTin, Сандыбайра тандау бергел! отыррандай Kiiuipe айтты. И гЫ ктщ жана уйш жасап берген Сандыбай уйш! эл1 осында жур едк Уйд1 ез колынан Tirin 6epin, уэделес- кен он кулынды биеш айдап уй1ме кайтармын деп куа- нып едй байдын жылкысы жайлауда калганын естш , Одан кейш кыррын тебелеске кездесш калды. Эй, 6ipey- дщ камшысынын ушында кетермш-ак деп, уш кундей ас уйден шыра алмады. Ь1лри 6ip абыр-сабырдын астында калран И гш к муны кезше ьпе коймаранына ренжи де алран жок. Ka3ip И гш к кеипне epin, салпактап жана куздшке келдь И гЫ ктен канша жасканса да, 6yriH тэуекел eTin, жолыгуга келе жатыр едк Сэлемд1 калай 6epepiH, не айтарын, калай айтарын ойланып, ойланран сайын ешнэрсеге турактай алмай, абыржып келе жатыр. И г т к сезд1 ез1 бастап кетпегенде сорлы Сандыбай сэ« лем берумен токталып, таусылып та калатын едь.. — Шебер1м, сен айналып калдын-ау... Уйге юрген- 106

шыккан сайын сен ешмде журсен де, 6i3fliH 6ip карба- ласымыз кебейш K erri... ренж1ме... Ka3ip малынды осы apaFa айдап экелер, аныктап керш, тандаганынды ал, — дед! И гш к. — О з д щ малдын жаыаны бар дейм1<нк... буйырраны болад та,— дедк Сандыбай ыржиып. 9 pi корынып- biFbicbin, эр! жарамсактанып, spi уялган иттей кипак- тап айтты. Кырдан кулап келе жаткан кеп жылкы тугел езше тиетшдей, жаутан KaFun, кыбыжыктап карады . Та- уып айттым ба, жок па, деп, кысылып та тур. Ka3ip ол Н гш к тш устже барлык мактауын уйер eai, аузына ce3i KypFbip туспей, т ш кемекейше жабысып калгандай кур- мелш калыпты. — Сонда да кер, унаткан yflipiHfli ал. Мына 6ip yflip жылкыны саган айдап келе жаткан болар, — дед! И гш к. Алдында торы тебел айгыры бар он торы бие, он то* былгы торы кулынымен ойнактап шауып езенге карай етт!. Айдап келген ею жылкышы малдын алдын беге- мей, жанасалай шауып барады. Сандыбай 6ip-eKi аттап, И гш ктщ алдына шыгып K erri де, саскалактап кайта шегпш... 0 з аулына бкпеген, ез колычен сипап кер- меген малдары екен!.. Осы уй|рд] алдым деп кал а жаз- дады да, шаруанын ой калтасы кандай кеп болады, бу- дан жаксылары да бар шьшар деп, токтай калды. E«i e3yi eai кулагына карай созылып, аузын тамсанып ко* яды. — Мына 6ip уГпрд| де кер, — лед! И г ш к , екшип ыыннан бел!н!п ш ьта берген 6ip yfiip жылкыны нускап. внкей тенбш кара кек биелер, кырау тургандай Fana ак кыланы енд1 б ш н е бастаган кара кулындар, жакын- дай 6epin, жасылдай ж арк е т т , езенге карай шауып кеттн Ак мандай тецбьл кар а кек afiFup Сандыбанга унатпай карагандай болды, оскырып та калды. Енд1 Сандыбайдын т ш б!ржола байланып калгандай едг Бет-аузы, кулак-мурны тугел flip кагалы . Кулш турган жок, куанышынан жылап тургандай. Терлеп те кегп... Ж уп'рш езенге барып, кулындардык калай cyFa жуз!п, суды калай iiuin ж аткандарын Keprici келш Kerri... Аяк- тары козгала алар емес.... — Ш ыратаы. сен абыржыма... эбден кер, тандап ал... Мына 6ip yfiipfli де осылай карай белш шырарды гой...— дед1 И гш к. Сандыбай езге дуннет тугел умытып, езш н кандай 107

кунде турранында жумысы жок, Й гш к нускаган жакка карады. Мына 6ip булт ш ш де 6ip yfiip жылкы келе жа- тыр десе, Сандыбай аспанга да карайтын едн.. Манданында куьпстей жылтыраган жулдызы бар макпал кара aflFbip бастаган еккей макпал кара жас биелер, кулактарын кайшылап, 6ipece тутас ж арк eiin калып, 6ipece карауытып макпалдай кулпырып етп... Бэрш щ манданында да юшкене-юшкене жулдызы жылт етш калды... 1Шркш, кулындары кандай!.. Суреттей су­ ду, сарактары у зш п тур екен. Эттен 6ip-eKcyiniH ман- дайында жулдызы жок екен. Оны Сандыбай анык бай- кап калды. Сонысы болмаса, осы макпал караныц yflipiH калаура да к е н ш Kerri... Ж ок, эл! де керщшреген ду- рыс болар... — Бул apaFa келген жылкылардын тур! осы, — дед! ■Игнпк.— Кутем десен, ерген осы apaFa езге костар да к ел т калар. взщ б\\л... Жанары еткен уМрлердщ унага- ны болса, онынды айтарсын. Сандыбайдын куткеш эр уШрден шеттетш uibiFapFaH ала-кула, кэрнкуртак едь Ещн мше, ырай-сыгай, вншен 6ip туст1 эдем1 жылкыларды керген сон кандайын так- дарын бше алмай, саэып калды. Енд1 онын ойы И гш к- TiH бар жылкысын тугел керш, он ею мьщнан тандары- сы к е л т туррандай едк.. «EKeyiH карадан, екеуш торыдан, eKeyiH кара квктен такдасам кайтер efli» деп те ойлады Сандыбай. Yin ай- рырды кайта Kepin, 6ipeyin тандап алсам!.. Эрине, ку- лындарды тандап алура болмас... Мырза болранмен, бар жылкысын тугел аралатпараны юшкене нерек болды... Сандыбай осы ойлармен айналактап турганда, Hri- Л1К: — Б иылры кыстан кауыптенш турмыз. Жер кара, кун жылыда малынды айдап экетерсщ... Bip кыс б1здщ уймен дэмдес болып, арба-шанамызды жамап-жаскап берсен, 6ip-eKi кулынды биеш коса алар едщ... Неге то- кыраганынды Ордабайра айтарсын, — дед1 де, уйше ка­ рай журш кетт1. Сандыбай турып калды. М анадан 6epi кыбыжыктап, елш-ешш турранынын уяттау болранын сезжсе де, И гш к касынан кеткен сон, Сандыбай Tinri берекеаздеюп кегп. Кезге Tycin калма- са кеп нэрседен тартына алмайтын ен 6ip жексурын одет бойынша, взенге кулан берген кеп жылкыга карай ентелсй жуг^рдь Терлеп кеткенш де енд1 рана сезшш, 108

тымагын колына алды. Бетш тымарымен суйкелеп те ке- леди Элденеден тайып жырылып та калды. Колына 6ip- деме жукканын да сезшдк Bipan оган караган жок, колын жамбасына сурте, жуг1ре бердь Квз алдында ку- зеу а з куйрыктарын cyFa суздф ш , жузш барып, тунык- тан irnin жаткан ж ылкылар едк Судан шырып, дур-дур Ылкшш, куйрык-жалынан маржан шашып тургандай аи- рырлар, езен жаралай жарысып кеткен сем13 кулындар... Сандыбай жанагы уш yftip жылкыны кайта кермек еда. Енд1 тани алмай калды. BipeyiH де тустей алмай калган екен... взе н токтап, кеп макпал кар а агып бара жаткандай сезыгедк BipiHe 6ipi уксас... BipiHeH 6ipi эде- Mi... «Мына 6ip кар а биеш алсам. мына 6ip суреттей су- лу кара кулын соныю болса... 1Шрюн, мына 6ip кара aflFbip сиякты да мал баласы бола беред1 екен-ау» дей- fli iiuiHeii. Эрине, бай жылкысынын бэр! де сулу, 6api де ажар- лы. Сандыбай сонык бэрше кызыкты. Мундай тандау. мундай еркшдш eHfliri калган ем1ршде кездеспейтЫн б1лш, осы жолы мыктап 6ip камтып алгысы келш, ко- марайлана кызыкты. 9p6ip алдынан еткен айгырды MiHin те кередк ap6ip алдынан еткен биеш сауып та ке- редь Кез алдына калай мшетш!, калай сауатыны да келедк.. б1р!нен 6ipi ажарлы кершген кеп жылкыдан Сандыбай эл1 тандай алмай жур. Ж ылкы езеннен тугел суырыла шырып, кыр асып барады. Сандыбай эл1 сан- далып тур... . Сандыбай Жуманнын аулына кайта алмай койган Куншешн ушнде жатыр едй Ka3ip Кунше И гш ктщ уйшд^е сауыншы болып жур. Кырсыгы кеп Ж уман бай Кепейге epericin, оны кайта алдырмай, екеуш eni айы- рып ж1берд1. Екеущ де И гш к тщ менщ соныма салып койган жансызысыкдар дедь Сонымен Кунше a3ip осы ауылда, Сандыбай сонын уйшде. взен басынан Сандыбай ж елтню реп кайтты. Бурын торсыктай томпиып, ундемей салбырап, уЬлеп коятын конары Куншеге де кызыратындай, кезш айырмай, 6ip- деме д егап отырран сиякты. Кунше кысылып к у нд епа- нен repi салкындау отыр. — Сутш басынкырай куйсаныз тары 6ip шыныаяк iuiep ед1м...— деп, Сандыбай шывыаярын ерюн усынды. Кунше ундеген жок, сутш де, шайын да баса кунып, шыныаякты кайтарды... 109

— Осы мен а зд щ кара басынызга катты кызыгып журмш...— дед1 Сандыбай. Кунше сескент, тт р кен ш калды.— Кудагиым болсан калай болар екен? — дед1 Сандыбай Куншеге кул1мдей карап. Кунше тусшбеген- дей, кур абыржып калган сон.— ©з!ме тартып уйнп бо­ ла ма деп журген балам бар едк С1здщ баладан 6ipep ж ас Kiiui болар... BipaK жас есер, жарлы байыр деген- дей, ж етш п кетед! гой... Солай емес пе? — дедй Кунше енд1 б1ржола танданып, туралап караса, ко- нагы он колын мыкынына кадап алран екен... Бу да эл- деюмге усай калыпты... — EKi кулынды биеш каз1р 6epin кетем, — дед1 Сан­ дыбай.— Bipi кара кек, 6ipi макпал кара болар, кудай Косса... ©Mipfle устап кермеген малый, И гЫ к жылкы- сы!..— деп, кыза келе ci3fli койып, сен деп сейлеп кетке- HiH e3i де байкаган жок. — Келер жылы тары 6ip кара кек бие, 6ip кара бие берем... MeHin малымнын 03i 6ip-6ipeyi 6ip кызга тати- ды... Одан apFbi жылы 6ip кара макпал бантал берем де келМ мд! аламын. Кызынды узатып апарранда вз1не 6ip кара кек денен мшпзем,— дед1 Сандыбай... — Сиыр-миыр, кой-енш дегенд1 араластырмаймын... 6ip жактырмайтын малым... — «К азак байыса катын алады» дегендей, малый колына тиетш болран екен foh... Е, кайырлы болсын,— дед1 Кунше. — Айтсын, айтсын, кудаги...— дед1 Сандыбай. — Кудаги дегенд! коя турайык,— дед1 Кунше, суык ынгай керсетш.— Мен ж алры зЫ кп адаммын. Су асып барып кудалык 1здейтш жай жок б1зде... Бас-кез бола журетш ауыл арасынын 6ipeyi кездесер деп отыр- ган рана жайы бар адамды кайтешз эурелеп... Тен тешт мен деген бар рой...— деп езш щ кемтарлыгын да ес- KepTin токтады. — Онда о зп ш де касыма Koiuipin экетем, — дед1 Сандыбай. — Ж ок, ту^ан елден кайда кетед1 дейсщ 6i3fli, — дед1 Кунше KypciHin калып. — Онын С03 емес, кудаги... Ka3ip Ордабай болыска жольшатын 6ip шаруам бар... Содан кейж бул сезд1 бу- riH аяктайык... Кудагным боласын!..— деп, Сандыбай уйден шыруга айналды. Осылай кызынкырап кеткен Сандыбай далара шык- 110

ты да, еналдымен ез1 ж асаган улкен ак Y,*ire cyficiHe карады. Аслан калын бултты. Inip к а р а т ы болса да, уйдщ iiuKi-тыскы бар сыйпаты кез алдына келд1. Бул кеп ойлары мен кеп кундерш сарп еткен шебердщ 6iT- кен енбепне iuiKi 6ip терен куанышпен карал калатын, ем1ршде сирен кездесетш бакытты минуты едь Кез ал­ дына иж -иш стердщ 6ipiHe 6ip сай келген сулу сымбаты келедк Бшктж пен кендж арасында да шалрайлык жок екен. Бояулар арасында да жатсырау жок, жымдасу Fa- на бар. Бай ушш ак уй деген немене? Bip-ак yfiip жылкы гой! Сандыбай уллн бул бар SMipiH экетер енер де necin, ойына жинаган кеп сурет-сызыктар мен эртурл‘| бояу- лардын басы косылып тутас 6ip бейнеге айналуы. — «Он caycaFbiH алтын рой!» дед! Сандыбай езш е ез1. Шебердщ мунысында асыра айту да жок едк Тезге салып иш, сурплеп-кырнап сымбатын келт1рген ак те- ректер каз1р байлыкты емес, шеберлжт! сейлеп тур. Ол кезде жауы мен жатына буйырмаска амалы жок шебер енбепн кезге тосады. Сандыбай каз1р осыны рана кердг Улкен болсын да, кен болсын дегеннен баска уй neci тук тьлек коя алмап ед!, сэнш шебердщ ез1 келНрдг Н е кер- ген1 аз топас кезге, не ж арам сак кезге алтын да ку м к сиякты KepiHeTiH бояуларды Сандыбай бакалш ыдан ал- ган. Эртурл1 сыр бояуларды езара келш м ге келт1р!п, жалпы KepiHiciHe уйлес1мд1 тауып берген де 63i. Бай im - HiH ургенше д е й т мактайтын ж арам сактар осы уйд1 мактай келе «муны юм жасаган?» дел сурамай да кала алмайды. 0з1мен эрштес былайгы журт: — Сандыбай шебердщ колы! дейдг Шеберд1 6ip сэтке масаттандыр- FaH да осы сез!мдер едг Осы уйд! жасаскан жолдастары да eciHe тустк Ж а- ланаш бмектер! отка куйгендей канталап кшз баскан айелдер кез алдына келдг «Кала борын» канша косуды Сандыбай ез1 бакылап едг Opi борлаган, api ыстык кшз эйел б тектерш шыдатпай сойып Tycipe берд! де, аярын- да ж т т т е р д щ колына кештй Буылтык, буюр кемп1р саусактарымен эж 1'м а з жу- мыр кыз саусактарынан туран термелер мен кестелер де ен эуел1 Сандыбайдык алдынан eTin едг Талайын жак- тырман кайтарып тастап, аярында тур1мен де, тупмен де 6ipi мен 6ipi ундестж тапкан халге келлрген Санды-

бай болатын. Керкемджтен хабары жок топас жарам* сактар алтын деп, кумю деп ен арзанды мактасып, внер* Д1 кермейдк Дурысында бул у й д т бар мактары шебер- дщ внершде ед!. Э лп кызуына енд! е зЫ к ецбег!не квнл1 толганы ко* сылып, Сандыбайды сол уйге таяп экеп те калган екен. 03i жасаган уйге енд1 e3i xipe беруге луксат жогы да есше тусе калып юлт токтады. Малынык жайы емес, кешлшде кайта оянган эсемдж тулгасын тары 6ip керу- ге кумартып та келед1 екен. BipaK амалы кайсы, жатка буйырган енбегше курсшд1 де, тез!рек Tepic айналды. Енд1п ce3i Ордабайга тапсырылганы eciHe тусш, сонын учпне карай беттедк Енд! ойы алашагына ауды да кы- зуы басылып, 6ip сэтте жасып та калды... Сандыбай inip арасында Ордабайдын уйше келсе, он шакты адам «жиырма 6ip» coFbin жатыр екен. Кунше- нщ ушнде eci.ie свйлеп, к е а л е шалкып кеткен Сандыбай бул уйге арен батып гардь Bipeyi керш калмаса екен, елемесе екен деп т т е п , жылысып Kipin, жымырайып ка- на босага ж акка отыра Kerri. EpHi жыбырлаганы бол- маса, сэлем 6eprcni де ешюмге есплген жок. Улкен ак уйдщ терме баулары жыландай шубартып, баркыт пен ж1бекке, кесте мен оюга, бояу мен сырга орап койрандай, уйдщ iuiKi жиЬазы кымбат жаркырай- ды. Шакырайып, жалгыз сорайып турган ешнэрсе жок. Ак пенен кара, Кызыл мен кек, курен мен кына сэ­ ры 6ipiHe-6ipi еппен торысып, 6api жымдасып тур. Бул уйд1 де шебер 6ipey жонган екен деп оклады Санды­ бай. Картанын кызып a.TFan кез1 сиякты. Сандыбайды ешк1м байкаган жок. Ордабай банке тартып отыр. Акша шыгарып ойнап отыргандары бес-алты адам, взге ушеу* твртеу1‘ Ордабайдын кошеметиллер1 болу керек, эрюмнщ картасын керш калып, Ордабайга оспактап кояды. Бытык бет, ceMia кара ж1г!т Ордабайга эдеГп уттыр* гысы келш, онай kyflin кетш отыр. Бул Kipeiui Ыбырай* дын баласы Ботакара, Ордабайдын Henepi .болуга кумартып журген ж т т . Осы умилен, кейде он ceri3re карта алып куйедк Канша сезд|рмеймш дегенмен, утыл- ган жолы куанып, уткан жолы екжш калатыны анык байкалады. Шен кумар, мансапкор топтын aMip neciHe жагынымпаз 6ip бейшара MiHe3i де осы: курессе — жы* гылады, ойнаса — утылады, калжындаса — жец1ледй

Утылар жагына, ж ею лер'ж агы на ез1 бейпмделе беред!. Катарга сонысымен косылады, сонысымен азам ат ата- пады!.. Ордабаймен eperice ойнап отырран ею -ак ж1г1т бар. Бул eneyi 6ipiHe-6ipi ту а н е карасып. банкеге кезек-кезек басады. BipaK О рдабайдык жандай-шаптары екеуш де коршап алыпты. — Бас, бас! Тугел бас! — деп, жан-жагынан кетерме- леп ж!беред1 де, каншара токтаганын Kepin алып, Орда- байга сезд!руге жанталасады: иектерш сияайды, жете- лед!, самайларын касиды. Ордабай ек1 аты ж ок саусарына туйенщ табанындай ею алтын ж узж салган, жумыс 1степ кермеген жумыр саусактарымен картаны сэнмен текшелей отырып, ой- наушылардын бетже карайды. Кез киырымен жандай- шаптарын да сипап етед!. Алдында алтылык пен туз жатыр... Ж андан-шаптын 6ipi кышып кеткендей, сама- йын 6ip тырнап калды. Олай болса токтам ау керек... Ордабайдык ортан caycaFbi картанык астына Kipe бер- генде: — Апыр-ай, болысекек TinTi корыкпайды! — BLiin оты рады!— десю, жандай-шаптары кетер- мелеп ж1берд!... — Король, король! Осы креспк корол! ж ана Fana 6ip келш кеткен сияк- ты eai, журт шуласып ж атканда, сакалы куректей бо- лып, тары шыра келют!... Утылган Ж1г!т тес калтасынан алып, 6ip бес сомдык, 6ip уш сомдык караз акш ара коса ею кумю тецгел1кт1 де 6ip-6ipnen Ордабайра карай дек- гелетю ж1берю: . — Орыстар он жет!ге алмайды...— деди Тецгел!ктер жаркырай денгелен!п барып О рдабай-' дык алдына кулады. Текгелжтег! сакалды патшанык басы айналып, ашуланып кеткендей, карташыларра кек ызгарымен карайды. Ордабай оны малдас курып отыр­ ран бойы, шалбар балагынын астына тыкты, сол текге- лжтермен б!рге Сандыбайдык кез1 де сол балактыц астына Kipin барадк... — Мырзаньщ тенгелжтер! калай эдем! денгелейд1 езИ.. — KiMre бара жатканын бйпетждей зырлап кеттН — flecin, Ордабайдык жандай-шаптары мэз болью калды. Bipi езш щ еппен сезд!рген!н акгартып, Ордабайра ка- 113

pan жырк-жырк етш кулед!, Gipeyi айгырша окыранып, енд| 6ipi кэуюлдеп, итше ypin куледк — Стук!.. Банке отыз!.. Ерегшкендер жагалай басып, жагалай кулап, езгеле- pi шамашаркынша улестерш косып, банкеш ecipin Ж1- бердк Осы кезд! андып туррандай, келте мурын ак куба келшшек, Ордабайдын эйелк — Тастандаршы енд|, шай карайып Kerri, — дедк Ордабай акшаны калтасына сала бастады. Момын журтты мазактагыш. калжыкбас жандай- шаптар, мыжырайып отырран Сандыбайды Kepin: — 0й , уйнл, сен де 6ip басып кал! Ж айдан-жай ба- йыдын, жалке штоли? — деп yi'iiuim колга алды. Как- пакылдап камалап кегп. — Кетсе, он биенщ Gipeyi-ак кетер, не жалке!.. Бас, бас! — десп кеп ауыз... Сандыбайдын элдекай калтасыныц тубшде жаткан 6ip ойы — мыналардын алдында кур кескен томарра усап калмай, жауап кайтар деп отыр. Ocipece орысша- лап ж1бергенщ TirrTi жаксы болар дейтш сиякты. Бурал- кы ит TiMciHin журш, кеп уяластын ортасына тусш кал- ганда таланарын б ш п , куйрыгын кысып алганмен, Tici барын да керсетедк Сандыбайга мына топ та сол уплас­ тай KepiHin кетт1. 0здер1 орысшалап отырганда, «по­ то м » деп калраным дурыс болар деп ойлады... Е а л бо- йындагы орыс калаларына жакын отыратын ауылдык казагы бес-алты ауыз GipaeweHi б1летйп де бар едь — Пошом? — дед1 Сандыбай, «бас, бас?» деп, как- пакылдап отыргандарра... Аузынан калай ш ырып кетке- нше 63i ан-тан калрандай, енд1 буйырып калды. — ©й, мынауын кайтед1 езИ.. Орысшылайды foh, т1птП.. — Осы утып алады элг!.. — Мунын колы ш ы ры п журген адам! 1стеген yfii кандай, кумбездей!.. — Жылында он кулынды бие табады бул! Бас!.. Бас!..— aecin , eKi жандай-шап касына келш, Сандыбайра epiKci3 карта алгызды... — Банке алпыс сом! Б5р кулынды бие! Бас!.. Ой да жок, умгг те жок, epiK те жок, билж те жок Сандыбай карганын тузын ею колымен устап, айнага карагандай жымиып отыр... — Бастын foh банкеге? Дурыс, ал карта ал... 114

О рдабай эрине окай куйд:ре салды... Н айлз карта- шылардык эдетшше, «Экеттщ... Алдык... С енМ , сешю!» деп, алдындары акшаны Сандыбай ж ак к а карай ысы- рып койып, «ала бер!» дей отырып, Сандыбайра eni бал- та 6ip ондык бердк.. Кык-кыктасып, сыкылыктасып, тебет иттей уре кул1сш турып, жандай-шаптар Санды- байдын 6ip кулынды биесш уттырып ж1бергендерше мэз болысып калды. — Койындаршы енд|! — деп, келте мурын келшшек отыргандардын кеудесше соктыра cepnin, кен кек шубар дастарканды жайып та яйбердЕ Ойын осымен токтап калды. — Шын уткыздым ба осы? — деп Сандыбай сайда- лып отыр. Ж урттык eHfliri калж агы ыен мазагын еспмей калыпты. «Кой, эшейш калжыцы шыгар... Ала коймас»,— дейд1 1шшен. Баскалар шайра отырды. Сандыбай шайра шакырыл- ран жок. Ордабай жиегш алтындаган кек шубар кэрден- д1 саусактарынын ушына рана кондырып устап отырып: — Yftmi, сен жай келш пе е д щ ? — деп сурады. — Э лп малымнык жайы едк..— дед!, Сандыбай жа- лынышты дауыспен. — Е, б ием , бшем... Айта отыр... такдап болдын ба езщ? — Тандап кайтешн, кулынды биешн бесеуЫ кар а кектен... бесеуш карадан аламын да. peTi келсе, кара кек айгырды алсам ба деп ед1м...— дед1 Сандыбай. Ордабай аузындары шайын дастарканра бурюп Ж1- берд|, Tepic айналып сылкылдай кулш, булырып калды. Сандыбай ж акка колын сермейдь шамасы coFaH рана кулетш сиякты... баскалар да бырс етш жарылып кет- кендей тугел кулш ж1бердк Ордабайра кошемет керсе- Tin, ол кулюсш т р а н ш а 6ipi де токталран жок. — Bip каска айрырды коса алмаймысын, сорлы* ау! — деп кулшедк Келте мурын ак келшшек бул м азак- ка TinTi кю ней кулдк Ke3i б1ржола жумылып KeTinTi, томпак б ел кызарып, кш кене мурнын ш у р титт кысып алыпты. — Бул уйде б а с к а т у с л жылкы да бар, ала кет 6ip- б1рден! — деп, жандай-шаптар Сандыбайды eciHeH тан- дырып тастады. Сандыбай жаны б1ржола ш ырып кеткендей, к у п -к у ИЗ

болып KCTTi. Ж узшде KafiFu да жок, к а ф е т те жок, кор- кыныш кана бар. Heni булд1рш алганын aHFapran да жок. Бет-аузы жыбыр-жыбыр етедк Ke3i кагылмай ток- тап калган сиякты. Он кулынды бие тап манаты алды- нан шауып еткендей, элдекайда алыстап, бел асып бара жаткандай кершед!. Ордабай кулюсш тия 6epin: — «PeTi келсе» сен ейтпе...— дедк Уйдегкпер кайта кырылысып калды. Шын калжынга шоркак жандар эл1 жетекенд! аямай, именбей, мазактай алатындарына мэз- мэйрам болып калыпты. Енд1 Ордабай TyciH суытынкырап, касындагылары- нын кулюеш токтатты да: — Байдык 63i танда деген сон, тацдаганын жен... Албании да жен... Кулгешм1зге карап кысылмай-ак кой... Сол кара кек айгырды жана рана мына катын су- рап отыр едк Екеущнщ кезщ 6ip айгырра тускенже кулдж...— дедь Мунысы uibiHFa уксаганмен, Сандыбай сене алмай, тайкып сейлед1: — Бул уйде енд! кара кек айрыр жалгыз емес шы- гар... Байдын 63i керсеткен сон даме етж калраным рой, эшешн...— дедь — Бул уй жылкыны жазры турым yflipre 6ip беле- Ai де, келер сол уакытка дейж ол ушрд1 буза алмай- ды, — дед1 Ордабай.— Ею айрырдын yfiipiH б1рдей бу- зып жартылап калдырмай, 6ipeyiH бутш алсан кайтер екен?.. Мунысында м азак барын Сандыбай ангарран жок. Д эл казгр жай мазактау туг1л, бетше Tynipin берсе де мейл!, Сандыбайга малый алу рана керек едк Онын ойы осы гана болып: — Жарайды, олай болса... Кара кектш уГнрже де кызыгуым элей eai, 6ipaK мен кара айрырдын yfiipin- ак алайын. Кара кек айгырра келшнщ к енш кеткен бол­ са, oFan кызыкпай-ак кояйын...— дед!. Кулу керек пе, ж ок па дегендей уйдегшер Ордабайга карап едь ол кул- ген жок. ©згелер де умсынып барып токтап калды. — Bip кулынды биенд! уткыздын рой? — дед1 Ор­ дабай. — Уткыздым б а ? — деп, Сандыбай кайта сурады. — Угкыздын, — дед1 Ордабай. М азактай отырып, Ордабай онын карсыласар шама- сын да байкарысы кел!п ед!. Сандыбайда ондай салмак 116

жок, ыктай беретш адам кершдк Сондыктан, Ордабай оган енд1 ектемдей сейлеп K erri: — AfiFLip дегенд! аузына алма, — дед1 Ордабай.— Bi3AiH у\"1 ешюмге afiFbip 6epin керген емес. О л бул уй- дщ ырымында жок... Торыз кулынды биек бар алатын. Керек болса, 6ip кыс 6aFbin та берешк. Болмаса айдап кетерсщ... Бай caFaH 6ip кыс дэмдес бол депт! fou’ Оран не айтасын? Бар малынды жазгытурым б1ржо- ла айдап кайтсак кайтер? — деп, О рдабай уйгшге ка- далды. Сандыбай кулынды бпелершш кулдырап бара жат- канын сезшсе де, тары да карсыласа алмады. «Карсылас- сам, б1ржола айрылармын, одан да жарынып-жалпайып журш, жазрытурым болса да колыма Tycipin алып ке- рейш» деп ойлады. Бул онын ж ацадан толгануды керек кылмайтын ата-бабасынан 6epi суйегже ci«in болран кор ойы едь Аспанда алла бар, элдекайда алыста ак патша бар, ол екеуше Сандыбайдын арызы жете ал- майды. Бул манайдын арыз айтып келер! осы ауыл, Осы ауылда отырып, онын айтканын орындамаска басы жумыр пендетн шарасы да жок. Тек сол, жалынып- жалпаюдын езж ш аман келгенше сыпайылап !стей бж у керек... Сандыбай соны icrefli: — Ci3flin уймен дэмдес болута ю.ч болса да енд! нетед1 Fofi...— дедк — Ендеше, отырма,— дед1 Ордабай.— К онак уйде Батыраш деген Kici бар, керген шырарсын. CoFaH бар.., Кейж тары келж жолыгарсын... 03iM хабарлармын... Сандыбай жалшынын халына калай оп-онай тусш калганын ез1 де сезген жок. Эл1 де И гш кпен сейлесе- TiH ce3i бар адамдай, ертен 6 ip peTi келсе кайта жолык* каным жен болар деп, Батырашка эшешн тждесж калу­ га келж едк Батыраш онымен сейлескен де жок. Сол тунг Акбуйрат иен Карагандынын орта денгешндег! И гжж- Tin « в и з отары» дентж ж ерж е экелш тастады. — Осы балшык уйде eni aFaui uie6epi бар, солармен 6ipre боласын. Кыс келж калды, шаналарды тездетж- дер! — дед1 де, e3i журш кетп... Сандыбай эбден калжыраганын осы 'балш ы к уйдж касында, окаша калганда рана сезждк Тыкырсыз тыныш карангыда уйктап кеткендей мен-зен... Туе керш отыр- ган сиякты. Балшык уйге аркасын суйеп, журелеп оты- ра KeTinTi. Тук ой жок, булдыр елее туе сиякты уздж -

узд1К. 9 з Y»i. бала-шагасы, кара кек afiFbip, макпал кара биелер, 6ipiHiii артынан 6ipi етедь Bapi дс бетен, 6api де 6ipeyfliKi екенше Сандыбан оп-онан к е н т те ка- лыпты. Ойын жокары карай суйрелешн десе де, !лгер! карай 6ip бастыра алмайды. Ж ар басынаи ылднлап кулап, батпакка батып бара жаткандай сезшедк.. Эр терешин де Ty6i бар... Осы e itip re ту п аз терен KepiHin KOi'iFaH И гш к, ауыл уйктап, жург аяры басыл- ганнан кейш ен 6 ip усак нэрсеш есептеп отыр едь Оны- сына ептеп e3i де ыцрайсызданатын сиякты жалгыз отыр... Аспалы шамды темешрек туартш , алдына улкеи есепшотын койып: — Сен катын, енд! тыныш жат, жанылдырма,— дед! эйелже. Бел! у зш п , мыкыны мен бексеш денгеленш, ке- TepiKKi жаткан сылан бедеу, байынык касында шынтак- тап жаткан боны еркелей сейлеп: — Тпыш жатам... Колыца карап жатайын...— дедЬ.* И гш к уншз ойланып, есепшотына жуз пар eri3iHiK жиырма бес путтан ею жарым мын пут кем1р экететы нш какты... Путы алты тиыннан. Ж уз елу сом. Айына ceri3 оралганда, болады екен мын ею жуз сом... №лд1 мен А.кбуйраттын арасында жуз туйе жур... Онымыз айына терт оралады. Путы он тиыннан... 6ip жолрысы ею жуз сом... — Ж ок, Ушаков алдамапты... Айына ei<i мыннан ту- cipeciji деп ед1, есепшот та соны айтып, жанылыспай тур. EciKTi акырын рана ашып, Батыраш юрдй Омар мен Батыраш, Ыбырай мен Ж умабектер И гш ктщ не icTen отырранын кермеуге, урынбаура THic едк Эаресе ауыз- дарына 6epiK болура THicTi. Е скеш ирдт екг Myfii3i ба- рын айткан адамнын басы алынатынын булар да еспген. Сондыктан Батыраш есепшотка караран жок, Игшктш кезж е карауга да бата алмады; кулары мен мурныныц арасына парады. — YfiiuiHiit жайы ма? — деп сурады, енд1 Батыраш- тын немен келер1'н б ш п отырран И гш к. Кезш есепшот- тан айыра алмады. — Ие, сол едй 0 п з отарына апарып орналастыр- дым,— дед! Батыраш. Бар айтары осы едь айтты да, uibiFbin Kerri. Колма-кол орындаранын б!лд1рд1, онысына алрыс куткен жок. Енд1 баска тапсырып конгандарына асыратынын бшд1р' п а келш, тез Kerri... 118

И гЫ ктш унататыны да осыларяын алгыс кутпейтш! едк.. Енд1 И гЫ к базарга айдататын жылкылары мен кыстыкуш саттыратын шебшщ акшасын есептеуге i<i- picTi... 2 Орыс-казак банларынын арасындары ырын-жырын ит-жырыстары аякталранша айлар етш кетш едк Уша- ковка сатылган Карагандыны кагаздасура келе жаткан Байжан уйшен кыстын орта кезшде шыкты. Касыняа кос ат жетелеген баласы Апак бар, кыстын нарыз ша- ныткан ycKipiK кезшде шыкты. YcTi-бастарын урпитш кырау баскан ею салт, кыскы уюдей аппак болып, узак кундер узак жортып, кебшесе уншз жортып, Омбы ка- ласына 6yriH in ip карангысында келш к!рд!. Табанда- рына томпайып муз катып калган аттар каланын тайгак KemeciHe тускен сок аякта^ын эрен басып, терт аяктан тугел cypiHe бастады. Кершгеннен ypnin, селк етш ка- лады. Аттардын сыкыр-сыкыр жортканынан aFam уй- лер жанрырырып, apFbi кешемен тары 6ip к азак тар да- бырласып келе жаткандай сезшедк Шатынап турган суык ауа зын-зын етедк Кырык мынга ж ана тол га н халкы бар Омбы кала- сы, ен apici жиырма уйден отыратын кыр казактары на ертепде айтылатын Бардат шаЬарындай, ушы-киыры жок улкен кершедь Степан Бушуев — улкен кешенщ орта кезшде, жетшс 6ipiHmi уйде турамын деп едк Кек какпасы бар, терезе алдында он шакты Терек eceai деп, уй1н!ц эртурл1 белгшерш де айткан, кагазга да жазып берген. Элдекайда, Tepi шалбардын 1шшде кеткен калтадагы KaFa3Fa кол жететш емес. Ж ан-ж агына карасан, 6api улкен кеше сыякты... Байжекен кек жоргасын Te6iHin койып, эр улкен кешемен 6ip a3 журш барады да, тары 6ipeyiHe туседк Б1раз жер темен карай ж урш , кайтадан жорары карай ерлейдк Кез келш калган кала адамда- рына айрайлап: — Бошайдын Степаны кай уйде турушы ед1? — дей- Д| казакш а. ©3i бурсен карып, ею ж эры н кезекпе-кезек жагасына ыктатып келе ж аткан журттын б1разы жауап бермейд1 де, жауап 6eprici келгендер1 тусше кой- майды. — Эй, эй, знаком, тамыр! Юшкене токтай тур, абаж -

дн, пожалыста! — деп БаЛжан 6ip москалдау адамды epiuci3 токтатып алды да, атынан тусе калып, шалба- рынын кайыс бауын шеше бастады. — Абажди пожалыста... ©зщ 6ip кудайын бар адам KepiHeciH. Абажди... Эрен легенде камзауынык калтасын тауып алып, одан repi де машакаттанып кагазын тауып алып: — Мынаны окы да Бошайдын Степанынын уйп кай- сы, соньщ женш с!лтеп Ж1бер,— дед1 Байжекен... Кездескен адам Байжаннын жабайы кылыгына кул- ген де жок, айтканына тусжген де жок. — Сонау Карагандыдан жиырма eKi кун аттан туе- пей, осы суыкта мен де келд1м гой, жаным. BipiK мой- нынды бурып, жен айтпайсыц...— деген Байжекеншн екпесже тусжбесе де басын изеп, сабырмен тындады. Содан кешн кагазды алып, сонадай жерде кержген ке­ ше шамын нускап, Байжанды ертш солай карай экетть Степан Бушуевтщ кайда туратынын да сол жерде анык- тап тушширдк — Сол жактагы кешемен журе берсён, он шакты уйден кешн кездесесж,— дедь Кыр казагына кияметтей кержет!н кала imiHiH бол- машы буран-бултагынан апырымдап арен етш, Байже­ кен eKi кабат aFaui уйдж алдына токтады да: — Уа, юм бар-ау! — деп айгай салды, жангырыккан aFaiu уй мен тактай какпа «бар-ау, бар-ау!» деп калган- дай болтан сон: — Уа, liibiFbin кет, 6ipiH! Шырып кет! — дедк Бул жолы тактай какпа «Кет», «Кет!» деп калгандай болды. Ушаковтын acTbiHFbi уйшде туратын Степан Бушуев сырттагы айгайды естш, Байжанды танып какпасын аш- канша, оган-буган ойын бургыш Байжекен баласына тап осы уйдщ алдына KaFbuiFaH телеграф баранын нускап: — Мынаны KepeMiciH? — дед!. К алага юргел1 бала­ сына керсеткен жаналыгы да осы едй — Зуылдап тур рой езП — Сейлеп тур... Булар осы Омбыда отырып, Кызыл- жар, 1рб тнм ен сейлесе бередП «1Шркж, орысша бшеем, тындай кояр ед^м де, не сейлесш жаткандарын 6uiin алар ед1м-ау!» деп ойла- ды, улкен калара 6ipiHini келш турран Апак. — О, Байжан! Тамир! — деп Степан какпасын ашып, конактарын корага шрпздк 120

— Живой? ■ — Живой. — Баба живой? — Живой. — Баранчук живой? — Живой. — Монша 6ap?i — Бар- Баска улттын адамымен сейлескенде ез тш ш й дс бузып сейлейтш 6ip жалпы эдет бойынша, Бушуев ер- кек-эйел женш деп амандыкты сураудын бэрше де «жи­ вой» деп жауап кайтарды. Ушаковтын уйшде Байж ан 6ip жетч жатты. Эрнегс eyed кеп Байжаннын 6ip кумары монша болатын. Аты- нан Tycin жатканда да амандык iuiiHe косып соны сурап калып ед1. Bip жетш щ ш ш д е элденеше Tycin, мейлшше кумардан шыкты. Ж огарысына ш ырып алады д а, етпет1- нен жатып: — Vp, Апак, ур, иттш баласы! Аяма! — дейдк Мыс- тай курендент болтан сон: — О, жаным дендер, жаным дендер! — деп, тэты 6ip аз жатады. Бул ол шсшщ ез. ушнде отка кыздырынран- даты айтатыны едк Мунда да сонысын айтады. Катты калжырап титыктап келген аттар да кокын жинап калды. Ci6ipfliu бармактай ак шолак сулысына тумсыры ершн тиген кыр аттары 6ip ж е ти е 6epTin шы- рыпты. Карагандынын куны еш жуз елу сомды Бушуев Байж анра тугел тапсырды. Ы лри 6ip ж ан а тенгелж- терд1 стол ycTiHe сынгырлатып Terin, кезш ше eKi рет са- нап берсе де, Байжекен оны уш рет кайта санап алды. EKi жуз елу сом кумшл бес б е л т , койын-конышына тырып алган Байжекен ем1ршде 6ip рет байлык кызуын сезшш, cepniHKipen те жур... ©Mipae алып кермеген шай-кантын, кездемесш алып, кунде ж атарда акшасын да, алгандарын да тары 6ip тугендеп кояды. Елуден ж1- лжтенген тенгелжтердщ 6ip ж ш г ! кыскарынкырап бара- ды. Онын орнына мына 6ip айран кызыл ала ситсалар, мына 6ip кек баркыт пен Баташ ау самауыры болса, Hri- лж тщ уйшде Fana бар шырар... Шататыны кеп, 6ypniiri кеп букардын шыты мен кара куман eHfli б1здщ уйден кетет1н шыгар... Мынадай 6ip бас кант тап осы куш сол Игипктщ уГинен де табыла кояр ма екен! Кудай косса. муны 6ip peTi келгенде, Кепей женгемд1 шакыртып ала- 121

мын да, сол KyHi бастаймыи. Жартысын 6epin те >Ki6e- рер кекен!.. — Конец кейде суйтетш!— деп, канжыгасына бай- лаймын да «оберем... Осы кызудыц устшде Байжекен Караганды, Н1лд| жайларын кагаздаган актыныц налай жазылганын тэп- тештеген де жок едк Алдагы кунде тырп ете алмастай етш, томагалап, тусаулап жазылган актыныц шшен мыктап устап калганы — eni мыц терт жуз отыз бесш- mi статья бойынша деген сез болды. К азак тупл, шаруа баккан орыстыц ез улы тусше алмайтын создермен жа- зылган актыныц езгеЫ Байжанныц Кулагина согып ет- кен 6ip дыбыс куйшде кала барды. K,aFa3Fa басбарыа- гын 6ip басканы ушш, eKi жуз елу сомын уш кайтара санап алды да, Байжекец тура дукен аралап Kerri... Ит- шанасына дейш сатып алып кайтты... Осы олжасымен Байжекец ертец елге кайткалы отыр- ганда асып-сасып Степан Бушуев келдк Ж арты орысша, жарым казакш алап сейлеп, ол екеушен repi де бармак- тарыныц басымен, бет-аузыныц козгалысымен аньтырак сейлеп, Степан Байжанга мынаны туашйрдк — Тау-кен icTepiH бакылайтын инженер жасаскан кагазымызды бекггпрмей тастады. EKi жагымызды да ертец езш е шакырып отыр,— дедк Байжекецнщ калтасындагы eKi жуз елу сом сусып, Tycin бара жаткандан коршш кетть Efleyip жумсап та койып едк кайтаруга тура келсе нешмен кайыр- мак? — Онда, мен бупн тайып отырсам кайтед1?— дед! Байжан. — Ж ок, кетуге болмайды. ByriH Ушаковтыц e3i де келедк Ешнэрсе етпес, оны мундагылар сыйлайды,— дед1 Бушуев. Байжекецнщ осылай кобалжыцкырап отырган уст!не Ушаковтыц e3i де келш жеттн Уш ат катар жеплген кара ал а сырлы Тумен шанасы кораныц iuiiii кец орап келш, баспалдакка ж анаса токтады. Коцыраулатып. гул- д1рлетш, буган деш нп тыныш уйдщ iiniHe аласурган 6ip eKnin алып келе жаткандай сезшедь Кун боны ше- ю лдеуж iuaFbtn, боска сенделш журетж eici ж ш т бас- палдактан зыр ж упрш Tycin, бай купестщ кар баскан сырткы кшмдерж uieiniHflipin жатыр... Тымактарыныц 122

кулактарын салбы рап, жымиып-жымиып турган eni казакты Kepin, Уш аков Байжанды тани кегп: — Калай, Б айж ан?.. Байыдын ба? — болды аман- дыктан кей ш п Уш аковты н 6ipiHmi сурараны . Б ай ж а н уиин eKi ж у з елу сомны н 63i улкен бай лы к екенш ол жаксы бшетш сиякты. — B ip-eK i кун байып ед !м , енд1 кайта кедей болралы турсам керек,— дед1 Б ай ж ан . — Неге? — Неге екенш Буш уев айтты. — О к а емес, корыкпа,— дед! де Уш аков ез белмеле- рше, жорарыра кегп. Ертенше Ушаков Байжанды шанасына м ш пзш алып, тау-кен icTepiH бакылайты н инженерге e3i кел д г К айд а да еркш KipeTiH, шмнен болса д а д аусы н бэсендетпей сейлейтш эдетшше, Ушаков тау инженерше де луксат сурам ай Kipin, б1рден iciHe KipicTi. Уш аков ж окта актынын ш ш е н ед эу1'р зансы зды к. оз- бы рлык тапкан инженер енд1 ол куйш ен айырлып ка- лы п, кейб1-р свздер!н езгертуге рана ш ам асы келдк Р я - зановпен кел1с!п, енд! улкен 6ip К омпаниянын басында турган Уш аков, бала-ш агасы бар, кун Kepici бар инже- нерд1 6ypiHKipen экетт1. — Сатуш ы к а з а к актынын эр сезш ecTin, эр св31не риза болып кол коюы керек,— д ед! инженер аяры нда.— О л болмапты. Онсы з 6eKiTTipyre болм айды . — П ож алуста, ез алдынызда окып берел!к... Осымен 6ip жагдайда iain калып етюзбей коятын 6ip !лгеш ек, енд! 6ip ж агд ай д а тукке турмайты н б1рдеме болып калды . Инж енер актыны окы п отыр. Б ай ж а н оны боктап тур ш ш ен ... — B sp i де TyciHiKTi рой? — дед1 инженер окы п бол­ танная KefiiH. Э ри не, оры сша айтты. — Ш акы р ды , келд1м. MeHiH ж азы гы м ж о к кой дей- MiH,— дед! Б а й ж а н , казак ш а . — Б эрш е де ризасыз Foft? — Bi3fliH к а з а к кай тереге болса да б а с ур а бер ед !,—* деп Б ай ж ан басын изед!. Bipi бас, 6ipi кулак деп турып, зан теш зш е Tycin кет- кен 6ip кылшыкты алып тастагандай болып инженер де тынды. — Беютуден бурын езара 6ip сейлесерм13...— деп, Уш аков б|р уэде ангартып калды . Енд1 6ip м эселе ж енш д е инженер эдш ет жолы нан тая 123

алмайтындырын. оны жогарры орындардын кадаралап отырранын айтты: — Ci3 калайша ертерек ecitepin, шара колданбагаиы- нызды мен бппмеймш. Эйтеу1р Караганды кекпрш тап- кан ci3 емес, туррын казактьщ e3i, жылдык сыйлык сол казакка бермйп туратын болсын деген байлам болды,— дед! инженер. — Мен жалпы зак бойынша округке мэл1мдегешм рас. Bipaic, KOMipfli тапкан мен дсп ешуакытта айткан смести! — дед! Ушаков. Азырак кызарынкырап та кетп. KeMipfli ®3iM аштым демегенмен, комiр тапкан Апак Бай- ж ан баласы екенш осы кунге дешн eiu6ip жерге мэл1мде- меген едй К азак жерше кен SHflipiciH ашкандардын осындай озбырлыры барлыры буран да талай ескерлл- reHfliri ecine TycTi. Элде шын-ак дурысына тартты ма, эл- де жорарры орындардын езше талай ескерткен озбырлык жайы eciHe тусе калды ма, ofiTeyip, Ушаков бул жолы Байжанды ашык жактап шыкты: — 0з1не жариялауынызды етшемш. Тапкан осы. Сыйлык та осышю,— дед1 Онсыз да байып журген Байжанра тау-кен icTepiH ба< кылайтын инженер тары 6ip тамыры суалмайтын бай- лыкты алып бердй Алмак туг1л 6epin кутылам ба деп, колдарыдан ум1т узш турран адамра жайдан-жай кулата салды. Ж ана каулап келе жаткан Россия кен emiipiciHiK эдит 6ip закы бойынша, кенд1 алгаш тапкан адамра eMip бойы б ер ш п туратын сыны бар екен. Тау-кен баскар- масы Байжанра соны тагайындап, байлам жасаптьи жылына 6ip кадак шай, бес кадак кант, уш пут ун, кырык бес сом акша!.. — Каулыны MiHe колына берем. Алганына колынды кой, танбанды бас. Сешм каразынды округ аркылы Ж1- берем!з,— дед1 инженер. Бул неткен б’ереген кол, мол мырзалыктын ce6e6i не, Байж ан ол жарын уккан да жок, шукыларысы да келме- fli. Осынын e3i туракты б1рдеме болар деп, онша сене де алран жок елi. Ол колына werin, койнына тргенд! алып, аулына карай зытып беруге асыккан. — Кешлд1 кайтсын, биылрысын мен осы жолы 6epin ж1беремш,— дед! Ушаков. Инженер макулдап басын изедк М анадан элденеменелерд! кеуделей жактап турран

Ушаков осыны -плел, тартына сейлеп отырган инженер орен кенгендей квр!нд! Байжанра. Элденеден китырып, актыны буза ж аздаган адамра Байж ан em6ip алрыс айт- пастан Kerri. Актынын бузылмаранын да, бола ма, бол- май ма, э л п 6ip жылма-жыл алып турасын деген сый- лыкты да Ушаковтын енбеп деп урынып Kerri. — KepeMiciH, байыдын ба деп, ж ай cypaFaH жокпын да! — дед! Ушаков шанара мшгенен кейш. Кедей eTin кете жаздап, байлык KoeyFa дэмеленд^р- ген осы 6ip сешмшздеу сезден кейш Байжекен аттарын ерттетш, журуге айналды. Косатыны курсын, осы ал- рандарынын езш yfiiHe ж е т ю зт алса да Алтай-Карпык 6ip таныркап калатындай кершедг Бар базарльты н ит- шанара танып, шандып, аркан ушын баласымык астына басып бергел! жатыр... Баласымен eneyi тактай иденд1 тагалы аттай тарпылдатып, 6ipece уйге карай, 6ipece ко- paFa карай кезек жупредк Асып-сасып айгайлап сейле- cin, коранын imiH жанрырыктырып жур: — Э лп 6ip курт салран дорба умыт калыпты гой!.. — Ж абудын арасына тыктым, эке... — Ж абудын арасына тыккан Heci екен! Коржынра салмайтын ба? — Коржыннын аузы Tiryre арен келд! Foft, эке... — Онда капшыкка сал, капшыкка!.. — Каптын аузы да тырсылдап тур... — Ендеше койнына тьтып ал, былшылдай бер- мей!.. Осы абыр-сабыр, дан-дунньщ ycTiHe Ушаков KopaFa шыкты. Касында келенкеш'ндей денгелен1п Степан Бу­ шуев жур. — Бул не, Байжан? — дед1 Ушаков. — Дамой... — Дамой? — Ие, дамой. — Ж ок, мынауын жарамайды,— дед1 Ушаков, ит-ша- наны аярымен TypTin.— Сенщ аулына дей1н жете алмай- ды бул. Ж олда калады. — Бог даст та калмас жолда. — Степан,— дед1 Ушаков,— ана жешл жайма шана- Fa 6i3fli« 6ip атты ж епп бер. Мыкты ат болсын. EKi кап сулы сал, толтыра шеп сал. ¥нын, баскаларын да салып бер! — дед! де Байжанра карап: — Ат аман барса, Ак- буйратка жетк1з1п берерсш,— дед1. 125

— 0 л in калса кайтем жолда? — 0лсе кайтесш, калады... Мынау Mine кырык беа сом, 6ip жылдык сыйлырын. 03reciH Степан шанара са- лып бередь Ал, кош, И г ш к бите поклон,— деп, Ушаков оз жумысына ж у р т Kerri. — Бог даст та атынды да олнрш алмаспын,— ден турып, Байжекен акшаны койынга ты ры п жатыр... «ЕндГ муны кызыл коз агайыннын 6ipfle-6ipine бышрмсспш» деп те ойлады. ©3recineH repi осы мырзалыгына айран-асыр болып, Байжекен Ушаковка yfiin алгыс айтты. — Кудайын жарылгасын, icix онрарылсын.., Степан Бушуев кожасынын oMipiH булжытпай орын- дап, жасанкырап келген сеы13 кара атты, жещл жайма шанара жегш бердь — Мунын езш калай жегед1 екен, уйренш алайык, 6epi кел,— деп, Байжан баласын касына алып, атты кай- та агыттырып, кайта жекшздд. — 0!.. Эуел! доганы сол ж ак кулак баудан етшзш алып. аттатып ар жагьша Tycipefii екен рой! Кердш бе? Мен он жагынан ба деп журуш! ем... — Мына ж ак кулак бауы езшен e3i дэл келе Kerri. Мына 6ip салактаганды доганын басына кинзе койып ед1, тас боп 6eKin калды. — Ж ок, енд1 мына алкымдагы кайысты тартып бай- лап жатыр... Кап-кап ун мен сулыны тиеп, шеппен бастыра байлап алып, Байжекен сол куш каладан шырып кетш едь Ша- налы атты ©3i жетелеп, бос аттарды баласы жетелеп ке- ледь Степан канша туснмйрсе де, шанара ешкайсы- сы мшген жок. Тонып каламыз, ат усп жылы болады дед!. Тары да талай кун жортып, ертен оз1м1зд1н елдш ше- тш К0рерм1з деп, ентелей Tycin келе жатканда жолаушы- л ар арканын алай-дулей ак боранына кездесш едк Тып- тыныш, калрып турран буалдырлау кун тускен уйлершен ат шалдырып шыкканша буркан-таркан болып журе бе- pinTi. ©зен кабарында, панасыз тастакта кардан кез1 арен жылтырап отырран аз уйл1 кедей ауылды жерге ж.апсы- ра боран сокты. 1\\ай жактан екен!н адам б ш п болар. емес, орай сокты. — Апыр-ай, K03iMi3Ai ашкалы ею-ак кун болып ед!, енд! б!ржола туралатып кетпесе ж арар ед1,— деп уй нес! кысыла бастады, 126

Асты малдын сыпырындысынан жасалган, устш и ж а­ ры кесек кармен бшктеплген юшкене шарбакты к ш ш де, ортасынан белдеулей жеген аз рана шеп калт-култ етш тур. Мундай уйге терт-бес атты конактык ез! жут. Bip шай iiuneHi болмдса, бала-ш агадан калашын аямаран конакты мына боранда куу да киын... ©3i де абыржып отырран Байжекеце уй neci: — Енд! козгалактам ай-ак кой, жолаушым. Ана 6ip уйге бар, сол уй тын дерлж 6ip уй жок бул ауылда. Бэ- pi.Mi3fleH 03in тын KepiHecin, козгалма,— дедн — Е, бэрекелде, жаным. Конак болып отырмаспыз. Бар-жорынды 6ipre Kepin, барымызды б е л к е отырар- мыз... Кэне, не ш аруан бар ед|, 6ipre жайрастыралык,— деп баласын epTin Байжан да далара шыкты. Кун тутылып, каранрылык тускен сиякты. Ж ел екпнп жердщ езш де шайкап турранлай аярынды 6ip дурыс аттатпайды. Дунне тугел гу-гулеп, осы ауылды ypin эке- тетшдей сезшедн Ауызыннан шыккан дыбысын элдене- hi'h канатындай ж алт етш, ж ок болранын езш Kepin кал- гандайсын. Ш арбак 1шшде журген адам дар 6ipece терен суда малтып келе жаткандай тарбиып арен козгала- ды да, 6ipece артынан 6ipey желкелеп ж^бергендей ен- келектеп кетедй Эр уй ез басымен элек, 6ipeyre 6ipey ка- тынаса алмай да калды. Осы арпалыстын устше, Акмоладан келетш ж ш ш ке жолмен шубаган кеп жаяу, осы ауылга келш Kipin едй Кеп жаяудын орта кезжде жалгыз-жалгыз ат жегшген уш шана бар. Bapi де бастарын байлап-матап алган, к а ­ ра кшнген адамдар. Ke6iHiH KHreHi сарык жушнен то- кылган кара шекпен, аяктарында эртурл1 пима, 6ipece он жарына, 6ipece сол жагына кырындап, кулап-суршш, арен козралып келедь — Апыр-ау, елш-талып келе жаткан мыналарын мм eai? — дед1 Б айжан, аласурып малый коралап журген уй иесше. Yfl neci ж алт бурылып карады да басын шул- рып турып: — Е, бул ауыл енд-1 кош аман болга кеткен шыгар- ак! — дед1. — Неге? — Е, мыналарды кайла канрыртып Ж1бересш? Булар да 6ip кудайдын бендеа емес пе! Алды осы арадаи мана 6ip кезде етш едк Кепшз деген. Карарандыга ке- Mip казуса бара жаткан О рал жумысшылары,— дед1 де 127

уй neci колындагы курепн Байжанра устата салып, ез! элденеге ынгайланган абыржу керсегп. 0 3 i KepiH6eflTiH 6ipey кеуделершен uTepin калатын- дай, жаяулар енкелектеп iarep i баса 6epin, окыс шалка- лактап, токтасып калады. Колдары ербелендеп, 6ipece кулактарын, 6ipece бет-ауыздарын урып калатын сияк- танады. — Эй, эй! — дед!, уй neci айгайлап.., «Мыналарды жаяу канрыртура себеп болран мен бол- дым-ау»,— деген ой келш, Байжан ундей алмай тур. Кар астында калган жер уйлерд! абайлай коймаран жаяулар адам даусына актарыла калды. — Уа, 6ipiH 6epi кел, 6epi кел! Bipey емес, уш адам келд1: — Бул немене, ауыл ма, бекет пе? — деп сурады кел* гендер орысша. — Оны кайтесщ, сорлы! Осы арада жет1 уй бармыз, тус'щдер белЫ п. С у б!зд!к!, шай езвдздш,— дед!, уй ие- ci тугелге жакын казакша сейлеп. — Он гауарит, бода гауарит, наша гауарит, шай гауарит, ваша гауарит,— деп шала калган жагын Бай- жекен TyciHflipin жатыр. — Bi3 eKi партия болып шыккан токсан адам едж. Каншасы жете аларын б1лмейм!з. Tanipi жарылрасын, неше адам Tycipe аласыз? — дегенд! TyciHflipfli жаяулар. — Но, он адам...— дед! уй neci,— шошаламды сен- дерге берем, уйге Kipin жылынып турасыцдар. Bip шананын артынан устап, томен карап кездерш жумып алып, аяктарын эрен басып келе жаткан уш эйел мен он шакты еркек осы уйге бурылып калды да, езгеле* piH эр уйге бвл1п орналастырура уй HeciHiH e3i epTin экетт!. Ортасынан казандыкпен болген жеруйге адам лык толып калды. Есш жакта т!лерсектер1 nip-flip етш.еш еш- Ki мен 6ip арык торпак та байлаулы тур. Жаурап келген эйелдер аяктарын 6ip tohf3 орап, аркаларын пешт!н ка_- быррасына жапсыра койыпты. Аласа жер уй моншадай кайнап бара жатса да, бул бишаралар жылынудан 6ip* жола калгандай, селк-селк eTin отыр. Тон астынан т1зе- AepiHiH булк-булк еткеш 6ifliHeni. Ж астау 6ipiHiH жуз! алкызыл тартып, кездер! жасаурай беред!. Бар эл-куаты карсы кайырып желкеЫнсн кескен калын кара шашында калган сиякты. Улкен кара кездер! жарык eTin ашыла- 128

ды да, кайта жумылады. Тонып кызарган жвдшке сау- сактарымен шашын анда-санда 6ip ысырып пойманы болмаса, езгеге дэрмеш калмаган. Сол дэрменыздтне ызаланатындай, анда-санда кабагын шытынып кояды. Он жарында отырран москалдау эйелдщ ic-пк мурны ка- ратараннын тумсырындай кап-кара болып ycin кеткен. YiuiHiui эйелдщ бет-аузы да кайыспен нокталарандай, кара ала, торы ала кершедй Бул eKeyi ауыздарын рабай- сыз ашып, eciHefl береди Сакал-мурттарынан су тамшыларан бойшан орыстар казандык алдынан аспай, сол манда жылынып жур- М у- рын уштары, бет томпактары ycin, жарылып, каны Kepi- Hin туррандары бар. Ортан казыкты аралап, coFaH кыс- тырып койран карагай жанкасы тутшдеп, арен жанады да, журттын жузшдег! кара ала, торы аласын кебейте туседк — Ешюмде темек! калган жок па? — дейд1 ала кез- деу, каба сакал, кара курендеу адам. Б ул кен кеудел!, жоталы адам. Отка жакындамай аярын тебшш, ерс!л1- карсылы журш, бэр1нен бурын жылынып алыпты. — Болса, Лизада болар... 0згем1зде кешеден 6epi жок кой, — деп, москалдау, квптен 6epi алынбаран бу- рыл сакал-мурты Kipniflefl TiKipeflin кеткен адам бей-жай жауап бередь — Быковтын e3i кайда жур? — Далада жур... Бэр1м1зге уй жасап жатыр. — Елисей Ннканорович кой, озып кетт1? — Б1збен 6ipre журед1 деп пе ен? Аттары сем1з, ко- жаларына бурын жетш, токсан жумыскер экелд1м деп баяндаура THicTi болад та... — Е, ол ece6i дурыс шыра коймас оный! Уштен ек1- ciH жетюзе алса да улкен куаныш болар... Кеше неше адам кем болып шыкты эл1? Он уш пе, он eKi ме? — Он терт демед1 ме! — Буп н exi дюжня болды деп есепте ендеше... — Жетсек екен, эйтеу1р... Моншага 6ip Tycin алып, орыс пеппнщ уст1не ермелеп бара жататын кунге... — YMiTiH зор екен!.. Монша мен орыс nemiH енд1 ке- 3in де кермес. Д ала дегеншн не екен1н эл1 кермей келе жатырмысын? — Bapi6ip... Кардан болса да 6ip монша, 6ip пеш жасап алармын. Оралга келгенде де 33ip турран ешнэр- се жок та. 129

Онда жас едж, к уитнзд ! кайда коярга бшмейтш ед1к. Енд! не, сыкырлаган суйек пен тарамыс... — Онын ececiHe акылдырак болдык... — Оны KiM бердЬ Рязанов па? Ие, Рязанов! — Кыс йшнде заводын жауып, киян 6ip далага ай- дап Ж1'берген1 ме? — Бу да боска кетпейдь.. — Е, муныц Быковтын ce3i Fofi! Осылай енжар сейлесш, бей-жай урыссып отырып 6i- раз жылынып алран сон, уйдег!лер де далага шыкты. Баласы мен Байжан, уй neci мен элг1 Быков деп отырран Tepieyi шошаланьщ iiuiH жинастырып, к е т р т т шеп те- сеп, ортара от жарып ж1берген екен. Дурюреп жанган караран мен кидык кызуынан шошала тез жылынып Kerri. Быксыган жеруйден де ауасы жен1л шошаланыц G3i артык кершедк Te6eciHe дейш кар иектеп кеткен то- кыма шошаладан жел де гулеп турран жок. — 1Шрюн, мынау отка кактанар ма едН— деп коя- ды Байжекен. Орта бойлы, кесек денел1 Андрей Быков уй иесше карап: — Кожайын, отынды тун бойы жарып orapyFa тура келер... Сиз 6i3re 6ip-ei<i шанасын б1ржола сатыныз, — дед!. Уй neci басын шайкап: — Мен отын сатып аляан акшаны омырауыма кадап журем бе, не icTefiMin оны? Жара бер, тек ысырап етпей жак, — дед1. Елдщ кек eTiKTiaepi ат басын бурмайтын кедей ауыл- дын ез тендестерше эр кезде eciri ашык, Topi еркш болу- шы едк Апатка ушырагалы калган жаяу жолаушыларра барлык уй барын 6oaicin, жылы шырай керсегп. Элсш- eai далага шырып, ай гай салып, жолаушылардын бас-ая- гы жииалранша, барлык уйлер дамыл керген жок. DipaK каранры тун эбден тусш, енд1 жолаушылардан ум1т y3in болган кезде, 6yriH 6ip ауылда тунеп шыккан токсан адамнын он ceri3i жок болып шыкты. Кайнап кеткен аласа уйге жайласканнан кейш, Бай­ жекен Maci мен Tepi шалбарын сыпырып тастап, уй neci- мен e iw рана аныктап жен сурасты. Мана: — Бул кай ауыл? — Тока боламыз. 03iHi3 н м боласыз? — Сармантай боламыз, — дегеннен басканы сурас- 130

кан жок едь Енд1 6ipiHin аты Байжан болса, 6ipiHin аты Мынбай екенш б ш с п . Ж асы кырыктарра жетпеген капсагай кара Kici — Мынбай, баладай каркылдап кулетж, кен пейьп, ак жар- кын адам екен. — Катын. сен енд! бел1нд1 бекем бу, биыл балык аулап Нурада калатын болдык, — дед!, шай куйып отыр- ран эйелше.— ЕНр-ею ай балык ауласам, тары eKi сиыр болады, кара ала тайыншаны танертен мына конактар- ра соямын... Басын, Сармантай, сен жейтш болдык. Эйе- л1н1ц: — Е , сойсан кайтер дейсщ, жерлйз...— дегенше онша кулак аспай: — «Шалбасты» аман алып кала алсак, аштан ел- месшз! — деп карк-карк кулгенде аппак отыз eKi Tici тугел кершдь Мана Байжандар келгенде басы аппак, Кызыл кек ат eprreyai тур едь «Ш албас» сол екен. А н кумар, cepi- леу адам жалрыз атын катын-баласынан артык кутуш! ед1. Атпаз адамнын жанына балаган жалрызы екенш Байжан 6ip кергенде-ак таныран. — ¥лы болса, кызымды берер ме ед1м, кызы болса балама эперер ме ед!м!— деп, «Ш албас» атка кызы- рып отырран Байжекен де Мынбайра оз жайын кешртщ- Kipefi айтты: — Осыларын ендеше тап 61здЫ уйге барып тусе- Д1, — деп бастады Байжекен, — Карагандынын KOMipi деген тап осы отырран Байжаннын саткан жерь Осы Ki- ciHi3flin койны-конышы толы акша... Bip шана ун мен сулыны даладан тауып алды деп отыр ма едщ?.. — Кудай аткыр-ау, ендеше, мына ашырып келе жат- кан журтка сойсаншы 6ip атынды! — дед! Мынбай, «ку­ дай аткыр-ау», — деп сейлейтш эдепмен. — Сойсам, соям. BipaK, булар жылкы eTiH жемейд! гой. Bip атымды сен ал да, 6ip сиырынды сойып бер. — Ана 6ip жирен твбелд1 бересщ рой? — Тандаганынды ал. — Экел колынды! — Мэ!.. — Бала, сен пышагынды кайра!.. 0 з ece6i вз1нде отырран Байжекен кысылган жок. Т а ­ нертен мына келе жаткан жумыскерлерден караз алады да Ушаковка тапсырады, сонымен 6iTin жатыр... 131

Ж аяулап-жалпылап келе жаткан срыс жумысшыла- ры да, Байжан да бул ауылдан боран ашылган сон жу- pin кет1п едь Yiy тэулйске жакын конактаган кедей ауылды едэу1р KaFbin та Kerri. Мынбай ем сиыр сой- ганмен, жетшс шамалы адам езге уйлердщ де барлы- жогына Tic тиг1збей калган жок. Осы ауылда жон-жап- сарды тугел сурасып, танысып алран Быков Байжанныц шанасына уш эйелд1 MiHri3in бердь Апактын атын ар- канмен амалдап косей еалып, кайрактай кар басып кал- Fan кор б1лте жолмен шубалган керуен Карагандыга бет алды. Кун тымык аяз. Катты боран шемендеп кеткен карга адам аяры i3 сала алмайды. Аттар оппалап недель Кунге шагылыскан аппак кар козщд1 аштырмайды. Тык адам- дар аттан озып кетть Элаздер шубалып кейшдеп бара- ды. Шанадагы уш эйелдщ жастауы ауру. Элсш-элсш су сурайды. Шанамен кабыргаласып Келе жаткан Быков сол эйелд1 кут1п келедь ©ндер1 тым куарып кеткен 6ip топ картандау адамдар ауылдан mbiFa бере кейшдей бе- pin едь енд1 TinTi кершбей Kerri. BopiHiH камын жеп, болдырган-бурлыккандарына жэрдем берер кожалар- дан 6ip адам жок! Арканын суыры мен ак боранынан Kepi де аязы басым, ауыр OMip айдап келе жаткан жандар ездерше ездеpi суйемел болып келедь Мещреу- дей yHci3, аппак ол1 даланын да. буларга ракым етер Typi жок. Бойларында калган эл-дэрмеш болса, сырып алгысы келетшдей, суык кушагымен ракымсыз кушып келедь — Лиза, Лизочка, шыда... Bi3 далада келем1з, — дей- Д1 Быков. Осыдан баска онык да берер жэрдеш жок... «Апыр-ай, мыналардын кажырлысы-ай! — деп Бай­ жан танданып келедь Казак болса ауру катынымен мы- нау аязда жолга mbiFap ма едЬ,— деп ойлайды. Канша жерден жаяулап келе жатыр!.. Yй ондай-мундайын арткан уш шананын 6ipiH KeftiH калрандар ушш токтатып кегп де, Быков тары да эйел- дер шанасына катарласты. Айнала каранып, будырсыз кен далага танданып та келе жатыр. Аяз бен боранра карсы турар, карсылык етер ешнэрсе байкалмайды. Ка- лын ормандар боран жолына жонын тосып, кес-кестей жайкалып, кандай карсы турар едП Жулынган желдер- ге камыс кандай шыдап багады! Мынау далада карсы 132

турар 6ip куш жок болтаны ма, элде тшт! осы сурапыл- ды да елемейтш ерекше купи бар ма?.. 0рк1м ез ойында, барлык ой 6ip карата ж е тт ж ы р ы - луда келе жатканда. Акмола жолына келденендеп туске- ai келе жаткан 6ip юшкене шорыр кершдк Акырын коз- ралады, эрен жылжиды. Байжан тура калып. теале ка- рады да, ею салт аттыны коряк Кары жукалау жерде ею адам аттарына мшед! де, оппа карга кездесш калган- да аттарынан т у с т , жетелеп алады. Кеудесшен оппалап келе жаткан аттар бауырымен кар сызып, ж узш келе жаткандай. Ею аттын ортасында суйретш п келе жаткан б1рдеме караяды. Каба жал, калын куйрык аттар кыс- ты кун! жылкышы MiHeTiH aflFbipFa уксайды. Кейде ею салт катар аяндайды да, кейде 6ipi — ею атты жетелеп, 6ipi — артынан айдайды. «Эшейш салт болса осынша катарласпай, 6ipmiH 1з1мен 6ipi журер ед1, ею аттын катарын жазбайтыны тендеп алган 6ipaeMeci бар-ау> деп ойлады Байжан. Ею салт атты тымактарын б ьш ай бастады. Элдене де­ ген айрайлары да еспле бастады. Ж олрэ жакынлаган сайын, журпшшлер токтамай кете ме дегендей тымакта­ рын ycTi-ycTine былгап, аттарынын мойнын жулып алар- дай соза жетелеп, жанталасып келедк Байжан аттан ту- cin, шанасын да токтатып, тосатындырын б1лд1рдк Калын жалдары т1зесше Tycin, куйрыктары карга суйретшп, ею кара айрыр кыранга ujbiFa бердк Домаланып кюнген ею жылкышы енд1 аттарына MiHin алып, i.irepi-KefiiHai тенселт, калжыраран аттарын камшылап келедк Ею аттын ортасында 6ipece карга суйретшп, 6ipece карга тимей, ею аттын 6yfiipiHe кезек соры лып, тендеп алган елш келе жатыр едк.. 3 Бул уйдщ биылры кузден 6epri eMipi ылри 6ip кз- cipeT 1шжде erin келе жатыр едк Орынсыз арын, болым- сыз ашулар айнымай, ауыспай уятка экелш ж ы ры п, уй iuiiHe катты батып Kerri. Бул уй бурынрысындай арайын- туран, ел-журтпен араласудан да калды. — Не алжыган экелерщд1 токтатындар, не болмаса, еркекше намыстарына шабындар,— деп, Ж уманнын келшдер1 де куйеулерше кунде кунюлдейтш болды. IiuiM- жем1 белек отаулар улкен уйге араласпай да койды. 133

Жастары кырыктан асып кеткен сакалтай-сакалтай ба- лалары енпплерш алып, белшш кетешн десе, «ез!мдш» дегеннен басканы онай тусше коймайтын Жуман enmi- лерш де берер Typi жок. «0з1м елгенше, MeHiKi. Мен ел- ген сон, мешлдерщ, талап алындар!..> деп, будан бес жыл бурын 6ip айткан ед1, сонысы енд1 кунде айтатын адетше айналып Kerri. 0згермейд1 де, бултармайды да. Балалар да сол экенщ ел1мш кутуге б1ржола мойында- гандай ун шьтармайды. Ылги бурын бажылдап, бурын байбаламдап, кырам да, жоям деп аттанып, 6ip абырой ала алмай койган Ж уман бай алыс-жакын агайындарын да мез1 кылып, 6e3flipin болып едк 8cipece журтты б1ржола туюлткен кузд1 кун п Майкудык басындары тебелес. Ел Сарман- тайдын мундай маскараланган Ke3i болган емес-Ti. Бос- тан-бос таяк жеп, ел-журтка мазан болып кайтты. Mri- лжтщ канша кушпен карсы турранына осы кунге дей1н кез1 жетш болмаран Сармантай жары, мын карали адам болып барып, жалрыз ауылды ала алмагандарына да катты KyfiiHiuiTi ед1. Эрюмнщ эртурл1 кег5, ала алмай журген ececi бар efli И гЫ кте. Енд1 олары кебейе туспе- се, кайткан жок. Алжыган шалдын айрайына ерем1з деп, сонын бэрш жокка сайып, ел кезшде буюл Сармантай opi тентек, spi онай жешлген жак болып калды. — Казакша 6iTiMre коне койса да, Сармантай мунша тукырып калмайтын едь Кырсьтып, шауып аламын деп, аярында тереге «потпеске» 6epin кутылды-ау! — Койдай ypnin, тоз-тозымыз шыкканын кайтер- cin! — деп назаланады. — Басбармарын бастырып потпеске алган сон, ар жарын жауып кой! Kapa3Fa не жазып койранын юм 6i- лед1 элП.. Kapa3Fa 6ip ийхпм дегенше, еле-елгенше, кы- пылдап отыратын болдым дей бер! — деп, калын Сар- мантай Ж уман icTepiHeH б1ржола ум1т y3in, жоламай кетт1. — Ж уманнын дауындай кайнамайтын, шспейтш нет- кен казан! — деген 6ip катыннын ce3i мазак мэтелге ай­ налып, ел imiHe тарап барады. Сонымен, айналасы терт- бес айдын iiniane ел де, бала-шара, yftiuiTepi де Жуман- нан тугел 6e3iHin, тез жатсырап Kerin едь ©м1рден еншш азайып, куанган мен кулгенге кызы- ра карар 6ip кезен эрюмжк де алдында турман. Ж ан- жарына сабырмен, салмакпен карап, сол белшде турран 134

адамяы ауран куннщ тыныш шугласы ж ана куаныш, жана кулюамен, ж ана -илек, ж ана icTepiMeH келе жат- кан жас урпакка кызыктыра каратады. Жазрытурры кулпыра жайкалган тары да жанарран дуниеш керген- дей, белде турган адам e3i де 'жасаррандай болады. Куанрандарра макулдауын, куресе бтгенге мактауын косады. Аз icTen, кеп куанды ма, кеп icTen, аз куанды ыа, 6api6ip, еимршде боска кеткен кеп кундерж, болма- шыра шашцан кеп куштерж есже алады. Артына карап еюшш керсе, алдына карап уипт кередк Ж ана журтка жаксылык т1лейдк Осынын атын адам дейм!з! Бул Ж уманда жок к асиепер едк Ол ем1рден тонал- рандай, куанран мен кулгенге кызрана карап, кундей к а ­ рап ж у р т , дэл к аз1р езж ен безжген журттан бул да б1ржола б е з т кеттй Кайры-куанышы малымен 6ipre теб1нге кеткендей, бул елде мунык сей л ест отырар 6ip кеж л д еа жок. Буюл журттын атын умытып калрандай, аузына ешюмнж аты да туспейдь Ж алгыз рана жалшы шал Талтаяк калыпты касында. Осы уйдщ сырткы абыройын сактап отырран Кепей бэйб1шешк куш TinTi киямет едк Ол 6ip бетен жандай сорайып жалгыз калды. Осы кундерде баласыздырына катты кайрырады. «Иттен тапсамда неге таппадым?» деп те ойлап кояды. Кайрымен жатады, £ааретпен куш отель 0 з к а с и е т ж н бэйбш е атанып кеткен! болмаса, К е­ пей, небары, бала кетермеген токал едь Ш ыккан жер1 де калын Каракесектж кеп кедешнщ 6ipi. Б аска шеше- HiH балалары ез алдына уй болып алган сон, мунымен жумысы жок, казымыр шалдын отына жалгыз тастап кеттк Bip кезде камшысымен 6ipre, ара-тура б1рдеме деп те калатын Ж уман Кепейд1 каз1р И гЫ ктен де жек кередь Ею кияда ескен, ею турл1 касиет eMip бойы алы- сып келд1 де, аярында KepicTip.Mefi койды. Тебелес 6iTin, журт тарасып кеткеннен кешн, Кепей Талтаяк шалга: — Куншенж уйж Kemipin экеле foA 6yriH, — деп едь шай iiuin отырып. — Жалрызсырап бара жатсан, е зщ де сонда кеипп кет! Туб1ме жетт!ндер пыш-пыштап ж у р т ! Сол катын- мен екеущ кудай тебесжен ypFbip. И пл ж тж жансызы- сындар маган салып койран. Кез1ме керсетип, кэне! — дед! Жуман. 135

Осымен, Кунше И гш к аулында кала барды да, Кепей ен жакын адамынан айрылды. Сонан 6epi Кепей конак уйде жалгыз турады. 9 з муны езшде, ешнэрсеге араласа да алмайды. Тамакты сауыншы эйелдермен 6ip- ге йиедк Сирек келетш конактарра уй iuiiHiH киян-KecKi жайын сезд1рмей, бурынрысындай ак жаркын кержуге тырысады. Осындай куйде, онсыз да тоналдым, онсыз да тау- сылдым деп отырран Ж уманга катан кыстын алрашкы . суык хабарлары 6yriH келд1. Бет-аузы кап-кара болып ycin кеткен, томпак бет жылкышы есжтен Kipe бере бо- caFa ж акка отыра кетп де: — Боран куртып кегп. Уш кос жылкыдан айрылдык. Кырылганы кырылды, ыктап кеткендерж калын Кара- кесек кырып жатыр, — дедк — ©й, YHiH енш р , сен Танатармысын-ай? Уа, Тана- тар болмай, Кунбатар болып кет сен, кунж баткыр! — деп, KyniciHiH жарасына тумсырын тырып, буйыгып жат- кан Ж уман, бажырайып, басын кетерд1. ©31 6 ipeyaeH керген корлыгын, 6ipeyaeH кайтаргысы кел!п, Ж уман биыл жарты жылкысын Каракаралы ж акка, Каракесек imme салып едй ©здер1 эр бутага ыктап, эрен кунш Kepin отырран кедей ел, ыктасынын бере коймай, кыс бойы алысып келе жаткан. Кунгей бет- TepiH, сай-салаларын тайлы-таярымен коррап, Жуман- нын аз рана жылкышыларына ырык бермей койып ед1. Жуманнын шетке шыккан б1рл!-жарымдысы болса ка- гып кет1п жаткандары да рас едй Кеше FaHa ашылган уш кун боранда жаланаш жапанда жаткан Жуман жыл- кысы катты кырылып, кырылмаганы иес1з далара босып Kerri. 9л1 кунге хабарсыз кеткен костар да, жылкышы- л ар да бар. Жылкышы осы жайларды айтып келдр Апат жайын ести сала Ж уман терт баласын тугел шакыртып алды да, терт ж акка аттандырды: — Сол малмен 6ipre ел1ндер!— дедк — Болмаса, ана жуттан айырып калындар! Сонда ен- иллерщ!.. Eurni жен1ндс езара ал кез балалар, кашан сол кун­ ге жеткенше эке-алдында ыктай берет1н едк Bipeyi 6ip рет карсы к е л т калса, 6ip жуз жылкы кем алатыны да анык кой... — 9з1р отыр ед1к... Кайда бар деп айтуынызды кут1п калып ек...— десш балалар тез аттанып кетт1. Жуттан 136

калай айырып алып калатындарын сураскан да жок. оз- ai-e3i болып акылдаскан да жок. Ен карл1 жут экедсн алысырак кететшдерше куанрандай, сакалдарын алкым- дарына кысып алып, жылысып барады. Мал ушш кайгы- рыекан болып, уЬлесш, ренжумен Keiicin барады. BipaK бул терт бала тупл, Сармантайдын бар еркеп жиналып 6ipre кайрырысса да жалгыз Ж уманнын бет- аузындары кайры ернегш салып бере алмас едк Эр эж!- м! 6ip зарды айтып каксап турран боны, жазылмай-жа- дырамай катып калыпты. Осы кушктщ устшде Ж умакен вз1де журш кеттй Ка- сына кос ат жетелеген 6ip-aK ж т т алды. К айда бара- рын, кашан кайтарын ешюмге айткан да жок. Онын жылкыга кеткенш малшы-жалшылар карына min алган сойылынан FaHa ангарып калды. Уйшен аттанып шыкканша кай жактагы малына ба- рарын Жуман e3i де аныктай койган жок едь ауылдан узай бере ат басын Маржанкел, Кундыздьта карай бурды. Ел арасына бораннан кешн жол ЭЛ1 тусе коймаган. Кайрак карда желу мен жорту — ен ауыр журш, Жуме- кен каскыр шокакка салып кетт1. Анау улкен боран тынганмен кун кабагы бузылатын biHFaflbi бар. Кия-кираш, кесе-кесе ж аткан ак иректер- Д1К уст1нен ыргып тусш, оршып-ушып, ыскырынып келе жаткан узын ак айдаЬарлар KepiHin кеткендей болады. Bipece басы, 6ipece куйрыры байкалып калатын кеп ак жылан батыстан шырыска карай ауып бара жаткан сияктанады. Боран шш де, карбалас устжде, жанылыс келш жата кеткенш енд! абайларандай батыс жактан соккан желге келденен жаткан ак куртштер акырын- акырын кеше бастапты. Ж ел ж ак бушрлер! оянданып, акырын-акырын eTeri турш п кояды. Кун бата шубартып мал ш ел де Kepimri, боран да уденшреп Kerri. Ж умакен жетекте келе жаткан кара бу- рылына да мшш алды. Кун бойы 6ip дыбыс шырарман шокыта берген Kici «Ж ануарларым-ай!.. Жатырмысыц- дар аман!» деп калды. Бурылра каскыр карасы кершгенде рана MiHyini eni Heci. Соран дардыланган бурыл ат ™згшд1 керш, сузе женелдк KapaHFbi Tycin кетпей малдыц суренш Kepin калгысы келш, Heci де асыгып келедй Элде, келе жаткан Ж уман екен1н таныды ма, элде, бораннын кушейш кете- 137

piH сезе ме, жылкышылар да малдын етек-жещн жи- нап, узын сэры жоннын шьтыс ж ак бетше карай ауда- рып барады. Батые ж акта 6ip кос жылкы карауытып 6ip елее 6epin ед!, ол енд1 кершбей кета. Мыннан аса жылкыны уш-ак адам батып ж ур ед!, EKeyi Kasip жылкы im iH fle, 6ipeyi коста ас icTen ж атыр. Inip де туся, боран да локсып-локсып калып, к и к у л ап журе бердк — Апыр-ау, малдарын 6 ip -aK уыс болып калган ба? — дед1 Ж уман, буше бел кара кер айрырмен касына кел!п сэлем берген жылкышыра. Бул онын эркездеп сурауы. Сонымен 6ipre жаздыкун! кен жайылып, кеп ке- piHeTiH жылкы, каз1р 6ipme-6ipi сырылысып, етек-жен! жинакы аз кершш KeTin ед! иесше. — 03ip шырыньшыз жок, мал б.асы аман, — дед! жылкышы. — Каншырдай катып калыпты рой? — Ие, бораннан кешн тойына алган жок. Bip-ак кун рой K03iMi3fli ашканымыз... — Te6iH аудармагансындар рой, с!рэ?! — Бораннан бурын Кундыздыньщ ортан белшде ед1к' , ыктай-ыктай келген жер!м1зд! кермейс!з бе... Бул биыл кыста туяк салмаган жер!м1з ед1,— дед1 жыл­ кышы. Осыдан баска сез сейлесе алган жок. Астындагы ат- тары ык кай жакта,жел кай жакта екенш айыра алмай, шыркайнала бастады. B ipiH iH 6yftipiHe 6 ipi басын ыктат- кысы келедь Ж уман б!рге келген жолдасынан атынын жабуын алып, бурыл атты жабулап м!нш алды да: — Сен коска бара тур. Сонда тос. Кешю аска келер- MiH, — дед!. Боран ызгарынан шошынып шуркыраса бас- таган жылкы imiHeH кете алмады. YfiipiHeH айрылып калган кэш п айрырлар K a yin ба- рын ангартып аркырап KiciHefifli. Булан-таланнын imiHfle енесшен айрыла бастаган кулындар баладай шыркырай- ды. Кактырып калып бара жатканын элс!з дауыспен ан- гартады. Ж ок, Ж уман мал imiHeH кете алмайтын ед!! 9 p 6 ip шыркырап шыккан кулын даусынын нен! айтып жатканын туеше калып, кепке дей!н сол дауыс Жакка кимелеп барып журд1. Панасыз даланын т!зеден аскан карында аркадан ycKipiK боран кыскан жылкы жерге аяк салып, турактай алар емес. Орай соккан боранмен 6ipre кез ашып-жумранша e3repin кетет!н ыкка карай 138

жалт бурылып, калын жылкы ж анталаса бастады. Бо- paHFa карсы 6ip адым аттар жайы жок. Бастарын шай- кап, 6ipiae-6ipi паналап, сендей соктырысып, элдекайда тутас жылжып барады. Айналан ын-жын, тун емес,.гу1Л- деген 6ip карантылык тускен сияктанады. Анда-санда 6ip айрайы есплгенмен, кеп жылкыны менгере алар жай жылкышыларда да ж ок едь Мундай боранда кеп адам керек. Ж елге жонын тосып, ж ан иесш панасынан шырармайтын калын орман, жоталы тау ке­ рек. Ен болмаса ш ш к п езен, шилеу1т болса екен-ау... Ашыккан жарау жылкы басын темен салып ыктап келе жатып, тумсырына m in кеткен б1рдемеш кыркып алып, шайнап Ж1бередк Курай ма, тезек пе, 6opi6ip. ¥й- лырып келе жаткан ж ылкылар 6ipiHe-6ipiHin куйрык- жалы ш к се де, кыркып алып шайнайды. Туяры 6ip жумсак тупке m in кетсе, тарпып-тарпып калады. Ол си- рек кездесетш тобылры туптерь Эттен OFaH да аузын eip-ак салып калады: арт жары ысырып, epiKci3 torepi HTepin ж1бередк Жуман сол кеткен бойы, жылкысымен 6ipre biFbin кете бердь Коска орала алран жок. Ka3ip шырайналран каранрыда кос кайда, батыс кайда, шырыс кайда, оны айыру мумк1н емес едк 9Areyip, абай болып, анда-сан­ да айгайлап койып, 63i де ырып келедй Элде кай жагы- нан жылкышыларынын айрайын да естидь Кейде жыл­ кыны кеудесшен Tipefl калатын калын карлы оянга, кейде сыррак жонга шырып кеткенш ангарады. Боран кушейе тускен. Аттын бел in кайыстыра сога- ды. Шуркыраскан кулын дауыстары сирей бастаран кез- де, Ж уман турып калып, жылкынын артына Tycin cfli, калын топтан 6ip айрылып калган жалгыз-жалрыздар элЫрей бастаран екен. Сенделш келе жаткан жалгыз кулын касына келген караны керш, э л а з рана окыран- ды да кулап тусгь Не кылсан о кыл, енд1 шама.м жок дегендей, козгалмастан калды. TypyFa TinTi ниеН жок сиякты. Кунд1з болса Ж уман кулыннын баладай ая- нышты, дэрменпз жалынып, б1рдеме айткысы келгендей, ершн малжандатканын керер едк Т укп акдатпас мен1- реу тун оны керсеткен жок. Ж уман жылкынын алдына шауып шырып, ерсш - карсылы келденендеп, бегемекил болды. Элде кай жерде кездесш калган жылкышыга да айкайлап, соны тап- сырды: 139

— Алдын бёгей бер, эйтеуГр. Арты адактап калма- сын! Болшш калган жалгыз-жарымынан кайыр жок. Ж ан калса, калында калады,— дедк Содан кейш бурыл аттыц басын колга алып, калыц жылкымен узак арпа- лысты. 03iH де, езге дуниеш де умытып, бар куш-куа- тын осы 6ip шогырдын жолына салды. Элде кай кезде бурыл аттын боранга карсы баспай, шыркайналганын тагы 6ip сезд1 иеа. Енд1 e3i де кал- жырап калган екен. Азырак демалгысы к е л т, аттын ын- гайына Ж1берш, жылкымен 6ipre ыга бердк Калын жылкы аттын сауырына соктыгып умар-жумар 6ipre ке- ле жаткандай сезжедк.. Анда-санда узенпш б1рдеме тырнап калгандай болады. «Е, кудай, тым болмаса ка- лын караганга кездест'фе гер!..» Ж ок, енд1 кездеспей KeTTi... Калын караган кездесе калса, жылкышылар малды тастап, ыктап кала бара ма деп те ойлайды, Ж ок, о да болмас... «0з1мнен баска 6ipeyiH ж1берсем гой, сойылын карга шаншып, 6ip сайдын карына мана Kipin кетедП — деп ойлады Ж уман.— 0 3 im келгетм жаксы болган екен! BipaK К аркаралы жагындагы куй1м не болып жатыр екен? Ж асык ит, Кошкарбай, енил алгын келсе, 6ip жер- ге ыктап калганынды естиж осыдаи!» дейд1 к1ж 11пп. Енд1 жылкышылардын даусы да естжмей кетт1. Ка­ лын карлы сайдан шыгып, ат туягы тастакка тиген си- яктанады. Бурыл ат тез аяндап кетл. 0кшелей басып жи1-жи1 соктыгып жылкылар келед1. Ат туягы таска со- гылып, бурыл ат cypiH in кетт1. Юлт токтап, 6yflipiMeH бурылып, бурыл ат б1рдемет жагалап eTin барады... Бул не болды екен?.. Сол буШршен кел1п согылган жылкыдан бурыл ат эрен кулап туспей калды. Тапя со- гылды, тагы да... Бурыл ат он ж апяна бурыла берш, окыс каргып Kerri. Ж ар астындагы калын карга туст'| де омыраулап, тагы 6ipa3 каргып керд1... KapFbm кел1п, домалап кел1п, 6ipin-6ipi жанша, 6ipiH-6ipi баса кулаган коп жылкы Ж уманды атымен домалатып, ойга карай айдап экегп?.. Элде кай езеннщ жарлы жагасына кел!п т1релген кеп- жылкыда кейш бурылар хал жок едк Арт жагы алдын ысырып, сендей согылысып, 6niK жартастан epiKci3 ку- латып жатыр. Бул костын алды-арты енд1 осы жардын астына жиналатын болып калды... Жуман от орнындай Fana болып жаткан кек муздын

устше cupFbin к е л т тускенде не болганык, не боларын 6apiH 6!л1п жатыр ед1. Е м аякта жан калмапты. Kc>3Fa- ларга дэрмен жок. Енд! ешнэрсеш aHFapa алмай калды. Кез алдына тас шокпардай, шойын балгадай тунерген кеп туяк 6ip K epinin калды да, элде кай жершен дурс- дурс урып erri. Бурыл аттын riseci к е л т алкымы- нан басып жаткан сняктанады. Осыдан аргыны Ж уман сезе алран жок... Осыдан KeftiHri кеп туяктарды кере алган жок... Коста калгандар боран ашылган сон FaHa далага шырып, айналага кез салып едь Тан аткан... Айналада ешнэрсе, кез токтатар 6ip кара калмапты. Косты айнал- дыра соккан би1к ак каланын ш ш д е туркан терт а г аман калыпты, эйтеу1р. Ac nicipyre жинап алган кара- ганнан баска бул аттар да ешнэрсе керген жок. Бул бо- ранка дейш келденец жаткан ак курлктер, енд1 куйры- гын шыгыс ж акка бурып, созылып жатыр. Сол куйрык калай карап жатса, малдын калганын да сол жактан 1здеуге керек. Даланын берер белг1с1 осы FaHa. Ею жалшы ею атка MiHin, екеуш жетекке алып, шы- гыска карай журш кеттк Tlicin турган errepiH, малшы- нын ен мол тамагы ашы курттарын коржынга толгыра салып алып, жолдастары мен Ж уманга там ак эке т л . Ерсш-карсылы женмлген жылкынын 1здер1 кей жерде ак кардын 6eTiHe тускен корасан дагындай болып, кел- денен кездесш калса да, дагдылы жылкышылар бетш бурмай Tin тартты. Кун каз1р ашык. Д ала бораны 6ip жерд1 ашып, 6ip жерд1 жауып кетедй Сондыктан кандай кутырган боран болса да, i3 табылмай койган емес. Кей­ де OHFa, кейде солка бурылган кеп i3aep, жылкышы- лардын ез жорамалына карай ойысып келедй — Мен шошынып келем...— дед1, коста калган жыл- кышы,— Малдын ыктаган бет! осыдан бурылмай тарта берсе, езенге лреледй Ж агасы бж к жартасты болушы ед1. Оган лрелсе 6ip тай аман калмайды! Адам аман болса жарар едй — 6й , сен жаксылыкка жорысаншы, тым болмаса,— деп, Жуманнын аткосшысы кейМ рек калды. — Жоруын жорырсын-ау, каушты да ойлай оты- райык. Ж ан-жагыка карай отыр, шаншулы калган ку- рык б1рдемеш кермей етш журмейш. — Е, курык шаншар кунге жетсе, у м т т ц узм гем гой б1ржола. 141

— Ею куннсн асып барып токтаган бораннан не ку- терпш кг’м бжсж... Осыдан кеШн екеу| де аттарын катты айд'ап кетт1. K iiuiri шубатылып жаткан кызылшака кулындар кез- десе бастады. Катып калган кулын-тайлар, кэрлкур- тандар да жагыр. Эр малды тусьтугже дейш бЫетш жылкышы: — Мынау 6ip кеп сауылган биенш жабагысы едЕ.. Мынау 6ip он аягында акауы бар, карды сол аягымен гана тебетш картан бие едЕ.. Сутт1 ед1 жануар,— деп, sp6ip елгенд! танып, эркайсысына 6ip жаксы сез айтып келедЕ Костан шыкканда кейде келденен келin калатын кеп !здер, енд1 тура шыгыска карай тартты. Алыстан кара* уытып, езен жагасындагы оркаш тастар да керже бас­ тады. 1здегендерш осында деп, кол булрайтын снякты. — Бул 6ip буплштш тусы, камау жер,— деп, жыл­ кышы енд] ешкайда карамай, мандай алдына тура тарг- ты. Ж ар басына жолдасынан бурынырак жетш, тура калды. Ж ар асты узынынан созылып, уйлш кырылып калган жылкы екен. Колдан койып келпре алмайтын турде апар-топар у й ш п п де, сол куйжде катып калып- ты. Осынын e3i уятырак болды-ау, дегендей боран 6i раз жабынкырап кетштЕ Eni ж!г1т аттарынан тусш, жар астына жаяу кетл Ылри елген малдык усп'мен келедЕ Bip жерден ж уреа нен Tycin, ер токымымен бурыл ат жатыр. Мойнын соза кулапты да, басын кайта жинауга шамасы келмепл 0зен табанына тускен сон ею’ ж т т елш калган Жуман га да кездестЕ KwiMflepi шылкыран кан, кекше музга жабысып калыпты. Кеп жылкыныц ортасында шалка сыкан жатыр. — Бишара адам едЕ..—дед! ауылдан келген Ж1г1т Аяп айтты ма,эркездег1 ойы аузына Tycin Kerri ме, оны ез|‘ де байкамай калды. 0зен табанында тенкюп калган жылкылар шубар тып, алыска созылып кетштЕ Осы елкенж бар сауыска ны да осы aHFapFa жиналысып, кылмык-кылмын eTin той жасагалы жатыр екен. Карап туру да, дабырлап сейлесу де 6ip турл1 кел!с1мшз кылык сиктанады. Ж ж ктер енд! ундескен жок. Айналаны 6ip карап жер денгейж шамалап алысты да, тары да шырыска ка рай журш Kerri. Осындай 6ip суламанын 1шжен жол 142

дастары кездесш кала ма деп, акырын жортактасып, жарды жиектей журш барады. Ж ары Tin, тасты жара темендеп ж айпакка айналганда, apFbi к абакта жосы- лып ж аткан едэу1р жылкыныц ж ан а i3flepi кершдк Бул Н р ш ш к i3i едк Ж М ттер де сол кабак к а шауып шыкты. Кедейл1г1 де кеп, байлыгы да кеп, кысы да кеп, жа- зы да кеп Арканын жан алары да кеп, жан сактары да кеп. Артында ею аттам жерде кыргын керсен, алдында eKi аттам жерде кальщ ш ш к п коныр езектш ш1нде жуз каралы жылкы кадалып жатыр екен. Ашыккан жылкы кетпендей туятымен калын карды бурк-бурк лактырады. Алансыз ецбектешп, acbiFa кимылдайдьп М1нген айрырларын тебшге ж1берш, 6ip ш ш кт щ кунгей бетшде отырран eKi жылкышы керш дг Bip кыс емес, та- лай кыспен, 6ip боран емес, талай боранмен алысып. эдш алыскан, nicin каткан жылкышылар бул жолы да мурын уштары мен бет томпарынан баскасын алдыр- мапты. — Апыр-ау, амансындар ма, aflTeyipl — TipiMiciaaep? — десш ж1гггтер шуркырасып кал- ды. Эуел1 6ip «0й бауырымдасканда» шыгатын д1р1лд1 дауыстар, «0й, итт-ай!» «0й- кунпгщ ай!» га ж е т т ка- тайып алганша, булар езге жайды умытып та кетш едк — Экел коржынды! — Шеш аузын! Ат буШршде онша токази коймаран, Ж ум анга ар- налган жал-ж ая, казы -картадан 6ipa3 салып алрасын рана Ж1Г1ттер езге дуниеш естерше алды. Ж уз каралы- ак жылкы калыпты. Сем1з айгырлар мен ту биелер ра­ на. К уйаз жылкынын Ke6i жарра куламаса да кырылып калган. Ол эл1 ак суйек болып, жазгытурым ашылады. Мундай 6ip кыстын и ш элденеше ж аздар арен умытты- рады. Жуман туралы ж!г!ттер кайрырыскан да жок, куа- ныскан да жок. 9p6ip елжке\" керсет1лер курмет керсе- Ttain, ею айплрра тендеп, аулына экегп. Салт жылкы­ шылар да мунан баска мумюншшк те жок едк Акмола жолымен келе жаткан жолаушылардын Kepin турраны осылар, кейде KapFa суйретш п, кейде ею аттын буйрше кезек сорылып келе жаткан ел1к — Ж уман едк.. — Ойбо-о-й, бейшара-ай... — дед1 Б айжан, Ж уман екенш таныраннан кейш. Не уцйн бейшара дегенш бул

да ойланбай айтты. C efnri де елттч шанага салып эке- тетш ынрайын танытып, эйелдерге карады. — Бейшара дегенМ з немене? — деп сурады осы ара- да турган Быков. — Беднай шелабек, беднай шелабек,— дед1 Байжан, бей-жай дауыспен. — Пастух па ед1? — Ие, пастух... Старый пастух...—Быков иланып кал- ды. Байжан жауабынын астарын эрине, aHFapFaH жок. Kapi бакташыра Байжаннын курмет керсеткел1 жат- канын TyciHe калып, Быков деш сау эйелдерге: — тусы шздер,— дед!. Катты ауырып келе жаткан Лизаны ешюм K03FaF3H жок. Ж уманды катар салып бетш жапты да, Байжан шаналы атты езгж етелеп алып, катты жортып Kerri. Осылай, ждаш ке жолга келденек жаткан 6ip сокпа тас кысынды, боранынды, елгешщи, OKcireHiHfli тани- майтын жана 6ip куштщ мурындьтына согылып, ауда- рылып калды... Алды apFbi кыркалардан асып, арты элдекайда келе жаткан жаяулар ж щ ш ке жолдын бойында кыбыр-кы- быр етед1. Шаршап, бурльтып, созылып келедк YcKipiK борандарда узак сапар uierin, удайы ycKipiK егей eMip- ге келе жатыр. Шалдыккан бар, калган бар, оган ка- райлауга шама жок. Ж вдшке жол жыландай ирелен- деп алдарына Tycin алып, epiKci3 суйрелеп, агашсыз, сусыз, ак жамылган кек далага, унс1з ел1 сахарага эке- ле жаткандай сезьпедй Биылгы кыс сыкырлаган аяз<;ыз, кутырынган бо- рансыз жумсак басталып едй Мал эл1 жайылымда, жаз кызуы бойда, бурсендер кездщ белплер1 эл1 бертген жок-ты. Эр уйд1н алдында aHFa шьтып кайткан жарау аттар кантарулы тур. Эр уйд1к тебесшде керпштеп т!з- ген каскыр, тулю, карсак, коян Tepmepi ата-бабадан кал­ ган ecKi тудай булгаландайды. Bipey aHFa сершкпеп шьтады, 6ipey оны кун Kepici- не жамау-жаскау етедй Алшагырда осынын ек! жанл да бар едь Ж адау 6ip торы мунын уйшщ алдында да на­ маз окыгандай мулпп тур. Торынын алдында сымдай ширатылган таргыл тазы жатыр. 144

г Озык елдердщ eMipi тармагы кеп, куймасы кеп езен | сиякты бо.пса, бул елдщ eMipi ойдым-ойдым шалшыктай, I таяз да, келемаз де. Тез толады, тез тартылады. Толып | дария бола алмаса да, шелейтке айналуы TinTi онай. I Кеп елдердщ eMipi жапыракты да, бутакты, мэуел! 6ip байтерек сиякты болса. бул елдщ eMipi ат байлайтын дередей, мэуес!з де, панасыз да, бутасыз да, жапырак- сыз. Ауыр азабымен, MeflipiMci3 кыспагымен келетш eaai- pic, енбек топырарына есетш eric, ж ан ж у р е к ш ешпес шам-шырагындай, жанран сайын жаркыран TyceTiH енер-бш м бул елде жок. Бар TipuiwiK мал айналасында рана. Мал жерд! емедк адам малды емедь Эр кезде ешм- ci3 eMip кыска карай 6ipep ай аншылык деген болмашы 6ip KacinTi косады. Узамай о да саркылады. Кедей ко- лында титыктап арыктаран 6ip-6ip жауыр аттарымен, ктелмеген кеп жумыс, бос салпактын салдары — жал- каулык калады. Алшагыр 6yriH итше бес коян, 6ip тулю алрызып, уй- imiHi'n шала байып, ак жаркын кещлд! отырран KyHi efli. Кун бойы далада ойнаган жалрыз баласы Э лш ер eKi ке- 3i танадай жаркырап, кып-кызыл болып, аптырып KipAi уйге. — Эке, неше тулю экелд!н, кеп пе? — деп, ауыз уй- де, тулк1 сойып жаткан экес1не 6ip ж арк етш карады да, aKeciHin жауабын кутуге уакыты жок: — Апа, шулрау!— деп, жулыгы сег!л1п кеткен eTirin сыпыра бастады. Су болган шулгауларын аярымен С1Л- Kin, кез келген жарына лактырып жатыр. Башпайлары кып-кызыл, аярына кызыл асыктан кара ала, торы ала болып Kip нокталанып калыпты. — Ие, айта бер, айта бер!— десш, Алшагырмен 6ip- re aHFa шырып кайткан eKi ж д и memeciHiH аузын боса- тар емес. Бала кайтсем екен дегендей, аз рана ойланып калды да, конактардын 6ipiHin байпакты eTiriH KHin алып, са- кылдап кул1п, далара карай ж упре женелд:. И т шанага | жеплген ала торпак муны езен жарасына кулатып тас- I тап, epicKe к е тт калып ед1, соны куып Kerri. — Tsuipi деген, HeciH айтасын!.. Сэрбида нуктап шаЬи Куннззия болып турран кез!м1з!..— деп, Кунзила женгей I баласы 6e.nin кеткен экпмесш кайта cepnin бастады. Жаулыктыц шаршысын шалкасынан тастап, децгелек ак куба жузш, колач кара шашын, эдем1 жумыр мойнын 10 Оянган елке. 145

замандастарынан жасырмай, еркш отыр. 03i де децгеле- Hin б1ткен, эл1 беден! бузылмаган аздаган к ер безд т бар, сымбатты эйел, эр кезде ак жаркын, замандастарыныц сыйлап устайтын адамы едк — Ие, не!— десш, жшптер шайын жерге к,ойып, кылкылдасып отыр. — Эй, катын, кой деймш ендн Бул ит K.a3ip булд1ре- fli,— деп койып, Алшатыр кысыла бастады. — Талтаяк туйеш ш к кызы Кунзила — Кунназия ата- нып алгасын, KiMre пыскырсын. Кепчк кердендеп!.. 9ye.ni эдеш мазактагандай кастерлеп Кунзила койган екен атымызды, ещй Кунназия деп « irirre p TinTi шелитш экет- Ti... Кунназия да e3iMi3, ШаЬаузия да вз1м1з... JKirirrep соныма Tycin кеп 6epciH!.. Ылыккан иттей шубап журедк.. Айнакэтеа жок!.. — KeaicTipflin! — дейд1 Алшатыр ыржиып. — Ойбай-ау, мен ылыккан иттей деп оз1мд! айтып отырмын ба, xciriTrepAi айтам,— деп, Кунзила агат ай­ тып кал таны н тузетш алгандай болып, тэты кайталайды: — Айнакэтеа жок, ылыккан ит... — Кой деймш енд1,— деп, Алшатыр кызарынкырап барады. — Ж азды KyHi жштгтер кандай бейбастак болады,— дейд! Кунзила.— LUemeci жок, aneci куш-туш туйенщ хш!нде журетш кыздык ipreciH тырналап, дамыл бер- мейдй Бур KyHi ipreMe анау келшть.. 03iM жаца тана ал- тыбаканнан келш жатканым сол да. — Е, мен неш андып журд1 дейс!«! Оны да айта кет- cefttui,— деп. ак квшл, момын Алшатыр бул арада 6ip мардамсып калатын сиякты. — Кунназия, Куннезия, а, Кунназия! — дед! ipreaeH. Кудай деген момын ек, сен де Куннэзияга кештщ бе де­ ген ой келд1 де: — Е, Алшагырмысын?— дед!м. — Ие, мен... — Ж ака тана туЫмде ceHi керш жатыр ед1м, кайдан тап бола калдык?— дед!м. «Куланнын касуына мылтыктын басуы» деген... Ту­ шиле кореец, кудайдын буйрыты шыгар деп, Алшагы- рым суырылып барады. Бет-аузын керегеге жапсырып алып, пые-пые етедк — Ж ок-ау, ©3iM ал! тан-тамаша болып жатырмын... Тушмде ceHi керш жатып ояна кетсем, касымда сен

отырсын. Туе деген келе 6 ep eji екен-ау...— дед1м. Кулш ж1берем бе деп, e3iMfli ез1м шымшылап жатырмын. — Калай кврдщ, Куннэзия? — дед! ол. — EiceyiMia шие терш жур екенб!з... — дед1м. — Е, шие деген кудайдын адал ризыгы гой,— деп ip- геге такала TycTi. EKi танау, жаялыктай ауыз, ею кез, eKi кулактын бэр!мен дем алатындай, бет1мд! Ky&aipin барады. — Сен м е н т аузыма шие салып тур екенещ...— дед1м. — Колыммен бе?..— дед! пые-пые дем а'лып. — Ж ок, аузынмен, тш цм ен,— дед!м. — Апыр-ай, тап ойымдагы арманымды керген екен- с!н!— дед1 en-eTipiK. — Элi дэм1 аузымда тургандай..:— дед!м мен. — Сол аузыннан 6ip суйг!зш!, Куннэзия...— дед! жа- лынып. — Ж ок, дэм! кет!п калады. — Неге кетеш, кетпейд!... Мен насыбай атпаймын Fofi...— деп кылгынып елш барады. Койшы деп, мен жатырмын. кылкылдап, «кэне, кэне!» деп, тумсыгын ке- pereHiK кез!не тыплп алып, бул ентелейд!'. Ай суттей жа- рык, 63i ж алпак бет керегеге жапсырган сон TinTi жалпа- йып, табактай болып KeTinTi. — Жарайды, Алшагыр, cyfiri3efliH... Аузынды 6epipeK жакындат...— дед1м. Уйд! сыкырлата, кереген! сузе кел!п, аузын тосты... Мурны жалпайып, шертуге ыцгайлы тур екен... Кызы- гып KerriM де, кэду1лп упай алатын eni ортангы сауса- гымды айкастырып алып, шалкая 6epin тартып кеп ж!- берд1м мурынга!.. — Ка-ка-ка-ка!.. Как-как-как!.. Кык-кык-кык-кык — кул!п отыргандар кыран-топан, кырылып калыпты. — Отта ш1рк!н!— л е г е т болмаса, Алшагырдын 03i де курецдешп Kerri. — Байгус ак кешл foA, ашуланган жок. Каны сорга- лаган мурнын басып отырып: — Эй, Куннэзия, ертен с е т айттыруга к!с! ж1берме- сем кор де тур! — дед!. — Калай айттырасын? — Кейлепме дейш сыпырып берсем де, ceHi алмай коймаспын!— дейд!. — Байкаймын, шынын айтып отырган сиякты,— Ку- рык устап кангырып кетсем де...— деп ершелешп барады.

— Эй, сен ей-Нп кутырма,— дел1м мен.— Барынды калын малра 6epin. мен! калай асырайсын? Талтаик caFan жел1леп жылкы, отырлап кой беред1 деп ойлай- мысын? — Курекке бок табылар, 6ip ceHi асырармын,— дей- Д!‘ былжырап. — Эй, сен ондай жид1ген ce3iaai айтпа маран! Шаш- па малынды. Керепц мен болсам, Талтаяктын есебж ез1м келарем... Тышкак ларына тиюш! болма,— дед1м!.. — Тап сол'ж ерде суйг1зе койсан, бул уйдщ босара- сын да кермес едщ, сен катын!— деп Алшарыр 6ip мар- дамсып калды. — 6й, сен ейтш мардамсыма! Саган катынды e3iM эпергем, жай эпергем!— деп Кунзила жекгей кайта шал- кып Kerri. Булар 6ip тэту, тэ та туратын адамдар едк Bipme- 6ipiHin борыш-карызы да жок. вздерж е шактап бер- гендей юшкене ем1рлер1'нде 6ipi ofiFa, 6ipi кырра тарт- кан уакыттары да болган емес. BipiH-6ipi айткызбай туанедк 6ipiHe-6ipiHiK киянаты да жок. Барлы-жокты кундерже б!рдей ортак, езге журттын кундей де, кы- зыра да карайтын yfiimi едк Эйелж ж осылай ерюн сейлейтйп Алшарырдын езж е де катты унайтьж. Азы- рак еркелеп, шалкынкырап кететМ болмаса, ешнэрседен екпелеткен емес, жаны мен журегжде тозандай KyHaci жок-ты. — Айтсан, бэрш айт, эй!..— М ен т мурынымнан ка- нымды сорралатып маскараладын рой. Енд! езп ш де ая- ма!— дед1 Алшагыр. Кызынкырап алган Кунзила ез! де оцай токтай ал- май отыр ед1, Алшарырдын ce3i камшы болып кетш: — Ойбай-ау, умытып барады екем...— деп бастады, куле сейлеп.— Эл1шер ipre жакта, мен от жакта жат­ кам... Терде конагымыз бар да... Мынау б1здщ кандай куз жакындаса-ак тусжде тулк! кере бастайтын!.. Бул уйде жокта... Bip кезде 6ipey аярымнан шымшиды. Байкаймын колымен емес, тыриран ку суйек бакайымен шымшитын сиякты. Бас жагымен емес, аяк жагымен •плдесша келед1. Касына шакырады foh деймж, шымшып алып езж е карай тартады... керпемд1 туйыктап алып ем, коймады туртшлеп... Кэдужг1, тшге келейж деген адам- ша, басымды кетерш алып, есжеп койып, от басында жат- кан шымшуырды кемьлген отка ты ш п Ж1берд1м де, дала-

Fa uibiFun KerriM... Кайтып келш: — пай-пай, Э лш ер-ай, жатысыннын жаманы-ай сенin,— деп, баламды spipeK са- лып кайта жатгым. — Эй, ол итп н де жатысы жатые емес-ак.1— деп Ал- iuaFbip да косылды. — Э л л аяк, меш кайта турткшеп, керпемнен тарта бастады. Б1здщ уй кандай тар, терде жаткан адамнын аягы он жакта жаткан маран еркш жетш жатыр. Ж ал- рыз шымылдык демесен, арамызда тук жок. Акырын рапа басымды кетерш, кызара бастаран шымшуырды алдым да, шымылдыкпен ойнаган бала мысыктай TypTiHin жур- ген аякка басып кеп калдым... Тачертен турсам, кашан кеткенш бшмеймш. байгус конагым зым-зия... — Ол KiM ед1? KiM, KiM?— десш, тыкдаушылар ын- тьша калыпты. Улкен 6ip окигалар сирек болатын елде осындай болмашынык 63i кеп азык, жылдар бойы умытылмай журедь ¥ятка ушыраран адамнын юм болганына к а­ рай, кейде сонымен 6ipre жасасып, керге апарып жер- леп болган сон умытылады. — Юм e3i, KiM?— десш, каркылдасып кулер кезд1 ж!гптер кейшге ipnin отырран сиякты. Ж ай кулгеннен де KiM екен!н б ш п алып, «Эй, итпн Kyuiiril» деп каркылдас- кан дэмд!рек, эрине. Кунзила ез кулшеш тыйып, KiM екенш айтканша, тар еешке арен сиып, Kipin келген сэры ж т т : — Алшарыр, ceHi Ж умабек тере шакырады. Тастай тур тулючш, жур!— дедь Кунзила аз селт етш калды да, тез кулшеш тыйды. Енд! рана «Жумабек тере» дей бергенде, эшеШнде ба- яу колбан сэры ж т т т щ «Жумабек тере шакырады» де­ теншен ттпркенш кеткендей болды. ^Куйрырына тана шепп калган тулкшщ TepiciH сол куй!нде калдырып, Алшагыр да шырып кетть Кен KamayaFa eKi муз кара к екп парлап жеккен Жумабек, езен бойын ерлей кыстаган он шакты yftain орта кезечше келш такта Faн екен. Касында осы елд1ц ауылнайы, нлм аш Жусыптын iHici ©cin бар. 03eHHin жогаргы жагынан кумырыскадай нзбектелш , кыбыр-кы- быр козгалран жаяулар, туйелшер, салт аттылар кершедп Жумабек каекыр iuiiKTi шалкасынан тастап, касына жи- налган 6ip топ адамта б1рдеме айтып жа'гыр: — Б ули журш кеткендерщ жен болар едк Ауыл ор-