Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

Кешеп абыр-сабыр ынырсыран бай ауылдын орнын- да калкайып кана жалгыз к а р а т а уй калды. Тер ал- дында басы-квз1 такулы Ж абай жатыр. Бай ауылдын журтында калган барлык кара шыбын енд1 осы жалгыз KapafiFaHFa жиналып, уйдщ imi быж-быж кайнайды. Кызуы Kymefiin, epiHflepi кезерш, карайып кеткен жара- лы ж!ггг аласурып жатыр. Ат устшде жылкы баккан карулы ж!г1тт1к барлык сом денеа ауыр киналыстан mipeHin ширатылады. Ж ас дененщ Kymi де. KepKeMeiri де сыртына тутас ш ырыпты. — KiM бар осы уйде? Мыналарынды алып тастан- даршы, KS3iMfli ойып барады,— дед! Ж абай, кезж тан- FaH ecKi кызыл атаны шуберекп жулып тастауга октай- ланып. — Шыда, uibipaFbiM, шыда...— дед!, касында отыр- ран Кунше.— VuibiFbiM женил болушы eni, кайдан 6i- лей!н, 6afiFyc бала... Шыдайсын да...— деп, у м под кур- ciHin, Жабайдын купшектей болып icin кеткен он лзе- ciHe карады. — Ka3ip жылкынын ж ас тезегш кайнатып, Т1зенд! де байлап берем... Ж абай жауап кайыра алмады. Б 1рдеме айткысы ке- летш!, бар денесшш дамыл таба алмай денбекшу!нен рана байкалады. Касында жанашыр 6ip жан, Кунше барын б1лген сон, азы рак ты нш ы ры п та калды. Ж абай жиырма беске жана толган ер1мдей жас jKiriT efli. Жуманнын жылкысын 6aFyFa он бесшде Tycin ед1, содан бер! осы eciKTe. 03i ес 6iareai экес!нде 6ip тар- рыл шолак сиыр болатын eai, ел1 содан аскан жок. ©Mip бойры зеку мен акырудан жасканып ескен экесй енд1 картайганда б1ржола мэнг! боп кетт!. Куанышы — ботанын айналасында, кайгысы — inreHHiH манайында. Кеше !шрде Ж абай жылкынын 6ip шет!н кайырып жур едь И гш к ауылынан куйгытып шыга келген жолба- сар ж1г!ттер муны ортага алып, каскырдын козыра жап- кан жаласын айтты. Булармен жанжалдасар ойы жок Жабай: — Кеп жылкыга не бола алмай журм1з, ж!г!ттер. Кайта. колкабыс кылып, осынын бетш бурысып берсен- дер кайтед1? — дед!. — Бул кайсысы 63i? Калжын айтатын неме рой! — деп, кабырраласа берген Омардан Ж абай зулымдык кутпей, бейкам турып калып ед!. Такымра кыстырран

шокпар туп келтектщ сол ж ак кезше с а р т 'е т т калга- нын 6ip-aK акрарды. Ш окпар шын eTin квз суйегше кат- ты Tnin едь EKi кезшен ж алп-ж алп eTin, жанып бара жаткан зенпр кек жапырактар жерге тусш жатканын кердк Ecenripen калса да, атка уйренген такымдары ку- латпады. Енд1 Омар 6ip ж ш т п мандайдан урып кулата алмаранына намыстанрандай, кайырыла 6epin, как т1зе- ден тары 6ip урып яйберд!. Сонры урраннын i<iM екенш Ж абай бьлген де жок, атынан ауыткып кулай 6epfli де, сол aaFU узенпге taerin калып, 6ipa3 суйретЫ п барыл, жерге сылк туст1. Ж ылкышылар тауып алранша Ж абай кулаган орнынан козрала да алран жок. Каз1р мше, ауыр куйде, эйелдердщ жасаран, ем-домымен рана жаткан жайы бар. Kyftflipin баскан'куры м кш здщ кул1 кезш те- cin бара жаткандай. — Сусын,— дед! Ж абай epHiH тш м ен арен ж алап. Назыкеш у н а з рана орнынан турып, Kipfli кетж агаш аякты жуып ж!берш, Ж абайдын аузына ш алап тосты. Кунше Ж абайдын басын жастыгымен 6ipre кетерш суйей 6epin, сусынды арен жуткызды. Тен-тещмен деген сиякты, бул е й уй кедейдщ арасын- да да 6ip шуншл бар едь Т алтаяк 6ip кеште, сиыр са- уып отырган Куншешн касынан кетпей, «кара ботака- нымнан айналайын, боз ботаканымнан садара кетейш!» дей отырып, аярында: — Э лп б 1здт Ж абайды н 6ip кынкылдап жургеш бар едь..— деген едк Кунше онын не кынкыл екенш сурап алып: — Bip copFa 6ip сорды косканда ырыс туа ма екен?— деп ширьтып бастап:— 0 3 i 6ip жолырар, езш е айтар- мын. Сен жайына-ак журсенил,— деп к е т т калып ед1. Биылры жайлаудан кешер алдында рана Кунше мен Ж абай взд1 e3i келгап, уэде байласты. Кунше Ж абайра 03iHiH 6ip аналык арманын айта келш: — Bip-ак сез1м бар, карарым. BopiMia 6ip босарада, 6ipiMi3 кул, 6ipiMi3 кун болып жургешм1зд1 Kepin калай отыра аламыз? Куанышымызды керуге жазбаса, 6ipi- Mi3flin 6ipiMi3 корлырымызды кермейтш болайык. Bipin- Hin малшы, 6ipiHHiK сауыншы болранынды Kepin мен куа- нам ба, Назыкешпен екеу1м1здщ улкен кун, Kiiui кун болып жургешм1зд1 Kepin, сен куана аламысын? Муны кызык кермей1к, балам. Осы уйден кай куш кетсен, сол кун1 жетектетш ж!берейш Назыкеппмдь Teni сендей-ак

болар. Эттен, сорлы баланын ез1м.чен 6ipre боктык ест!п, ез1ммен катар ит-салпакта жургенш кермей елеем екен,— деген. Алдана кыстан кейш, кеамд1 куш б1ткен сон, Ж абай бул уйден кетпек болып, eKeyi осыган уэде байласкан едь Кеше тунде «Ж абай бмем»— деп ж упре шыкканнан 6epi Кунше осы уйдщ манайында. Сыртына еплш шыгар- маганмен KacipeT уетшде жур. Мандайсыз, баксыз деп езш кшалайды. Элденеден журеп катты сескен1п, боны турппгедк ум ш йздж сезшедй Ж абаймен арадагы энпмеш ce3iHin калган Назыкеш те элденеден кысылатындай шешенщ кезш, Ж абайлын кимылын андып, т1л каттырмай елшлдеп жур. 0cipece, езш щ атын ататтыргысы келмейтш сиякты. Элде кеш- тен калгандыктан ба, элде Ж абайга жаны ауыра ма, эй- Teyip жузшде едэу1р куакдык бар. AcbiFbic Сент Kipin келдь Ол жалрыз Tyfleki KeftiH же- телеп кайткан Н а зы к е и т танып едк Назыкеш пен Тал- таяк шалдын мыкырайган коспак туйеш бугш-буктеп жыга салып, кара лашыкты калкайта бастагандарын да кердь Ж уртта жыгылмай калган караша уйдщ KiMfliKi екенш танымаса да, жайшылыкка сия бермейтш б1рде ме болганын iiuiHe туйд1 де, осылай карай Kerri. Кандай бэле болса да 6ip канатымен Н а зы к еи т ьпе кеткендей кершдь — Мынау Ж абай ма, не болып едк неге жатыр?— дед1 Сент. — Не болушы ед1, карагым... Ею арада шыбын еле- тш э д е г емес пе...— дед1 Кунше. Сеит ар жаплн сураган жок. Бул eKi ауылдын ара- сында мундай кактыгыс удайы болып турады, талай кер- ген таные кылыгы. Ж абайдын кез1нен аккан каны курым кшздщ KyftiriMeH араласып, бет-ауыздын ашык калган жерше баттасып калыпты. Он колымен танулы кез1н сыр- тынан басып алып, шыдай алйай ышкынып, буратылып, катты киналып жатыр. — Бернплге апару керек. Мен мыналарыннан шошы- нып турмын,— дед1 Сеит. Ж абай тагы да сусын сурады. Бул жолы Жабайдын басын Сеит суйеп, сусынды Назыкеш жуткызды. Bipi сусын iuiin, 6ipi сусын 6epin, 6ipi суйеп турган уш жас- тын басы Куншенщ кезш е тутас кершдь Алдагы кунде 52 ■

ем!рлш тардырлары калай торысып, калай айрылары 6earicia, уш ер1мдей жастыц уш эдем! басы 6ipre косак- талгандай, Куншенщ кезш е ыстык б!р достык, туыскан- дык KepiHin Kerri. — Бул да esiMisAeft кец!л1 сынык жеттм Fofl...—-деп ойлады Кунше Сеитке карап. Касында 6ip жаны ашырлар барын сезшш, Ж абай- дык кулазып жаткан жан журег! де жылынып Kerri. На- зыкеш ен к ей т шалапты Ж абайды н аузына тосканда, эл! эж1м тусиеген суррылт саусактары мен суйрш кызрылт тырнактары, бурымынын астынан кун шалмаран жумыр мойны CeHTTiH кезш е де тугел KepiHin едь Осындай жер- де кермест! кере койранынан уялрандай Сент кезш тез аударып экеттй — Берпйлге апару керек, апай... Эйтпесе, бу да Са- рымсадтай болып калады,— дед! Сеит, бурынгы 6ip те- белесте K63i шырып кеткен Иг1л1кт1ц жалшысы есше ту- cin кет1п. — Калай апарамыз, карарым-ау... Б1здщ колымыз* дан не келед1?— дед! Кунше, жэрдем1 болса, Сеиттщ ез1- нен KyTeTiHiH ангартып. — Мен Ka3ip uienTi кеп кылып салрызамын да, нага- шым уйшщ 6ip кек арбасын ж екпрш экелем. Зауыттын берш ш не ез1м алып барысам. Bipre баратындарын 33ip- лене бер1ндер,— деп, Сеит тез шырып Kerri. Сеит Иплштщ уйше таянранда, ИгЫктен баска журт жана келген пэуескелерд1 коршап тур ед1. Ж ас эйел Ай- ганша 6ipeyiHe MiHin алыпты да: — Орыстыд катындары Fofi ылри осындайра мше- дП— дейдь — Олардын HeciH сурайсын... Кунге тию дегещй бше ме олар!..— деп. Омар костап тур. EKi басбарм'арын кшдшшен темен буынган сэры эта ­ пы белбеуше кыстырып алып, коршаран кептщ ортасын- да Батыраш тур. Bipev пэуескен!н сырткы былрарысын, 6ipey imiHAeri кызыл-курен сапиянын сипайды. — Мыналары алтын ба езП— деп, eripiK бшмеген- cin, мактарысы келш туррандар да бар. — Кайтесщдер, ж т т т е р , колдарынды THri3in... Му- ньщ ез1н ит TepiciHiH жонынан илеген жум сак жаррак- пен гана cypTin устайтын кершедь Адамнын алаканы де­ ген у рой...— деп Батыраш пэуескелерге кол типзбей тур... S3

И гШ к пэуескелерд! 63i шыгып кере ме деп YMirreiiin Mi, Батыраштын ол ойы болмай, кеш лпздеу турран да жайы бар. Онын ce6e6i Батыраштын 6ip кун Kemirin кел- ген!нде екешн ангартып ж!беру ушш AflFaiima: — Пэуескелер кеше осы арада болсын демеп пе efli?.. Боран бегед1 ме, жауын 6erefli ме?— дедк пэуескеден ту- се 6epin. BipaK Батыраштын жауабын кутпей: — Ек1 пэуеске мен 6ip жешл арбаны осы уйдщ ка- сында калдыр да, езгесш улкен отауларра таратып бер„. вздер1 6eaicin алсын...— деп, уйге карай бет алды. Bip ызгар барын ещй рана айкын уккан Батыраш ун шырара алмай калды. Орынды себеб1н де айта алмады. Сеит бул топка жалпы сэлем 6epfli де, токталмай eTin кетт1. Эшейшде: — Белнази — белбеуадк кеунази— кеудене карай, кеннази — кетерщюреп байласаншы!..— деп, Батыраш­ тын белбеуш кеудеане карай 6ip сыррытып 6epin кете- TiH эдет1 болушы ед1, оны да штеген жок. Кецйипз де, e6irep де сыякты. —• HaFauibi,— дед1 Сеит Иг1л1кке, уйге юре бере,—• Ж абай дейтш жылкышынын кез! ш ы рьш , аяры сынып жатыр екен. Берилл 6ip жэрдем етпесе, езгеден yMiT жок сеюлд!. 03i 6ip етшен ет кесш беретш жайсан ж т т ель Кек арбанын 6ipin жеюйрш, Акбуйраттары бериплге апарып келсем деймш,— дед!. И гш к тщ кешл коя тын- даранын Kepin, 1рк1лмей айтты. — Соккыра жы ккан юм екен? Кайсысы екен?— деп сурады И гш к. BipaK б1здщ жЫ ттер емес пе екен деген жок. — 0ткен тунде болган тебелес кой... Ол жарын мына Омар б!лмесе, Ж абай ез1 эл1 т1лге келген жок, эл устж- де жатыр,— деп, Сеит уйге юре берген Омарды нускады. — KiMAi дейд!, н е т дейд1?— деп, Омар жалтарыска сала 6epin ед1, Сеит: — Сенен айып сурайын деп турран ешк1м жок. Ж а- байды сойылра жыккан KiM? Тунде Ж1пттерд1 сен бастап кетпеп пе ен?— деп TiripeK к е л т калды. — Е, мен атка мшш шыкканым рас... BipaK. келе жаткан Ушаковтарды Kepin кешн бурылрамын,— дед! Омар. — Ушаков сендердщ тебелестерщнен кеп кешн кел­ ген жок па?— деп, Сеит кезш тары 6ip ж арк етюздь Кызу ж ас ж М т будан repi де каталырак кетуге Hri-

л1ктен бата алмады. Омардын колы таза емесНпн тусш- се де, И гш к ол жайлы ешнэрсе айтпай: — Сеитке а т ж е к п р т бер. Касына 6ip-exi ж1пт кос,— дед1 Омарра. Сеит арба алып келгенде Кунше байгус Ж абайдык Ti3eciHe ып-ыстык сэры жалкаяры сорралап ж аткан жум- сак б1рдемеш уйш-уйш салып, бар ecKi шуберекпен бай- лап-такып, сыртынан шуда жшпен Tirin жаты р ед1. Сеит ыунын не екенш тусшсе де, ундеген жок. Терт ж!г1т ке* Tepin Ж абайды ap6aFa салып бердк KenipTin салран кек шеп аурудыц денесше жайлы леп 6epin, Ж абай <yhl» деп 6ip рахат демш алрандай болды. Ap6aFa eKi ж!г!тпен 6ipre кызы мен Кунше де MiHin, Ж абайды Акбуйратта- ры Ушаков зауытына алып женелдь Салт катарласып Сеит те келе жатыр. Булар И гш к тш аулынын тусынан ете бергенде, кел- денен хелш жолдын жиегшде турран Тшеуке кездесш ед1. Ол кашанры эдетт бойынша 6ip сом тауып алура, тундег! Ушаковтар кеткен жолра тускел1 келе жаткан. — Ж абай дей ме, эй?..— дед1 Tuieyxe ырж алактап.— Ол былтыр мен1 желкемнен туйш калран... Берпилге апа- рып тастандар, елсЫ Ие, Сеит1 блсш ... Тшеуке ymiH «Tyflin калран» мен «елсш!> дегеншн арасында айырма жок, eKeyi де жарасымды калж ын си- якты едь Сеит бурылынкырай 6epin Тшеукен! атынын кеудес!- мен сорып кулата салды да, артына карамастан журе бердь Т1леуке ашуланран жок, тура салып, айнасын суы- рып алып, кун сэулесш Назыкешке ту ар ем деп эуреле- liin кала барды. Тары б!раздан сок, есше Ж абайды к ту- flin калганы Tycin: — Сент! Беркплге апарып таста, елсш,— дед! aflFafl- лап. Ж ол бойы Сеит Ж абайга улкен жанаш ырлык кер- ceTin келд1. Аттарды жорткызбай, ж!г!ттерд! дабырлат- пай, Ж абайга элс!н-эл! сусын 6epri3in отырды. Кунше мен Назыкеш те Сеитке катты риза болып келед!. Сыр алыспаган ж ас ж1г1т бэрш де риясыз кешлмен, жеркен- бей, !рк!лмей ктейдй Эйелдер араласа алмайтын кут1м- HiH бэрш e3i аткарысып, касындары ж!г!ттерд1 epiKci3 KeHflipin бултартпай койды. Элуегп, октайлы жас, ка- бырраласа 6epin ap6aF a 6ip каррып туст1 де, Ж абайды к кынк еткенш окай угып, орындай бастады. Атын б1ржо-

ла Назыкешке 6epin, оны tarepi ж урпзш xd6epin, Акбуй- ратка жакындаеанда рана атына e3i мшдл Муны да кы- рымпозданбай, кикацдамай штедй TinTi, жолга шык- каннан кейш Назыкеш дейтш жас кыз 6ipre келе жатка- нын жас ж М т умытып кеткен сиякты едй Кеж1мдеп ерттелген сулу курен тебел 6ecTiHi жылыс- тыра аяндатып, сылан кактырып, Назыкеш алда кетш барады. 03i де колга конран каршырадай сергек, аш бе- л1нен кынай буынран, уша женелердей жинакы отыр. Устше кигеш, эрине, 6ipeyaiH ескьлерл.. Косай-колош бай келшдердщ GipiHiKi— Ж ец аз курен баркыт, TinTi езш ш емес. Шок уш де элдешмнсн ала жаздай сурап журш алынран болу керек. Укыпты шеше енерл1 колымен емес, жанымен, ж урепм ен— бэрш e3i киыстырып, шактап берген. Кызын осы куйшде керген сайын сорлы шеше S3i де ылрый куанып калатын еде Кулыным, куыршарым деп, аймалап суйетш едл Эсем баскан жарау атка мшген сон, Назыкеш TinTi кулпырып кеткендей. Онысын 63i де сезш, арт жарына карамай кетш барады. Осы куйде келе жаткан кызына кезш сузбей, Ж абаймен болып кеткен Сеитке Кунше байрус катты риза болып келе жатыр. Бай ауылда жок мшез Kepin, танданып та кояды. Ж абай азы рак ты нш ы ры п , С ептик колы босаран 6ip кезде божы устап келе жаткан, жалпак денел1, москал адам артына бурылып: — KapaFbiM Сеит, тебелес Сармантай мен MyparriKi болады да, шыратын кез б1здщ.Каракесектш болатыны Heci?— дед!. Бул 6ip кез!и акырайтып ак басып кеткен Сарымсак едь — Сармантай, Мурат уилн тебелеспендер ендеше! Не­ ге тебелесестдер? — дед1 Сеит. Баска 6ip жауап беру KepeKTiri алыстан булдырады да, аузына айкын келмей койды. — Ж аманды кка неге жорисын? Бериллге жазыла- ды деп экеле жатырмыз рой,— деп Кунше Сарымсактык сезш ауыр алып калганын б!лд1рд1. — Ж ок, берилл ж аза алмайды. Бул да мендей сокыр болып калады. бзгеден аман калса да, курым кшзден кез аман калмайды. Курым кшз басыпсындар... Ол мешн тарткан азабым,— деп, Сарымсак тура ез ойын айтты. BipaK Сармантай мен Мурат байлары уилн Каракесек- TiH кедейлер1 eHflirapi тебелесе ме, жок па, оны аГпкан жок, оны 83ip e3i де бшмейтш едл 56

Кырык шакырым жердег! Акбуйрат заводына булар кун ауа жакындап едк Курен жорра атты катты тайпал- тып келе ж аткан Омар куып ж е л т. Ол И гипктщ тан ата берген буйрыгы бойынша, Н ура бойындары шеп машиналарынын б1разын <Дайрабай» басына аудару- Fa келе ж аткан. Кызыл алган жоргасын арен токыра- тып: — Мен Акбуйратка сора кетем, бернплге жолыгам. Белмесшде бос орын бар ма, ж ок па, KiM бьледй иттщ... Барж вз1м даярлата кетермж,— дед1 Омар. Эйелдерге амандаскан жок. Кез киыры анадай ж ерде ат устшде кетш бара жаткан Н азы кент шалды. Мунысына риза болып кеткен Сеит кешеден 6epi му- нымен кырыс сейлесш жургенж жуа жауап 6epin: — Мунын 6ip жаксылык екен, Омеке... Мен була- рынмен араласым аз, б ерш ш ш н кайда туратынын да 6i- ле алмай келе жатыр ед1м... Ещц куреннш екпесш кытык- тап турып, басын тарткан болмай-ак койыныз, тарта бе- piHi3,— деп сез аярын калжынмен бптрдк — Ай, ерке жиен-ай, aflTeyip... Саган не айта алам... Кудай косса алдарыкнан ш ырып ездер1 карсы алатын етермш!— деп. Омар w repi кетть Б ексеа eKi жарына кезек ауыткып, элдеюмге «не, ие!> деп бара жаткандай басы да селк-селк eTin барады. Eni аярын узенпге iiK кадап, камшы уставан он колын мыкынына басып алыпты. И гш ктен жасыратын сэнден- yiH мыналардан жасырмай кетш барады. Кекезек езенппн Акбуйрат деп аталатын куншыгыс ж а к жаркабары ыры-жыры адам екен. Топ-топ адам елж- Ti жерлеп болып, енд1 зират аралап жургендей кеп твм- пенщ арасында жур. 0зен жарынын дэл кулай берюнде кад!рл1 6ip елжтерге 6ipHeiue там салынып ж аткан сияк- ты. Тары 6ip шорырланран топтар ыс салып ж аткандай, караша уйдей eTin кыр басына каз-катар уйьпген 6ipne- мелерге от 6epin жур. Быксып жанган кидын, дурьлдеп жанган баялыш пен карараннын nci келедк Кейде мур- нынды кещриген май, куюрт m crepi Twin отель Konip аузында жук тиелген арбалар, тен арткан туйе- лер сырылысып тур. Куйген тем1рдей жасыл тастар, бор- балшыктар, ки мен тезек, 6api аралас келшть Адам ай- райлары, туйелердш акырып-бакырраны, шакылдаскан тас, каржаскан TeMip ундер1 алдында 6ip o6irep дуниенш какпасы турранын елестеткендей едй Ун сапырылыскан 57

козгалыска, козгалыс кеп унге айналып, ун мен K03Fa* лыста жж бары авдалмай тур. Осы у-шу, тар кыспактын арасынан Сеиттерд! уряд­ ник Боткин алып erri. Карсы алура эдей! шыкканын кер* ceTKici келш, жеплген аттарды жетелеп алды: — ИЬилихов мырзаньщ арбасына жол Cepinaep! Ар- да киргиз, кейш тур1— деп, эршмд1 кеудеден 6ip BTepin калып келедк Елд1 тутас «Арда» деп элденеменеге те- неп, И гш к тщ арбасына кошемет керсетедь Жаралыга жол бер, не болмаса, конактарра жол бер деген сиякты сыпайы ишарат эдетаз ауызга тусер емес. Сент бул манайра былтырдан 6epi келген жок ед1. бзеннен етш, apFbi кабакка шыга бере айнала каранып, тавданып калды. BipiHe 6ipi ыкгап, ит!и1п турран кара- ша уйлер ыры-жыры, сынсып отыр екен, Bip meTi взенге ■прелш, eHfli 6ip meTi кыр асып KCTinTi. Yfl арасына уй сыймастай жш тЫлген. Эр уйдщ касында 6ip сиыр, сел- Лфеген emKi тукымы кержедк Бейнеу! кеткен караша уйлер 6api 6ip жарына карай, б1рынгай енсершш, 6ip да- уыл сокса болтаны, 6api домалап келш, езенге кулаура оз1р' ленш туррандай. I<efl6ip уйдщ касында енештер! сорайып, взеуреген, бет-ауыздары иленген тершей катпар-катпар, арык шал- дар отыр. Топ-тобымен iHHeH iiibiFa келгендей кара си- ракты балалардын квздер1 рана жылтырайды. ©зге де- ненщ ак-карасы айрылар емес. Сент бул тобырдыи туршен шошынып, кезш алмай келедг Ж уз елу уйл1 жатактын бала-шагалары мен кэр1- куртакдары да эдем1 ат мшген ж!птке api такданып, opi жатсырап карайды. Булар эдемШк, эсемдж дегенд! умытып калып, енд1 6ip кездескенде тани алмай калган сияктанады. Сонымен 6ipre елде эдем1 ат мшгенд! кер- се жарамсактана бастайтын кедейлер, мына жерде сен! елемейтш де сиякты. Булар ездерin эл1 кунге «жатакпыз> дегенмен, Уша- ковтьщ жумыскерлер! едь Ушаковтык Спасе мыс заводы деп аталатын жер! осы Кекезек бойындары Акбуйрат адыры. Ж аркабактын ку- лай бершшде салынып жаткандар там емес, мыс коры- татын денгелек тас пештер. 03ipme, мыс шырэтын тас- тарды балрамен уатып, ки мен караран, баялышпен ер- TeTin, амалдап жур. Сеиттердщ кэрш келе жаткандары да осылар.

Кек арба уйме-жуйме болып отырган караша уйлер- л!н шетше шыга бергенде, онашарак турран бозрыл уй- ден, иегше рана бес-алты кы лтанак шыккан косе адам шыга келш: — Тура анау uieTTeri тас уйге карай журщдер, шы- рарым,— деп, катарласа кетп. Бул осы заводтары орыс- казактык арасындары п л м а ш ы — кесе Ж усып деген Kici ед1. Ж акары ауылдын эсершен эл1 арылмаран Сент ал- дынры жарына енд1 рана карады. BipiHen-6ipi алш ак са- лынран он шакты ак уйлер тур. Bip-eKeyi туйе корадай узьга болранымен, кой корадай аласа Fana. Шыныныи сынырынан кураран терезелер! буюл дуниеге наразылы- ры бардай ренж т карайды. Бул уйлердщ манайында ит те жок, тауык та жок. Женс5з кенеп кейлек киген он шакты жас кыз балалар, баска куыршактары болмаран сон, Акбуйраттын усак тастарынан уй калап ойнап отыр. Кек тастан салынран аласа 6ip уйдщ алдында фельд­ шер Самойлов манадан кутш тур едь Ж абанды колма- кол арбадан TycipTin алып, тер белмеге экетть Ауыз бел- меде турран кш кене курен столдьщ касына орнырып отырып алып, Боткин кагаздарын ж ая бастады. Л\\ундай- ра эбден экк1 болып алван ку караздын жарты бетш онай сыдыртып келедй Касында отырран казактарды ц танда- на карантынын б ш п , басын 6ip жарына кисантып алып, куран мен 1нж тдщ 6ipiH жазып отыррандай, улкен 6ip сэнмен, баппен отыр. Ойдын 6ip Tepeni мен туньтына кеткендей калпы бар... Кейде сез таба алмай калранда каламы кур суйрен-суйрен етш каразды Tecin алардай болады да, едэ\\йр к Ы р т калады. Ондай кезде стол ус- тшде жосып журген кара шыбыннын 6ipiH сол колымен сыпыра карып устап алады да, е з т елт1рт, алаканын шалбарына суртедь — Бул KiM деген киргиз?— деп сурады Боткин, п л - маш Жусыптен. — Ж абай Талтаяков урлы,— дед1 т т м а ш Жусып. — Кай болыстш? — Каракесек болар... Енд1 ар жарын сурамай-ак жана Fana жылтыр Омар айтып кеткен i36eH, Боткин e3i киыстырып жатыр. «Степных барантачах» деп ж ана 6ip жолды бастап eai, одан apFbi сездерд! курастыра алмай, eiuipin тас- таура тура келдь Жорарры ж акка баратын караздын бе- 59

тжде еилршген свздер болмаска THicTi. Енд! маналан 6epi жазганын баска каразга кепнрмеске де амалы бол* май калды. Ойынын бар туйЫ «даланын барымтасы* болгандыктан, осы eKi сез каламына онай оралды да, онын езге «жекжаттары» табылмай куйзелтш отыр. Тер белм еден ф ельдш ер шырып: — Кезше не сепкен, кандай ем кылран?— деп сура* ды. Жусып онын жайын Куншеден сурап бшд! де: — Шорный кошма ест, понял? Огон жигает, понял? Потом больной клаз положит, харошо буйдет!.. Каиды токтата ко яды Г— дедь — Аярына жылкыныц жас тезепн неге жапсырран?— деп су рады фельдшер. — О!., эята сабеем харошо!— дед! Жусып. Фельд­ шер басын шайкады да, кайта кетп. Жусып тьлмаштан будан артыкты б1лу де киын ед!. Боткин манаты туска кайта жетш, енд1 к!д!рмей жазып Kerri... «Киргизии Д ж абай Талтаяков сын, родом из Кара* кесеков, степных баранташах болып, сол ж ак кезше кат- ты нэрсемен урылран... Ол ятаган ба, укрюк пе. ол ара- сын участок фельдшер! Стефан Иннокентьевич Самойлов айыра алмады»,— деп, 6ip токтады да, Боткин тер бел- меге кетт!. Омардын кадаралап тапсырып кеткен! де, Боткиннщ ceHiMAi турде дэлелдег!с! келетш! де осы 6ip «степных барантачах» деген сез. Бул букш дала эюмДершщ ар­ к а суйеу eTin алран ce3i. Д алада жел болады, каекыр болады, барымта болады. Осынын 6api 6ip тектес, су- раусыз кететш кудай ici сиякты болып шырарра керек... Ы н жогалтар 6ip дэлел керек болса, 6api осыран экеп Tipefifli. Б е зм е н жайылып журген б!р ел бар, алыс-жа- кын, кедей-бай демей, барымталаса беред! деп, б!ржола cenicin кой Faн сиякты. Боткин фельдшерге сейлесш шыкты да каразына кай­ та отырды. «Оный Д ж абай Талтаяков сын он ж ак Ti3e- cineH де урылран. K03i, мумк!н, шырып кеткен болуы, мумк!н, Keftin кермей калуы... Ti3eci 6ipa3 ауырып журед! де жазылады. Кез! туралы муны айтура болмайды. Д ала баксылары емдеп, эртурл! Kip жапсырран, кул салган, тук!рген... Буларын тагылык деуге рана болады»,— деп жазды. «Ек!нш!, Талтаяков сын Дж абайдын 6ipre кеш!п жу- 60

реп'н Ж уман ауылы муны д алага тастап, ездер! кай ж акка е к е т белпшз, кешш кеткен... Оны 6i3re экелш тапсырран, жэне жэрдем еткен, Игилих би втеповтык адамдары. Ж аралы адам еле ме, Tiptoe ме, OFaH фельд­ шер Самойлов eiu6ip гарантия бере алмайды. Спасе за- водынын баскарушысы Бернер мырзанын буйрьты бо- йынша, уш айдан алты aflFa дейш емдеуге алып калады». Б откин e3i эдемьлеп турып колын койды да, Самой- ловтын шыруын кугп. Кылышы бар адам керсе, калага келсе, 6epeKeci кете калатын ауыл адамдары Tto катыс- пай, тыныш кана отыр. Ж абайды н катты ышкынран даусы элеж -элеш шы- рып, С еигп манадан м азалап отыр ед1. Kepin коштасып шырура улыксат сурап ед1, Боткин Сеитп e3i алып Kip- дй Ж абайды н басы мен нзесш таза ак шуберекпен та- цып болын, енд1 байлаулы жаткан аяк-колдарын memin жатыр екен. Ж абай сулык жатыр, есенпреп, талыксып кеткен сиякты. Терт еркек кетерш алып, т у к т р д е п бел- меге апарып aFam тесекке салганда да Ж абай ун шы- рарран жок. TinTi дем алуы токталган сиякты. Сеит ур- пиш кейш шыкты. Буран кездерж Tire KoftFaH Кунше мен Назыкешке: — Арба да шаршатып келд! рой, ел yCTi сиякты,— дедь Узамай фельшер де шьтып: Енд1 кайта берждер. Узак жатады, кеп емдеу керек болады,— дегещи тушширдь YHci3 рана орындарынан турып, унс1з FaHa арбала- рына MiHin, Ж абайды экелгендер ауылдарына кайтты... 5 Кызылжар байы Никон Ушаков казак даласын кеп- тен 6epi кекжал 6eptoeft кезж журген адам едь Б ар кома- райдын эдетжше кеп жортты, кепке кездесп, к е т т тап- ты. Бар байльты карпусыз, каймагымен ж аткан к азак даласына кадала бастаган кеп кездж алдын орап, Сары- арканын эр кыркасына 6ip казык кагып, KeMipfli TeMipre, TeMipfli мыска, мысты коррасынга косактап, аркандап тастады. Кай казыктык тубжен алтын ш ьтар, кай жерден мыс сорралар, эз1р оран кез1 жете бермейд1, aftTeyip Hci б1л!нген кен байлыгыныц жиырмасына танба бастырып, ез атына 6eKirripin алып, Ж езказран, Htofli, Акбуйрат,

Кулжумыр, Сасык, Сорац, Караганды сиякты кенд! шиырларды кесек-KeceriMen кылрып келед1. Кешпел1 ел жаратылыстын ез бергенш, бетшде рана онай жатканын ала алмаса, OFaH Никон Ушаков айыпты да емес. Даланын надан байлары жердщ тупне таласып, кыркысып жатса, о да ез сазайы. Ушаков жердщ кой- нын актарып, коймасын алмак. Бул кунге дейш сырты- нан кушактап, иеыденш алран кеп байлыкка канды шеи- гелш енд1 рана салралы келед1. Д эл осы кезенге Компанияньщ ез тардыры келш ора- лып калып едь BipHeiue адамныц пайда ортак болып кур­ ган Акбуйрат мыс Компаниясы алдары кунде ешмд1 OMip суре алар ма, жок па? Ол осы тунде, еид! eKi сараттан кейш, Рязанов мырза 6ipa3 дем алып турран сок шеийле- дк Компаниянын ен калталы Mymeci Рязанов: — Киыр 6ip шеттег! болжалсыз 6ip умгг ушш, Орал тауынан мыскалдап терген алтын-кумки кулазыран да- л ага апарып капшыктап шашып жатырмыз. Бул ысы- раптын аяры немец тынарын ш б ь л с ш .д е г е ш п еткен кыста 6ip анрартып ед1, Ka3ip сонык акыры «Компания- дан шыккым келед1ге» экелш сокты. Рязановтын осы толкуынын салдарынан Ушаков айкын аныкталган 6ipHe- ше кеадй жерлерд! округке мэл1мдей алмай, xcincis туса* лып келед1. Рязанов Компаниядан шырып кетсе, бастал- ран icTin 6api токталмаса да, шалажансар б1рдеме болып калады. Сондыктан: — Ke3iHi36eH 6ip Kepin кайтыныз, содан кейш шепй- шз,— деп жалынып-жалпайып, Ушаков оны осы жолы эрен суйреп экелш едь Алые к азак даласына мойнына аркан салрандай eTin, эрен экелдк Ka3ip Караганды мен Htafli сатылып алынды. Мыс- тау, Корраштау, Ж езказган жайларын инженер Бернер бастаран 6ip топ адам аныктап келдь Рязановтын ете 6ip кумары — Алтынды деген жердщ жайын 6yriH Тур- сынбай алып келмек. Рязанов сол жайларды ез кулары- мен ecTin, байламын айтпакшы. К азагуар болып алран Ушаков елдщ ез тш ндег’| жер аттарын да, даланын байырры бейрам мшездерш де, да- уылы мен желш де, ен аяры суырын да зерттеу жумысына тугел пайдаланатын едь Кысы суык, тоны калын Сары- аркада суыр iHfli терен казады да, кейде KeMip унтакта- рын, кейде мыстын нэл1 шапкан киыршык кек ала тас- тарды шырарып тастайды. Катты желдер мен дауылдар 62 ш

туп тыкыр даланын топырарын суырып, кен етектерш ашып кетедь Эр дауылдын артынан ере шапкылап, суыр 6iTKeHHiH шдерш бакылап журетш Ушаковтын отызга тарта к азак зерттеушклер! бар. Такымдарында 6ip-6ip TeMip курек, cipi жанторсыктарын канжыраларына Ti3in ■лып, окай к е с ттщ кунезерлер1 ойды-кырды ьиши шар- лап журедк Бурын emKiMre белпс!з тын жердей кен тауып келгендерге Ушаков 6ip кой бередк Ж умыссыз жу- periH кек-салпактардын кулкындары кебшесе сол коймен де толып калады. Рязанов мырза демалып турганша, Ушаков осыларды шакыртып алып, бай Компанионын кызыктыра тусетш жана 6ip жайларды сурастырып отыр efli. Ж аз бойы тук таба алмай кысылып журген Верден »ншы, ap6ip ici оналмай журген адамнын байырры эде- т!нше, Ушаковты сезбен карык кып тастагысы келш, ез- гелерден бурын сейлеп кетп: — Бауырым, Ошаков, биыл кудай берейш деп тур саган. Б 1ржола уйе салмаса кайта'н!.. Суыр дегешшз каптап KeTinTi. Адам аягын салмаган жерден он бес уя ордалы суыр апан казып жатканын керш келд1м. Уш кун, уш тун кузетш стырдым. Не KyMic, не алтын шыгар- сын деп журген 6ip буйратым бар едк соны эшейш жан- жагынан кеулеп барады екен... КунГтун! дамылы жок, арпалысып зауыт салып жаткандай!.. Ол жерден б1рдеме шыкпай коймайлы ендк Кудай косса, 6ip койыныз Бер- денге карап манырап-ак турган шырар... Айт, мына Ж у- сыбыка, осынымды езше орысшалап 6epciH,— дедк Ж узш елденеше кубылтып, Ушаковка тен1п-тен]п келш, даусын да куйкылжытып, шамасы келгенше кызыктыра, ceHflipe айтты. взгесш е тугел тусшбесе де «суыр, алтын, кумш» де- гендерд1 бшетш Ушаков, бул жолы ap6ip кожаный мэн бермейш дегендеп эдетшше, Берденге «жаксы, отыры- ныз» лей салды да, т!лмаш Ж усыпка бурылып: — Мыстау не деген сез? — деп сурады. Орысша тауды не дейтшш бшмейтш Жусып: — Аята болшой-болшой земля... Сапсем полной, кру­ гом полнай меднай земля...— дедк Орысшага шалалыгын анрартпарысы кел^п, ipKiaMefi, тез жауап бердь — Гора? — Нет, земля... Ушаков мырс етш кулд1 де:

— KopFacuHTay деген немене? — деп сурады. — Аята тоже болшой земля. Тоже полной суенсава! земля... Кейде KyMici де бола береди— дед1 Жусып. Жусыптын аудармасы онша дэл болмаганмен, улке» жер, мыс пен коррасынга толы жер деген! Ушаковке кат ты унады. Мыс пен жездщ айырмасын, «А^ыстау» мен «Ж езказган» деген сездерд!н айырмасын б!лrici кел!п ед1, Жусып оны айта алмады: — К азакка онын 6api6ip...— дед!. Ушаковтын Жусыппен FaHa сейлес!п кеткенж кундей калган Карсыбек деген зерттеуш1 козгалацтап койып: — Бул далада не жок! Коргасынтау, Мыстау, Ал- тынды, Борлытау— 6api де Terin жаткан байлык кой... Тженекп деген жерде кулис пен коргасын куба жоннын бетжде жатыр. Тагалы атпен жур!п кетсен, 131Ц кум1стей жаркырап калатын жерд1 де nepin келдж... Эттен, соган б!здж к азак мойнын бура ма!— деп, ез 1шжде 6ip арма- ны барын да а з а р т а сейлеп Жусыпка карады да, уш cl- pi жанторсыкка толтырып алып келген кенд1 тастарын Ушаковтын алдына койды. Карсыбек айткан жерлердж бэржен де хабары бар Ушаков, езж е керепн эр кезде сурап алып, тупк1 ойын зерттеуш!лер!не ангартпай устайтын эдетж icTefli. Бул жолы да актарылган жок. Карсыбек экелген кен таста- рын кызыкпай гана аударыстырып карап отырып: — Мен будан не бшем? Бернер кврер, калдырып кет,— деп, жанторсыктарды столдын устжен езж щ арт- жагына карай алып койды. Торсыктардын ауыр екен!н | де сезд!. Шын-ак эз1р ешюм иеленбеген жаца 6ip жер-1 дщ кен1 болса, муны аяксыз калдыруга болмас деп те ойлады. B ipaK сол ойын сезд1рмеу уннн бей-жай болуга тырысты. Онын бул сырын жаксы бнлетж Карсыбек «Как- паным капкан-ак шыгарсын!» дед! шлнен. — Осыларыннын 63i ертег! емес, бар таулар foh?— деп сурады Ушаков, отыргандарга тугел карап. — Е, KiM бьлсш, 63iMi3 керген емесп!з,— деп Жусып дудэмал жауап берд! де, Карсыбек: — Bopi де осы елдерд!н жайлап журген жержде. Ба­ ла кун!м1зде «Алтынтау», «Кулпстау» дегенд!, 03iMi3 де ертеп шырар деупй ек, ертег! емес екен,— дедь Уша­ ковтын кез алдына агып жаткан алтын булак елестеген- дей, кез жанары-кулпырып, жем керген кырандай ком- данып:

— Карсыбек Mine, алады 6ip койды,— дед1 Берденге карап. KenipTin сейлеген ce3i болмаса, ici a3ip берекелен- бей келе ж аткан Верден керш е келбен кете алмады, ун- дей алмай калды. — Б1зге 33ip буйырмай туррасын, к.айтем13? Буйыр- май туррасын кайтем!з?— деп, катты абыржып, айна- ласына карай бердй Ешюмнщ жузше де карай алган жок. Кауырт 6ip жумыстан жолсыздыкка ушырап, катты KyfiiHin кайткандай курен кабактанып, Турсынбай киян- кы да жеткен екен. Отырран казактарга суле рана аман- дасып, онаша айтары барын анрартып, Ушаковке карап турып калыпты. Толтыра салган насыбай тем енп epHiH Kepin экетш п де, сояудай-сояудай тот баскан элдынры TicTepi тугел KepiHin тур. Ke3i жыланнын кезш дей кьпе- гейленш, йппштенш кояды. — Оздер бара берш здер,— дед! Ушаков. Жусыптан баскаларына тугел 6ip-6ip карап. — 1Шркш, орыс журты эдьп болады рой!— деп К ар ­ сыбек lUbiFbin бара жатыр да: — Эй, бу да берсен FaHa 6epefli рой... Онай алданбай- ды-ау, ннркш...— деп, Верден езше-ез1 куб!рлеп барады. — Алтындыдан айрылыппыз,— дед1 Турсынбай Жу- сыпка карап.— 0 з ш , эйтеу1р, кисынын к елпрш жетю з lueripiH e... Алтынды прапал. Кезбе Попов казырын карып кет1пт1. Казырын суырып-ак тастап ёд1м, пештей 6ip тас­ ка жазу жазып кеткен екен, оны орнынан козрай алм а­ ды м. Жусып TyciHflipin болган сон, Ушаков Турсынбайдан: — Попов жазганын кайдан бьлдщ?— деп сурады. —. Кенйртш алдым,— деп, Турсынбай OFaH е т т ж н конышына терт буктеп тыккан каразды усынды. «Алтын­ ды кыркасы, Ашкан Степан Попов» деп жазылыпты. Одан кейш айы мен жылы тур. Ж азура караранда, Попов ол жерд! будан ею жыл бурын ашкан?.. Ушаков ундемей калды. Ke3i Турсынбайдын бет-ау- зын тугел кыдырып, ажым жыраларынын арасынан опа- сыздык белплерш !здеп жур. Акыры тапкан да сиякты: он кездщ астынры кабапл булюлдей бастапты... Enai ею зэрл1 жылан арбасып калгандай, кездер!н кадасып алып, бед!рей1сш, катып калды. Турсынбайдын е ж сурлакып, кездер! жыланнын тш ндей рана жылт-жылт еткен ушкын шашады. Ушаковтын кекийл K63i музга айналып бара

жаткандай. Эрине, айыпты адамнын кез! бурын кагы- лып кетт1, Турсынбайдыц кез! элп ушкыны ешкендей кайтадан жпштене каллы. Турсынбай, сен маган Поповтан ауысып келш е д т ,— дед! Ушаков,— Осымен еюннп рет отыррызып кет- TiH... Анау кун! Fana eiu6ip казык таба алмап едж кой? — 5i3 араламарап 6ip жыралар кала 6epin eai рой, со жагымызда... Содан кездест!,— дед! Турсынбай. — Ол жерд! Попов а шкалы eKi жыл болса, оны сен бурын нарып бммедш ? Маган ауысканыца 6ip-aK жыл толды Fofi? — Снзбен 03ip сыр алысканым жок... BipaK Попов зерттеушьпершш алдына бар сырын жайып сала бермей- т!н— Ci3 кеше кайда болдыныз, ертен канда боласыз, онын бэрш 6i3 ылги б!ле берем1з бе?..— дед1 Турсын­ бай. Элденелерд! анрарткысы келгендей, акталудын ор* нына айыптай сейледь KenTi б!лет!н зымиян Турсынбай- ра д эл е л а з бассалура Ушаков та ipxuiin калды. Турсынбай Ушаковка Попов дейтш казак даласынан ен алраш кен OHflipiciH ашкан Семейдщ атакты байынан ауысып келш едк — Ж ауыз екен, неше жыл домдес болып журш, он жылдык енбеНмд! жеп Kerri, аярында ез!мшн к уздтм д! тартып алды,— деп, катти жэб!рлежп келген едь Попом­ нен шын-ак жанжалдасып айрылды ма, болмаса, ею жак- тап журген жайы бар ма, эйтеу1р, каз1р Ушаковтык жор- туылында жур. Кай жерле кен бар, кай хеши юм басып алайын деп жатыр, оны Турсынбай жаттап алрандай 6i- ледь Кеп уакытта мунын айткан жорамалы дэл шырып отырады. BipaK cohfu ею айдын ш ш де Турсынбай Уша- ковты ею рет отыррызып кеткен! де рас. Ушаковтып ewii- picine кенмп келуге уэде ет!с!п, акша алып калган кырык ж т т Поповка кетш калыпты... Одан айрылып келген де осы Турсынбай. Осы жолы Алтынды деген жерге Ушаковтын казырын KaFun келуге ж |'берш п едь одан да айрылып, капка са- лып океткен Ушаков казырын кайта экелш тур. 9 pi бме- pi кеп, opi 6ipeyflin дауын сатып алатын даукес адам, ар- уят легенд! 6ip атым насыбай курлы кермейт!н Турсын­ бай элденемене куа болып uibiFa келе ме деп, Ушаков оны бул жолы да куып тастай алмады: — Поповка амал кайсы... YftiHe журе бер. Керек бо- лып калсак, хабар айтармын,— дей салды. Таранып-сы-

ланып алган Рязанов Kipe бергенде Турсынбай мен Ж у- сыпка neriMeH ымдап, екеуш де шыгарып Ж1бердь — Ие, кандай жаналыктарымыз бар? Бернер мырза- нын KOHi.ifli кайтканын андагандаймын да, н е т копарып келгенше кез!м жете де бермейдк Тау бггкендерш ал­ тын да кум1с болып шыкты ма? — деп Рязанов уйкысы канган кешлд! екенш бмшре, куле мрдь Карсыбек экелген жанторсыктарды Ушаков дереу столлын уст1не койып, эркайсысынан 6ipep уысын бытыр- бытыр етш зш алдына теки. Куипрттен1п коррасын, жа- сыл жаркырап мыс KeceKTepi, сап алтындай саргайран коспаларымен шагала тастар шубартып жалындап, жы- мыц-жымын етшедь EciK жактагы 6ip бурышта шам жа- рырынан тутанып кеткендей жаркылдап кырык путтыч кесек мыс жатыр. Бул манайда кесек-кесек байлык _жат- канын ангарту уиин табылрандай кесек мыс сол куГннде табылып едь Рязановтын к е н ш oye.'ii осыларга ауып, 6ipa3 eairep ме екен деп, Ушаков умгг eTin едк ол буларын елегеи де жок. Ушаков зерттеунплерше калай енжар караса, Ряза­ нов онын ваше де дал сонысын icTefli. Рязанов кербез жымиып: — Слздш ойынызда 6ip алан бар сиякты ма, калай?— дедк 1ий алау-ж алау кызыкса да, сыртына uiuFapFucu кел- мей отырран Рязановка Ушаков ызаланып кетш: — Жаксы жактарымызды Бернер мырза айта жатар, мен ayeai 6ip к е ш л а з жайды куларынызра салып кояйын. Б1з найкалып жургенде Алтындыдан айрылып калып- пыз,— дедк — Калай айрылыппыз?— Рязановтын кербездМ де, к улш а де б1рден тыйылды. — TaFH да Попов алдымызды орап кетштк Казыкты б!зден бурын карыпты... — Сол Поповын KiM 031, ерке ме 6ip, жолба- сар ма? — Амал кайсм, к азак даласынан кен emiipicin 6ipin- iui рет ашып, мемлекет тарапынан эртурл1 жеш лджтер, езгеден артык праволар алган адам. Ол алдынды орап кетсе, дауласуда магна жок. BipiiiiuiHiH аты 6ipiiimi емес пе!.. Шама келсе алдымызга туармеуд1 ойлауымыз керек те,— дед! Ушаков, Рязановтын тартпактай беретшше де туспал жасап.

бзш ен Kepi езгенщ кунасына шукшия карайтын 6ip Kapi одет бойынша, Рязанов езшщ айну толкуларынан болтан кедерпнщ 6apiH былай койып, Поповка шабуыл- дап Kerri: — BipiHiui деген немене, казактыц аксакалы ма? Та- лай 6ipiHmiHi кермеп пе ек, талайы-ак калган далада. Кангып кеткендерш де кергенб!з... К азак жершде отыр- мыз деп, казактын ескш гш е де кулдык урамыз ба? Меи муны жер жэне мемлекегпк казна миниспршщ алдына коямын!— дедЕ Поповпен талай шайкасып, талай тауы шагылган Ушаков, бул даудан етмд1 ешнэрсе шыкпайтынын айтты. Сонымен 6ipre Рязановты камшылай TycKici келш: — ©3iMi3 кешеу!лдеп отырып, езгеге тура тур деп айта аламыз ба, Александр Николаевич? Попов Баян- аулынык ар жагынан Tycin. Ka3ip Каркаралынын бер жа- гына шыкты. Онын адамдары Балкаштын жагасын Ti- мшкьпеп жур... Б1з болсак, бес-алты кырканы сыртынан багып отырмыз. Кекшетау мужыгы, эр сезшщ артынан 6ip нокат койып жазатын шала сауатты Демидов кандай шарк урып жур! Ай сайын 6ip кен корыгын сурап коя- ды!— дед!. — Колосально, мырзалар, колосально! — деп, инже­ нер Бернер келдЕ— Колосально, мырзалар!.. Eiu6ip Аме- рикада, ein6ip Африкада, ein6ip Трансвальда болган емес. BipiHiui тэж!рибе neuii как жартыдан артык мыс бердН Екшип, yuiiHini пештер уштш 6ipiHen асып туст1,— дедЕ— БЕяеаздер гой, кесепмен табылган мыстардан 6ip мыс- кал косылган жок-ты! НЕпдиен экелшген жуз келш к о ш сурыптап алып, тэжрибе ретшде Бернер уш тас пеште корытып едЕ кай- магы алынбаган бай кен лок encisin, аса кеп мыс бердЕ Eni мын пут кеннен сепз жуз путтай кара мыс тустЕ Бер­ нер осыны айтып келш едЕ Рязанов катты куанып Kerri де, сонысын сезд!рмешн деп: — Сурыптаган-ак екеназ, Карл Карлович... Буйтс берсешз мыстын бутын 6ip тиынга Tycipin журмеюз,— дсш калжыкдап. — Эрине, сурыпгадык. BipaK 6api де колмен гана ic- телген нэрсе гой. Тасты колмен усактаймыз, колмен сурыптаймыз, баялышпен ертейм!з. кимен корытамыз, нагыз сурыпта; бул емес кой!— дед! Бернер жэб!рлешн- Kipen. 68

Бул жердей жумыстын ешмд! бет алысын бугаи деГмн де танып калган Рязанов б е л г ш жайды кайталап дэрш - тетпес у ш т: — Ci3 жокта 6i3fliH кузетш отырганымыз да сол уш казан болды, осылай болар деп ш амалап едж. Ci3 барып кайткан сапарыныздын нэтижеамен тез1рек таныстырса- ныз екен,— дедь Кызыл келген кешл1 басылып калгандай, HeMic инже­ нер! Карл Бернер ултына тэн тэптешт!кпен, толып жат- кан тарихи мэл!меттер мен цифрларга суйене отырып, ба- рып кайткан сапарынын жайын салкын баяндадыг — Менщ TeKcepin кайткан ж ерлер1М. « Бар ма, жок па?» деген сураудын жауабын алдакашан 6epin койган,— дед! Бернер,— Атакты Чудь халкы Ж езказган, Мыстау, Имантау деген жерлерден элденеше гасырлар бойында мыс корытканын менен бурынгылар да талай дэлелдеген. Ж езказганда мысы алынган кен у й ж д ю бес шакырым жерд1 алып жатыр. Имантаудын yfliHflici уш миллион пут дегенге орыс зерттеунплер! тугел кол койып отырса, Ж езказганда алпыс миллион пут уйшд1 бар. Мыстау, Имантаулар алысырак делженнен кей!н, мен Ж езк аз­ ганда канша мыс жатканын шамалап керд!м. Мен!мше, сол уйжджердщ езшде гана б!р миллион пут мыс жатыр... 1шк1 6 ip ундер! кептен 6 ip ire алмай журген Рязанов пен Ушаков, осы арада exeyi 6 ip re енкейш, Бернердш цифр- ларына 6ipre унш п калды. Бастарынын Tyfiicin калганы- на 6ipiHeH 6 ipi KeuiipiM сурап, сыпайыгерш!л1к те icTereH жок. Exeyi де бар дуние ертенш бара жатыр десе, онай ести коятын емес едь Кездер! кагазды Tecin барады. Адамнын K03i 6 ip e y ai елпрерде гана осындай туйжетш nibiFap деп оклады Бернер. 0 c ip e c e , аса сыпайы адам — Рязановтын кездерше танкалды. — Чудь деген тым ертедеп халык кой, тврендей алды ма екен, мыс кенш тугел тауысып кете алмаган шыгар?— дед! 6ip кезде Рязанов. — Ж ок, терендей алмаган. YcriHri кабаттын гана мы- сын алган. Ен терен жы ралары алты-ак саржан,— дед! Бернер. — Эр жерден казган ба, тутас 6ip жерден тапкан ба? — Мыс казган жерлер догадай и ш п , шубатылып ж а­ тыр, теп топыранл жумсак жулгелерд! куалай казган бо­ лу керек. Ол кезде TeMip курал жок Ke3i Foft. Кейде узын- дыпл жарты шакырым, келденек! жиырма саржан, те- 69

ренд1п бес-алты саржан жыралар кездеседк BipaK шак- пак тасты каткыл кендерге кол сала алмаган. — Отын-судын алыс-жакындыгы калай? — Су онша алые та емес. BipaK, отын деген атымен жок. Орман-тогай есе алар жер емес те, кем1р бар-жогы тексермген емес. — Адам тура алатын жер ме e3i? «Адам тура алмайтын жер болмайды гой!» — деп ка­ ла жаздады да: — К азак ауылдары алые емес,—„деп токтады Бернер. — 03iHi3 кандай кортындыга келдймз? — Мен бул 6ip тутас жаткан enip, улкен 6ip кен жо- таларынын етектесш жаткан елкес! деп бьпем. Егер мен1Н жеткиикп каржым болса, тугел сонда тегер ед1м,— дед1 Бернер. — 031Н13 жете алган терендж канша болды? — Уш жерден уш-ак кудык каза алдык. Оны да жер- г ш к п казактар казды. Ж ердщ бетшен бастап, алпые кез- ге дейш мыс тутас жатыр. Одан api терендей алмадык. — Ол неткен жер, кудай-ау!— деп, Рязанов ержегз танданып калды да, Бернер оган: — Колдан шыгармайтын жер!— дед!. Ушаков a3ip сез коскан жок. Оган кереп Рязановты тандандыру едн онысы ойдагы жерден шыккан сиякты. — Карагандынын KOMipi шын-ак ceHiMfli ме?— деп сурады Рязанов. — Уш жылдын !ш1нде он eKi TeKcepic жасадык. Бул тутасып жаткан KeMip,— дед1 Ушаков. К аз-катар жаткан мол байлыкты эбден б ш п алып, Рязанов кутпеген жерден кайта толкып, толып жаткан KayinTep айта бастады. TeMip жол салынбаган жерле мындаган кел|'к керек болатынын уайымдап ед1, Ушаков оньщ алдына казактын он мындаган TyfleciH тосты. — Мындаган жумыскер кайдан табылмак? Мынау ку- лазыган далаца орыс жумыскер! келер ме! Алгашкы экел- ген орыс жумыскерлер!м!з турактамады foi\"i,— дед! Ряза- — Кара жумыска казактын езш артык керем,.— дед! Ушаков,— будан арзан адам куш! Африкада гана бар шыгар. Bip жаксы жер! пэтер де сурамайды. Ж аз бойы КИ13 уйлер!нде, кысты жаппамен де етюзе беред!... — Ж ок, жумыскер туракты болуы керек. Bip тунде бар жумыскерщ квш1п кетсе кайтес!н? 70

— Kernin? Кайда кетед!? Акысыз.булсыз пайдалана- тын к азак байына бармак па? Аз да болса, акы те- лейлиз жэне кашкан жумыскерге жауапты подрядчикте- piMi3 бар Fofi! — Казак квшиеш ел. Ipreci 6epiK, мура боп каларлык ешнэрсе ж асамаеан ел. ©Mipi бар, улкен умгг етерлж Icri мен бул елдщ табандылыгына ceHin, бастай алмас ед!м,— дед1 Рязанов. . — О, ci3 тым катал кеттш з!.. Мен он бес ж ылдан 6epi араласып журмш бул елмен. Онай алдаймын дейтш, сон- дыктан, онай алданатын анайылык мшездер! жок емес. ■Дойбыны ете жаксы ойнайды, шахматты эз!р бьпмейдк.. Bip'aK табандылыкка келсемз, таптырмайтын халык! Уз­ ле erri ме, 6irri... еледь орындап шырады.—деп Ушаков Kecin жауап берд!. — Кен OHAipiciHe теселin калрандары д а аз емес,— де- fli Бернер.— Ушбуршылар мен кайлашылар былай тур- сын, мыс корытатын пештердщ 93i к азак жумысшылары- нын колында. Ш здщ колда бакылауы рана. — Бул айткан KayinTepiH i3 баска 6 ip ж ерде катты ескерет1н нзрсе екен1 даусыз, Александр Николаевич. Бул жерде муныц 6apiH мен1н мойнымда деп есептен!з. Мен а зг е тиынрэ тиын пайда T ycipin урсам бола ма? Менщ тартар азабым ез1м л ш -а к болсын... Ci3 тек, Ком- панияны кулатпайтын болыныз,— дед1 Ушаков. Муны кы- сылрандыктан айткан жок, Рязановтын тупк1 T iaeri осы болар деп айтты. — Тиынра тиын кайда да бар foA...— деп бастай 6epai де, Рязанов ж алт 6epin,— мен романтикадан аузым куйген адаммын. Кулазып ж аткан ел1к далара кайнаран eMip беру деген абройлы-ак ic шыгар, 6ipaK киян 6ip шет- тен тиын KyTin отыру да сарылтар деп сескенем. Кенге бай жерлер кеп екенше тугел сенем де, отынсыз-сусыз болтандыктан вл1 буйым болып кала бере ме деп к а у т - тенем. Л уксат етсешздер, танертекге дейш ойланар ед1м де, жауабымды ресми турде 6epin, ертен жур1п кетер efliM,— деп, Рязанов орнынан турды. f a n осынысын кут- пеген Ушаков ерке байга ызалы екенш жасыра алмай, ун- демей калды. Eki адамнын калтасында журген акш а ем1рде салгы- ласпай кездескен емес. Bip калтада турранда рана акша мен акшанын арасында дауы жок. Рязанов пен Ушаков-

тын арасындагы шалрайласу да а к т а мен акшанын ара- сындары салрыласу едй Рязанов кеткеннен кейш Ушаков пен Бернер ундеспес- тен мыс корытылып жаткан ж акка келдй Кырканын ба- сында терт жерге уйьпген кенд! тастар ертелш жатыр. Айналасы алау-жалау. Ыкшам кшнген, бастарына ора- мал байлап алган ipi Ж1г1ттер кушак-кушак баялышты тем ip айырмен тастасып тур. Тем1рдей балкып жанран кидын устше кулай бергенде-ак баялыш лап береди Ла- пылдаран жалындар кейде тун каранрылырын кетерш тастап, ыры-ж ы ры болып отырган к азак аулын 6ip керсе- Tin калады. Уйлердщ арасында жаткан мал кездер1 кеге- ре жаркырап, жулдыздай жанады да кайта сенедй Ауыл- ды кайта каранрылык жутады. Куш-туш тутin астында отырран ауылдан кеп кзрикуртаннын дамылсыз жетелш жатканы естьледй Иырында есю Kepneci, ею кольмен жер Tipen алым, кезшен ж ас парлап, булырып жетелш отыр­ ран кемшр-шалдар кез алдына келедй — Осы кен ертеу деген куррырдан ауыр азап жок inbiFap! — дед1 Ушаков. — Оисыз кен кук1рт!нен арыла ма? — Отын канша кетедП Нарыз жуттык езП — Bip yfiiHfliHi жиырма кун ертеу керек. Жиырма кун бойында отын дегенщ шн Tipecin келш турмаса тары болмайды. Бул азаптан куткаратын Караганды рана! — дед1 Бернер. — Ие, Караганды! — дед! Ушаков.— Енд1 кулашты ерк1н сермеуге болады! Ж аркабактын кулай 6epiciHe салынран тас пештер ал- гашкы сыннан open аман етш, эл1 аптыгын баса алмай тур екен, манайына адам жакындай алар емес. Кшз кал- пак киш, кшз белдемше байлап алган, куйе мен терден кайыстай карайып кеткен ж1г1ттер арызран мысты ас- тауларына белш куйып, аяктап калыпты. Мыс корыту- ды колма-кол баскаратын инженер Иван Некрасов та осы арада жур екен. Ол Ушаковка бурылып келд1 де: — Алгашкы тэж1рибе аякталды... Карл Карлович 61- раз асыктырмаранда уйшдше кететш бокатты будан repi де кактап, тазалап калуга болатын едЦ. 0зге жагымыз ойдарыдай. Ж урт адал кимылдады. TyciM мынау алды- нызда жаткан...— дедь Ж асылдана жаркырап жаткан суйык мыс бар шукыр- ды толтырыпты. Эр жерге ш нген аспа шамнын жарыры* 72

нан, ай сэулес! тускен юшкене-кникене келдей жлркы- райды. Осы Акбуйрат адырыныц езжен алынган, Ныд!- ден сурыптап экелжген кен ен алгашкы eiiiMiii туам ш 6epin едк Берн ше-ri айкын, ар жаты кушчрт кершген к1шкене-шшкене мыс келдер! 6ipiHe-6ipi жалгасып алыс- ка, тун койнына карай келе беретш сиякты к вр й ш Уша- ковка. — Рязанов шырам десе, ш ьта 6epcin Компаниядан! 0KiHeTin 03i болар! — дед1 Ушаков, ешшмге карамастан. Кекппл кездер1 балкыган мыслен 6ipre балкып бара жат- кандай, ери бастагандай кершедк BeciKTeri баласына ен- кейгендей, эл1 катпаган шуцкыр толы суйык мыска енке- fiirrri де, жан-ташмен рахаттанып турып калыпт1>1. Бар се- 3iMiH жалгыз FaHa куаныш аударып экеткен... EKi колын Ti3ecine Tipen алып, убыл у н ш п тур... Ушаковтын осындай кещлд1 куйш epTenine дэл журе- ршде Рязанов тары бузып K erri: — Акша араласкан жерде есеп-кисап керек, деГш Fofi орыс макалы. EHflirapi кайталасып жатпас yuiin, мен бар шартымды ресми турде жазып, мына пакетке саллым да, С1зге ез колымнан тапсыруды дурыс керд1м. Окырсыз да, уната калсацыз, хабар eTepci3. Мен Акмолада уш кун болам. Кызылжарда 6ip жет1 айналамын,— деп, Рязанов Ушаковка пакетш берд1 де, коштасып ж у р т кегп... «Спасе Компаниясынын атынан баскаратын Никон Абрамович Ушаков мырзага!— деп жазыпты Рязанов.— Неше жылдан 6epi есепшз, токтаусыз тегЫ п келе жаткан каржы-каражаттын б1ржола тагайындалран, бу- дан былай езгермейтш нэтижеН болуын кездеп. жэне iuiKi Россияда тез оралып отыратын каржынын киян 6ip шетте кешеутдеп калатынын ескерш, оных уст1не, к азак даласына жумсалатын каржынын Kefi6ip жайат- тан Караганда сеш.чаздеу жайы барын да умыта алмай, мен азд ерге мынадай шарттарымды усынам: 1. Компанияиыц жуз жиырма пайынын алпысын ма­ ран, hfhh Александр Николаевич Рязановка береНздер. Никон Ушаковка отыз пай, терттщ 6ipi тие/ii >ie, З о ­ тов пен Севастьяновка калган отыз пай беркпо'п ^чплы- гы, кайталап ескертейш, 120 пай... 2. Компаниянын к азак даласындагы барлык enaipic- TepiHe жауапты жалпы баскарушы ci3, hfhh, Никон Аб­ рамович Ушаков болады. • 3. Алдымыздапл бес жылдын ш ж д е eimipic бастык 73

тарын, Никон Ушаков, ci3 тарайындап отырсыз да, онын ар жарындагы он жылдыд ш ж де, маган THicTi пайыма карай, мен тагайындайтын болам. Компаниянын баска Mymeaepi — Зотов пен Севастьянов мырзалар мундай праволардан ада куйшде тура береди 4. Кай OHAipicTe не болып жатыр, кай мелшерде ке- Mip шыгарылады, канша мыс корытылды; маран эр айдын аярында узбей хабарлап турасыз. 5. ©HflipicKe жумсалатын каржы жайы эр жылдыц басында, Компания мушелернпн жалпы м эжш сш де бе- к тл ед 1 де, жыл аярына дейш езгерт1лмейтж болады. Эрине, пайдык как жартысына мен не болгандыктан, 6ip дауыска мен ие болам да, Зотов, Севастьянов ymeyi- His 6ip дауыска ие боларсыздар. ©зге карым-катнастарымыз Компаниянын алгаш ка- былданган уставы бойынша езгершмей кала береди Осыран риза болсаныз, жана жайларымызды округ алдында ресми турде кайта кагаздау ушш Акмолага кел1Н13... Кызмепщзге дайын, рузырынызга кулдык урып, А. Рязанов». Неше жылдан 6epi сарпылтанда журген Ушаков ет- кен туш Fana, онда да тан алдында FaHa 6ipiHiui рет ты- ныш уйктап KeTin едй Рязанов кайта куйзелтш Kerri. Тунде рана к азак даласындагы енд1рютердщ барже кудж айтып, сешмНздж керсетш отырран адам, кулкып шынын жасыра алмапты: жалгыз ез1 6ip улес, езгелер 6 ip улес болуды шарт етштк оны кабылдамасан Компа­ ния жабыла турады. Ушаков кешке дешн тутждеткен ашумен журдй Рязановты тенемеген терт аяктыдан 6ip айуан калган жок. Ен аярында елген балыкка да тенед|, жезекше эйел- дерге де тенедн 0 3 i Францияда болмаса да, Париж жезекшелерже тенедй.. Адам анау Зотов кой, цпршн! Арагын 6epeai, акша- сын уткызады, аярында аюдай капсыра кушактап алып: — Достым, Никон, сен каз1р мен1 урып кетши ынк дер ме екем! Ж ок, ынк дег!зе алмайсьщ! Мен caFan Ком- паниондырымды да булдамаймын. КерекНз 6ipa3 акшаны берд!м саган. мейлщ, кайда шашсан онда шаш! Мен есеп cy paF an уакытым бар ма сенен? Mine, кудай, сурадым ба? Ж ок! Зотов есеп сурамайды! Ол анау Рязанов сал- дакы емес! Мен оны бауыздап елДрер ем! Ал, сен, Ни­

ка, барып турFaн сволочьсын! Сопдыктан, мен досынмын сен т. Ал сен сол Рязановтан кутыл, б й ш н бе? Kapi салдакыларша сылаидаран нттен кутыл б1ржола. Ол сен5 6ip кун1 Tipmefl жутып кояды. Бар е н б е г т зая кетедЕ Осынымды умытпа! — дейдь Кашан да айтары осы рана. Зотов неше кездессе де осыны айтады. Мае к у т бол- сын, айыккан Ke3i болсын, осы сезшен айныран емес, Рязанов болса, бул кунге дейш дел-сал, сулелент жур- Д1 де, булк ете алмас кезенге таянганда, Компаниянык как жарты пайдасына кез алартып шыга келдЕ Mine, Kapi шошка! Севастьнов болса, о да 6ip жулын курт, Рязановтын келенкеа сиякты. М ияулап u .tfh соны жак- тайды. Ушаков кун бойы осы сиякты тенеулер мен пайда-ор- тактастарын сыбап журд1 де, кешке таман Степан Бу- шуевка: — Жект1р аттардм, Акмолага журем1з. Yui пар ат алдагы бекеттерде кутш туратын болсын!— дедк Бернер мен Некрасовты шакыртып алып: — От б!ткенд1 свнд1р1ндер! Мыс корыту токтатылсып да, бар жумыскер завод салура ауыстырылсын! — деп, Ушаков журш Kerri. Оттар с е н т , пештер суына бастады. Кайнап жаткан Акбуйрат басы жым болды. УйЕпген тастар, унс!3 мола- дан, шала ертенген кушнде кала бердЕ.. Денесш деп жаралары эл1 жазыла коймаяан кара- ала тебет уйдщ ipreciH e ж атуFa онтайлана 6 e p in ерей- ген-серейгеш кеп, б и т уйл1 ауыл тары келш калган жок па екен дегендей, шыгыс ж акка тары 6 ip карап, мурнын шушрдЕ И гш к аулы бул манайда сез!лген жок. Кэртэц тебет тумсырын буМрше тырып алып, денесш жайлап орналастырды да ofiFa Kerri: «Жайлаудан кайткалы айран-шалабымды алансыз iiuKeHiM бупн болар. Аллага шумр, лык тойдык, леген Ty6iH жаламай да кетпк... Кудай косса, 6yriH 6ip тыныш уйктап керешн. Кешке жакын ауылды айнала узак жор- тып, ypin-ypin кайткамын... Каскыр да. бетен ауылдыц иттер1 де сез!лген жок. Ит демекип, И гш к сволочьтын кттер| де сволочь. Кездесш калсан болганы, байланыса кетедЕ «Е, куйрыгыпды неге кысып алгансын, талангын 75

келш тур ма? — деп бастайды да, алкымыннан ала тусе- fli. Сез жок, сволочь иттер. Алл ага шуюр, иеме рахмет, eiifli олардан кутылсак керек... Куйрыгыцды кысып ал- сан-ак таланып калатынын не екен осы? Енд1 6ip кез- дескенде куйрыплмды кайкайтып алсам кайтер екен? Эй, 6opi6ip онда да таланатын шыгармын...» Кара ала тебет осы ойлармен уйкыга да Kerri. Шамамен айтканда осыган каралас ойлармен ит Heci Ж уман бай да уйкыга кеткел1 жатыр едь Мияулай сей- леп, каракшыдай калкиып Талтаяк Kipin келдк Сэлем Oepyai, сэлем алуды алдакашан умытып кеткен эдетг бойынша, Талтаяк Kipe бере: — Сары атан неге куйсемей жатыр екен, апасы?.. Де- Hi сау ма, езЫ н? 0picTeH неге алып калгасындар? — Е, жай жатыр да... Бншара шал. дангырламай та­ маринды im...— деп, Кепей бэйбш е, Талтаякка кымыз 6epin жатып: — Ж абан калай? — деп сурады акырын гана. — Ж абайды кеше бернплге алып кеткен,— дед1 Тал­ таяк, кылгынгандау дауыспен.— Онда менщ не жумы- сым бар, ботакандарым eciMe Tycin KeTTi де, кетш кал- дым...— Кепей бэйбш енщ epHiH пстелеп, басын шайкап «кой!» дегенш Талтаяк тусшген жок: — бидш уйМ н ж1- riTTepi келш арбага салып алып Kerri... Соккьша жыгыл- FaH Kici оналушы ма едЬ сокыр боп калады. Оган сол керек едП— дед1 Талтаяк. — Бернплге деген немене? — деп Ж уман басын ке* Tepin алды. Талтаяк тагы да булшре тусе ме деп кауып- тенш, Кепей киш K erri де: — Ж абай жайсыз калган жок па efli? Сен онлайга мойнынды бурамысын! Соны агайындары бериплге эке- Tinri,— дедк — Бидщ уйшщ ж т т т е р ! деп отыр Fofi? — Е, ол уйде журген агайындары аз ба efli Жабай- лын? Солар uibiFap... — Мен 6ipeyiH де танымаймын. Арбамен келд1 де, алып K erri гой, ofiTeyip...— дед! Талтаяк. Ж абайды бернплге юм экеткешн енд! Кепей де тусш- д«'. Ж уман да тусшдг Bipi суш ит, 6ipi куйшш тусжаь Тан атканша тагы 6ipa3 киюлжщ боларын ce3iHe калган Кепей Талтаякка катал дауыспен земп:

— YfliM кайда менщ? YfliM журтта калды гой. Калса калсыи. Мен туйеме барам... Сары атанды ала кетем...— деп жыбыр-жыбыр сейлеп, куйбендеп-курмелш шал эрен шырып Kerri. — Сары ботаканым, тура Fofi... Екеум1зге бул ауыл- да не б а р !— деп, eciK алдында жалгыз сейлеп журген Талтаяктын даусы тынранша уйдегшер де ундескен жок. Ж абайды ap6aFa салып экеткел! жатканда да.есенп- реп кеткен шалдын жаны ауырып турраны байкалмап едт KaHFbin журш Тьлеуке келш калмаранда, шал сол сэтте-ак Ж уман кенпнщ артынан кеткел1 ж аткан. EKi ecci3 кездест1 де, кешке дейш мэз-мэйрам болысып, 6ipU HeH-6ipi айрылран жок... Кеп ойнады, тоймай ойнады. Кеп кулкт1, неге кулетшдерш андаспай к у л кть Тьлеуке айнасымен шалдын кезше кун сэулесш Tycipin калады, шал балаша коркып, «ойбай!» деп бурып калады. Ойын эрекеттер1 осы-ак. Осыран eKeyi де смеЫ катып кулед1 де, кайта бастайды. BipiHe-6ipi дэл келген, 6ipiH- 6ipi мез1 кылмайтын eKi «ойбай, бала» узак кунге жа- лыкпай осылай рана ойнап едк Кун бойы 6ipre болып, 6ipre ойнаран eKi баланын ара- сында айтылран сез де 6ip-eKi-aK ауыз едк Т1леуке шалра: — Екеум1з ceHiH туйене MiHin алып, Акбуйрытка дейш барып кайтайык. Тунде сол жолмен бай орыстар Kerri. Bip тенгеа Tycin калган шырар, соны тауып ала- йык,— дейдй Шал оран: — Орыстын камзауы жыртык болмайды. Калтан бу- тш болса, акшан тупл шакшан да Tycin калмайды,— дейдг «Акшан тупл шакшан да Tycin калмайды» деген! такпак сияктанып, шал мардамсып жымиып кояды. — Bip тенге де Tycin калмай м а ? — дейд1 \"Плеуке. Акшара сонша толы калтадан 6ip тенгешн Tycin кал- мауы Тшеукеге 6ip орайы жок нэрсе сиякты Kepinefli. — Ж ок, туспейд!,— дейд1 шал. Осымен Талтаяк шал Kyiifli батырып алды да, кешке iHip карангысында тайып бердь Кырык бес шакырым жерге жеткеш осы-ак efli, келд1 де туйелерше кегп. — Эй, сен катын, MaFan муны неге айтпап едщ? — дед1 Ж уман, Талтаяк узап кеткен сон. Ж абай жайын аяктамай тынбайтындыгын KepceTin, KyniciH иырына жа- мылып, басын б1ржола KeTepin алыпты. 77

— Мен айтайын деп ед1м, тыкдарын келд1 ме! — дед! Кепей. — CoKKbiFa жырылды, деп кашан айтып ен? — Не болыпты деп сурасан еттщ! — Игшштщ Hirepi foh урып кеткен? — БГлмеймш... Шарынды ]‘зге жырынды аншы кездескендей, Жуман ар жагын e3i жорамалдап экетп. Кас-душпаны ИгШкт! 6ip cypiHflipep жыракы кез к е л т калган сияктанды. — Кошкарбай! — дед! Ж уман, бар даусымен afiFafl- лап,— Уа, мында кел!.. Ж ет, ел!п калмасан! Отауы белек улкен баласы Кошкарбай к е л т уйге Ki- ре бергенде-ак, Жуман бажылдап: — Уа, тумай кетюр, сен осы менен туып па ен, иттеп туып па ен?! Экецд! т!р!дей кемер кунд1 Kyrin журмесен, катыныннын касынан 6ip мезпл шыксаншы 6ip! Итая- гын корьтан дурегейе усап, сшейесщ де жатамысын сен? — дедк Баласынын жанын TypuiiKTipe, катал ка- далды. «Итаяк» дегеннен ею бузылып журе берген Кошкар­ бай экесше тура карай алмай: — Не болып калып ед1, жай ма? — деп, Кепейге ка- рады. Б1рдеме деп атыстырып отырмысын д е п о келген- дей, егей шешеге юналай карады. Кепей ундеген жок, муцайган Kyfii отырып калды. — Ана Ип'лш бауырын Ж абайды соккыра жырып, бернплге апарып тастапты. Пэлесш маган жауып жатыр дейдк Онын аты жеткен жерге осы 'уйдщ аты жете ал­ май ма осы? Сен уйден шыксан адасып кетем деп кор- камысын? — дед! Ж уман, эл! сол аптыккан Kyfii. Бул уйде ешнэрсе сабырмен айтылып, акылдасып отырып шеш!лген емес. Мал иесшщ шанкылдак Gip ай- гайы бар, ушнннщ апшысын сол куырып экетед! де, бар байлам асыгыс, ашу устшде болады. Шытырман арасы- мен к е л т, иек артпадан бассалып, бурш экететш Hri- л!ктен утыла 6epeTini де сондыктан. Эр айкастан 6ip ыза KyAiHimi калу бул уйдщ кашанры эдетше айналып кетп. Осыньщ салдарынан Жуман балалары Иг!л!ктен б!ржо- ла ыктап та болып едн Сезге конак бермейт!н экен!н алдын орай алмай, Кошкарбай узак cuieftin турып калды да, аярында ертен бернплге e3iM барып келей!н дед!. Кеп жыгылыстан жу- peri шайылран адам киратып келем, кырып салам дей

алмай, afiTeyip, барып келетшш FaHa 6epiK айтты. Муны- сына тары кушнш кеткен тентек эке: — Сен гой, осынын бэрш сол куш бшддн де, И гЫ к- тен коркып 6yFa койдын!..— деп куйд1рдк Кошкарбай Giл генiм жок деп cfli,— 6ip катыннан баскада жумысын бар ма ceHiH,— деп зек ш . Осымен кептен 6epi тыныш уйктай алмай журген Ж у- ман бай тары да тыныштык таба алмай, аунакшып жатыр ед!, тансэррцен секет шарылдаран 6ip дыбыс Кула­ гина келдг Bipece осылай карай келе ж аткан бэледей жакын шарылдайды да, 6ipece шымыр-шымыр етш api ойысады. Дуркш-дуршн унш езгертш, кулагынды кашап барады. Bip емес, еш-уш пэлешн yHi сиякты. Мундайды кермеген иттер де ашынып ypin, ули бастады. — И гш к иттщ орыстары foA,— деп ойлады Ж уман,— жолдан адасып, жен таба алмай шарлап жургеш.. Жур- ciH 6ipa3l EHflirapi жерд1 TiMicKuien канрырмайтындай болсын!— деп ш ш ен куанып, у зак жатты. Иттер азан- казан болып, алыска барып ypin жур. Ж ай урмейдь бе- зектеп уредь Осы 6ip болмашыра жаны ж ай тапкандай болып, уй- кыга кеткен Ж уман 6yriH кеш турып едк YfliuiiHiH элпе- тшде 6ip куйзелк барын байкады. Б арлык жан аярыныч ушынан басып жымып жур де, Кепей 6afi6iuie кундег!- с1нен repi де мунаюлы екен. Бала кетермегенджтен ул- райеан сайын Ka.iipi азайып бара жаткан Копейдш кеш- л1 жудеу ме, жок па, оны Ж уман елемейтж. BipaK Кепейдщ жузше осы уйдщ кайры-муны тез шыга келед!. Ж уман соны байкап калды да: — Йемене, экен елш пе? — дедк Кепей ундей койма- ран сон: — вл се, кайырын 6epciH... Алтай-Карпыктын 6ip Казыгы кулаган екен, амал не!..— дед1, Кепейдш TepKiiil олшз, аукатсыз екешигше соктырып. — Сенен сауын сурамай-ак кундерш Kepin жур foA Элдекашан елген экемде нен бар, THicin? — деп, Кепей жылап ж1берд1 де, Жуман: — Экеннш KepiH... MaciMfli эпер! — дед!. Bip уйде 6ipre жасап, 6ipre турып, кеп жылдарды 6ipre етшзсе де, eKi гасырдын адамындай алыстап кет­ кен, еш дуниенщ адамындай ерльбайлылар да болады. Ж уман мен Кепей сол efli... Тары да курен кабактана бастаган уйге сэлем 6epin Турсынбай Kipin келд!. Кептен кершпей сарыныскан 79

агайындарша, аманлык-саулыкты тугел сурастырып, жы- ландай жоргалап, Жумакеннщ койнына nipin барады... Турсекен кеше Жусып б1лгенд1 тугел сурастырып альт ель Ж алплз карангырак калган нэрсе — ею байдын та- ласып журген жер! Караганды Ушаковка сатылды ма, жок па, соны гана тусше алмай койды. И п л и т н . уйше тунде келш, тунде кеткен орыстардык KiM екоин де ол дал бьле алган жок-ты. Омардан сурап кергенде, ол ку болыска келген терелер деген. И гЫ к муны манына жо- латпай койган соц, Турсекен жаьалап енд1 Ж уманга ке­ лш едь — Жумеке, uien шаптырып жатыр екенпз, кайырлы болсын... Биыл машина салдырганбысыз?..— дед1 Тур- сынбай. Тан ата естше калган шарыл Жуманнын кулагына eHfli TinTi айкын кадалды. Бул кунге дейш И плж шепп машинамен шабатын болыпты flereimi ecTireHi болмаса, машиманын калай шабатынын вз кез|’мен керген жок едь Даусын естш отырганы да осы efli, ешй онын маши­ на ек етне де Tycine калды. Безектеген 6ip пэле сияктк- нып кершш Kerri. — Е, TaHipi деген, сен де есмнеп шатаса бастап па ен! И п л ж шокыныпты деп, мен шокынатын ба ед1м! Мен кашан шеп шаптырушы ем? Кудайдын ез 6epreHiHe ка- нагат етпейтш меш 6ip жалмауыз болгалы жур деп пе ен! — дед1 Жуман. BipaK Tyci бузылып, iiui кайнап бара жатканын Турсекен де сезбей калган жок. — Апыр-ау, ушшздщ тап ipreciH шауып жаткан ма- шиналарды а з д ш демегенде, ю м дш деш н?— дед! Тур- сынбай анкаусып. — Анау жалмауыз aFaimiKi шыгар, жалмауыз аган- джП Ж ердщ Tyrin тугел жалмап влем д е т -i гой, жалма- нып елпр! — дед1 Жумакен, ширыга бастап. Гркггке то­ лы ecKi торсык, кылгындырып байлаулы, TypTin калсэн жарылгалы турган сиякты... — 0кпе-назынызды кетере беретш агайынын болтан сон айта берепз гой... Алайда а зд ш уйдш как касынан гкелш уш б1рдей машинасын салмаса керек ель..— деп, Жуманнын кытыктанып отырган жерше тагы 6ip туртт калды да,—э.пде 6ipey-Mipey зауытка жер сатып, зауыт шаптырып жаткан шыгар? — деп, кыркар тулю тагы анка\\сырады. Кулагы кэдушпдей калкайып, танауыныц желбезепне дейш танданып калган сиякты.

03i штемеген озбырлыкты И гЫ ктен KepeTiH эдет! бойынша, Ж умекен де бетш ешкайда аударган жок: — Уш машина д ей м ю н ? — дед!. — Е, кез1ммен KepfliM... Мына 6ip ж алпак ойпатты орап алыпты. Бер жагын сыйпап болып, spipeK ауысып жатыр екен... — Орасын, орасын!— дед1 Ж умакен бертщ ж рей ту- cin.— Ол эл1 MeHi« молама шыккан шеггп де шаптырып алады!.. И гш к тщ шеп машиналарын калай куып тастайтыны Жумачнын кез алдына елестей бастаганын Турсынбай да Kepin отырран сиякты... Ллыс-жакыннын арасын атыстыра журетш эдет1 бо­ йынша, Турсекен осында эдей1 келш едь Даукум ар, «до- малак арызшыл», атыстыргыш болгандыктан, жалпак ел осы yuieyiH 6ip косып Тырсынбайга «Уш кумар» деген атак берген. Турсынбай Ж умекеннщ жары лгалы келе жатканын Kepin, ешй б!ржола nicin калды. — Айткандайын, о з д ш 6ip ж !пт ж араланып, берилл- де жатыр екен...— дед!. — Оны да соккыга жыгып, елее! кылып, апарып тас- TaFan сол! — дед! Ж уман, енд! И г ш к деуге де шамасы келмей. — Ендеше еетшешмд! жасырмайын, ел!мш! кылып сабап, журтына тастап кеткен ci3 деп, агайынын акты жасатып алыпты!— деп, Турсынбай тетесшен салды.— Агайынга 3a6ipiH жок, езщмен ез!н болып отыратын ырыс Heci б!р момын адам едш, кундерд!н кун!нде кере-тура айтпапсын дегеи екпене калармын деп, эдей! бурыл- дым...— дед!. 0 р т осымен удей туст!. Кымызын iiue отырып, касты- п.ш штей отырып, Турсынбай Жуманнын шын жаны ашы- ган достаеы болып шыкты. Ен аягында Ж абай жайын тугел аныктап, берш!лд!н «купыясын» экелуге Турсынбай кетт! де, Кошкарбай уГпнде калды.. Турсынбайды e3i аттандырып жатып. Ж уман бай эл|‘ шарылдасып журген шеп машиналарына карап eni, бн- даныгы уша коймаган кен ойпат кузелш калган екен. Уш аттан жеплген уш машина к у зп селд!реген бидайыкты желе-жортып жосылтып жур.Ойпаттын солтуст!к каба- гында 6ip улкен мола тур да, одан темешрек ерейген кек арбанын касында уш-терт ж!г!т Kepinefli. Аты турактай алмай, жер тарпып, денгелешп турган жылтыр Омар

сиякты. Камшысымен алысты нускап, ж1Г1ттерге 3Mip d in турран Омарды Жуман eHfli анык таныды. Таныды да Кошкарбайдык Акбуйратка бармакшы болып, ерттеп койран атына карай беттедь — Сен менщ улкен экемсщ Fofi. Сен отыр уйде, мен барып соккыра жырылып кайтайын! — дед1 Жуман К,ош- карбайра.— Камшыны экел!.. Ceiirri де белдеуде турран сулу кара жорра атка Mi­ nin алды. Y3eHrire аяры да тид1, жас ж т тте й каррып та Keni. Узенг1ге аярын салып кетере бергенде, бойыузар- рандай ce3iHeTiH ед1, бул жолы оны да абайларан жок. Аркан бойы Fana жорралатып, уй касынан узай берд1 де шокытып к е т . Тунерш келе жаткан Жуманды Омар да танып едь Бейбгг мшездщ ж урю не TinTi уксата алмады. — Ал, машиналарды токтатпандар, жйгш ашпай, туй- дек жург1з!ндер, жан даусын шырарыкдар... Манайла- рыка келе алмайтын болсын! Мына жынды шал меш бул жерге коймас, шамам келсе, тунде оралармын... Тыр- науыштарды да ж1бер1ндер!...— деп, Омар да женеле бердк Машинашы Ж1Г1ттер тас туйж болып, шорырланып алып, даланы катты жакрырыктырып, жедел жур|п Ж акындап калран Жуманнан Омар кашуды да уят кврд1, жасы улкен ю ам ен карсыласа алмайтынын да быш . Сондыктан анысын андап алып, ретше карай аи­ ла тэсмл жасау уш1н, 6ip кезш Жуманнан айырман, кыр басында турран Дайрабай моласына карай тарт- Ж уман моланын ар жарымен орап келденендеп шыга келгечде, Омар моланын касына атынан тусе калып, елжке аят оки бастап едь.. Дуние арекетш тугел умы- тып, урып жатсан козгалмайтындай мулгш отыр. Эр молдадан шала уйренген б1рдемелерд1 мурнынан Ж1бе- pin, анда-санда даусын 6ip созып кояды. TenciHin-ак келш калса да, куран окып отырран адам- ды Ж уман да бассалып сабай алмады. Ол 6ip кудайга карсылык болар едк Bipi квз1н кьлбитш алып, молара тел- Mipin, узак б1рдемет сорып отыр да, 6ipi ашуга булыгып мунын кашан токтарын KyTin тур. Омардын осынша узын куранды бышейтЫн Жумекен жаксы б1лсе де, эйтеу1р, к уда йFa арналган ниегп буза алмады.

Ж умекен eiifli болмаганяа «болды, жетер!»— деп кала ж аздап ед1, элденеге белш байлаган Омар куранын 6iTi- pin, колын жайды. Ерш куб1рлеген болады. М ашиналар косыла эндетш, тутас кетш бара жаткан сияктанады. Кез киырын салса, Ж уман да алаканын жайран екен... Кураны 6iTKeH сон, батасы узакка барсын ба, eneyi де беттерж сипасты. — Салаумалэйкум!— дед1 Омар, ею колын Ж уманга карай усынып. — Э, зэнталак! Сен маран сэлем бере келген uibiFap- сын!— деп, Ж уман атпен бастырмалатып келд1 де, жауы- рын ортадан ала камшы сжтедЕ Бурып калган О марга камшы ш ала тид1 де, кара жорранын бауырын осып Kerri. Ж арау сем1з а т оршып iarepi атып тускенде, Омар да атына MiHin алып efli. Ш алдын камшысы он ж а к бетш дары 6ip осып Kerri. Жуманнын дж-аруак дегендерден катты коркатынын бжетж Омар моланы айнала кашты. Тж кашса Ж уман куып та ж ететж сиякты KepiHfli. Атка ынгайлы, ж астау Омар моланы ею айналганша жакындатпап ед1, ушжнп оралганда шал т е н т калган екен. Камшысын карсы ке- Tepin, онтайланып калыпты. Омар атын TiK бурып ж алт бергенде, о да соны icrefiMiH деген шалдын кар а жоррасы окыс cypiHin, аз-ак домалап кетпедь.. Аруак-кудай eHfli eciHe Tycin, сескене калган дж дар шал артына караган да жок, 6ip ауыз ттл каткан да жок, атын бурып алды да, аулына ка^ай женеле бердь BipaK долы шал корлаушыга болыскан кудайга жалбарынган да жок, катты ызадан жылап ж1берш efli... Ауылдын бар адамы ербшп далага шырып алып, мо­ ланы айнала куып, тук б т р е алмаган жынды шалра ку- л т турран сияктанады. Ие, Ж уманнын квптен 6ep i керш келе жатканы осы... Бул женсе ешюм куанган емес... Бул жешлсе, аяу орнына мазак етедИ Баласыз катын Ко­ пей, ол 6 ip жатсырап болтан адам. Б алалары болса ен- кей ынжык, тентек экеден кай KyHi кутылар екем!з деп, ел1мж тмгеп ж уретж сиякты... Бул ауылра жакындаранда 6ap i уйже Kipin ж ок болады да, уйлержде куледь Ж аз бойы, кыс бойы кулед!... Казымыр шалдан кажып болтан ауылы дэл 03i ойла- рандай карсы алды. Д алада 6ip ж ан жок. Эрюм уйже Ki­ pin алып, босарадан сыгалап, сыкылыктап турган сияк­ танады... 6* 83

— ©ртенпрдщ аулын ертеп ниберейш бе!— дед1 Жу- ман, ез аулына ыза болып. Ас уйдщ алдынан ете бергенде жерошактан шыккан от беденедей жоргалап, кеде-кеденщ туб1мен жылжып барады екен. Осы безм ен коя берсек, ас уйдщ езж ер- теп, одан api И гш ктщ шабындысына тартатын сиякты. Кун шагырмак, кургак жел отты солай карай айдап, Ж у- мангп да жен сштеп тур... Ж уман аттан каргып Tycin, кантара салды да, жер­ ошактан шыккан отты камшымен сабалап, етепмен тап- тап, арен сенд|'рдк Ас уйден саскалактап шыга келген эйелд1 кайта куып тыкты. Онын ар жапян ойлануга ез1- шн де шамасы келген жок. Агаш шелекпен жерошакта жанып жаткан отты толтыра Kecin алды да, машиналар шеп шауып жаткан ж акка, Kecin алысырак апарып, эр жерге шашып-шашып ж1бердь.. Курауы жеткен кузп кау мен ак селеулер сылык-сы- лык кулгендей сытырлай жанып, дуртдей женелдк Тар жерошакта, капаста калгып кана жанган от желкем кун- де ж азыкка шыгып алган сон, ойнак салып Kerri. Ак се- леулерд! кылгып жутып, курай тукымын эуел1 жыгып алып, артынан усак оттар м у ж т ж аткандай кершедй Кы­ зыл алган ерттщ алды KefliK калып бара жаткан усак- уланга карамай дуршреп mrepi кетш барады. Эр жерде шок-шок болып ескен туп карагандарга жеткенде гана будактап бегелед1 де сылан eTin eTin кетедь Узаган сайын канатын кещрек жайып, ерт шабындыга д а жакын- дап калды. ©ргпн арткы жагында мык-мындаган шолак- шолак от-жыландар оршып Tycin бара жаткандай Kepi- недк К араган бастарында у й ш п -те п л т отырган тор- гайлар от жакындаганша тацдана карап отырады да, дур eTin уша женеледй Ж уманга кездерш кысатындай, тутш арасымен жымып ушып жок болады. Кыркылып тускен Караганды саргылт кулактары калкайган бала- пан оттар м у ж т жатыр. б за р а таласып, шикылдасып калатын сиякты. Шок-шок болып ескен караганнык ту- 6iHe жуздеген балапан косаяктар жиналып, шоканда- сып, 'пмшюленш отыргандай болады да, элденеден ур- Kin, зым-зия жок болып кетедь Машиналардык шарылы токтап, антарылып токтай калыпты. Элденеменсш KOTepin алып, 6ipiHiui машина келденендеп, кырга карай женеп бердь Саскалактап катты KeTin барады. Э, солай ма екен!.. Екшнп, ушшин 84

машиналар 6ipiHUiifleH repi де саскалактап кашып ба- рады. Тутш арасында ерсш-карсылы жосылтып Омар жур. Арт жары буйшей бектершшект!- тем ip тырмалар да козралып KCTTi. 9 , солай ма екен!.. Ойнаманлар Ж у- манмен!.. Мэ, сендерге ж ердш тупн жалмаган деген!... 0рт л еш рт шабындыга жетп де, кыркылран била- йыкты астынан кесш, кетере жалм ап тез жел!гш Kerri. Карагандынын кургак жел1 биыл ж аз бойы кермеген досына кездескендей ертке косыла о да кутырыиып ба- рады. М анадан «Эке-кекелеп» сонында журген балалары мен ауыл адамдарына Ж уман енд! рана бурылды. Баска ешнэрсе айта алмай, касына да келе алмай алыстан: — Болды Fofi, эке, уйге жур...— деп балалары жур. — БайекеЫ-ау, уйге ж урш зпл...— деп эржерден эрен кынсылап консылары жур. Уй Касынан козрала алмай, кезшен жасы парлап, ауыр 6ip KacipeT кушкандай, Ке- пей бэйб1ше гана жалрыз турып калыпты. Эр жерде ка- тып, ал ейш турып калган сауыншы эйелдер FaHa Kepi- недк — Кайдасын, Сармантай, кайдасын! 0ртке куйш жатканда келмесен, елгенде келемшш!— деп Ж уман бар дауеымен aflFafl салды. 03i icrereH тентектжке улкен уру Сармантай каргаша бола алмаса, тары 6ip сарапка салы- нары есше тез тусе калды. — Шап, ойдары Сармантай мен кырдагы Сармантай- Fa! Шап, ойбай шап!.. Тентек экешн кылырын улкен уру Сармантай болып капа арашалап калуга болатынын тусМп турган бала­ лары, эке сезш кайталаткан жок. Дереу он шакты адам- ды атка MiHri3in, ойдагы, кырдагы Сармантай уруына шапкын ж1бердь — Адамымыз ел1п, ертке ушырап жатырмыз! Каре- KeHiH байы И гЫ к шауып алгалы жатыр. Т ез.ж етан , ер- кек кшджД калмасын!— деп, кадагалап ж1берд1.. Долы шал содан кейпн гана yfliue KipAi... Майкудыктан танертен ерте аттапган Назыкеш туе ауа шаршанкырап калып едк ©3i де, астындагы Сент- riH курен тебел 6ecTici де каталап келедк К ерш п жат- кан ел ж 6ip cap дала, ершшм Ж1б1тер су кездессейгш!.. 85

Эр жерле ойдым-ойдым шок караган мен тшенектен бас­ ка карауыткан ла ешнэрсе жок. Кеэек ауысып отырга- ны болмаса, 6ipiHe-6ipi уксас оймен кыр кезд1 де тарт- пайды. Аударып жамылган Kyni сиякты кузг1 коныркай тебелерде 6 ip кимыл жок. Назыкеш тары Ж абай жайын ойлады, жаны ауырып, аяй ойлады, талы да журегше туйш п калган 6ip нэрсё барын сезд|'. Ол кургырды неше куннен 6epi жулып тас- raFbicbi келсе де жулынбай, беки тускешн aHFapun ке- ледк Онысы — Ж абай енд1 сокыр болып калар ма екен?— деген кайгысы едк Кеш жолымен курен жоррасын катты тайпалтып келе жаткан Омар карсы кездееп. Ж ас кыз Омарды танып, жолдан бурыла 6epin ед|. Омар келдененлеп алдын hecin алды да, тура каллы. Амалсыз Назыкеш тек ток- тады. — Е, кайда барасын, карагым? — Ауылга... Ytfai кеилруге туйе экелуге барам... — BafiFyc бала, не рып кермедш, ею туйеж Талтаяк мана алып кеткен... Ол анау тетемен аскан екен рой,— деп. Омар камшысымен келбеп жаткан сэры беллш ар- жагын нускады. Назыкештщ кез1 де солай карады. Омардын бар андыраны да осы 6ip кез едк Кыздыц шылбырын шап 6epin, камшымен iain алды да: — Enfli шырагым, менен калма. Атынды айлап отыр,— деп женеп 6epfli. Не танданып. не коркып улг1ргенше, Назыкеш e3i- HiH Омармен катарласып шауып келе жатканын кердк Жорра курен бе.зектеп эрып келед| де, сулу курен бссп т!зг1н1мд| босат деп арпалыса бастапты. Арам ой, анайы кылыктын белгга жок, Омар муртын тш рейтш, тунжы- рап алыпты. КекшГл к е зш н сызыгымен кызга анда-сан- да 6ip карайлы да, ундемейдь куреншн Ti3riHiH босата туседк Он жак бетше кек бояу жукканлай, кегерген 6ip д ак бар... Ол Ж уман камшысыныц дары... — EHfli бул ею ауылдын арасына Tipi жан катынас- пайды, бьпдш бе? — iiefli Омар, элден уакытта. Назы- кештш жауап беруш куткен жок, кезш бурып aKerri. Орынсыз жаб!рден кезше жас кел1'п калганын сездГ де Назыкеш бойын тез жиып алгысы келш: — Ж)берщ1з шылбырымды. Мен атымнын басын 03iM де алып журе аламын,— деп, атыньш басын юлт тежеп, кейнндей берд!. Кыздан мундай кылыкты куте коймаган

Омар шылбырдын колынан калай сусып шыгып кеткенш байкаймай калды. КуРен жорранын катты екшнш жайрызып, кайта оралганша, Назыкеш шылбырын жинап алып, шокыта ж е н е л т едь Ендд куганмен жете алмайтынын б1л д 1 де, Омар айгайлэп: — Ауылга тура тарт. Адасып кетесш, каранды узш кетпе! — дедь Кыздын карасынан кез жазбайын деп, e3i де катты агызып Kerri. Ж ана рана ойында элдене бар- дай умилен куджтщ дел-далында келе жаты р едд. Енд! онын екеушен де ада болып, «сез тасима деп ж1берме- fliM» дермжге ир ел д ь Мола басындагы уакира мен ерттен кейш бул ман- айда eni байдын 6ipey-an калатынын Омар (йржола уйгарып койып едь Енд1 ерсш -карсы лы барымта бас- талады. K<wiFa адам тусе ме, мал тусе ме, 6ip кундерге дейш 6api де сураусыз.-.. Улкен топтар каржасып, dip бай- ламын айтканша, барымтара 6api де сыя беред!. Бул 6ip елдщ epci кермейтш нэрсеск Игйпкпн ен жаны ашыры- мын деп журген Омар Сармантай жагынын кызы тугм котыр ларын керсе де ала кететш едк.. Омардын ез кылырына тапкан дэлел1 де осы-ак— Му* нысы езше де epci кершш келе жатканмен, элдекандай киянкы ой осыны дурыстай бередк.. Жуман аулынан андай женелген шапкыншыларды Омар ез кезжен керген, осынын болмай калмасын ер- те болжарандай, И г ш к те тастуйж 33ip отыр. ByriHri ерт eHfli eKi уру елд1 тугел жалынымен шалып етедй Омар ынрэйын танитын И г ш к т ж Tiaeri — Ж уман- нык жарасын ушыктыра беру сиякты. Атын алып кет, адамын устап ал, aflTeyip дамыл бермей шабактай бер. Мана 6ip боктап жiбepмeгeн екемж ©3iH деп ойлады Омар: моланын басы болды демесем, боктап ж1берсем де болады екен... Элденеден Омардын 03iHin керген корлыры д а жанына енд1 бата бастап едь Машиналарын ерттен аман алып шыккан сон, ж1пттер муны ептеп м азак кылып алран. Барынар журт кеп кержгенмен сыйлар журт аз екенж кврд! Омар. — Катынындай куып ж у р т сабады-ау!— десп ж1ггг- тер. — Bip шалдан сонша кашып, е зж де боска кожан- дайды екенсщ-ау!— деп, тары бйрдемеш а з а р т а ку л тти 87

Онын устшс ИгшктГн арнап тапсырган 6ip жумысын ертке 6epin келе жатыр. Осы ызамен келе жаткан Омар KeKifli «эдем1 алма кергенде пышактын да rici кышып кетед1> дегендей, Сармантай жарыньщ кызына ар кия- дан-ак ауыткып ед1, эттец, кыз колынан шыгып Kerri... fcHfli ане окшауланып алып сак келе жатыр. Сол aFbi3Fan бойымен Омар кун бата И гш к аулына ж егп де, Н а зы к еп т вз ушшн, касына Tycipin. атын же- телеп алып кетп. Бул ei<i ауылдык арасына Tipi адам ка- тынасура болмайтынын Назыкештщ шешесше де кадап айтты: — Ауыл манында шолрыншы журедк Аркан бойы узап шыккандарын керш п каласындар!— дедк Катты урейлент кызын кушактай алран Кунше оны ecTireH де жок. Кызынын кезше телм1ре карап, узак т у рып калды да: — Аманбысын, aflTeyip?— дед!. — ©3iM де коркып ем...— деп калды Назыкеш. BipiHe-6ipi пана бола алмайтын ею мундык. 6ipiHiit iuiiHe 6ipi Kipin KeTKici келгендей, катты 6ip кушактасып айрылды да, жас аралас кулш ж!бердк Ие, бул жолы кудай 6ip сактап калыпты, aflTeyip... -Аттарын алыска т!зген кек арбаларра байлап тастап, Омар acbiFa басып уй сыртында жалгыз канкайып тур- ран И гш к к е келдк Бар журт-кимылымен пэлеге ушы- раганын ангарта. аптыра к е л т едь — Йемене, ертке 6epin кайттык ба?— дед! ИгЫ к. Кунд|'з ерт шыккан тусты шамалап койып едк Омардын, келганен тугел тусшген сиякты. Омардын жауабын кут- пей: — Ие, ep rri Kepin отырдык, салран к1м?—дед! И гш к. — Кутырран шалдын e3i рой деймж... Тал тусте ба- дырайтып турып, ерт ж!берш, 63i карады да турды,— дед!. Омар. — Адамдарын аман Fofl? — Аман. Келе жатыр... И гш к уйге карай 6ip-eKi адым жасады да: — Ж алгыз уй отырмасын, Байжанды осында кеип- р!п экелщдер. Мынау уй неге кешпей отыр екен? Келе- TiH болса, оны да осы ауылра кос...— деп, Куншенщ ка­ р а т а уйш иепмен нускады да — езгес!н Батыраштан (Нлерсщ,— деп уйше беттед1. Шаршап келген, жэб|'рленш келген Омарра уйге Kip

деп те айткан жок. Мунын айтарын e3i бйпп койгандай, баска жайды сураган да жок... Барлык ic ез ойынша дэл оралып келе ж аткан сияктанды... Осыдан уш куннен кенш М айкудыктык манын адам танымай калгандай едь Кабаттастырыла тш лген уйлер Kin Tipecefli. Ж ау келер ж акты кен орап алып, езен ж ак б етп FaHa ашык калдырыпты. Бала-ш ага ж ок, Кареке — М урат делшетш улкен урудын бар epKeri Ka3ip майдан жерше келген сиякты. Ac nicipeTiH эйелдер де еркекше кшнш алган. Осынша сэры колдын шинде eKi-ак эйел бардай, карсы ж актан колга Tycin калган Кунше мен Назыкеш кана ез кшмдершде. Аттар eprreyai, сойылдар суйеулк.. Бастарын ора- малмен танып алган, ыкшам кшнген ж т г г е р , камшыла- ры белдершде эз1р жур. Эр уйдш белдеуше каз-катар кыстырылган к ак сойылдар арандай туксиедк Енд1 кеп уйдщ ортасында калган Игйпктщ ж ана уЙ1 ордадай дщкшп ерекше керiнедi. Касында болыс, билер, урядник, стражниктер1 бар, ауылдын ортасында И гЫ к отыр. Батыраш пен Омар кезек-кезек к е л т: — Каракесектен кырык Ж1пт келдй — Керейден елу ж1пт келе жатыр...— д е с т кетед].— Эл1 м е н т 6ip KipeMe жеткен жок,— деп, Kipemi Ыбрай жымиып кояды. Ол Акбуйраттагы урядник Боткинмен 6ipre ез юресшдеп сексен ж т т ш алып к е л т едк — Мен осыган куанып отырганым жок, кайгырып отырмын!— дед1 Игмйк, касындагыларга тугел еспле- тшдей мол дауыспен,— атам заманынан калган б1рдеме- ге уксап барамыз. Канша журт жумыстан калып, канша уакыт сергелденге тускел1 отыр. Улкешн бар, KiiuiH бар, терен бар, карац бар, барже 6ip колкам — менен Жу- мекене ат-тон айып эперждер де, осыны тез тындырсан- дар екен. Ризамын елге, акка ж ак ел байгус к е л т калып- ты, ризамын барже де... Акмоладан терелер к е л т калганша, тындырып тастандаршы... Ушыктырмай тез тындырсавдар, осынын аягын тоймен таратар ед1м...— И плж тщ шын ойы — бул icTin занмен Tyfliayi екенш 6ijreTiH жырындылар, 6ipiHe 6ipi караман бас изеседк Булардын казакша б тм ге келт1рмейттт И плж e3i де б1ржола т у с ж т , ipKiaMeft согып .отыр... Жерд1 катты дункш детт, желе, шокыткан уш салт ж т т , жолында тургандарды кшп-жойып осы топка к а­ 89

рай жакындай бердБ Улкен акбакай торыра мжген, жау- ырыны какпактай, балуан ж!г!т Буланбай атын алшац бастырып, озырырак келедк.. Алдында eHrepin алган ада- мы бар сиякты. Акбакайдыц терге шыланран ак шашала- ры кунге шарылысып, кумктей жалтылдап келедБ Окыо мшездБ даркан ж т т Ж уман жарынын шолрыншысын устап алыпты да, кол-аягын байлап, enrepin экелштБ — Мше, тары 6 i p e y i деп, Буланбай туткын жМтг!, И гш к тщ алдына тастай берд! де, куйрырына камшымен 6ip тартып калды. Ж1г1Т жерге былш етш кулады. Булан- бай артына кайрылран жок, ж кптерд щ кымыз iuieTin .уйлерше карай Kerri. EciK алдына кацтара салган кен кеуделБ кияктай кулагы шекесше шаншылган 6HiK то­ ры ат, уйренген эдет! бойынша, желге карсы аяндап ба- рады. — Ей, шеилцдер мына ж1гггтБ.. Осы сорлы Игмпк- пен ештесш жур дейкпсщ!— дед! И гш к, ж т т к е жаны ащырандай кабагын туШщнреп. Кол-аяры шеннлген сон, коз! тышканньщ кезшдей жылтылдаган, жирен муртты. ак сэры аласа ж 1г1т басын кетердк — Ей, ж т т , — дед1 И гш к,— б1реу-м1реудщ есшде калса, тары б1рде б1рдемеге кездеспрш журер бул журт, ат-жешщй де сурамайын, сен, шырарым кайта бер,— не nepin, не бшгешщй айта барма деп те ант алмаймын... Мына твре-кара, бн-болыстын кезшше айтар 6ip ауыз ce3iM бар, Ж умекене соны жетш зе аламысын? — Е, ж епбзе алам...— дед1 ж ш т , камшы тиген арт жагын 6ip сыйпап калып. — Кулдык урып, аярына жырылам, ат-тон айыбын да алсын... BipaK мына казынара кеткен жер уаин меш куй- Д1рмесш. Бул енд1 м енш де емес, оным де емес, казына- HiKi. Мен казакты к бейбастарынан казына жерш корып стырмын. Едбек кылып, акшасын тегш отырран журттан ,уят болар деп отырмын. Ж1гп- жиып майдандаскалы да [отырраным жок, бас сауралап отырран кез!ме арайын- туран корганыш жасап жиналысып жатыр,— дед1 Ип- лж. Урядник Боткин кос киярын уйыстырынкырап коятын жездей сэры муртын тш рейтш: — Тусшдщ бе?— дед1 долга тускен ж!г1тке. EKi ур- тына ек! жумыртка тырып алрандай, урттары да бултия калыпты. 90

— Ендеше мына тврешзге де кой дешз,— дед! Ж1п т Боткиншк орысша айтканына тусшбей. И гш ктщ орысша тура тарткан боп, к азакш а алыстан орап, шытырман арасымен келе жатканын Боткин де ту- ciHreH жок едь Ол ap6ip твменп эюмдердщ эдетшше Ti- к!реюмен жапырып тастамак болды. Ж адш ке жиреш колына тиген сон, Ж1пт артына ка- рай-карай узай бердн Енд1 epiKci3 И гипкпн айтканын жайып, актаушысы болатынын анкау басы aHFapFaH жок... Осы 6ip сай-сайды куалап, жыл сайын узарып, жыл сайын тармактанып бара жаткан жМ ш ке жолдын бо- йында элдене ecKipin, элде-:е жанарып б ара ж аткан си- якты. Bipi KeTKici келмесе, 6ipi келрмей коймайтын бег алган кайсар eKi ынгай кездестт1 де, касарысып турып калыпты. Kici влер, ерт салынар, уятка калар, 6ipaK жы- Fa женбей, я, б1ржола жешлмей eKi жары да токтай ал- ыайтын сиякты. Eki кайсардык 6ipi Ж уман бай, ойдагы-кырдары Сар- мантайды жиып алып, шанкай тусте Букпа келше жетш едк Енд1 ею кырдын астында FaHa Игйик аулы отыр. Ка- рауылдап журген кос-кос салттылар эр тебеден квзге ту- се бастады. Ат кызуымен ж ел1г т алган С армантайлар гу-гу erefli, кырып ж1беретшдей кушлдеседк — ЦИркж, И гш к тщ езш кудай колрэ 6ip берсе!.. — Ек болмаса адуын токалын десенип!.. — Омарды айтсаншы. Омарды!— десед1. — Ал, ж1берд!м т1згшдер1щй! — дед! Ж уман, калын колдын ортасына турып — © 3reci адыра калсын, ен ал- дымен И гш к тш вз шанырарын ортасына Tycipin. вз1н 6ip суйреп алдыма экеп берщдер! 03iH, езш! — деп ток- тады. Бныл жаз бойы 6ip дурыс айкас кврмеген Сарман- тай жагы осы арадан-ак лап бердн Ж атаран келген ж а- рау аттар суджтей созылып, керме кулаштап барады. Он иыкка кайыра салып алган как сойылдар зуылдап, ыскырып кояды. К,алын кол сол екшшмен, айгай-шу, тасыр-тусырымен, тутас к е л т И г ш к аулына твн1п ед1, иек артпада Fana турран улкен 6ip кол буларра квлденендеп келш coFbin, epiKci3 еюге б е л т экегп. Б ас та жок, баскару д а жок Ж уман тобы сол еюге бвлшгеннен кейш-ак жыртылып айрылгапдай тоза да бастады.

Ал ды ш и ж уз каралысы ipKec-Tipnec, й н TipecTipe ti'k- кен уйлерге к е л т с о т л д ы да, ен мыктаганы эр yflfli 6ip салып кала алды. Уй-уйдй арасынан 111ыра келген жаяу ссйылшылар ат устшдеп'лерд1 онай Tycipin алып жатыр. К ак йзеден кагылган аттар да ушып-ушып туседк То- быктан, гзед ен к а п к а н адамдар да серейе кулайды. Кек арбалар мен, KHi3 уйлермен коршап тастаган Игшк- тщ ез ушне Gipeyi де жакындай алган жок. Осы арадан табан аудармай коргаган ж аяу сойылшылар эрьберщен сон сырткы уйлерге де жолатпай койды. Кыр басында иесшен айрылган аттар баурына кеткен epiH тепйлеп, айнала шапкылап жур. Кейб1реулер кула- ган жершде козгалмай жатыр да, кейб1реулер алак-жу- л а к eTin, ез атын 1здеп жур. Мундай айкаста неше кулап, неше турсан да, аяктап келгенде ез атьщнын устшде ке- р 1нсен, к улй сыкактан аулак боласын... Алактаушылар- дын жузше uibiFa келген 6ip айкын i3 осы сиякты. Е й байдын кыркыстарына 1рк1л1п, енжар караушылар да аз емес, 6ipaK ол сыр бетке шыга коймапты, элдекайда кеу- деде коргалактап тур. Э л д ей м й н сойылы катты тй п , журеп шайыла кал­ ган коркак ж1пттер, онша э к е т т бара жаткан жарала- ры болмаса да эрнеге де разы, ещц тебелеске Kiprici кел- мей, кылжиып жатыр. Ж ыгылган мен жатканды урып ейп жургендер де бар. Осымен несердей курйреп келген шабуыл берекейз- дешп бытырай да бастады. Еш жерде табандасып кыры- лысып жаткан 6ip топ калмапты. Ерсш-карсылы шап- кыласк'аннын 6spi де енд1 айкас 1здеп журген жок, ез топтарынын бой тарткан жактарын i3flen жур. Ж уман колынын алды «Итжоннын» кыркасына шы- гып алып, шоктарыла бастады. Не ieren, не бтргендерК не ездер1 де ан-тан калгандай болып, антарылып тур. Kipnmefi жиырылып манайына жолатпаган И гш к ау- лына тук дарыта алган жок. Колга тускен И гшж ж т т - TepiH Жуманнын к е н ш ушш эр йм 6ip 3eKin калады. Ашусыз, ызасыз зекитж сиякты. Майдан даласын бакылап турган е й жактын да ке- 3iHe iaerep енд1 6ip-aK айкас калып едь Манагы Булан-_ байга Жуман жагынык Cyripaai дейтж балауан жттГ кездесй де, eneyi онаша й л й л е с ш K erri. Эр тойда кезде- cin, кезек жыгысып журген е й балуан, Жуман мен Hri- лж тщ 6eTiH жауып койып, ездьезш щ намысына шабы- 92

сып кетш ед1. EKeyi ек! ж акты к колбасшысындай, ек! жактын да улкен yMiT куткен адамдары. Бул ек! кол- дын кайсысы тисе де а т устшде аман калу деген болган жок-ты. Кара шогыр ыдырап, е !ш ананы-мынаны ан- дайтындай болган кезде, бул eneyi 6ipiH-6ipi !здеп журш кездескендей едй эл! айрыла алмай жур... Буланбай мен Супрэл! 6ipiH -6ipi таныган жерден-ак карсы умтылысып ед1, алгашкы а'лтескенде-ак сойылда- ры шарт-шурт сынып калды. Агып eTicin, кайтадан к ар­ сы Ke.iicin калганда, ыргай сапты бузау тГстер екеуппц аркасына да сарт-сурт erri. Bipece он жактарынан, 6ipe- се сол жактарынан карсы келш калып, камшыны кайкая 6epin сштесед!. Ен коркатындары 6ipiHiH 6ipi алдына Tycin калуы сиякты, агып етш кайта бурылып келш кар­ сы айкасады, тайынбай, жасканбай айкасады. Квздер кып-кызыл... Тагы 6ip оралганда Супрэл! камшысын келденец TicTen алып, он колын бос алган екен. Бул ат устшен аударысудын б е д н а едк Буланбай мунысынан да тайын- ган жок- Енд1 тем1рдей келш жармаскан eKi кол жогадан алысканда, катты екшнмен келе ж аткан аттар да ту- рып калды. Аттар кайкандап изелерш бугш , aFaui ер- лер ecKi твсектей сыкырлайды. Шекеге шеке THin, ку- лактар жулынып бара жаткандай. Тебшш калганда атта- ры арен деп iarepi 6ip умытылады да, тас тиелген арбанм жарга шыгара алмай жаткандай, тэлпректеп кейш ineri- недь Манадан eni балуаннын колдары бос журген кезшле еиш м булардын манайына жакындауга бата алмап efli. Боска кактыгып калармыз деп корыккан. Енд! ею ба- луан айкасып ескен шор агаштай болып, 6ipin-6ipi ала алмай, б1р!нен 6rpi айрыла да алмай, кайнасып калган шойындай болып cipecin калган кезшде, Ж уман жаня- нан жиырма шакты салт лап бердк Шылбырларын ше- min алыпты. Буланбайдын мойнына бугалык тастап, бай- лап экетуге келе жатыр. К атераз, Kayinci3, еж ет уйш п келед1... — Ж1берме, Супрэл!, айрылма! — Байлап экетейж бэлемдП— деп, ic in -K e y ln , г у ж и - flecin келед!. Аттарын сарт-сурт тебшш, колдарын шо- шандатып, Буланбайдын мойнына кыл шылбырларын тастай бастады. Муны керш турган И гш к жагынын жн rirrepi де лап койды.

— Босат, босата тур!— дед! Супрэл! Буланбайра. BipiHin K03iH 6ipi кермесе де, С упрэлш н «босата тур!» дегендег! уншен Буланбай сескенген жок, алдаусыратуи ма деп ойлаган да жок, босатып ж1берд1. Суг1рэл1 деЪо- лын босатып алды. — Ойбай-ау, устай турсан еттП — О, не кылранын? — Енд| калай байлап аламыз!— деп, келген Ж1’г!ттер саскалактай бастады. — 0й , енкей енез!— дед1 Cyripafli ез ж1г!ттерше.— SaiMHiH эл1м келмесе, Буланбайдай ж!птт! мен сендер- дей илржтерге байлатып алушы ма ед1м! — деп, ен ер- шеленш туриаи 6ipeyiH камшымен тартып Ж1берт, аттьщ бауырына туирдк Бетпе-бет, колма-колдан басканын барж HTTiK, опа* сыздык деп бжетш Суг1рэл! ызара куйшш кетш, ез ж ь пттерш шетжен 6ip-6ip FaHa тартып калып, бесеу-алта« уын ат баурына туар д к Kefi6ipeyi камшыдан ушып ту- ceai, Kefi6ipeyi камшы таянып калганда атынан ез! кыл- жия KeTeTin сиякты. Буланбай козгалган жок. Cyripaai- нщ урт ерл1гше жаны риза болып, сол орнында турып калды. Тасыр-тусыр таянып калган И гш к Ж1пттер!не Бул- ланбай да келденендеп камшысын сжтедй — Кайтындар кейш! Буланбайдын алдын кесш ете алмай олар да токта- ды. Ж И ттер унЫз наразылык жасап, шепне коймай, шоктарылып калып едь Буланбай «кайтындар лед1м гой!»— деп еюнип акырранда, желд1 кунг! когадай жа- пырылып кейш бурылды. Сол акырраннын катты екшн! \\ айдап экетш бара жаткандай, уйкы-туйкы, катты шапкы- i ласып барады. ** Алшан жел!ст! акжал курежмен Cyripafli Буланбай- . ра оралып келд1 де: * — Енещп урайын, кедейдж мандайына ею нар сый- ган ба! Касым болтанша, досым болсан етпн, жатым бол- ранша жакыным болсан етпн! Bip сен болмасан, осы ел- де колыннын айызын кандырып уратын да 6ip ит жок екен Fofll— дедь Сезге олактау Буланбай, такпактаккырап кеткен Су- ripaflire езшдей жауап кайтара алмай, сасынкырап ка- — iHire сен жарымасан, aFaFa мен кашан жарып ед1м? 94

Куш бойы камшыларанынды аганык шапалагы дермш, будан былай iniM деп жур!— дед!. Ак квшл С упрэл1, опырылып кулаган жардай, 6ip- жола кулап тусп де: — Бауырым, Буланбай, сез осы болсын. Мэ, камшым, камшынды экел! Мыкты болса, И плж пен Ж уман ездж ез1 кырылыса 6epciH. Екеу|м!зд1н 6ip-6ip атымызра жет- пей жаткан жер жок,— дедь К езше ж ас келш, даусы д!р1'лдеп тур. — Ендеше кайкайып Ka3ip тартайык аулымызга. Кер- cin туге!— дед1 Буланбай. Осыдан баска сез жок, eKi ер жнчт камшыларын ауыстырып алысты да, eKi айрылып журе бердк Енд| бул камшылар ез иелершщ денесше тимеске THicii едк.. Супрэл1 мен Буланбандын уйлерше кайтып кеткенй жауласып отырран е м жактын екеуше де катты батып eai. Бул кунге дейшп к азак дэстуршде жок 6ip мшездш тапатал тусте этой бергешне И г ш к те катты Tyflcirin калды. Елдш еск! асаулыгы емес, жана 6ip асаулык си- якты кержак — Kici ж1берейж... Устатып алдырайык!— дегендерге. сак И гш к баспады: — Bip жерше ката тиш, жараланып калмады ма екен G3i? Соны FaHa б ш ндер,— дедк— Ж умыс уакыты гой, келж б1рдеме керек болса, уялмасын ала кетсж... Содан сон И п л ж касында отырран аксакал-билерже карап: — Майданы осымен тыныстаса, Ж умекене барын кай- тындар... Эр неге эз1р жайымды айтып, тындырып келсе- шздер екен... Орыстын ем м ж е ерем1з жете бермейдк ка- закы жолдыц кайсысына болса да салгыласарым ж ок,— д е д 1. Куренкез кожаны орталарына алып, 6ip топ кэрькур- тан жакындай бергенде, Ж уман тобыныц катты дарда- рып отырран кез1 едк Ортасы ойыскан улкен топ 6ipiHc- 6ipi наразы, кермлдесе бастаган. — Букпадан адам сиякты тутас жвнелш едж. тап ауылра жакындаганда eKi б елш п, быт-шыт болганымыз- рэ KiM айыпты осы? — KiM белш экетсе, сол айыпты да! — Сол KiM деп сурап отырмын foh мен! — Е, они нт 6iae ме...

— Алдымда 6ip ала атты кетш бара жатыр ед1, сол жагына карай о да бурыла берд!, онык артынан мен де бурылдым... Еши карасам, кез келгенд1 кагып таста'п, Бу- ланбай келш калыпты... — Атьщ cypiHin Kerri де кулап калдын? — Ие, атым cypiHin Kerri де, омаката келш кулага- ным... Эр жерде осындай наразылык, ш п-кагы с тутанып жатдан кезше, apaFa журуиплер келд!. — Ассалаумагалайкум... — Уагалайкум ассалам... — Салаумаликум... Салаумаликум, — Элж салам... Салаумаликум, элж салам,, — Е, Ж умеке, мал-жан, бала-шаганыз тугел аман бя? — Шук!р аллага, аман... 0 з yfliuiiiti3 де есен бе, тугел? — Ауыл-аймак, ел-журт тёпе есенджте ме? — Teric есен, Кожеке... Отырмыз алда деп... — Ит-кустан, одан-будан халас болдыныздар ма? ' — LUyxip, Квжеке... в з в д з д т журген ж ерлерМ з де аманшылыкта ма екен?.. — LUyKip, Жумеке, uiyKip... Кепей бэйбш енщ ден1- карны сау ма?.. — Сау... в з ш з д щ де бэйбниешз куйл1 ме?.. — Kyfini-Kyflai, Жумеке... Келш-кепшж, бала-шага- л ар есен foA? — Есен, Кожеке... — Ауру-сыркау, вл !м -ж тм нен тугел есеншздер ме? Кожаный к е н ш ушш аллалап отырган Жумекен бул жолы: — Кудай деп отырмыз,— дей салды. — Ш ыккан шырын ж ск па? — Ж ок...— Енд! «Кожекесж» де коспай кетти. Кеп сэлемдесулер, у зак амандасулар ешй гана кыс- кара бастады. Дуние жузшде казактан узак амандаса- тын ел кемде-кем-ак болар, 3cipece, осындай дау-жан- жалдын арасында журетждер езж-созып, TinTi узак амандасады. Мал-жан, ауру-сыркау, ит-куска дейж кал- дырмай сурасады. Келген ж ер ж ж кандай кабакпён отыр- ранын да осы амандасу устжде болжасып калады. Кел­ ген жумысыннын жайын а з а р т у уш ж де жапсарлае 6ip амандык сурау керек... Кожекен, осыны ескерж: — Тыныштык па, aflTeyip?..— дед1. 96

Бул сурауды манадан кутш отырран Ж уман бай шап- шып TycTi: —■Кайдан тыныштык болушы ед1, тэшр: деген. Кер- мейм!з бе, eid жоннын арасында ер-токымын бауырына алып, неше атш апкы лап жур эне!... Канша адамды туйе- ге тевдеп, ауылга женелтш жатырмыз!.. Кырылысып ты­ на: ын болдык кой1— дедк «Ж ауластыру жаушыдан, елдеспру елнйден»,— деп атак к азак айткандай, ара арайын eKi жагына да адал ce3iMi3fli айтып, достык б1лд1ргел1 келдж,— дед1 Коже- кен. Содан кей!н, бул елдщ аттап ете алмайтын кыркала- рына тартып, алла айналасындагы 6ip хикметтерге ой- ысты: — Ие, Ж умеке, кайдан тыныштык болушы ед1, деп дурыс айтасыз... Заман бузылралы келедк Былтыр кун тутылды. Алдынры жылы ай тутылып ед1. Куйрыкты жул- дыз болса мынау, эр тунде тебеге шьтып алады да 6ip козгалмайды. Кете ме десен кун сайын жакындай тусед!. Туркстан Шэр!птег1 К алм акан каз!регпн сирары зират- тан шырып калыпты дейдк Тырнактары ескен, сирактары кап-кара болып кунге куйген... Еслам кауымы енд1 Му­ хаммед пайгамбарымыздын каб1ршен ун uiuFa ма деп кауып етедь..— дед1. KyHi-TyHi осыдан кайрырып журген- дей ауыр куй зел т айтты. — Апыр-ау, ол кандай ун болраны?— дед1, Ж уман- нын он Ti3eciH баса отырран анкау шал. — Кысылраннан шырат та1.. Шздщ осы кунам!з оран да батпай жатыр дейм!с!ц1— деп, Ж умекен оны тойта- рып тастады. Назалы адамнын еркелтш icren, адуындан- кырап кеткенш анрармай epcipeK айтты. — Ж ок, Ж умеке,— дед!, Кожекен жум сак кана,— кысылраннан демеюз, кайдырганнан дец13... — Кайдырраннан деген курдырын ауызга тусе койып жатыр ма, киналганнан дегендепм foA...— дед1 Ж уме­ кен, агат кеткенш тусшш, абыржи бастап. — Екшнп,— дед1 Кожекен,— оран да батпай жатыр дейм!сщ дей кермешз будан былай... Пайдамбарымызра дешз... Эр таяздын Ty6i кершш жатады, ap6ip Ty6i KepiHin жаткан су да таяз... Ж умекен дш жагына таяздырын 6ip- жола керсетш алды да, eiiai кез1 бажырайып, дэйт деп отырып калды. Ещй оны Кожекен де алдына салып алып.

торпактай томпылдатып айдай женел1п eai. бздерш пай- рамбардын э у л е т п з , казакка дш упрете келген устаз- быз деп TycineiiH Кожекец кара жаяу Жуманды болма* шыдан 6ip cypiimipin алды да, баскан адымыкныц бэрш- де купан бар дегенге мойындаткалы келедь Hri.niK алдында бурсен каратын Кожекец, мына топта майманда- тып барады. Лра-арасында отыррандардыц 6apiH де жай- кап, кейб1реулерд! баска кагып, жаскандырып тастап отыр. Ж аргак шалбарынын ауы катпарланып, ызба бауы салбырап, журесшен отырран 6ipeyre: — Ей. итке усап, журеннен отырран нен, сакалды ба- сыцмен!..— деп тастады. Енд£ б!реуд1ц насыбай атып жатканын к орт калып: — Сен муны орыстын катындары сарып шырараты- нын б1лмейм!с|н?— дед!. Мунысы TinTi кеп адамдарды тукыртып Kerri. Осындайдан eMip бойы ыгысып эдеттен- ген олардын айналасындары кеп надан, надан д!нн!н он кезшдей KepiurcH кожадан б1ржола жасканып та, жасып та калды. Осылай арк1мдерл1 де араш-жаралтайлап алып, Ко- жекен жщшжелеп и Гш к созш жетюзе бастады. Оныц дара арайыпнын жанашыр co3i eTin ж е т т д к Аярында: — Орыс айтар еюмге 'ереьйз жетпейдг,— деп, ерекше ескергп де,— езгенд! ара арайынныц тезше бер,— деп токтады. Ол еюмнщ кыр астында Faiia келе жатканын б;лмейтшдей, жанжалдын ез ара б тм м е н тынуын Hri- л ж катты ткпеп отыргандай, сещйре айтты... Ж умаиныц билер какпакылына туесе онай утылаты- нын жаксы бйпетш Турсынбай оран 6ip арка суйеу айт- кысы келш, Кожекеюй кшнюреп кенп: «Иттщ neci болса. 6epiHiH Tonpici бар»,— дегендей, 6ip (ганпы ел, Алтай-Карпыктын б1разы осы момынды жактая келш отырмыз,— деп бастады.— Ж актам ай кайтейж? Неше кореец осынын упайы KeTin жатады. Б1здщ 6ipae- нем1з коса кетедк Cyfieri б1здш, eri бул KiciHiKi, ана 6ip »игтм1зд1‘н K03i шырып жатыр. Барымтага Tycin кеткен адамдарымыздыц жайы да не болып жатканын KiM 6i- лштй.. М алга мал, жанра жан деген кашаннан 6epi келе жаткан кара д у р ш м п з бар ед1. Осындай жайла- рымызды ескергп калрымыз келед1,— дедд Турсын­ бай. — Ж ерге жер, кезге коз!— дед1 Жуман. — Ci3 KeciMfli е з ш з айтпаныз, оны мына ара арайын-

J/ Fa 6epiHi3... В|'з соны сурап келш отырмыз,— лед1 Коже- кен. Куренкез кожаный жайлаудан Игшкпен 6ipre кел- геш'н б1летш Ж уман бай, шынында жанары сез.и' де аи- гырт айтып калып едк Енд1 ойлай калса, мунысынын вз! де кел<С1мге кенетш KiciHiH сез! екен. Ж ок, Ж умекец ке- лкнмге келш, 6!tim жасаскалы келген жок. Алтай-Кар- пыкты аузына алып отырган Турсынбай эл1 де келер ел барлыгын амгартты емес пе? Шапкын кеткен елдердш 6i- разы эл 1 келген жок. Келед! с е за з... И гш к т! осы арадан кушпен кеннргел! келмеп пе ед1, ол? Ай бойы торлап алып, кетпей койса И г ш к т т ерж а'з кешпеске шамасы кайсы? Ара агайынымсып келе калган eKi жузд! Кожа буран тендж эпермек пе ед1? Ж ок, 6iTiM деген болмай* ды, журмейд! бул арага!.. Ойын осыган б1ржола 6eKiTin алды да: — Кожеке, Т ереке куллык. Арат айтыппын. Keciw, iceaiciM деген болмайды. И п л ж досын эуел1 кешсш бул макайдан, Былкылдактан 6epri жердш тугш жалмап болыпты гой, кешесш сол жарына. Ара агайын болсан, содан кейш келерсщ! — дед! Жуман. Дш жарындагы сез- ден оцай кулай кетсе де, даура келгенде киындап баралы. Келгендер камшы тастасып, кезектесш колкаласа да, Ж уман 6ipiHe кулак салган жок. — Менде сез 6ipey-aK: кешс!н бул жерден! Содан кейш сейлесем!— деп касарып калды да, ap6ip олак адамнык эдетшше осынысын кайталай бердк Сезбе-сез кайталап, ум!т етер б!р ауыз сез коскан жок. Елш!лер де анырисып калды. Эркайсысы, бул кырсыктын енд! кай жагынан келу керекпгш таба алмай, 6ipiHe-6ipi карайды, — Аягыца жыгайык, ат-шапан айыбын да эз!р...—• дсс1'п Kepin ед1, И п л ж жагында 6ip кысылыс барын бай- кап калрандай, Ж уман бай TinTi кергш кегп... Неше кез шыкты, неше бас жарылды, юмнш нес! куйе кегп. Эуел1 сонымызды б!лicin алайык. Содан кейш сейлесерм!з. Оран дешн кешс!н ана шокындыц. Кешпесе ел1с' ер жер1м!з осы болады!— дед1 де жалбагайдын ба- 1 уын тас кылып байлап алды. Мунысы eHfliriitai еспмей* ^ м ш дегеш ед!. N Карындарын алдарына e iirep in , eKi Ti3euiK устше тен i кондырып, eKi колдарын айкаетырып устшен басып ал- - <ан атка Miперл ер тугел тынып калды. Б у кы дала 6ip апатка ушырагалы келе ж аткандай 6api де куйзеу отыр... 7* 99