Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

нында калады той, катынасып турасындар Fofi,— дегенд! естш Алшарыр. — Алшарыр, сен де журесш...— дед1 Жумабек. — Кайда?.. '— Карагандыра. Bip бес-алты айдын, Ke3eri саран ке- jiin тур. — Мен ж ал гы зи ш т адам ед1м... KeMipre эрюм ез ер- KiMeH жалданады демеп пе ед1? — Айына он бес сом а к т а алсан, байып кетем деп коркамысын.? Бул журттыц жавдылык. icTereniimi 6iaep куш болар ма екен, жок па?— деп Жумабек ренжщ кал- рандай кабарын туйд1 де:— Мен осы елдщ болыс-бш, ак,- сакалдары неш yflFapca, соны орындап журген адаммын. Керней-KapcoHFa усап, поштабай шапкылатып журмен- дер... Ж урт эне кетш барады, соларра ере сендер де ат- танындар!— дедк EKi айткызуды кетермейтш эцг1мемен келгенш а«- рартып, артында улкен думпу1 барын да керсетш койды. Алшагыр ундей алган жок. — Болыс-билердщ съезш кайта шакырта алатында- рык отыра берйшер уйлерпще, козралмандар...— дед1 Ж у­ мабек тары да.— Олай болмаган кунде, салмактаспай-ак кояйык... — Сезд1 койындар, сэзд1 койындар. Ит жеккенге ай- далып бара жаткан жоксыцдар, осы турран Караранды- Fa барасындар!— деп, ауылнай шж!ндеп кояды. Журт акырын тарай бастады. Ж умабектщ бул 6ipiHini сапары едк Куз айларын ырык-жырынмен боска е т ш зт алран Акбуйрат заводы, келш калган кыстан шошып оянгандай, бес куннщ iniiii- де бес жуз жшгг жинап бер деп алдынп,] KyHi рана 3Mip erri. Ж алпы нобайын И гш ктщ алдынан 6ip етшзш алып, Ж умабек кедей ауылдарды сыдырып келе жаткан 6eTi едк 031 каз1р жонданып алыпты. Бул елде afli ешшм MiHin кермеген сырлы кашауамен жур. Кек шурамен тысгат- кан пушпак iuiiKTin сыртынан каскыр imiK, баста тулш тымак, шанасында отыр дегеннен repi, жатыр деген ла- йыктырак сиякты. Осыдан уш-ак ай бурын каншырдай катып, жаяу журген терешз, eiwi 6ipeyre сэлем бермек тугьл, сэлем алура epiHe бастапты. — Сыланкек буйпрш coFa ма, калай e3i?.. Алтайкек- Ti жеге салмаган екенс!н,— деп кояды теленг1т божары- на. Енд1 бул да И гш кке усап, ешшмнщ уйше конбай- 150 '

тын болыпты. Осындай айбынмен журген Ж умабекке кек каска кедей батып сез айта алатын емес едь — Шымшуырьщ бар болсын сенщ!— дед! Алшагыр yfiiHe xipe 6epin. — Е, не болды, немене екен? — Бес-алты aflFa Карарандыга кететш болыппыз, ке- Mip казатын болсак керек. Уйдеплер кобалжып калды. Кун Kepici кысылшац ауылдар KeMipre ездер! де кеткел! эз!р отыр едк Д ала- нын жалпы сал-бексел!г! мен мына 6ip ак аулайтын эу- ре кезен рана бегеп отырран. Оны кутпей, алым-салык- тай кысып кеткен Ж умабек буйрыгына бул уйдег1лер урке карасып калды. Шымшуырдын Keri рой деп, Кун- зила куд1ктенш отыр. — Апа, конак!— деп, куанрандай ыржиып. Элш ер де eciKTi аша бердь — Кеш жарык!— деп, Буланбай да юрдК Арт ж а- гында табалдырыкка тапыр-тупыр cypiHin Kipin жаткан б1рталай тайпак епктер квршедк — Е, жогары лата 6epinaep! Е, жол болсын, пе- piMl.. — 0 з!нд1 байлап тастап, катыным мен баламды алып кетуге келд1м...— дед! Буланбай. Курдас болрандыктан окыс калжывдап, Буланбай торге беттедк Таррыл тазыдан баскалары томен сыррып Буланбайга орын 6epin жатыр. — Эй, катын, жещмд1 тартып ж1бер!.. — IlepiM-ay, 03iH караган шабура бара жатырмысын, калай кшнгесш?— дед! Кунзила Буланбайдыц Tepi тон сыртынан киген кой жун шекпен!н!ц шолтайган жещнен тартып жатып. — Байыннын басына келс!н, ендеше! Ж октыкка мойындамай келе жаткан Буланбайдыц KOMipre Kerin бара жатканын Кунзила ешй тус!нд!. Тай- таласта турран eni дай, шаршы топтарда елдщ бел1н 6ip KOTepin тастайтын балуан Буланбайды Кунзила Kiel eci- riae кия алмайтын efli. KeMipre де кия алмай жылап ж1берд!: — KeMipre бара жатыр екенс!к foA...— деп эр соз!н бвлш-белш эрек айтгы. — Ой, мына сайкалдын, жылараны Hecit Кврсетпе api кез!ме,— деп Буланбай отыра кегп де: — Эй, Эл!- шер, 6epi кел, и та к баласы, экеннщ касына кел!— деп 151

баланы шакырып, алдына алып, басын сипап, ундемей отырып калды. Эл1шерден 6ip жас улкен баласы Нартай кемтр ше- шеамен уйде калып едп К о р е ш з калды. Жалгыз си- ырды сойып, жарты етш 63i алып келедк KeMnip шеше- ciHiH от жагып отырар да шамасы жок. Жалрыз ез yfii емес, осы келе жаткандардын бэрппн уйжде де жел гу- леп калды. 0p6ipiHiK аргга калып бара жаткан мун- муктаждары он уйге жук болгандай. 03i калт-култгап отырран кедей жарынык ер-азаматы epiKTi-epiKci3 мыс пен KOMipre K erri де, уй жактары жайрап калды. 03ip ка- ласы бутш турран Алшагырдын уйше KipreH сок, осы- лардык 6api eciHe Tycin, Буланбайдык 63i де босай калып едк ©згелер де осы рендес, куланкырап KeTinTi. — 9й, сен купик, катыным калып барады деп кайры- рып жаткан шырарсын!— дед! Буланбай Алшарырра,— Одан корыксак, екеу-ара болсын, ала жур... — Жок- жок... Ж ана рана ecrin, жинала алмай са- сып отыр ед1м,— дед1 Алшарыр, абыржынкырап. — Жиналатын нек бар едк тэнрк.. Неше жылры сур бойдак, уйге 6ip шуйкебас eHri3in кетем бе деп ед1м, 0FaH да каратпады. Ж инал тез. Bip кос болайык. Сайкал, сен, б1здщ бала мен кем трге кулактас болып отырар- сын... — 031М эз1рмш-ау... Уйдщ не боларын бм е алмай отырмын,— деп, Алшарыр куйзелга барын анрартты. — 0ттек Кунзиладай катыным болса, yfiiM не болып жатыр деп ойламас та ед1м, кердщ бе мынаны!..— деп Буланбай южшд1 де, ж!г!тгерге айнала карап: — Сендер 6ip нэрсеш 61лin келе жатырсывдар ма, ж ок па?— дед!. — К азак байынын еапнд е он жыл жур- сек, он кой алып кайта алмайтынымыз неден осы? Кай- сын байдык eciriH кермедвдер? Сол есйстен кутыла алра- нын бар ма? И гш ктщ уйжде он жыл журген Буланбай­ дык кайыр сурап кете жаздаганы нелжтен деп ойлайсыч- дар? Мынау болса, айына он сомнан он бес сомга дешн акы беред1 екен. Тым курыса ертен KiMre жаутандаймыз демей, енбегже жалынар кунге жетсек, о да кездж ашыл- раны емес пе? CopFa келе жатырмыз деп, аярын зорра басып келе жаткандар да кеп... Итжген корды кергенше, белуардан сорды кешкенщ анык та! Bip тамарык ушж ж аутак коз болудан жаман корлык бар ма ед1?— дед1 <52

Буланбай. Алшагыр ушш емес, aai кипактап келе жат- кан жолдастарына арнап айггы. KafiFHFa, мунга бар ниет1мен берш п, карсылыксыз ыктайтын, куйректеу келетш кыр ж1лттер! куммики сей- леп, кыжыктасып: — Кыс ауырлап кетсе, уй жактыц куШ не болар деп куйзелем1з де... — TeriH жаткан акшаны керген жок. едж-ау...— дес- Ti, ынжык куншлдесш. — Уйден узап шыкпаран басым, алтай дегенш акыр замандай керш отырмын,— деп, ак кещл Алшагыр тура шынын айтты. — Алты ай тупл алпыс жылга кетсем де сонау 6ip ма­ ран кымбат, байна арзан жаутац кез бар рой, содан ку- тылсам болганы! — дед» Буланбай. Ж анды жасытып, дщ- кен1 катыратын жаутац кездщ жайын жаксы бшетш ер- кеудел! ж М т TiTipneHin айтты. Б иылры Супрэл!мен аяктаспай айрылатын айкас- тан кейш Буланбай И гш к аулын кермей KeTin едк То- белеске MiHreH ак бакай атты да тастап кеткен. Содан бер! байга мырза, кедейге сараи кутсыз даладан 6ip ту- fiip TyciM кездеспре алмай Буланбайдай ж йтг кактары- лып калып едк Нураныц ак. шабарындай элденелер кылац еткендей болды да, колын соза бергенде тары д а сол ак шабакка усап, устатпай кетп. Осындай сырты дурдшп, imi дардарып журген кезше Ж умабек кездесш: — Балуан, KeMipre калайсык?— дед!. Кадай айтпай, жанай айтты. Мунык кысылшацын (Иле тура, баррысы келмесе — колкаламайтындай ыкрэй керсетть — Баргалы отырмын,— дед1 Буланбай кыска рана. Сол бепмен журш кеткен Буланбайдык ез уй! ец ауыр куйде калды. BipaK азды-KenTi коны барлар будан repi каттырак калтырап, ылри 6ip сэры уайым а'йтып, a.ii ыза кылып недель Ел ешшен сырт, ецбек детеншн ез1мен кун Kepin уйренбеген ж И ттер аяншактап, боска болды- рып отыр. Солардын буынын беюту ушш Буланбай эр се- 3iH эдей1 жшермен айтатын сиякты. Кунзила буран тан- данып, аяй да карайды. Эшешнде жайдары курбысыныц тарылуы барлырын авдайды да ундей алмайды. ©зше шак кун Kepici, езше шак куанышы бар, эйел! бар жылы уйге Буланбай узак турактай алмады. Бол- болдын астына алып, тамапян тез imTi де, журуге ай- налды. 1S3

— Ойбай, Алшагыр-ау, элп терец маран да барасьш деп Kerri. Eiiai кайтем?— деп манагы сем1з сэры кайта келдк EciKTeH колк. етш юрген бойы torepi-Kefliaai тек- сел'п турып калды. Бет-аузына жш мелд1реп берткен шыккандай, шып-шып терлеп, жылап ж!бергел! турран сияктанады. KipniKTepi мен кезшш карашырына дейш терлеп кеткен сиякты. Ток шапкан аттай буюл денеЫмен eHTirefli. — 0ye.ni ананы шакыр, мынаны шакыр деп жумсап, аярында ез1ме де барасын деген! иттщ!— легенде даусы элем-тапырык болып шыкты. — Е, сен кудайдыц он ею улынан калган жалрызы ма ед1ц? Эз1рлен, 6ipre журем!з. Б1здщ коска асбасшы боласын,— дед! Буланбай, кш н т жатып. Буланбайдыц не айтканын еслмегендей, жанашыр созд! Алшарырдан кутш, сем1з сэры эл1 мелшшп тур. — ©зфленсейпп... Бармасына болмайтын сиякты Foft,— дед! Алшагыр. Бул — шын атын буки ел умытып болган, !рюлдеген сем!зд!г!нен Колбак атанып кеткен ж1пт едг Карын де­ ген алкымынан басталып, Ti3eciHe тусетшдей, тулабойы тутас май. Шебер тэкр! эуел! аяк-кол беруд! умытып ке- Tin, артынан баска 6ipeyaiKiH алып жапсыра салрандай кол-аяры тым кыска. Bip-ак турл! Keci6i, (Яр-ак Typ.ii GHepi бар. 0 p уйдщ жан киналмайтын усак-улак 6ip- демесш icTecin, узак кунге аузын кургатпайды. Кешке карай ауыл сыртына бозбалалар жиналганда. 6api жа- былып муны кезек-кезек иыгынан тастасып жатады. Бар KacneTi сол салмарында болгандыктан осы макайдыц куш сынарымын деп ойлайды да, сонысын енер Kepin, мактана журед!. Колбац Буланбай мен Алшагырдык не айтканын,. дулейдей телм!р!п, узак уакыт yFa алмай тур- ды да: • — Меш б!р жерге тастап кетпендер, eflTeyip,— дед! 6ip кезде. Ертекше ею жуздей к азак ж!г!тгер! Карарандыра жет!п еде Касында Жусып т!лмашы бар Ушаков пен Бернер де осында екен. Иг!л!к пен Куренкез кожа да, Ж умабек те осында. Жылтыраран сэры туймелй кара кшнген алты адам калыц караган шыккан сайдыц бо- йын елшеп жур. 0 р жерге карылган кадалар, белплер KepiHefli. Bip жер жаппа мен карараннан буылган узын косты айнала Ti3in тастаран темip курек, суймендер, каза- 154

кы кетпендер мен кайлалар. Элдекайда жер астында ус- талардыц балга-тестер! шынылдайды, кол аралар ызыц' дайды. Bapi де жер астынан кумыгып еспледк Келе ж аткан ямНттерд! керш, жер жаппаныц алдын- да TypFaH Ушаков Бернерге бурылып: — Ж умыскерлер мше кел!п калды. Эл1 6ip барары- мыз жок. Эркайсысынын KyHiHe елу тиыннан телене- тш ш Сикорский мырза кеш ескерген,— дед1 ренжщ к1- реп. — Алгашкы айларда амалсыз солай болады демесек, кейш тэртшке салынады рой, Никон Абрамович,— деп, Караганды жумыстарын баскаруга тарайындалран Си­ корский сасынкырап калды. — Мен барак жайын айтамын,— дед! Ушаков. — Уш кунде даяр етем. — Уш кунде?— Ушаков жактырмаран кабак керсет- Ti де, Бернер оны ацгармагандай болып: — Енд1 осыран канагат етем1з де, 6ip жаратканнын атын ауызга алып !ске KipiceMi3 foii?— дед! Ушаковка теал е карап. Ken немктщ эдет!нше, дудэмэл б!р жайды тэптештеп калгысы кел!п.— Тек, зр кезде еспизде бол- сын, калай болса, солай бастагалы отырмыз. Мунык сал- дары кашан да калмайды. Ойлаган ойлар далада калды да, бабаларымызша бастап кегпк...— дед!. — Амал кайсы? KeMip маран куш ертек керек! Ян­ варь айында бес жуз пут мыс женелтпесек, ар жары не боларын айттым foA Ызге. Нагыз шахталар кейш салына- ды^эл!... Курекпен каз, аркалап тасы, алаканыцмен ал, мейлщ, каз1р KeMip керек... Еналдымен Рязанов мырза- иын кений орныкса екен. Керд!к foA, калай тулайтынын!... Басталык осымен, бастай бер, Сикорский!— дед! Ушаков. Барак жайын тап осы арада e3i де умытып Kerri. Ушаковтыц e3i де, инженер Бернер де KOMip алуды азды-кепт! тэрт!ппен бастамак едй А к т а дейтш жас тэкр! ол ырыктарына ж!бермед!. Акша деген eHflipic бойына су тамшысындай тамшылап, жумыскерд!к куре- гшен кум!С болып кайта тамшылап, калтага куйылура iHicri. Акшанык узак айналып журуш унатпайтын Р я ­ занов, тэнршщ толыксыган жуз!н ай сайын керш отыр- рысы келетшш cohfu келк!мн!ц iiuiHe арнаулы 6ip бел1м eTin, кадагалап Kipri3in едь К итыры кеп, ен бай пайда — ортактын мунысын eKi ете алмай, KeMipre дэнене да- йындыксыз, кур кол K ipicyre тура кел!п тур. KeMipni ка-

лай алудыя жоспары туг1л, шахтанын кандай болатынын кагазга туа'рген нобайы да жок ед1 93ip. Сикорский касына Жусыпты epTin, туйелер!н шеге- pin, куйбепдесш журген жИттерге келдк — Здрасти... — Здрасти... — Аман? — Аман... — Келд1ндер? — Келдш. — Нешеушндер? — Санаган жокпыз. — Хорошо... я сам... — Сам болсац бола бер, корошо болсан болтаны... Неге екеш б е л п а з Сикорский келген Ж1пттерд1 жн- ырмадан топтал, беле бастады. — Мына жиырман белМ п шык1 — деп жиырма ж1- riTTi катарынан санап алып, Сикорский колымен б1рде- Meiii кескенден е т т . сьлтеп калады да, жтггтер белже бе- pin: — Эй, Айткул, 6epi кел... Жантас белМ п калма!.. Колбан 6i3re косыл! — деи, 6ipiHe-6ipi кол булгап, кай- та араласып кетедк Ж иырмадан не асып, не кем туеш, Сикорскийд] узак эуреледк Эл1 жекжат, аталастык-ауыл- дастык ынгайымен журет1н ж т тте р 6ipiHeH-6ipi айрыл- рысы да келмейш, eKi адым apipen атанык тобына косыл- рысы келмейдь б зар а орайласып, костасып келген ж!г!т- тер сол жубын ж аза алмай, айрылыса 6epin, кайта ко- сылып кетед1. Сикорский оларды езшше белш кетш, кай­ та айналып келш: — Ал жиырмасындар гой?— десе, жш ттер жамыра- сып: т - Б13 он алты... — Bi3 жиырма тертшз...— дейд!. — Артык терт ж ш т 6epi шык. Ана топка косыл!.. — Ж ок!.. Ж ок, терт Каракесекл канты рта алмай- мыз... — Эй. каекыр жейш деп туреындар ма? Белшсеи- дерий жиырмадан! Кэне, далада калып бара жатка- ныи магаи косыл, 6epi шык!— деп, Буланбай белЫп, ал- рарак шыкты. Снкорскийдщ боска эуреленш жургенш Kepin турран Ушаков жакындап келш:

— Tan осы Hririrri де десятник ет! Бес минутта бэрш !степ бередП— дед!, Буланбайды нускап. — Е, ол кен жумысын кайдан бшед1 дейсщ? — Йемене, Акула мен Зубов Париждан окып келш пе ед!? Уйрет!.. Бэрш де уйретуге тура келед!. Курек ус- таудан бастап уйрет!— дед! Ушаков. — Ж арайды... Атын м м ? — деп сурады Сикорский. — Буланбай... — Экен аты? — Экем жок. 0 л !п калган... — Ж ок, экекнщ атын сурайды...— дед! Жусып, Бу­ ланбай экесшщ атын айтты. Бул жерде осы 6ip-eKi ауыз эцг!ме аякталганш а, жБ rirrep кайта араласып кепп едь BipiHiH коржынында 6ipiHiH курты бар, майы бар дегендей, 6ereciHHiH 6ipi де сол. — Ал, мына ж т тте р д ! жиырмадан бел!п бер. Сен десятник боласын,— дед! Сикорский. — Бэршщ успнен караймын ба? — Ж ок, бэршщ устшен мен караймын... Буланбай артына бурылып, хагптерд! саусарымен нускап санай бастады. Ара-арасында «осы жиырман 6ip топ боласындар!» деп кояды. Мунын топтаганы ыдыра- май- шашылмай, онашаланып шырып тур. Оп-онай бел- Д> де: — Дабай работать!— дед! Буланбай. Алгашкы KOMip алатын жер «Байжан кудырынын» касынан басталды. Кем1рдш жатысы калай, ылдиы мен epi кайсы, оны ani ешшм бшмейтш едй Колдарына ку­ рек, кетпен, суймен, кайла 6epin Сикорский алпыс ж1г!т- Ti осы apaFa экелд!. Эл! тубш кар баспаран ну караран- нын imi... Дур епп улкен 6ip топ кара кур уша женел- дь Сайдык eKi кабагын пллтерлеп кайып тастарандай жыпырлап коян i3flepi жатыр. Бес двкгелектен жасалган жулдыздай болып тускен, булан куйрык пен жаба кет- кен тулш i3aepi де жып-жиы. «Мына 6ipeyi 6yriH тан ата жорткан екен куын,— деп ойлады Алшарыр,— К,ап, какпанымды ала келмеген екемш!..» ¥ зындыры каиша жерге кетепш б елг!аз, келденен он саржан еп п влшеп койган жерд1 нускап: — Ал, каза бастандар,— дед! Сикорский,— Эуел! Караганды казасьщдар. Ол ж ербарак жасаура да ке- рек. 157

— Содан сон? — EKi кездей топырак казасындар. Сонын асты ке- Mip болады... Ж к п те р сырткы кшмдерш сыпырып тастап, алакан- Fa 6ip-6ip TyKipin, колдарына кетпен алды. Эл1 тон Ж1- ri-гтер, кетпендер1 карараннын тамыр-туб1рше былш eTin юргенде, езде pi де ынк eTin калады. Не к теу KepeKTiriH долбарлап, арен TyciHflipin, Си­ корский кетуге ынрайланды. Баска топтар жербарак казура ж!бер1лген, сол манга баруы керек ед1 Сондык- тан ол Буланбайды иыгынан туртш, езше каратып ал­ ды да: — С ендердт десятниктерщ мынау Иван Акула,— дед1 манадан кабары тукш , тунжырап турран енгезер- дей кара KiciHi нускап. — Иван? Акулэй деймкщ?.. Ж ана рана MeHi десят­ ник демеп пе ен?.. Буланбайдын не айтканына TyciH6ece де, наразы uibiFbin турран ун1н анрарып: — Сен ез ж т т т е р ш е десятниксщ, бул сендердж ба- piHe десятник. Кен мастеру— дегенд! тусжд:рд1 Сикор­ ский. Ек1 жары да шмшн KiM екешн жете Tyciwiipe алган жок, жете тусш ккен де жок. Eici к у п т ш н арасына кере тура дау тастап, Сикор­ ский кетш калды. Ол eneyi табыса кете ме, тартыска кете ме, онда Сикорскийдщ жумысы да жок едь Еск! Ресендш батысынан бастап эр колдан eTin келген жыл- ман, арзандай-арзандай каз1р киыр 6ip шетке келш шыкты. Мундай жапан туздеп тары журттардын ара- сындагы араздык, достык дегендердж екеуше де ол кулш карайтын. Булардын арасында тебелес, жанжал болса, оран Сикорскийдж жаны Kipin, кызыга карап турушы едь — Акулэй, дейм кщ ? — деген куйжде Буланбай ту- рып калып efli, курепнж сабына cyfteHin эл! сол куйжде тур. — Сен калжакты коятын бол! — дед!, тунжырап турран Иван Акула Буланбайга туйже карап,— Мен саран «Акулэй» емес, Акуламын! Тусждщ бе? — Шамданып калдын ба? Онда сен шын-ак Акулэй екенсж! — дед1 Буланбай мазактай кулш,— Акулэй дейтж жаман 6ip эн бар...

— Акулэй емес. Акула! — деп И ван Акула inrepi 6ip басып, TenciHiHKipen койды. — Йемене, езщ е 6ip ж анж ал керек болып тур ма? — деп, Буланбай да бойын тузеп алды. Bipi орысша, 6ipi казакш а сейлегенмен, урсысып туррандарын ei<eyi де жаксы сезетш сиякты. Кулактары кызарысып, мурын- дары сурланып барады. ©зге Ж1гптер де жумысты ко- йып, осы екеуше бурыла карасып тур. — ©йтпесен, кейш екш ш журет!н боласы н!— дед1 Акула. — Енд! оттамасан екен! — Буланбай да тусш суытып алды. Eneyi асыкпай-саспай, 6ip-6ip аттасып, жакындасып токтады. BipiH-6ipi кезбен салмактап, буттап, кездеп, куштерш сынасын турран сиякты. Акула 6ipa3 cyHPaFbi- рак, Буланбай 6ipa3 KeceripeK кершедк Алакандары жап-жалпак, жудырыктары токпактай... Eneyi тары dip аттасып, кеуделер1мен соктырыса ж аздап барып туры- сып калды. Буланбай Акуланын кур кол екенш керш, KyperiH артына карай лактырып ж1бердь Кездер1 «кэ- не, кэне!» деп туррандай. Ж айлауда рана кездесетш ж ат ауылдардыц HTTepi тап осылай карсы тура каласып, бассалура бата алмай, андысып, айбат uiericin, 6ipa3 турып калатын едь Булар да coFaH уксай калыпты. Жумыстын басталып кеткенше жайрандай карап турран Ушаковтын ке31 бул екеу1н де шалып калып едь Жумысты токтатып жанжал шырарралы турран Акулага ашуланып кетт1: — А кула!— дед! Ушаков айрайлап.— Bepi келш1, сен!..— Урсатын сез айтпаса ^а даусы зэрл! шыкты. — Токтай тур, сен! — дед1 де Акула тез бурылып Ушаковка карай журе бердк Осымен eni кекж ал айры- лысып KeTTi. Бул жолы баскага барыса алган жок. BipaK тайынбас бетт1 танысып айрылысты. Курек тютей аксиран кетпендер бастарын кайтадан жерге салды. Булардан баска терт топ ж!г1т жербарак казуга са- лынып efli. 0 л i тон катпаса да Heri3ri каткыл, сарыз- данран сэры борбас мыкшындатып жатыр. — Каз KepiHfli, каз — дес1п, ж1Нттер 33ip кайрысыз калжьщдасады. Айналада кеп балталар шынылдасып, кеп аралар

ызыцдасады. Жукт1 шаналар мен туйе т б е к тер ! узын- У’зын берене тш нген тактай, ес!к пен терезе жактаула- рын окелш жатыр. К азак кермеген теьпр куралдар келе бастапты. Кыр Ж1пттер1 одырайысып карайды да, Tyci- не алмай баетарын шайкап, тандайларын карады.' Зырылдаран 6ip децгелек кермеген, асыктырар 6ip in ce3iH6eren кыр жшттер^не осы 6ip манньщ журеН Катты сора бастарандай, ж ат сезшедь Б алта такылдаран сайын кеуепнде жаткан кояндар да кылп-кылп eTin кояды. Бурын болмайтын шорырды Kepin, сай-сайменен тулк1 сумдар зытып барады. Ан- кау кара курлар рана кунгей бетке шырып алып, таныр- кап карасып отырран сиякты. Куркол болса да, басталып кеткен жумыска куана карап, аралап журген Ушаков Бернерд1 окаша алып шьтып: — Карл Карлович, мен енд1 журем1н,— дед!.— Ряза­ нов мырзамен б!ржола келшкеннен кейш, дереу хабар етермш. Орыс жумыскерлержш жетуж кутпей-ак, за- водты ж урпзш ж!берераз... Ен сонры ауыр сапарым осы болралы тур... — Ие. Рязанов мырза киын Kici болып шыкты...— дед1 Бернер.— 9p i ылри бегет жасайды, api мыс езен- дей aFbin жатсын деп талап етед!. Энеуг1 жол б т п ка- латын эцг1меш боска созып, ci3fli осы жолы шакыртып отырраны да орынсыз-ак сиякты. Осындайларын не Fbin тусшбейд! екен e3i? Кылак-сыланы кайдан табыла бе- peTiHiHe танкаламын,— деп курсшш те койды. — Карл Карлович, Рязанов мырза жалгыз б1збен ра­ на ортактас емес екенж ci3 жаксы бьпмейтж бе едж!з? Орал тауында алтын коймасы бар... Обь, Енисей езен- дерше де кармагын салып отыр,— деп, Ушаков кенккл- деп кулд! де:— Шыдалык, Карл Карлович... Осы жолы ei<i жарымыз да б1ржола байлам жасап, будан былай боска журшпейтж боламыз... Баста, дед1 — бастадык. Бес жуздей жумыскер косылды. Енд1 ол Kici тырп ете алмайтын болады! — дед!. — Ал, шзбен калай хабарласып турамыз? — Декабрь бойы Кызылжар... одан'кей!н Омбы. Осымен журш кеткен Ушаков, Рязановпен арадары ырын-жырынды 6iTipin, жанадан жасаскан шарттарын Омбыдары тау-кен баскармасына TipKeTyre барранда Байжанра рана кездесш efli. 160

Б TapbiFbin, талып эрен жеткен орыс жумыскерлер! келген бетшде-ак кыспак 6ip ем1рдш кушарына Kipin Kerri. Суык тас куш ак кысып, 6ypin алып журе бердь Бул 6ip калжык-тэлкек-ri танымайтын, алыс-жакынды бьпмейтш, езшен езгеш н кайры-куанышында жумысы жок, тасбауыр, мейр!м<яз eMip едк Суык кушмен безе- pin ж аткан даласы кандай мейр1мс1з болса, мундары eMip де соран уксас, ж ат кершдь Орал тауынан жаяу шубап, азып-тозып, калжырап жеткен жумыскерлер будыры жок аппак далара келш токтады. Тап осындай мидай даламен келе жатканда барар жер1ийзде адам туратын 6ip мекен бар uibiFap, Tayip барактары болса, Шзден бурын жеткендер алып койды-ау деп, кауштешсш едь Келсе, мше, еьирене 61л- MefiTiH сыррак 6ip дала, жаратылраннан 6epi ж ан бас- парандай жапан туз... Сорайган жалрыз баран орнатып, басына 6ip кушак шеп байлап койыпты. Шептен теме- HipeK аспалы панар барлыры байкалады. Самовар трубасындай жалрыз рана ж М ш ке внештен кулдырап TyTiH шырады. Бу да кар астынан шырып жаткан болмашы 6ip дем сиякты э л аз... Кен кашаура карама-карсы байланган eni сем1з ат, ycTi бастарын ур- питш кырау баскан, танауларынан буы будактап, шеп жеп тур. Эр1ректе б1рнеше топ адам, 6niK кардан бас- тары рана кылтын-кылтын eTin, мола казып ж аткан си­ якты. Не бар кезге тусер осы-ак. Баска будыр болса, бэрппк устшен кесе-кесе кар журш кеткен. Акырын шуу-шуулеген жаяу борасын бар. Бурмел! кынама кар а тон, кызыл шубар пима, к а ­ ра кулакшын киген кар астынан tubiFa келш: — Ж еттщдер ме?.. Орналасындар. 9 не баракта- рын,— дедь Осыдан баска ешнэрсе айткан жок. Эр1ректе к у р т к и ойып, сыртка карай кесек-кесек кар лактырып жаткандарра карай Kerri. Шатынаран суыкта TeMip ку- ректердщ зын-зын еткеш де eHfli eciine бастады. Шын- шын, так-тук ет!п, жер астынан кумырып шырып жаткан баска ундер де бар екен. Катты карды кертш жасаран баспалдакпен жумыс­ керлер жанары адамнын «барак» дегенше келдь Жерд! Kici бойы eTin казып, тебесш аз рана ат-жалдап кара- ранмен жапкан жержаппа екен онысы. От жарылмаран 11 Опирай елке. 161

ек! темф пеш туксиш тур. Узын жержаппаиын тебссж- де еш жерде рана терезе барлыры байкалады. Кыс боны устшен элденеше боран етш, кар журш кеткендш- тен жаппаннын imi кара келенке. Аяз кернеп турран да- ладан да суык сез1лед1. Кайда карасац да калын кок буйра кырау турып калган. Шал бурыл кырау баскан карараннык арасынан арен танылып, байсыз тапкан баласын кушактап, мулэшм ка­ рал, М ариям— ана тур. Ж актары суалган, ашац жузд|', баярыда пэлендей болты деуге аузьщ барар емес... Мыла журтка аяушылыкпон карал, баска жэрдем1 жок, «шы- дандар. бишаралар» дел турран сиякты. Баяры жеб1ре- керген нурлы кез ceHin калган... Yrn caycaFUH жога- ры кетерш кекте кудай барын ескертш тары 6ip эулие шал тур. Ею суретпн де 6ip ж ак 6errepi ycin кеткендей кырау турып калрандыктан боп-боз... Баракка KipreH журт кудай эулетш енд1 рана Kepin, колдарын шошандатып, тез-тез шокынысып калды: — Е, жэрдем ете гор, TOKipiM, кулдарына... — TaHipi анасы, езщ пана бол... Ka3ip бул журттьщ узак кулшылык етер де жайы жок едк М андайлары мен ею иыктарын 6ipep туртш болганша, ез жайлары естерше Tycin, кулшылыкты одеттепден repi тезiрек токтатты. Енд! 6ipiH-6ipi жаца Kepin туррандай, айнала карасып: — Келш токтаран жер1м!з осы болганы ма? — Осы болраны да,— деседь Тым болмаса барактын тактайдан салынран нары болса да эркайсысы 6ip жер1нен орын алып, аркаларын босатып, тебшдей бастар едь Табанынды карып, такыл- дап жаткан суык жер еден отыррызар да емес, туррызар да емес, те б ш т турып кана шыдасан керек. — Тунде осында конура да тура келер ме екен? — дейд1 анкау 6ipey... — Ж ок, конак уйге апарса керек... — Бул немене, кырура экелген бе 6i3fli? — Сен немене, саяхатка экелд1 дел пе ен? — Барак эз1р, бара орналасасындар, жумыска юре- ciimep дегеш кайда? — десш, жумыскерлер наразы ryia- д е с т кеттк — Ж умыска Ka3ip ю реакдер. Дем алура келген жок шырасывдар!— дедк eciK жактан есткпген бетен дауыс. Оралда, Ci6ipne, Солтуспкте, Шыгыста, алтында, ку- 162

мкте, коргасында, мыста талай ест1ген, езгермейтш Mi3 бакпайтын, безерген таныс дауыс. Баска турде айтылар сезбен, баска турде шырар унд1 бул келгендер кутпей- TiH де ед1, танданран да жок: — Азырак жылынсак па деп едш... — Ашпыз, азып-тозып келдж... — Ж ака рана 6ip пештен тутш ш ырып ж аткан сн- якты едк— дест! жумыскерлер, eciK ж а к к а тугел жапы- рыла бурылып. Келген адам, ашпыз, зарырып келдж дегендерд! ес- пмегендей, пеш жайында рана ж ауап кайтарды: — Онда Сикорскийдш e3i турады,— дедь Сикорскийдш KiM екенш 03ip бьлмесе де келгендер «e3i» дегеннен каймыга калган сиякты. Ж окш ылык пен жол азабы б!рдей кысып келсе де, тьпектерш батырып айта алмадьг: — Bi3 жол азабын тарткалы eKi ай болды. — Аурулар, уйлКбаранды адам дар да бар...— деген дауыстар батыл емес, Ky6ip-Ky6ip рана шыкты. Н ара- зылыктарын батыл сезбен емес, иык козралыстарымен, кездер1мен кеб^рек анрарта алатындай, козралактап, тесше карасып калыпты. Коп коздер шарып алатындай теале карайды. Келген адам бул айтылрандардын да как жартысын кулакка шмей, 6ip-eKeyine рана жауап бердк — Аурулар мен уйлЬбаранды адамды шакырран еш- KiM жок. Ж умыска да алмаймыз,— дедь — Ерл1-байлы болып, exeyi де жумыс icTefl алатын болса ше?.. — Ж олда суыктан ауырса ше?..— дед1 жумыскерлер 6ipHeme ауыздан. — Ол жайларды кожайыннан сурандар! — Ci3 6i3fli« д е с я тн и тй з боларсыз? — Ие, мен И ван Зубов. Eci<i Ресейдщ барлык тон-торыс, топас мшездерш ту­ гел бойына жинап алгандай, содыры коп, соктыга жу- ретш Иван Зубов, ордан басып келш, уйлыгып турган журтты тугел 6ip шолып e rri. Ашы мен арырына, a3Fa- ны мен тозганына наразы сиякты, унатпай карайды. Арып-талганра такданбайды да, аяр Typi де жок, ашык- тан-ашык унатпай карайды. Ж ас деп сатып алган аты кэр! болып шыккандай, безже карайды. Алдарында тур- Fan секшл бет, жирен шубардыд kim екешн тани Tycin, 463

енд> oFaH жалыныш erauiepi келмей, жумыскерлер де i ундеспей калды. — Турмеден шыкканбысыкдар? — дед1 Зубов еш- кайсысына карамастан. — Ж ок, каторгадан,— дед! тык-тык жетелш, кеудес! самауырдай шуылдап турран москалдау адам. Коздер! Кызрылт жаркырап, ещ куарып KeTinTi. Буа калган ж е­ телш арен токтатып,— каторгадан!— деп тары айтты. Алрашкы антканында 6ip жер1 бостау калрандай, бул жолы эр дыбысын куларына шегелей. сыгарлап айтып жатыр: — Каторгадан! Орыс жумыскерлер! осындай 6ip пэлес!мен, ыктай бшмес кайсарлырымен келетшш жаксы бшетш Зубов осыларра жоларысы да келмеп ед1. Сакау мен санырау S кездескендей, ымдасып сейлессе де карсылыры жок, жу- | ас, момын к азак ж т т т е р ж каларан. TeMip ауыздык юм- нщ басына керек екен!н кептен бшетш Сикорский куш- теп ж!бер!п ед! муны. Енд! Mine, ойлараны дэл келш, кездескен жерден ауыз салысып калрандай кершдь 03i- нщ бул HKFafiFa кенбейт!н!н айкындап KepceTKici келд! де, Зубов эр сезше б!р бут коррасын куйгандай, зшдей салмакпен сейлед!: — 0уел1, мен сендерге керектщ жайын айтайын,— | дед! Зубов.— Барактарьщ осы. TyciHiKTi рой? | — Е, TyciHiKTi... BipaK мунын нары болмайтын ба ед1? Мына суык жерге жатамыз ба? Юм екен оны 6i3re ктете алатын? — десп жумыскерлер. — Нары кардык астында жатыр. Караран деген iui- лш бар, казып аласындар да тесек етеНндер. TyciHiKTi Fofi? Солкылдаран жаксы тесек болады. Жумсак-ак!.. i — Отын ше? — О да кардык астында... Онын аты караган емес, KeMip болады. Казып аласындар да жарасывдар, TyciHiK­ Ti рой? Балкып жаксы жанады. Кызулы-ак!.. — Тамак та кардык астында болар? — Ж ок!.. Осы арадан елу саржан жерде мусылман лавкес! бар. Ж ылкы етш де сатады, шошка етш де са- тады. Акшасы жоктарра несиеге де бере турады. Tyci- HiKTi рой? Жылкы етш сиыр е п деп сатады... — Е, TyciHiKTi, TyciHiKTi... BapiMiafliH де 6ip-6ip эже- Mi3 бол Faн 6ip кезде... Еспген ертеплер1м13,— дес™ жу­ мыскерлер.

— Bapi де ту сМ к п , баска сурауларын жок кой? Ен- д! маран керект1 тыкдандар. Мен Зубов, Иван Зубор Сол сендерге жетш жатыр... Мешмен сейлескенде Т1Л дер1нд1 тарта устарандарын дурыс болады. EKi айткы? ранды жаным суймейдь Муны ертерек тусшш койранда- рын ездерщ ушш вте 6ip пайдалы нэрсе болып шыгар деп ойлаймын... — Е, оны Оралдан шы кканда-ак TyciHin шыккан- быз... Bi3Ai де 6ip жунш жулдырран кораздай керш, 63iHi3 де каталаспайтын болыныз... — Бул далана еле кету ушш келген жокпыз,— деп жумыскерлер де шалые жауап кайтарып тур. — Ол м ент жаксы бшетш жайым,— дед! Зубов,— кудайга шушр, жиырма жылдан 6epi бар бакканым сендер. Tan ез1мнш бес саусарымдай бшемш езд ертд!. Т уам де керш шыратыным да сендер. TyciHiKTi foA? Ыл- fh жанжалдасып журем1з... — Ендеше, сол ту а ш зд ш бузылып кетпеуше тшектес болармыз. — Ол TyciHiKTi...— деп, бул жолы Зубовтын e3i ай- тып калды.— Ал нешеуешдер ездерщ? — Акмоладан шыкканда токсан едш. Кеше конып шыккан жер1м1зде он ceri3 адам кем болып шыкты. 6 л - reHi бар, бурльшьт калганы бар... Одан 6epi каншасы KeMireniH eai 6iareHiMi3 жок. Кеп жумыскерлердщ жолда жойылып кеткенше Зу­ бов кынжылган жок. Оран Сикорский де кынжылатын емес едк Булар «жумыс 1здеп» келе жаткан журттын жолда кырылеанына жауапты да емес. Рязановтын за- водтары мен эр каладан ондап-бестеп жинап алган ж у­ мыскерлердщ 6api де «казак даласына жумыс 1здеп ба­ ра жаткан адамдар» деп караздалран. — Ж у р а д е р epin, отын кайда, тесек кайда керсе- TefiiH,— дед1 Зубов. Арканыц эр кездеп катал кысы анда-санда 6ip уй- палактап алатын боранынан KefiiH KiMAi болса да eflayip куйзелтш кететш едк Акбуйраттары мыс заводында да кысылшан кундер туып калды. Караран, ки, баялыш, тер1скен экелш туратын к етш л ш жуырда соккан exi бо- раннан KefiiH тырп ете алмай отырып калды. 03ip кор- ланбаган eHflipic токтап калудын аз-ак алдында, эрен Демш алады. Заводты ж урпзш ж1бер деген Ушаковтын хабары да осы борандардын алдында рана келдь Енд1 16S

кар астында калган караган мен баялышты казудан re- pi жер астында жаткан iceMipfli казу онайыракка айна- лып, кысыла бастаган Бернер бар кушш осында ауда- рып едн Уш кунн1н iuiiiifle уш мын пут K6Mip женелт деген эм1рмен KapaFaimbiFa жуз елу к е л тм ен шрешьпе- pin жЮердь Ka3ip ол келжтер осы манайдагы ауылдар- да боска бегелш тур. И плжтен шаналап шеп сатып алып, шырындатып та жатыр. Осы кысталаннын устше келген орыс жумыскерлерш Сикорский де кысып экетть Зубов кыспакты одан да асырам деп жан таласады. 9pi TOHFaH, epi аш жумыскерлер бурсен карып Зу- бовка epin келедк Кыбыр-кыбыр баскан- аяктары кай- рактай кардык бетше д ак Tycipe алар емес. Барактык солтустж жагында уш топ адам терен 6ip сайдын карын аршып жатыр. Bapi де ыкшам кшнген, шалбарланып алган, тобылгы торы сем1з жжггтер сиякты кершед1. 03flepi 6yfiipi солып, арыктап келген орыс жумыс­ керлер! тыгыршыктай домаланган казак ж т тер ш е тан- дана карайды. Карындары ток екен деп ойлайды. Эл- декайдан ауып келген аш-арык сиякты элшз кыбырла- рандарра к азак Ж1пттер1 де тандана карасып тур. Аркадан суык кысып бара жатпаса, узак карасып кала- тын сиякты, аныра калыпты. — К ереандер ме? — дед1 Зубов, к азак жжггтерш нускап.— Секим башка, бас кесер, шетжен уры, кир- п з дейтш тары журт! Булармен араласудык кереп жок! Белек баракта устаймыз. TyciHiKTi рой? Шай кумар, эн кумар келед1 шет1нен... — Ж олшыбай Kepin келдж. Ауылдарра кеп кондык. Булар TinTi киргиз емес, казак. К азак деп атайды вз­ дери— дед! тык-тык жетелетш москалдау адам. — Тоналган да шырарсындар? — Ж ок, 63iMi3 карыздар болып келдж. — Карыздар? — Ие, карыздар болдык. Андрей Быков келген сон, айтады эль Карызра отын алдык, ет алдык, шай алдык. Патер акы дегенд1 естжен де жокпыз. — Кейде ондай-ондайлары болатын uibiFap...— деп кум !лж ш де, дайын турран баска ж ала аузына тусе коймарадыктан,— Быков деген KiM? — деп сурады Зу­ бов. — Жумыскер болат та. Эрнеден хабары бар, хат та- нитын адам. 166

Эрнеден хабары бар, хат танитын адам дегенд1 З у ­ бов жактырмай калды. Сол эрнеден хабары бар — осы тык-тык жетелген адам шыгар деп, соны кырына алм ак ед1, енд4 ойы Выковка ауып: — Ол кайда? — дед!. — Эйел1 ауру ед!, к азак ауылына алып кетть Келер узамай. Зубовка бул ж ауап та унаган жок, 6ipaK ундемедк Кылтиып керше калган наразылыктык ынрайына кеш- пей, б1рден ыктатып алу — барлык Зубовтардык барлык «мектептерден» мыктап уйренген сабары. Тек алгашкы KapiHfli боска шашпай, улкен нысананы кездеу керек. Зубов осыны ойлап ipKlnfli де, жумыскерлерге керсетпек болгандарына кошт!: — Мынау узын жыра топырары аршылран, KeMipiH алура эз1рленген, даяр жер,— дед1 жумыскерлерге, узын сайды тугел сермей керсетш.— KeMip екКак кез жерде, онайда жатыр едк боран карга толтырып Kerri. KeMip де осы, отын да осы. Осы арадан Tycin аналарра карай карсы айдайсындар... Содан кейш жумыскерлерд1 тары 6ipa3 жер epTin апарып, дуниедеп барлык мухиттардын барлык кит ба- лыктары осы apaFa келш иык Tipecin ж ата кеткендей, кесе-кесе жаткан б т к ак куртжтерд1 нускап: — KapaFaH деген осы кардыц астында.— дед! З у ­ бов — лавке анау... Курал-сайман коймасы анау керш- ген ак тебе. Ертеннен бастап, анауымыз жок, мынауы- мыз жетпей жатыр деген сез айтылмайтын болсын. Ку- рал-сайманды каз1р алыкдар,— деп, Зубов жумыскерлер- fli курал-сайман коймасына карай алып Kerri. Осы кезде аппак далада жалрыз кара нокат сияктанып Быков ке- ршдк — Эне, Быков... келе жатыр,— дест‘1 жумыскерлер. Солай карай 6api де 6ip-6ip карасып калды. Зубовка булары да унаран жок. Елизавета Быкова катты ауру куйшде Байжанныц шанасында келш едк Кызуы кушейш, сандырак устшде келдк Сол шанага жабысып, жармасып ерё келген Анд­ рей Быков Байжанныц yfline жетш , токтаган сон: — Ещй калай экетер екемш? — дед1 абыржып. б л ш жаткан шананы cypayFa бола ма, ж ок па, Караганды деген! енд1 канша жерде, Быков оны бымейтш едк 167

Байжекен Быковтык сурауын ш аларак увынып ка- лып: — К етер т аламыз,— дел1,— поднимать бойдым.. — EHfli Быков увынбай калды... — Онда Каравандынын осы манайда, жакында бол­ ваны ма?. Мен ешнэрсеш каре алмап ем... Абайламаван екемш вой,— дед1 Быков. — Караванды ма? Осы аранын 6api Караванды, кру­ гом Караванды. Караван еспейтш жер жок бул макай- да... Менin уМм де калык караваннын шш де,— дед1 Байжекен. BipiH укпаса, 6ipiH андап калар дегендей,ка­ раван девен ce3fli кеп косып айтты. Отыннан баскава жарамайтын тырбык караваннын аты — Карванды бо- лып Петербургка ж е т т пркелш калванын Байжекен S3ip езi де увына койван жок едк Быков б1ржола анырып калды. Атавы жер жарвандай Каравандынын кезше лекпегешне тан калып тур... Ын-шынсыз жалвыз отырван уйд!к барлык жаны жалакаш-жалпы далава жуНрш шывыпты. Катты кар­ ды сыкырлата сызып, аттарын терезеве Tipefi токтаткан э к е а екен1н тусше кал ран балалары айвайласып.шула- сып келш, Байжекеннш алды-артынан б1рдей асылып, сулжтей жабысып жатыр. Жыртык кейлектерден карын- дары жаркылдап журсе де, экесшщ кырау баскан куш- с!не пнм1ркенбей жабысады. BipiHe-6ipi экем, экем келш калды,— десш те кояды жайрандасып. Куанышын сыртына шывара алмай, Байжекеннш эйе-ii Ж убай вана именш, ipKwin тур. Неше рет осы ма- найдавы кумалакшыларва барып, кумалак аштырды. «Куйысканы салмакты, жуг! ауыр, олжалы келе жатыр» дегенд1 естш, неше рет куанып кайтты байвус Жубай. Неше рет тусшде кердк Неше р.ет бала-шавасына кей- лек nim in отырваны тусше Kipai. Кешеден 6epi уй тебс- ciHe де злсп!-ал1 шывып, Акмола жолына узак сузш п ка- рап турды. Бугш тш п келмей калмайды деп, уй шлнде жинастырып, к у тш т отыр едк Енд1 Mine, белвш эдет- тен аттап етш куанышын б1лд1ре алмай, именш тур. Байжекен де балаларынан босана алмай, муз катка и сакал-муртын эр баласынын алкымына 6ip жапсырады. Таныс тутш Hci, Kip nci, бала Hci. Эр баланын вз Hci.ca- вынван HicTepi... Эр баланын ез ундерк савынван ундерк.. — Катын, наукастанып келген кона к бар. Терве тв- сек сал,— дед! Байжан эйелше 6ip вана карап. Аман- 168

дасканы да, сарылып куткен эйелже не бар tw катканы да сол-ак... — Аман келдшдер ме, дендерж сау ма? — деп Ж у- бай Апактын бетшен cyflfli де, уйге карай беттедь 8 p i куанып, api журепнде 6ip олкылык ce3iHin бара жатыр. BipaK балаларынын. куанып калганына лы к тойгандай, Байжанра екпелеген жок. — Ал, кетерейж,— дед1 Байжан Быковка карап.— Апак, 6epi кел! — Bipece басымен уйд1 нускайды да, 6ipece сакалымен шанада ж аткан эйелд! нускайды. Байжанныц э л п айтканын Быков енд1 тугел TyciHin, ipKiaiHKipen калды да: — Ауру адам а зг е масыл болады рой... Карарандыда б1рдеме бар uibiFap, сонда апарамыз деп ед1М...— дедп — Нешауа нету... д аб ай !— дед! Байжекен, он ко- лын эйелдж жауырын астына карай кесш жатып,— аяк жарын езж кетер... Тесек тер белмеге салынран екен. Eki басы кайыктай кайкайган aFaiu тесект1н ycTiHe Ж убай байрус не барын кабаттап, бар жастырын yflinTi, кустесектен буркыран ушкан кус мамыры уй !ш1не кардай борап, эл1 жерге конып болран ж ок екен. Тозыры жеткен курам а керпе мен кызыл шубар жастыктар онша таза да емес. Осы уйдщ бес-алты жаны тугел осы жалрыз бвлмеде жата- тын сиякты. Ондай жагдайды Андрей Быков жолшы- бай кеп Kepin келген. Кайда барсан да 6ip калпынан айнымайтын казан- дыкпен бел ген ауыз уй едэу!р карангы. Сокырдын кез1н- дей кунг1рт елестейт1н к!шкене рана терезенщ эстынры eKi кез1не бултитып жастык тырып койыпты. Жогарры 6ip кезж е Kepin койран койдын карны да танылып тур... Не куанып, не абыржып жымиганы айрылмайтын халде Быков 6ipa3 турып калды да, аузын eKi жарына кезек кисайтып, муртындагы музын сыпырып алып жаткан Байжанра: — Хозяин, бул Kici сузек болуы мумк1н... Сау адам- дармен 6ipre жаткызура болмайды... Л уксат етсешз мен анау ауыз белмен1 жинастырып, сонда ж аткы зар ед1м,— дедь Риясыз конак жай. ак кендл neciH ренж!- Tin алам ба деп, кысылып айтты. К азак аран баласы ауырып келсе, ол KiciHi3 Tepi- н|зд1 тугел алып, керпе жастыктарына TepiH эбден cini- pin, жуктыратыны болса жуктырып, онысына кысылган

белпсш де керсетпес едк Аяктап келгенде, алрыс айту- дын орнына, кунде ет асып бере алмады рой, жеркенд! ме, калан ез1 деген сиякты б!рдемеш айтып, екпелеп те кетер ель Осыдан езге еалтты б!ле бермейтш Байжекен ьыковтын айтып турранын балалардын у-шуынан каш- кандык пен жеркеиудщ 6ipi шырар деп, ш ш ен жэб1рлен- се де ундемей онай кендк. Bip кетпен мен 6ip TeMip курен ауыз уйдщ астан-кес- т е т н шырарып жатыр... Апак пен Андрей эп-сэгпк iiuiH- де cap балшырына жетюзш, аударып тастады. — Курек устай бшетш кол екен, инркж! — деп Бай­ жекен 6ipece Андрейге суйсш п карайды да, б1ресежал- FU3 лактыц асты осынша калындап кетед| екен-ау, деп тацданады. Ауыл ем!ршде кеп нэрселер осылай елеуаз корланып, 6 ip кезде калыц конге айналып, шорланып кететжш ол 6ipiHLui рет Kepin турран сиякты. — 0 й , жарыктык орыс журты-ай, осыншаны бшет!- HiHAi KafiTefiiH, ез колыннан кудай жасап алып, езщ со- ган шокынатынынды кайтейж!.. Сол 6ip жерщ болмаса, таптырмайтын-ак журтсын-ау! — дейд! Байжекен кек- шлдей кулш. — Осы уйдж астында осынша коктык жатканын Kip- ген жерден бше койганын керш турмысын, Апак? Есщ- де болсын, балам! — деп кояды. Ки мен борсыран топырарын шырарып тастап, кош'р- тш турып салкын шоп тосеген сон, ауыз уйдж nci тузе- л ш , жеруйден Kopi квжлд!рек KepiHin Kerri. Наукас эйел де тыиыштык тапкандай болды. Казандык астына маз- дап от жанды. — Шай, сакар иес, клеп, калаш иес... Бог даста, ба­ ба емрэл не дам! — деп, Байжекен калды. Эйелж орналастырран сон, Андрей Байжанра уйш- тег!п алрысын айтып, жолдастарына кетш едк Шеп бай- ларан жалрыз баганнан баска ешнэрсе коре алмай, жат жерге келген жумыскерлердж ауыр халж де еезже бас- тады. Ие, халык, журт дейтж адамдар, epirin iuii пыс- кандардын арасында боска такылдамай, осындай жер­ ге келш, осындай халдег-i букарара жэрдем етуге TiiicTi деп ойлады Быков... Ер эйел, мынау, Елизавета Сергеев­ на!.. >Кол бойы если жинаган кездержде: — Андрей, afiTeyip, iflrepi журш келем1з Fofi? Tanipi жарылрасын, меж ауру екен деп, сен де богелш калып журме!.. Тастап та кетпе, мен шыдаймын. Керек болса, 170

жаяу да журш кете аламын! —деп келдь Ж азбай-ж а- нылмай осыны рана айтып жатты. Eci-Aepri арып-ашып келе жаткандардан айрылысып калмау едь б зш ш ауру халш 6ip рет те аузыиа алран жок. Ер эйел, ceHiMfli жолдас! Быков жолдастарына курал-сайман коймаеынын ал- дында келш косылды. Аты-жендерш жаздырып, кезек- пен курен, кайла, обышке алып ж аткан жолдастарыныц ен соны болып о да тура калды. Кезепн 6eprici келген жолдастарына уназ рана басын шабкады. Десятник Зубов ек сон келш кезекке турран Быков екенш сезшсе де, елемеген, байкамаран элпет керсеттк Ti3iMre аты-женш жаздырып, сайман алып жатканда Зубовтын K63i ш п ш тен т 6ip карай калранын Быков та унаткан жок. Жол азабынан жанары эларемеген айкын кек K@3iii Зубовка тура кадады. К адалран кездш сал- магына шыдай алмай, Зубов та басын кетерш алды. Ит квргсн мысыктын кезшдей шатынаган сары ала квзбен кымсынбай караран ойлы кек кез тура карасып аз Fana урысты да у н а з айрылысты. — Ал, неменеге уйлырып турсындар? Ж умыстарына барындар! — деп Зубов кезш кепке карай аударып экеги: — Барындар, киргиздерге карсы айдайсындар... «Ушкын атысып калды, ушкын атысып калды!» — деГш ез!не-ез1 тык-тык жетелетш москал адам. Элдене- ге куанып кеткендей, кутын-кутын eTin: — Солай, Андрюша, солай! — дейдк HeHi солай дей- тМ н е з1 гана анраратын сиякты. Балкып бара жаткандай кан-курен кун еркеш-еркеш аскар тауга усап буйраланып тутшденш, жер жиепне салмакпен шеккен калын кара бурыл бултка жанасып калды. Тас кыркара сорылып ж и еп жеилрйпе бастаран- дай кун к е зш н 6ip 6yfiipi олкыланып барады. К,аз1р ба- рып соктырып турран 6ip еркештен айрылса-ак api к а ­ рай домалап кетш, алдында жаткан кен жырара кулап Tycin, сенетшдей сезшедк Быков KyperiH KapFa журттан бурын еалды. К антка усаран улкен кегйвдр кесект1 ойып алды д а, саспай рана кешн лактырды. Курек жумысына таныс адамдар, казак ж т тте р ж д е й 6ip жерге уймелеспей, 6ipiH-6ipi бегемей тез encepin барады. К азак ж1г1ттер!н1н aai кунг1ecTin ке­ ле жаткан акыру-жеюрулерш булар ерте еткен, ещц ес- 171

тГмесе де керек. Ек! теьир пешке 6ip тун рана жаратын' кемф алуды умытып, ашык шахта каза бастарандай жу- мыс орнын кен орап алып, енд5ре кимылдасып Kerri. — Мше. жылынып та кегпк,— дейд! тык-тык жете- летж адам. Бул 6ip шаршап кермегендей дамыл таппайтын, кай- гырып кермегендей кабары туйтмейтш адам. Жаны се- н|п, eji елш кеткен кенбш те емес. Кезект1 сездн бос ет- к!збейд(, шаншып алады: .BipaK калжынмен шаншады. Аты Александр, фамилиясы Шилов едй осы Kyui оныч 6opi калып, Шило атанып KeTinTi. — Дядя Шило, 6apiMi3fliH iuiiMi3fle жалрыз шарша- май жеткен адам сен болсад керек,— дейд1 ала кездеу, каба сакал, алып денел1 адам. — Михайло, сен кызыксык осы,— дейд| оран Шило жымиып,— Рязановтыч каторгасынан кутылгалы ек! ай болды емес пе? Содан 6epi ылри далада. таза ауада келе жатырмыз. Корлау ecTireH жокпыз. Б 13 уилн осы- дан артык демалыс бар ма ед1? Эрине тыньтып калдым. Аздап суык еткеш болмаса, жасарып калрандай сезшем... — Мен сен туралы унем1 кауыптанып журд1м. Кай куш cypiHin кетер екен деген ойым да болды. — Жолшыбай кылжия кетсе, жалрыз калды-ау деп корыктын ба?.. Кызыксын, Михайло!.. 1шер уын iiuin болмай, айтарын айтып болмай, адам деген еле кете ме екен!.. ©леем бу да жер foA, жатармын. ©KmepiM де жок, мумкш, кар кеткенше жатармын да жазгытурым суырлармен 6ipre кайта оянып тура келермш... Bip-eKi шелек суы бар кел кездессе, Kapi Шило балык аулап та ж ата береди Жалрызсырамайды да... — KeMip, KeMip! — десш калды, Андрейд1ч манайын- дары адамдар. — Кэне, кэне? Кандай екен? — Кэдушгщей болат та...— дейд1 Шило.— Кандай болушы едП.. — Ие, нагыз тас KeMip! — Каттысын кердщ бе езш н! — Осыны' KeMipeTiH боламыз да... — Tic те керек болар буран! — деп жумыскерлер 01р кесек KeMipfli 6ipiHen 6ipi алып, карасып жатыр. — Нагыз тас KeMip! Бул енд1 кыздыра бтедН — деседь — Кызык журт! — дейд1 K3pi Шило орнынан козгал- 172

май.— Эрине KeMip! Казып жатканын K«Mip болтан сон, туйе шыра келед1 дейме екен? Кызык журт!.. Баскалар кем1рдщ уели кешрек аршып, таукуд!рет- тш тумсыгындай 6i3 тумсык обышке мен кайланы кадай- кадай салып, аудара бастады. Сыкырлап, сынрырлап ке- Mip ойылады. Ж ш нен жарылып тускен кесек к»м1рлер «KiMciiuep?» деп ж алт eTin карап, «Сендер ме е д т!» деп кезш кайта жуматын сияктаналы. — К азактар бьпмеген рой, жел юрген ycTinri каба- тын аршымай калдырыпты. Сол куйшде жатыр. Олар кайдан 61лс1н! — десед1 жумыскерлер. — Бьпмеген рой!.. Кимаган Fofi десецшП.. Кожайын ушш кию деген оцай ма екен! — дейд1 Kapi Шило. Ж умыскерлер кем1р алып, колдасып кетеpin баракка кайтканда, колденен шубап к азак жумыскерлер! де кай* тып бара жатыр едь Kyni, шекпен сиякты сырт к тм д е- piH иыктарына бос салып, кайла-куректер|м ен устшен басып алыпты. Мана ыкшам кер!нген жкггтер enai кол- бан кершедь Андрей Быков езгелерден озынкырап барып, к азак жумыскерлерже бурынырак амандасты. Айтысар сездер кеп болганмен, айта алар Т1л табылмай eKi ж ак та тез анырысып калды. Кур карасып, кур ыржиысады. Здра- стиден KefiiHri есплш турган сез «што» сиякты. ТуЫшсе алмай тургандарына ек| жаяы да каркылдасып кулкедь Dip жаты калай турып жатырсындар, жумыс жайы ка- лай, енбекакыны уакытында 6epin тура ма деген сияк­ ты, эл! орналаспаран адамдардын 6ipiHmi муктаждарын сурарысы келед1. Екжип жары: — Денге ме?.. М ала, мала... — Работа ма?.. Много, много...— деп жауап кайта- рады. 6з!н езгелердщ бастырымын деп ойлайгын Буланбай, кеуделенюреп алгарак шырып, ж ана келгендерд1 бара- рына шакыратыидарын туаш ирдп — Кости, кости нады... конак, конак... ашайт, ашайт!.. — дед!, аузымен де туспалдап жгёерш. — Хар-роший народ. Простой и веселый! — деп, Ши­ ло карт бз!мен e3i сейлесш тур. Буларды эбден шуййркелесш, достасып калды-ау деп ойлай койран Иван Зубов алыстан айрайлап: — Ж еIер, жегер!.. Ka3ip лавке жабылып калады,— дед!. 173

Бул мамаЛFa кара-сарт атаиып кеткен Сеиткамал саудагер осында экелш, лавке ашкалы айдан асып ем . Кездемес! де, азык-тулштер1 де 6ip FaHa жер жаппаньщ imiHae болатын. Орыс жумыскерлер! осында келдк Кабат-кабат KHiHin, бел]'н кызыл атанымен inipen буып алран жас ж т т , норай малайы Ралихайдар Ман­ суров, улкен сур биялай киген колдарын 6ipiHe-6ipiH со- Fbin, тар Fana жерде Te6iHin, тыпыршып тур едь KeeiHe юлегейлешп кекше муз ката бастагандай eaiMcipen те тур едь топырлатып жумыскерлер Kipin келгенде, кул- пырып кетть Тонып кызарран узын мурнына дейш ку- fliMcipen, сенген кездер1 тутанып бара жаткандай. — Махорка иесь Саратовский, шесь капейк сена... Вотка иесь сарьский, сорок капейк, тырынымен — сорок пиат... Соли нету, сахар иесь. Балык иесь, мясо иесь. Ло- шит тоже скотина, полнай мяса калбаса... Тауар хоро­ ший, сена хороший...— деп, калжынын коса каксап Kerri. — Клеб нету, пряник иесь... Денги нету — так про­ дам, так проси— даром дам! — дейдь Ж умыскерлер онымен калжындаскан жок. Шыдай бьлсе де, жалына бьпмейтш кажырлы журт кандай ауыр азап Kepin келсе де, бар керепн ез колымен тауып уй- ренген, жасымай-жабыкпай тур. Булар ездерше ездер1 суйемел болу ушш ылри калжындасып, 6ipiH-6ipi кай- расып журедь Сонымен 6ipre бос ыржакка жок саудагер калжагын еспмеген де сиякты. — Рязановтык сокыр селедкалары мунда да келген екен рой!.. Tan e3i...— дейд! тынымсыз карт Шило.— Е, Keyin калган табандары да к елттк.. — Кайтекйз аламыз да. — CepiriMeH колбасасын да ал... — Ие, жылынура керек болар... Азды-квпД азык-тулжтерш алып, жумыскерлер ба- ракка келгенде ею тем1р п е и т н ае 6yfiip.nepi балкып, гур1лдесш тур екен. Баракта калган эйелдер одан-бу- дан тамызык тауып алып тутатыпты да, устше кемip салыпты. Барактын iiui кек ала буалдыр, тебеден мел- ллдеп тамшы тамады. Мариям-ананын кезшен там- шылаган жасы иепнен сорралап койнына куйылып тур- рандай. Эулие шалдын 6ip кэз! сокырайып, 6ip кез1 ша- кырайып бара ж аткан сиякты. Элдекайдан узын-узын гактайлар тауып экелш эйелдер отыррыш та жасап ко- йыпты. Анда-санда туюрш койып, пеш устшде шайнек 174

кайнагалы тур. ЕкЬшп пеигпн маканы кара кек тутш, шыжылдап ж аткан май Kci келедЬ Кылт-кылт етш eKi бмгге шам элшз сырыраяды. — Казактар элг! кураЬан дегендерш экелш берем!з деп едк Экелер ме екен, жок па...— дейд1 украинша сей- лейтш москалдау эйел Катерина Неволя. — Сен немене, оларра барып та кайттын ба, кемш- piM? — Барып кайттым, Наташ eKeyiMi3 бардык. Кеп сей- лестж... — Кеп сейлестж? Не туралы? — KiM 6ijiinxi оны, не туралы екенш... Сейлестж, эй- Teyip... — Орысша бЬлетшдер! бар ма екен? . — Е, кайдан бигсш, тэщрП — Элде, сен, казакш а б ш п калдын ба? — Басымды ауыртпашы, Миша. — Ж ок, калай сейлестшдер енд1? — Heci бар?.. Мен аярыммен теуш, буып-буып тас- таган кураЬанды керсегпм. Ол басын изедь.. Шз кете- pin ала 6epin едж, ол кураЬанды аягымен баса койды, босатпады. 03i кулш тур, ылри кулш турады екен... Немене, бермейсщ бе, дед1м мен оган. Ол куши керсе- Tin, кезш жумды. Кудай уйктап кеткен сон ез1м экелш беремш, кеп экелш беремш деп, кеудесш карып, арка- сын, иырын KepceTTi. Булар басурмандар рой, кун бат- кан сон легенд! — кудай уйктаран сон деп керсететш сиякты...— деп Катерина ез1 де сылк-сылк кудель — Сен езщ барып турган басурманкасы н!— дейд1 оран epi Михайло Неволя, жумсак кана урысып,— Онын кун баткан сон деп ымдаранын, сен кудай уйктаран сон деп, бурып TyciHin келш турранынды а'Ндамайсын да!.. — Ж ок, басурмандар тап мен айткандай тусшедь Мен оны жаксы Шлем,— деп эйел! к е н п а келмейд!. Ке­ не кетуге уялып тур... Аласа есжтен кушак-куш ак караран Kipin келе жа- тыр... Адам жуздер! кер!нбейд!. Белш буынып алган к а­ раран бауларына кыска-кыска аяк 6iTin, ездер! журш келе жаткан сиякты. KapaFaH баулар iprere барып, кыл- жия-кылжия Kerri де, енд1 ыржиып турган ж!г!ттер к е р ш д ь .. — Здрасти, кеш жарык... аман, знаком... CeMi3 сэры Колбан терт бау Караганды бел!п алып, 175

кал ай Tecevin керсете бастады. Улпалы бастарын ортара келНрш, туп жактарын бас пен аякка келДрш. eni- еюден катарлап салды да, 03i устше сулай кетти. — Mine, осылай жату керек. Катынын болса,\"ол да снып кетед1. Жылы болады— дейд1 ыржия кул т, ту- стген-тусшбегеншде жумысы жок, достык'керсетш кал- жындап жатыр. Орыс жумыскерлер! аз сыйлыкка кеп куаныш керсе- Tin, 6ipaK оларын калай айтарын бьпе алмай, бастарын шулрысады. Колдарын кеп козеап, бастарын кап шул­ рысады. — Кердщ бе, MiHe? Тусшдщ бе? — деп Михайло Не­ воля эйелше урса бастапты. «Спасибо- хорошо!» деген сездердщ туздыры татымай жаткандай, Ke(16ipeyaepi мол ырзашылыдты ацгарта тусер б|'рдемелер 1здейдк . — Ал, буларды немен сыйлау керек? - — Арак калай болар? — Ни-е-т!..— деп, ж Н ттер бастарын шайкайды. Колбаса ше? — Шошка ма?.. Сапсем нет! — деп ж т т т е р meriHicin те кетт!! — Енд! кайтем1з? К алай ету керек? — деп, орыс жу- мыскерлер1 абыржып калды. Кушак-кушак караран эл1 ес1ктен Kipin жатыр. — Мешмше б!раз адам барып, рахмет айтып кай- туымыз керек. Сейлесешк, танысайык. бздер! кенш н керсетш жатыр foi'i,— дед! Андрей Быков. — Е , барындар, барындар. Миша, сен де бар,— дей- fli Катерина Неволя,— бастыктарын кер1кдер. Не хан, не султан дейтмн шырар бастыктарын... Барлык басур- мандар солай атайды рой... Михайло эйелше ыза болып кетШ: — Дура! — деп калды.— Султан деген турштерде болады. — Сен ашуланба, Миша... Мен естшешмд1 айтам... Ермак оеылармен сорыскан жок па ед!?.. Михайло «тьфу!» деп 6ip TyKipin калды да: ал, KiM барады, кетт!к,— дед1, eciKKe карай беттеп, Андрей Бы­ ков, Шило карт, тары екьуш адам барура ьщрайланды. — Миша, ес1нде ме, ятаган деп нен1 айтатын ед1? — деп, эйел1 айкайласа да, Михайло каскырдай енсершп 6ip бурылып карады да, жауап кайтармай кете бердь 176

Булар к азак JKirirrepim'H барагына келгенде, онда буларра 6ip таныс энпм е болып жатыр едь Алдында бите шам, астында араш сандык, кеп жжггтщ корша- уында Сикорский отыр екен. Оран карсы 6ip Дзелеп ал- ран ж аланбас Буланбай, колдарын ербендетш, элдене- Hi кыза свйлеп кетшть Б ар ак iuii ыстык. Ортадары ею тем1р пеш жан-жарына жалын атып, eciK жактары терт улкен казан сарк-сарк кайнайды. К аз-катар тшлш,_ бас- тары кайкиып, кебе бастаран етжтер мен кшз байпак- тардан шуас nci анкиды. Кайнаран казан, жел каккан май, ащы тер, аяк ncrepi косылып, ауыр кул1мсш тур. Аркан керш жайып койран шокпыт кшмдер мен шулрау- л ар б1реудщ иырына, 6ipeyAiH басына т и т кетедк Ж 1пт- тердш Ke6i дамбалш акданып алып, тесектержш устшде отыр. Калын теселген карараннын устже шеп, шептж устже улкенд ью ш ш эртурл1 кшз теселген. Мандайла- рынан Kipjii Tepi сорралап, б1рнеше адам пеш алдында eTiKTepiH, шалбарларын жамап отыр. Ортан казы кка су- йенж Акула тунжырап тур. — Кудайларын бар емес пе, бэрш б1рдей кунже елу тиын аласындар, бул обал...— деп ед1 Сикорский. Бу­ ланбай coFaH дауласып отыр. Тозар кшм, imep там ак, тан еэршен кун батканша KeMip казудын не туратынын байымдап айткысы келед1 де, т!л жетпей, эр HeHi колымен ымдап керсетедь 9 pi Сикорскийге, api т ш жетпейтжже ызаланып, ара-тура ашу керсетш те калады. — Kici басына он тиыннан кем1тейж... Артель ба­ сына eKi сомнан-ак келедь Бул кеп емес кой,— дейд1 Сикорский. К азак ж т т т е р ж ойы мен ж урепне сана Ki- рер жолы жок 6iTey адамдай керетж Сикорский онай алдарысы келедь Тусжбегенджтен, туснийре алмаран- дыктан, кейде онай кенетш кыр ж т тте р ж ашыктан- ашын тонаралы отырранын сезбей калар деп ойлайды. Буланбай оран кенер емес. — Bi3 6ipa3 TyciHin алайык эль Содан кейж е зж косатын боласык,— дегенд1 TyciHfliprici келж, ж антала- сып отыр. — Сен е зж кунже алпые тиын ал,— дейд1 Сикор­ ский.— взгелерден ептеп кем1тетж болайык. — Е, дабай. алам,— дейд! Буланбай, алпые тинды гана урынып калып... Дабай, 6api де алады... — Келштж кой? взгелерден он тиыннан кем1тем1з рой? — дед1 Сикорский куанып кетж. 177

— Неге? деп,— Буланбай танданады,— Неге’ ил а р алгыси келмеГш деп ойлайсын ба? Ж ок алады Енд! сен жанагыннан танба... Он тиыннан бэрше де кос..! Спасибо айтып алады. — Сен менщ айтканыма тусшбепсщ...— дейд! Сикоп- ский. — Вот аята праблнай! — д е т и Буланбай. Ешп бул б ф аз уакыт ешнэрсе укпарандай, тусшбегендей болып, Menipeycin калыпты. Сикорский жалрыз сурылып отыр! Сезбен кажытып алрысы келетш сиякты. — Апыр-ой, жаксы сейлейд! екенст!.. Карошо гова- рит... Орысшаны осынша бьпермюш! Карошо прямо... Как лошит бежит... Шапкан аттай агады екенсщ...— деп Бу­ ланбай анкаусырайды. — ©й, сен TyciHin отырсык, ит! М азак кылып отыр- сын,— деп Сикорский тура келд1 ашуланып. — Мен тусшбейтш болсам, сен неменесше сейлеп турсын? Д орак штоли? — дед1 Буланбай, «доракты» юм- ге айтканын андатпай. Онысын Сикорский де меш ак- мак деп пе едщ дегеш екен деп калды. Олай емес еке- HiH шала-була aHFapca да со?ан жорыды. Menipey 6ip жартаска айтып, тым болмаса жангырык есгге алмаранына Сикорский ызаланып та кегп. Бойы- нын калтырауы мен дауысынын Д1ршне эрен ие болып: — Буланбайка, сен акылды адамсын... Ж шттердщ ne6i жумыс icTefl Ылмейдь Сен езщ уш Kicmiit жумысьш ютеп, бэр1мен б!рдей алып журсщ. Дурыс па осы? Сен баскалардан артык алатын бол... ©згелерше кемпе- Й1к.„— дедь Буланбай езж щ артык ютейтшш биюе де, езгелерд! жэб!рлетуге кене алмай, басын шайкап: — Bapi б1рдей icTen жур,— дей салды. ©з у л е а ке- (rin жургенш жаксы бЫсе де, Сикорскийдщ ыцрайына к а­ рай ауыткысы келмедь — Мына мешкотара не ушш акы алады ?— дед1 Аку­ ла кайтып келген Колбанды нускап.— Жумыс ютемейдь Кун бойы казаннын касында. Ылри б1рдемеш шайнап журген! ушш ала ма? — Мешкотара деген немене? Што такой? — Кермеймюн, келд1 рой, MiHe! КерекД, керекшзд! толтырып салып, тым болмаса аузын байлауды умытып кеткен капшыктайын кайтерсш!.. Мешок! Ылри Ырде- MeHi жеп журетш мешок! — дед1 Акула. Осындай ма- 178

зякка казак жш ттерш ш шетш келетшш бййп алраи Акула, ашу шакыргысы келш, эдей! туйрей айтты. ©aaepi де Колбан деп кеткен сем13 сарыиы Акуланыц капка тенеген!не Буланбай да намыстана алмай кал- ды. Аузы куррамайтыны да рас. 0 3 i luaFbm тамактан аузын тартынкырап устаса да болар е д ь . Сондыктан ол .Колбанды мазактаганра жэб1рленген жок, осындай от- тасы болранра намыстанып: — Bip артельге 6ip катын керек пе, жок па? — Оден артель, оден баба нала!..— Н а л а !— дедь Ac nicipeTiH адам дегеннщ орысшасын бжмегенджтен катын деп ж1- бердь Ол ас nicipefli, онын улесш артель бел in 6i3 ic« тейяиз, flerici келш efli, оны айта алмады, т ш жетпед!. Андрей Быков, Шило карт, Михайло Неволя баста- ран орыс жумыскерлер1 осы кезде келш eni. Ж аты бола ма, жакыны бола ма, оны 33ip байкай коймаган к азак жумыскерлер1‘ конак-жайлык жолымен, орындарынан турып, терд1 босата бастады. — Кеш жарык... Здравствуйте...— деген орыс жу- мыскерлершщ сэлемше казак жумыскерлер! жабырла- сып жауап кайтарды да. Акула мен Сикорский ундеспей калды. Кайта тым жабырласып, жылы амандасып жат- кандарга тез!рек тыйым салгысы келгендей, Сикорский Буланбайды иыкка кагып, езш е каратып алып: — Буланбайка, ана барактагы уш артель кабылда- ды. Сен де кен... Bapi6ip осылай болады,— дедй — Конактар келш калды... Кош болыныз...— деп, Буланбай конактарына бурылып Kerri. Сикорский енбекакыны кем1ту жайын ерте ойласа да, батып айта алмай, тайгактап келш едь 03ip турактама- ран к азак жумыскерлер! тарап кете ме деп кауыптенген, 03ip eHi.Mi жок, шырыны кеп квмхр кымбатка тусш жат- каны да рас. Осы молшылыкка мына келген орыс жу- мыскерлер1 де сурына кетсе, кешн ол колды кару киын- дай бермек. Сикорский осыны ойлап орыс жумыскерлер! жумыска юршкенше енбекакыны арзандатып алрысы келш едк Барактарды тугел аралап т1л бммейтш , айты- са алмайтын момын жш ттерд! алдап, арбап арзанра мо- йындатып койгалы келш едк Bipece сезге тусшбеген болып, 6ipece ез пайдасын укпаган болып, Буланбай ол ойынан шыкпай койды. Орыс жумыскерлершш кезшше бул энг!мелерд1 соза алмай, Сикорский Акуланы epTin шырып KeTTi. Коштаспай, наразы Kerri. 179

©згелер^ эл! амандык сурасып, сейлесе кетерл!к т!л таба алмай, алма-кезек рахмет айтысып жатканда, жа- кынныц сезш Шило карт бастап Kerri: — Рахмет, айтысып кереп не?.. Б 13 бетен адам емес- т з сендерге. Лямканы 6ipre тартатын болган сок осы- лай болу керек!.. Б1зге бэлсшудщ кереп не? Осылай ке- лу керек те достасу керек...— дедь Мунысын журт урынып, жауап кайтарранша, карт' тары сейлеп Kerri. — Сендер бастыктарыкмен жанжалдасып жатыр ма eaifuep? — деп сурады. „ ~ Ие, аздап...— дед! Буланбай,— мала, мала... Терт айдан 6epi алып келген енбекакымызды азайтамыз деп келшть. Кунше он тиыннан азайтайык дейди. Шило карт ыскырып калды: — KyniHe он тиыннан? — Ие, он тиыннан. — Мунын не екен!н ездерщ тусшем!пндер, жок па? — деп, соны icrefiiH деп отырран осы жумыскерлердей-ак Шило карт ерш елент урса бастады. — Андрюша, мыналарра карашы сен!.. Кун1не он тиыннан дейдП.. — Bi3 оны icTeTneflMia,— дед! Михайло Неволя,— Бул 6apiMi3re тиет!н энпме. Bipre карсы турамыз. Ол болмай- ды1 — Андрей Быков, эршмнщ не айтып жатканын, aci- ресе. Буланбайдыц не ойы барын бграз aitFapFbicu к ел т, ундемей турды да: — Шал дурыс айтады емес пе? Бетен адам емесшз, осылай окай достасу керек,—. Косыласын рой? — деп сурады Буланбайдан. Буланбай шалра карап басын изед1. — Ш алын бэле-е! — дескен дауыстар эр жерден шыра бастапты. — Енд1 MiHe бэр! де ойларан жерден шьтады... Осы­ лай болу керек! — дед! Шило карт. Айтпай урынысып, т!л жетпей калса, оймен угыны- сып, eni елд!к жумыскерлер! окай достасатын белг!лер!н 6ipiHmi куш-ак 6epin калды... 6 Телуйд!н пегшн ж апкалы Назыкеш тебеге шырып едй Аласа жеруйге тумсыгын Tipeft жаткан 6niK ак кур- TiKTin успмен ж упрш шыкты да, жастыкша терт бурыш- 180

тап сьтарлап кул толтырган дорбаны кетерш ала бер- генде шойнацдап осы уйге карай келе ж аткан жаяуды кердь Мыкыр агаштын xy6ipi журш келе ж аткандай елес- теп кетп. Назыкеш селт етш калды. Кетерш алран кул дорбасы пеш мойиынын кырына Tycin жарылды да кул! буркырап, борай женелдь Ж ел кулд1 уйыткытып, уйпа- лактап ycTi-басын борап кетсе де, Назыкеш козрала ал* мады. Ж ука ситса кейлек, женНз камзолментурса д а.те- м1рдей карыган аязды сезбейтшдей калшиып карап ту- рып калыпты. Кыздын талдырмаш денесш жел майыстыра шайкап, кейлепнш eTeri мен кос бурымынан элдем м ке- йш карай тартып туррандай сезшедь Кул буркырап кегалжым бултка айналып булт iuiiH* де 6ip ж ас кыз пайда болрандай Kepinefli. Он колын он Ti3eciHe Tipen алып, киракдаган 6ip жаяу тарбиып капа жакындап келедь Сол аяры 03i аттаса, он аярын он колы мен кетерш алып аттататын сиякты. Аксак аяры аттаран сайын ж ары к дуниеге басын 6ip nin коя- тындай, бар денеамен алдына карай енсершп барып кайта шалкаяды. Б атар кун бар жарыгын сол сорльша рана TSFin, езге дуние каранрыда калгандай, Назыкеш сол жаяудан баска ешнэрсеш кере алран да жок. OpipeK- те рана узын жолдын ен бойын ерлей шубап бара ж аткан Kipeiui KepyeHi де кезш е ш н ер емес. — Сол-сол! — дед! Назыкеш, езш е-езь ' Ещц Назыкеш тебеден калай зырлап тускенж де, ке- 3iHeH жасы калай ыршып кеткешн де андаран жок. Келе жаткан бакытсыздыгын кез1мен Kepin калгандай, калты- рап коркып, уйге ж упрш Kipai де: — Апа, далага ш ы к!— дедь 0 3i шешесшщ тесегже барып, етбетшен кулай Kerri. Сол екен! рас... Кыз журег! жанылыскан жок... Бул кираландап келе жаткан Ж абай едк Анда-санда кезж жуып, кайта байлап беруден баскага шамасы ж ок фельд­ шер Самойлов алдьщры куш муны уйже кайтарып ж!- бердь — К езж б!ржола шырып кеткенше капаланбасан, ещи ауырмайды. Догаласы б1ржола шем1ршектенш, шеп- шалам. Kip, ондай-мундайдан корыкпайтын балды,— дед! Самойлов.— М е н т колымнан келген! осы-ак. Баска кылар амал жок. TiaeHHiH уршьшы жарылеан ба, элде; «сш нш ж шыбырынын басы айрылып кеткен бе, оны бьле алмаймын. Бес-алты ай ушнде тыныш жатсан, о да

жазылып кетер эль.. Енд! уйще кайт... Луксат... — деп Ж абаймен кош айтысты. Дымное жер уйде бес айдан артык аштылы-токты- лы жаткан Ж абай жары к дуниеге босаиып шыгуына e3i де асык едк ©Mip топырагына тамырьш терец жай- ган, енбекпен nicin наткан жас дене, жазылса, емЫз жазылранын, жазылмаса, емс1з де жа.зылмайтыпын Ж абай ce3iHin те жатты. Сондыктан, фельшердщ eMi- нен етер yMiTi б1ржола кесш п, шырарып ж1бергенше ренж1ген де жок, куанган да жок. Юрешщен Kipeuii- ге ауысып, жолаушыдан жолаушыра ауысып, жана рана Игыикцн eri3 отарыныц тусына келгенде Tycin каллы. Кунше мен НазыкешлН осы отарда телуйде туратынын б ш п келе жаткан Ж абай тура тартып келе жатыр. Ж ал- |ы з рана жанына батып, тартып келген зары — муны эр- KiM шанасына мшг!згенде Kapin-касардай Kepin, аяушы- лы к етелндерш айкын ce3iHin келдй Сол аяушылыктан epi корланып, api ызаланып келе жатыр. Айтары кеп те аузы байлаулы туррандай, imTeH тынып кушнш келе ж а­ тыр. А ярыньщ ауырранына карамай, жулкынып келе ж а ­ тыр. Оны Назыкеш те осы халде керш едь Кызынын турппгш шргенш бай ушнен келш калган 6ip кыспак па деп далага жуг!ре шыккан Кунше как- naFa жакындай берген Ж абайды сорып кете жаздап токтады. Эуел1 танымай да калды. Б1р колымен 6ip лзе- сш Tipen алып, 6ip аярын орай аттайтын кайыршыны бурынды-сонды кермеген сиякты едк Сол ж ак кезш 6ipey тамырымен суырып ала бергенде колынан ш ьтяп кетш, айрылып калгандай, шелей баскан акты кез жййшке жа- рынан жарылган жумырткара уксап шодырайып, суыры- лып тур. Сол ж ак касы ортасынан сынып кеткендей, куй- рырын т1к шаншып алыпты. Он ж ак б ел жымиып, сол ж а к б е л «9, коркып кетлн бе1» деп туррандай бед1р‘ ей- едк — KapaFbiM-ай, сен бе едщ...— дед1 Кунше. Ж урен кеуде суйектерш нукып-нукып калранын сездк— Ку- лыным-ай, кор болран екенещ рой! — деп, Ж абайды ман- дайынан суйдк — Ие, мен...— дед1 Ж абай,— мен... •— Ж ур, уйге Kip, карарым. — Ж ок, шеше... Назыкеш уйде екен, юрмей-ак коя- йын. Bip-eKi ауыз сез1м бар, соны айтайын да кетейш. Ж абай жылап ж1беремш бе деп коркатындай, ыл- 182

ри жымиып тур. Онысы каЫрет белНсшдей аяныш- ты, вм!р бойына кететш зарын рана антартады. Б ар ай- татыны алкымта келш, тутас Н релт, кептелж турраны байкалады. Ж абайдын уйге Kipe алмайтын жайын ryciH- fli де: — Терлеп келтсж , жел тиер, тым болмаса, кора- га юр,— дед! Кукше. Мунысы мешмен 6ipre ж урт кезш е туспейш деген! uibiFap деп, Ж абай карсыласпай корара Kipfli. — Ж абай — осы! Б ш п сынган к азак арбадай, шой- рылып калган...— дед1 Ж абай, карангы бурышта уюл! жаткан тезектж устше отыра 6epin.— К ез мынау акиып турран. Томардын туб!ршдей шодырайып, колынмен ус- таура келед!. Осындай куйге ушыраган Ж абайды н не се- 3i барын езщ де TyciHin отырран шырарсын, шеше... — Кайтешн, карарым, не айтайын...— дед! Кунше жыламсырап. — К,айтетж! бар!.. Назыкешт!н OMipiH екс!тш, коз жасына калмайык— М андайда калын сорым да...— деп, Ж абай KypciHin, аз рана токтады да: — тым болмаса, он ею Myiueci тугел, мугедек емес 6 ip e y кездесер. Ж абай eaai елген Kici,— дед!. Ж абай енд1 ен сонры сез!н айтура ынтайланранда акы- рын рана жеруйдщ eciri ашылды. Ар жагында KiM бары KopiH6ece де eciKTi ашкан Назыкеш екен!н сезж е калгандай, Ж абай Куншен!н б!лег1нен устай алып, коз- галма деген белп берд1. Енд1 м!не, корада ешюм бары байкалмаган сон, Назыкеш уйден шыгып, 6ip-eni аттап токтады. Тары да аггады, тары да токтады. Камыс басы- нын сыбдырын андыган ел!кт!н ларындай, аягын тыкыр- сыз басып, елен кагып, ауыз коранын какпасына жа- кындады. Тас бедерш шымшып баскан ел1к баласындай, бар денесшде сергек те ш ирак сулулык бар екен!.. Ж а- рыкка жакындаган сайын кез жанары тутанып, бар де- HeciHiH сергек ширыгып турраны байкалады. Анкау жас карангы корада адам барын абайлаган да жок, карангы тукп!рден жалрыз кезд!н кадалганын сез1нген де жок. Дыбыссыз козгалып, коранын какпасына барып таса- ланды. Денес1 кандай сыланып ескен, шашы калай уза- рып кеткен!.. Д алага карады, Keprici кел!п телм!ре кара- ды. Элдекайдан сыкырларан адам аягынын дыбысын ша- лып калды да, тары да сол елжтщ ларындай ж алт етш бурылып уйге карай кетп. Кайрылып б!р карады да, уйге 183

Kipai- Ж абайдын журег!нде элдекайда телм!ре караган ei<i кара кез бен кыздын Tin-TiK тулгасы рана калды. — Ал, ещй кош болындар...— дед! Ж абай тура бе- pin.— Bip кудайдан баска ммге екпелейш!.. — Не айтайын, шырагым, не айтайын...— дегеннен баска Кунше де ешнэрсе айта алмады. Уэдем1з — уэде. Кудайдын буйрыры ujbiFap деу ана сорлыга да киын eai. Тары да 6ip енкешп, 6ip шалкайып женеле берген Ж абайра карай да алран жок... Ол оны карамаса да кв- pin отыррандай едЕ. Ж абай мренйлердщ жолына дейш 6ip токтамастан, артына 6ip карамастан келдь Ауыр жуктен аркасы бо- сап, тез жуг1рш кеткендей KepiHfli езше. Ceprin, серпшп, жешлденш калган сияктанады. Мунысы, 6ipaK- езше-ез1 токтау айтып келе жаткандагы ce3iHyi едк Оны токтата койып, езш-ез1 тындагандай болып ты­ на калып едТ iini алау-жалау екен. 1шшде 6ip нэрсе бал- кып кайнап, бар денесш ертеп бара жаткандай сезьлдй От жакары карацры корада тутанып едк Ж абай сол от тутанган манайдан тез!рек алыстарысы келш, аярынын ауру-сауын умытып, катты шсйнандап кеткенш енд1 бш п тур. Ж ок, ол мана бЕген! B ip aK ез1мнйл кешл езгеге жорып ед1. Сол отка эл1 де су себе TycKici келш, ез1мен- 83i тары сейлесш KeTTi: «Дурыс Етедщ, Жабайым!..— дед1 Ж абай езше- 63i.— Сорлы бишаралар уэдем1з бар ед1 деп, жшНз тусалып отыра берсе кайтер ен? Юм бшедК булар ушш мен де колынан б1рдеме келетш адам шырармын! Эл- де... тубшде Назыкещ 6api6ip маран буйырмайды деп айт- тым ба? Ж ок! Кудайга анык, 6ip Назыкештщ кор болма- уын ойлап айттым! Мен муны ен алгаш кез1мнщ байла- уын шенйп тастараннан кейш ез1мд1-вз1м айнадан керген жерде айткамын. Тукыл мушзге усап шодырайып турган квз!ммен Назыкешке карамаспын деген ант еткем... Ж ок, муным дурыс болды. Енд! 63iM кай шукыриа кулап кетсем де меГми, Н а зы к е и т ала куладым-ау деп екшбеспш!.. ©3i де ер1мдей болып ескен екен! Юмнщ ба^ына екесш, KiMiiiH багына?..» Ж абайдын даусы осы «KiMHin 6aFbi- на?» легенде м н а шырып кетт!... Ж ургшийш осы арада тосып тура берсем ойыма элде- нелер келер деп сескенш, Ж абай осы арадан eni шакы- рымдан жердег1 бекетке жаяу тартты. Акырын козралган кара нокатка алыстан сузше карап турган eni кара кезд| 184

сезген жок. Алрыс айтып карай ма, кимай карай ма, танданып карай ма, элде эшейш аяй ма, оны Назыкеш- •пн eai де бжмейтж ед!... Ж абай суйретйнп бекетке жеткенде мунда тунеуге токтаран юренплер эл1 орналаспаран екен. Кен аула- нын irni ыры-жыры шана мен келж , шан-шун ж анж ал- даскан адам. Бул И гш к бекет1 едк ¥зын-узын уш шым уй салрызып .айналасын биж карау камыспен коршатып тастапты. Аула осы рана. Кыр баеынан кулай тускен узын-узын швп маялары тумсыктарын осы кен ауланын терж е Tipeft токтапты. Bipneiue жерде мрм ен елшенш швп сатылып жатыр. Керждескен дауыстар да сол манай- дан басымырак шыралы. — Эй, кудайын бар ма, жок па? — Алдына келсж! — ¥мытпа осынлы! — KipiHHin басы п'пт! кетержген де жок кой! — дескен наразы дауыстарра 6ip-aK жауап кайтып тур: — Он тиын! Оттамай, акщанды экел1 Бул жерде калжындасу тугьп, салрыласура да уакыт жок сиякты. Эшейжде намысына онай тиетж свздер етеуаз к е т т жатыр. Kip басында турран Ж1г1ттер он- дайды елемейтж, кулакка жмейтж Tapi3fli. — Сезд1 кой, акшанды экел. Алмасан барып тур! — Ж ауап осы-ак. Шепт1 кем влшеп, акшаны артык алдын деп даулас- кысы келгендерд1 кейжп ж акта кезегж KyTin туррандар да тез ысырып Ж1беред1. — Былай тур, шырак... Дауы н болса бид!н езж е ба­ рып айт. Эр ю рдж басында ж аландап турран eKi ж т т , m emi солк етюзш тастап ж1берж ш рдж басы текеле берген- де-ак: — Экет! — деп, rnenTi аударып тастайды,— Он ек[ тиын! Мына 6ip Kipemire дэл бупн же™ тиыннын me6i де жетер ед!, 6ipaK оран сатушынын уакыты жок. Kipre кан- ша швп Tycin кегл, теле де алып кет: — Он eKi тиын!.. Шептш шашылганын жинап алура да мурша жок. Bapi карбалас, 6api тырыл-таян... Эрюм колына лекке- нж кушактап алып, 6ipi шанкылллп. fSipi мынкылдап, 63i- мен e3i урсысып бара жатыр. Кешс-кеше болып шанара

байлаулы турган епздер эржмнж кушактаган шебжея узын Т1ллер1мен орап алып, 6ip жулып калады. Юрешжер епздермен де урсысады. 0 п зд ер ундемейдк.. Бул даланын ем!ршде дэлдж деген 6ipnapce эл! жокка тэн. Эр napceci азды-Keirri шамамен гана таны- лады. Обал, кунэ, артык, кем, намыс, кек, ар-уят деген- л еРД>н бэр! де олпылы-солпылы, кейде еребейЫз аеып irycin, кейде шолтандап жетпей жатады. Сол мжезд! дэ- JiaFa келген Kip мен кез Tiirri ep6iTin Ж1бердк Бул дала- да енбек, сауда, эделет, зан дегендердж де жайы осын* дай. Tic жмде, куш к!мде, 6api сонын колында, таразы да сол. Б абалар заны — aai зан, ecKipreH сайын ардактала Typefli. Сондыктан, Kipemi сорлылар боска дауласатын ед1. Ел делшш, есепке алынбайтын кептж колында нара- зылык кана бар. Таныс 6ipey кездесер ме екен деп, Ж абай жер уй- Jiepjxi аралап Kerri, бздер! тартынып келе жаткан Kipe- гшлер буран жылы шырай керсеткен жок. Yfiip-yftip болып уйлыгып, 6ipeynep KeKipin койып курт урттап, 6i- реулер терлеп-тепшж шай сораптасып отыр. Ет жеп жат- кандар табакка ин Tipece ту йл ж т, бастарын кетермейд1, шыкшыт cyiieKTepi булк-булк етш, кулактарын гана кы- мьщдасып кояды. Тамактарын жеп болгандар кунн1н су- ыктыгын, шептж кымбаттап бара жаткандыгын, осы кыс- тын аягы жутка соиарын сез кылысып отыр. Жутка кар- сы турар шара жайын eiuKiM айтпайды. Bapi де 6ip алланын жазганы болат та десш, yMiTci3 кумкпжид!. — Кудайдын кудыретше 6ip тан калатын жер!м — ж ут келсе-ак малы кеп байды кермей, кедейдж жал- гыз-жарымын кагып KeTeTiHi Heci осы? — дейдь мандайы кыртыс-кыртыс, бес-сандыра сакал-мурты бар, cipenKf кара Kici... Ж уттын осы 6ip мжезше талай кездесж, тус1- не алмай койган жумбагындай eTin сурайды. — ЦПрюн, 6ip байдьщ малы маган 6iTce!..— дейд! быртык бет, кысык кез ж т т . — Онда кайтер ен, И г ш к болар ма ен? — Ж ок, болмас ем. Байлыгын алып, И гш ктж ж езже кайырып берер ем... — Атаннын басы, кайырар ен! — Ж ок, сейтер ем! — Сонда, байыган сон не кылар ен? — Мен бе?..— деп, ж т т ойланып калады. Колина байлык тисе, не штейтшш бжмейтш де сиякты.— Бай-

лырын берсе, не ^стейтжшд!- кудай S3i 6 u a ip e p ед1- ау...— деп, сенер-сенбес бегелед! де:— Еналдымен кеп кылып турып шеп шапкызар ед1м...— дейдь — Ш еп шапкызар ед1м дегеш дурыс. Б ы in айтты. Шепе!з кун кере алмайсын ендП — десш, касындарылар шуласып Kerri. Ka3ip каулы шагарып, алдагы ж азда шын-ак шеп шабатындай, бастарын квтерш алып, екые- нш барады. Кешпел1 екйрде туракты арманра умтылып, табанда- сып i3iHe тусш, туптеп сол арманына жетш уйренбеген журт, 6ipAi айтып, 6ipre кетш ,акыры сол шеп шабудык керект! жумыс екенше уймелесе калыпты. «Ж аз uiHFa умытып кетпесендер, бул да 6ip игш ктс жумыстын ныша- насы екен!» деп ойлады да, Ж абай бул уйден таныс адам кездесгре алмай шьн-ып Kerri. Екшпп уйден Ж абайга ек 6ip кутпеген адамы кездес- т1. Ак жаулыктык устжен бастыра ак туб!т шэл1 жамыл- ган, денел1 эйел кеп еркектж ортасында yHci3 мунаюлы екен, шешжбеп™ де, там ак та ш пей отыр. — Апа-ау, тым болмаса, шай да ш п ед ш рой... Dip шыныаяк inmii,— деп селд1р кара сакалды капсарай- лау адам эйелге карады. Эйел ундеген жок. ©з халже тан-тамаша болып, тусВ не де алмай, сене де алмай отырран сиякты. ©з ойымен рана болып отырран адамнык эдетжше, кез1 де касында- рыларра туспей, элдекайда кыдыра карайды, кермей ка- райды... Кезше сене алмай. Ж абай да 6ipa3 турып калды, Ж ок, осынша уксас адам болмаска керек... Сол... Кепей б эй бш е!.. — Апай-ау... Ci3 кайдан ж у р а з ? — дед1 Ж абай. — Жабаймысын, карагым? — дед! Кепей и м екенш даусынан танып. Ж арым Keni.ii epin журе бергендей, кезжен жасы да барлап Kerri... — Баянды, сырылып орын 6epiimepiiii Ж абайга... Bepi келий...— дед1 Кепей eai де ысырыла 6epin. Ж абай аксак аярын арен амалдап, касына орналас- тырып, Кепейге жакын барып отырды. Е гш п жылап ж и берген Кепей кезжщ жасы моншактап кеткен бойы Ж а- байды узак кушактап, eKi бетжен кезек-кезек суйдк ©з мунын шакканы да сол, Ж абайдан KeiuipiM сурараны да сол едк Кепей жылап кершкен ж!г!тке сол арада отырран 187

— Е, сол ж т т efliM де... — EcTin едж... — Tipi калган екенсщ, эйтеу!р...— дест!. Ж абайдын тандана карал, cypayFa бата’алмай отыр- ганын сезш, Колей ез жайын айта келт: — Балалармен сыйыса алмай, теркЫ ме кешin ба­ рам... Мынау Баянды деген менщ жалгыз iHiM болады.., Kemipin экеле жатыр,— дед!. — Кара басымды экеле жатыр несения, апа-ау... Нен- мен Kemin келе жатыр ен?.. ¥ялса журт уялсын, сен ’неден уяласын?..— дед| Баянды. ¥ятырак куйге ушырап елген Жуман байды шама келгенше дабырасыз жерлеп, ж епсж етшзгеннен Keftin, сакалтай-сакалтай кунезер балалары еннй алысу жайын колра алысып, тарбайысып калып едк Bapi де бул кун- ге дейш байкалмаган ж!гер керсетш, катты керкть Енш! жайын неше жылдан 6epi ойланып-толранып жургендей, Дауга 6api де 33ip екен. Артык жеген, кем жегендерше дей'н Ti3in ж у р и т . Катын алганда бершген калынмалга дейш есептеул! екен... Онык ycTiHe, 6ipHeme боранга сок- тыгып селд!реп, эл1 де кауыпте турган малды тез белкш алып, э р т м 03iHiKiHe не, е зш ш н е бас-кез болуы керек болып калып едь Кезек бас жарысып, кезек жешс!п жаткан Жуман балалары егей шеше жешнде рана б1рауызды екен. Ба- ласыз катын ешнэрсеге ортак емес болып шыкты! Bip мезпл ездьез! тебелесед1 де, енд1 6ip мезпл катында- рын Кепей сорлыны туртпектеуге жумсайды. Бейшл ауыз байдын кыздары, куш кеше именш журетш келш- flepi, eurni устшде Кэпей сорлыеа кутырынып к е л т тш- ceTiH болды: — CeHciH, осы кунге дейш еный 6epri36efl келген! Се- нщ кырсырыннан бар мал кырылып жатыр. Шал ceHi KapFan кетт1, какпас деп KapFan KerriI.. Калган малды сенщ К аракесегщ талап жатыр, еннпшй ел!ннен барып ал!— дед! каншыктай шапылдаскан катындар. Бай жердей шыккан келшдерше ешнэрсе батып айт- пай, 63i каймыга журетш Кепей бул керктердш устшде торгайдай бурып калып едя Акыры шыдай алмай iHiciHe хабар ж1бер!п, бугш б1ржола кетш те калды. Арсыз келш- дер алып шыккан жалгыз сандыгына дейш тштш калып-

гы . ©Mipi ылри уялумен, ыктаумен етш келе жаткан Квпей сорлы ен аярында енипЫз, д эн енеаз TepKiHiHe кай- ту сиякты ен улкен уятка ушырап, елге жоламай, бекет- ке конып, тунделетш журш кеткел1 отыр. КвпейдЫ есен- ripen калгандай болып отырраны да осыдан едк — Экек токырауын бойындары туйелерге KeiuipLnre- л1 терт ай болып едд... Хабарсыз...— дед1 Квпей. Ж абай ундеген жок. Терезеден «Баянды бар ма осында?» деген айрай ес- тм д к Терезеге енкейш салт мшген 6ip адам тыкыршып тур. — Ыбырай foh!— дед1 де, Баянды сыртка ж уп ре шыкты. Ыбырай K6Mip мен мыс кендерш тасудын бедйретж алган, жуздеп келйс ж урпзш турран Kipeuii едк 0уел1 бес туйеден бастап едк Ka3ip уш жузден артык келж айдайды. Ke6i И гш к сиякты байлардш де, б1рлЬжа- рымдаран кедей ауылдардын KeaiKTepi де бар. Ыбырайдын KeaiKTepi манары Ж абай барып кеткен, Назыкеш калган отарда онаша тунейдк К ел ж тщ Ke6i езж ш болгандыктан, И гш к ол жерге белек бекет сал- дырды. Онын епздер1 де корада тунеп шыгады. Баянды сол Ыбырайдын устасы болатын едк Уйде отыррандар Ыбырайдын элденеден кысылып, катты дауыстап сейлегежн ecTin, абыржып калды. — ©зге журт мурнынан шаншылып жургенде най- калып сзнденетж не бар?— дегеш есп л ед ь Баяндыныц Ky6ip-Ky6ip кайтарран жауабына: — Дукенщ Ka3ip келедк Сатай ауырып калды. 03ip отыр! Тез женел!— деп, атын катты тебжш , д у арлетш журш кеткен! де естьлдк Баянды уйге салбырап Kipfli де: — Апа, сен енд1 Каратай екеуж журе бересшдер... Мен каз1р Карарандыра карай журет!н болдым. Ж ук шаналар жолда калып жатыр дейдь.. Ыбырай кысын- кырап Kerri... Сатай да ауырып калыпты...— дед1 Ба- янды. — Маган карайламай-ак кой... MeHi кайтесш, калма жумысыннан.— дед1 Квпей. Бул уйдеп юрешшер бырдай боп уйктап Kerri. Э кп- Meci3, epTerici3 тез уйктап калды. Тесек те жок, шепйну де жок, эрмм отырран жержде тымактарын бетже бур- кеп, катып калыпты. 03i уйктаса да колы уйктамай, о 189

жер, бу жерш тырналап койып жаткандар да бар. Арык кара саусактар пек астына б!ткен сакалдардыц тубше кебф ек барады. Кез1 бакырайган, кесек денел1 кара ж!- п т К ар а т а й да уйктап Kerri. Онык аркасына аркасын Ti- peii Баянды да жатты. Ж абайра акырын-акырын арызын айтып койып Кепей отыр. Енд! оныд арызын айтып му- кын та т а р ы осы Ж абай сиякты кем-KeriK болып калган- дай, ешнэрсесш букпей, буркемей, керген зэб^рш сол ку- йшде айтады. — Барганда да жылап барып ем, енд1 мше, жылап кайтып келем. Онда бармаймын деп жылап ем, енд! куып ж1берд1 деп жылаймын,— дейд! Кепей. Bipai айтып, 6ip- ге KeTin отырып, Кепей: — Еш» Назыкеш сорлынык кун! не болар... Ынгай- ларынды танып куанып журуцп ед!м. Калай болып жур враларын?— дед!. Текдес адамша тура сурады. Ж абай аз рана xinipin калды. Бул сырын енш м бш- мейд! деп ойлайтын e.ai. Кепей бшетш адамша, сэтаздж барин б ш п , кайрыратын шешесшдей кершш сурады. . — Енд! орайымыз кайдан уйлессш. TypiM fli Kepin отырран жоксыз ба? ByriH барып айтып KerriM,— деп Ж а­ бам да шынын айтты. — @зщ де манадан солай ойлап отыр ед!м,— дед! Ке­ пей.— Ж т т т щ ж ш т - а к айта алатынды айтыпсын. Ж абай бул женшде emKiMHiH мактау-макулдауын i3- демесе де, Кепейд!н унатып калранын e3i де жек керген жок. 9.ii де журепне шоктай басылып отырран Назы­ кеш Kyftiri азы рак бэсендегендей болды. Баска казактьщ колынан келмейтшд! !стегендей сезшдк Баяндынын дукеш тун ортасы ауа бергенде осы бе- кетке жет!п ед!. Сойдак Tic, ж алак epiH ж ас ж!г1т уйге Kipin: — Осында уста Бэкец бар ма?— дед!. Баянды басын тез KGTepin алып: — А. Айтбаймысык? Журеш'к. Шырарым... СандыбаЙ да келд1 ме? — деп сурады байпакты eTiriH к и т жа- — Келдк Баке...— дед! Айтбай. — Meni Кара.-андыга деГпн мшпзе кетсешз кайтер екен?— дед! Ж абай Баяндыга.— Жалрыз 6ip жездем бо- лушы едк каз1р кем1рде екен... Содан баска барар xcepiM таусылып тур... — Е, жур, шырарым. Дукеншн imi кен. Жолшыбай 190

эржерге токтап баратынымызга нетпесен, жур,— дед! Баянды. Ж абай Кепеймен коштасып, Баяндымен 6ipre кеттй Алдынры жары болжалсыз, арт жарында карайлары да жок, yMiT-тэуекелмен кете бердь Бекеттщ кен ауласынан шыга бере, Kipe жолынын ус- тшде келденен турран eKi aFam уйд> xepfli Ж абай. Kirn- кене-юшкене терезелер1нен жарыгы кершедд. Касында ci- лейш, табандап епздер тур, адам дар жур... «Баяндынын дукеш керемет кой1», «Б1бырайдын ыры- сы Fofll» деген юрепплер арасындагы кунк!лд1 eciTce де, Ж абай e3i керген жок efli элк Сол «керемет* осы eKi aFam уй екенш енд1 тус!ндк Алдынгы aFam уйдщ арт ж а- рынан келш, eciriH ашты да: — Kip, mupaFbiM,— дед! Баянды. 03i соцынан Kipin, eciriH жауып, салткысын салды да, устш деп 6ip киер кшмдерш memine бастады. — KepiKTi баса бер, Айтбай,— дед! 6ipre келген элп сойдак Tic бала жштке. AFam уй сыкырлай козралып журш Kerri... «Баяндынын дукеш» деген шрешшер арасында атак- ка шыккан, Баяндынын 03i ойлап тапкан Hapceci едЬ Ал- рашкы кезде Баянды Huifli мен Акбуйраттын ортасына орнаткан Ыбырайдын устасы болатын. Арба-шананын бул макайра ж ака KipreH кез1 болгандыктан клрауы да жш едк Бес-алты айдын ш ж де-ак кираган арба-шана дукенн!н айналасына ттзШп калды. Шойын к аккан а г а т бшектер, аузына TeMip-толке салган aFam донралактар тас тарткан Kipere шыдай алмай, кирай бердй Касына eKi ж ^гг косып бергенмен Баянды улпре алмайтын болды. — Д м п р болып, жолда шонкайып калдык. Б1рдеме кылып, мде-алдалап бер, Бэке... — деп, жалынып-жал- пайып, баска шрешглер де камай бердк Ж олдан аз рана бурые, eKi кырканын арасына орнатылган дукен мен Kipe жолынын арасы арба-шанара тырындэлып калды да, Ki- реш ш н дукенге ж ету ш н 63i мун болып калды. Кыс тус- кеннен кешн бул хал TinTi ауырлап Kerri. Баянды кун:- тун! к е р т н токтатпаранмен. шамадан тыс жумыска эл1 келмейтпшн Kepin, 6ip куш Ыбырайга былай дед!: — Енд1 бул дукенд1 тастайык б!ржола,— дед!, ойын олактау айтатын, 6ip дога адамнык эдетшше орашолак бастап.

— Е, неге? Кутырранбысык ез!н?— дед| Ыбырай. — Мен сЫем катып, болдым калжырап. Тасыганын 31лдеи кок тас. Арбаларын — арба емес, шаналарык — шана емес. Бэрш жинап И гш кке бер шеп тасы- сын... Муныц не айткалы келе жатканын aiiFapa алмай, Ыбырай б1рнеше сурау 6epin eai, Баянды оган жауап кайтармай, ез ойын айтып Keiri: — Сен MaFan 6ip агаш уй кидырып бер... Беренеден емес, ана 6ip заводтыц лавкеш бар рой, сол сиякты ек1 кабат тактайдан кидыр. Агаш yftai беренеден жасаган шанара орнаттырып бер. Торт eri3 жект1р... Тары 6ip пар eri3 TeMip ондай-мундайымды артып алып epin журетш болсын... — Е, кайда KemeciH, кайда кетпекшн?— дед1 Ыбы­ рай, Баянды буран да жауап берген жок, ез ойын айта бердБ — Сен эуел1 жарайды деий вз1н! «Ал, жарайды» де- ме, жарайды де кэдуЫпдей!... Сен тары 6ip агаш уй ки­ дыр... Агаш, тактай арткан ею пар eri3 OFaH да epin жур- ciH. Сонымен неше пар болды e3i? Жет1 пар болды ма? Сонда мен сенщ к1реинлерщмен 6ipre Keuiin журетш бо­ лам. Кираран-сынванынды жол уст!нде жендеп берем. Уш ай ш ш де барлык к!реншн шаналарын тем1рлеп бе­ рем,— дедк Ыбырай шошынып калды. Уакытында демалып, уа- кытымен тамарын 1шпегел1 алты ай болтан устасы шата- са бастаган екен деп калды. Елшз жерде жалгыз уй кал­ ган aaaMFa жын шайтан 6ip кездеспей коя ма деген ой кслдБ — Шананын; жетепн жшпен, бураган талмен байлап журген юрек тукке турмайды. Енд! 6ip айда отырасын шонкиып... Айтбай, токтат KepiKTi — дед1 Баянды. Алкынып дем алып, уМлеп TypFaH KepiK токтады да, шатынап кызарран кем1р оты кез!н кысып, калги бас- тагандай кершд!. Ауыр балрасын жерге тастай 6epin, куйел1 колдарын d p i белдемшесше суртш, мандай TepiH жещмен 6ip суйкей тастап Баянды тура келд1 Осымен KepiKTi б1ржола токтатып, тастай ма деп кауыптёнш: — Ал, 6ip агаш уй уста дукеш болсын... Екшнй aFam уй неменеге керек?— дед1 Ыбырай. — Арбаларын мынау кирап жатыр ма? Жатыр!.. 192

Енд1 6ip айда шаналарык кирап бола ма? Болады!.. ЕюншВ aFaiu уйге арба-шана ктейтш уш шебер тап! Тактайлы арба, тактайлы шана ютейтш болсын. Мен з а ­ каз кылып турып тем1рлеп берем. Ана заводтын ез<нщ арба-шаналары кандай? Сондай болады. Айтбай, бас KepiKTiL. Ешн ол Ыбырайра д е т сау, улкен 6ip акыл айтып отырган адам кершш кеттВ Баяндыга канша салмак салранмен, арба-шананын жайы онын езш де бунап жур едВ Одан-будан курастырып, арзанмен амалдап келген арба-шаналары осы кыстан калмайтынын e3i де бВшп журген. Сол кысылысынан Баянды куткарралы отырга- нын TyciHe калды да: •— Ж арайды , Баке, болсын дегешн,— дед1 Ыбырай. Bipan, e3i уинн емес, Баянды ymiH шыгынданайын деп отырранын урындыррысы келш, осынын езш узак opaFbi- тып, кеп свзбен айтты. BipTOFa Баяндынын куларына KipreHi осы «болсын, Баке!» дегеш болмаса, Ыбырай узак шарлап келш айтып едВ Осыдан он бес кун еткеннен кейш, Баянды айткан ек! «агаш уй» Акбуйрат заводында жасалып та калып едВ Инженер Некрасов куймейтш юршштен керштш астын тесеп бердВ EKi жагында ею-еюден терт тер езеа бар, Kepix алдыдры жарында, eciri арт жагында. Тебеде тем1р- мен торлап койган бешке сияктанып 6yftipi бултиран ею шам iayai тур. Баяндынын ез ойындарысынан кеш 1л* repi болып шыгыпты. Жанары Ж абайды н келш Kipreui—■ ею араш уйдш алдынгысы, уста дукеш едВ Терде KepiK, KepiK алдында улкен тес. Беренеден кесВпш алынран отыррыштар... IpreciHe аздап муз каткан, жапсарына кы- рау турраны болмаса, казаны уйден артык KepiHin кетт! Ж абайга. в з М н Баянды уста екенш осы дукеншде тол- ырырак сезшетшдей Баянды да ip ^em n Kerri. Ыбырайдан жолда токтап калган шаналарра немене керек екенш сурап алкан Баянды KepiKTiH алдына 6ipHe- неше кыска тем1рлерд1 тастап, ip re a e ж аткан ecKi, ж ана табан тем1рлерш аударыстырып карады. BipiH кимай- тындай, 6ipiH e сенбейтшдей карайды. — Осы Ыбырайын мен болмасам, 6ip куш иттей улып, калады,—дед1 Баянды.—Неге екенш айтайын мен, eni кунге суранып кетш ем, он бес шанасы жолда калып* (гы... Баянды 6ip он кун ауырып калса кайтер ед1 ол? Эке- ci ею елш, ею т1р!л1п, 6ip жетщен кешн кайта елгендей 193

болар едк.. Ж ок, енд! Баянды б й ш оны!— деп сук сауса- гын ш ош айты п алып, eciKKe карай айбар ш екть Ж абай мырс етш калды... Онын кез алдына кайта- кайта е л т-И р Ы п , Kipniri эрек кимылдап жаткам жуан 6ip шал келдк Д эл осы Баянды айткандай болса, бул шал Ж уманнан да артык уятка ушырайтын сияктаиды. Сонымен 6ipre, ce3i де, Mine3i де ауыл казагынан бас- ка'шарак, тжтеу шыккан Баянды Ж абайта унай бас- тады. — Сен кулме!— дед! Баянды Жабайра.— Ыбырай эр айда жетм зш берем деген жупн жетшзш бере алма- са, завод жагасынан ала ма, жок па? Алады! Ол кури кайнатып ж аткан завод емес, мыс арызып жаткан завод!.. Бедрет алдын ба? Алдын. Дабай, орында! Орындамай- ды екесш, штрап! Ж уз пар eri3iniH жалакысын бакыртып отырып ала ала ма И плж ? Алады! Айында ом оралам дегесш, алмасан ез обалык езще, келж сенщ колында болды. Дабай, сал санап! Сен бала бшмейан эл1, кыл кешрдщ алдында к е н ш тк болса — болар, а к та ара- ласкан жерде ондайды бимейдП Шотты сарт е т м з т кал­ ды ма KaFbin, 6irri! Ыбырайдын 3Keci неше рет елген бо- лады сонда? Ж абай езш щ бшместспнен уялынкырап калып: — Киын екен... Тарын екен-ау,...— дедк — М аган кушме елу тиыннан неге 6epin отыр? Эл1 6ip сомнан беретш болады! Сен езщ жыльша отыз сом алып, керш пе ен Жуманыннан? То-то! Алган жоксын!.. Сырттан дукеннщ eciri кагылды. Баянды eni бшегш туршш, сейлей журш, ез1 барып eciKTi ашты. Казакша сэлем 6epin, теменп epHi шелпиген, Кызыл бет, арык адам, Сандыбай шебер келш кгрд!. О да ыкшам KHiHin, d p i белдемше байлап алыпты. Ж абай онын арттагы «агаш уйден» келгешн де тусшдк Typin алган жешнде. жыртык тымарынын тебесшде белдемшенщ ышкырында aFaui жанкалары кершдк — Жылкылы, бай, аманбысын? Куй кал ай?— дедй Баянды калжындай амандасып. — Кеп болса 6ip жылгы en6eriM шыгар кеткен... © з а д ш тугел болса, сен осы калжынды койсан екем... Иасыбайын бар ма? — дед1 Сандыбай Баяндынык юпм салатын жэингше отыра 6epin. Сандыбай жарасынын аузын тырнап алгандай, томырылталы отыр... — Йемене, тагы да шыгындап калыппысын? Кабагын 194

катынкы кершед! Fofi,— дед! Баянды насыбайын 6epin жатып.— Сорлы-ау, антпап па еы? Сандыбай Баяндыра берер жауабын тура айтпай, вз1мев 63i кенесш Kerri: — Кырсык деген 6ip айналдырса, шыр айналдыра- тын эдет1 рой... Кудай урып, картка уттырудан бастаган сок, не онайын!.. Екеуш уры алды... EHfli калганы энеу- ri боранда айрылран жылкылардын 1шшде KeTinTi. Эл1 хабарсыз... Зй, менщ мандайыма снятый мал емессщ- дер-ау деп, 6ip квргенде-ак айтып ем... Кудайдын вз мацдайына бергенш канарат кылмасан, солай болады FCfi...— дед!. — Сен эл1 де менщ тш м д1 ал,— дед1 Баянды.— Ку­ шке он тиыннан болса да жалакыкды неге алып отыр- майсык? Ж уз шанага уш кулынды бие деген немене? И гш к пен Ыбырай кудай алдында да тук бермейд1 са­ ран. Осы айтканым келмесе, мешн атымды баска кой! — деп токтады Баянды. Сандыбайдык мандай Tepi боска та.мшылап жургенш Kepin, аяп айтты. Сандыбай ундеген жок. Ол малдан басканы устап, багып керген емес, малдан баска байлык барын тусше дс алмайды. Квз алдына тары да И гш ктщ квп жылкы- сы келдк Кулпырып, ойнактап алдынан erri... Bip аксары, 6ip жауыры болсайшы... Bip-eni кулынньщ мандайында жулдызы жоктыры болмаса, макпал каранын yftipi кан- дай едк.. Ж аялары жастыктай, куйрык-жалы ж1бектей твплген, кулаш мойын, камыс к улак едКау!.. BeceyiH кара квктен, бесеуш макпал карадан такдатып, кар а квк айгырды коса бергенде TinTi сумдык тамаш а болатын eni, э?.. М акпал караларды н осындайра ушырарын бьп* гендей, Ордабай foA кенбеген... Ырыстыньщ баласы ая- рын Tepic басар ма! И гш кте TinTi KiHa жок, керш-керш тандаганынды ал деп едк.. 03i турранда такдап калса, айрырын да коса беретш едП Кара айрырдьщ yflipiH ала- мын, кара квк айгырды аламын десе рой, болып жатыр... Т ш куррырдык байлана калганын кермеймюш!.. Енд! Mine, тым болмаса, 6ip кулынын мандайынан сипай алмай калды... Ж ок, И гш к : «Обалына калмаспын, уры да осы ел д ш рой, Акмола базарын тоса турсын» депть Осы кыстык М н д е тары да уш кулынды биеш Ыбырай- дан алады. Мундайды к азак баласында м м ecTin кер­ ген? Осыдан умгг етет!н Сандыбай И гМ ктщ кыстан а.ман 195

шыруын ттлейтш едк 0 з енбегш есептеуд1 койып KVHi- TYHi жумыс icTefifli. Ыбырай дегенмен осы icien жаткан шаиаларынын 6opi И гш к уиин деп ойлады. Игшкке 71лш Tiiri3e сейлеген Баяндыны ш тей жаратпайды да Иплмскв e3iHin колы жете алмаган сон, кумдейд1 деп те оилайды. 03iH И гшкпен «дэмдес» болтам адам кередк — Бос сез не керек, Баянды! — дед! Сандыбай.— Мен сен кеткел1 ceri3 тактай жэцйк, eKi шана icTen кой- дым. Соны теинрлеп тасташы. Ыбекен Караганды басы- на Tycipin кетера'н деп ед1,— Ыбырайга да Баяндыдан жакынырак туратын адамша сейледь Баяндынын 6ip жактырмайтыны онын осы лйнез! efli. Сондыктан ж ака рана аяп, ак жаркын сейлессе. ewu т1ктеу жауап кайтарды: — Сен не icrereHiHfli маган айтпа, Ыбырайына айт,— дед1 Баянды.— Алдымызда кирап калган он бес шана жатыр. Мен ayeai соны тузетш берем. Содан кейш те- М|рлейт1н нен бар, экел деймш. Сен маган каз1р терт айырма жетек, уш жалрама-табан экелш бер. Бар!..— деп, Баянды балрасын алды. 0p6ip ж алтак жаннын эдетшше, енд1 Сандыбай Ба- яндыга да жэрынрысы кел!п, 63iH-e3i тебесшен баскан- дай тем енш ш к eTin: — Бэке, насыбайын бар ма? — деп едк Баянды OFaH ундемедй — LUbipaFbiM, сен азы рак KepiK баса турсан кайтер екен? Айтбай маган колгабыс кылар efli,— дед! Жабайга карап. Сандыбай дыбыссыз шырып Kerri. — 03i 6ip сорлы адам,— дед1 Баянды, Сандыбай кет- кенен кейш.— И гш к тщ eri3 отарында eKi ай отырды. Мына дукенге кешкел1 де eKi айга таянып калды. Куш- TyHi дамылы жок. Ж алакысын малмен алса, куш бес тиыннан келмейтжш эл1 тусшбейдП— деп, узын кыш- кашпен TicTeTin экелш, Айтбайдьщ теске тоса берген те- MipiH эдеттегщен repi каттырак, ашулырак урып-урып ж!бердь Балра мен тес арасынан ушкан кызыл шоктар ыршып алыска TycTi. Кызарып долырган сом те\\пр де тез жал- пая бастады. Баяндынын балгасы да кездеген жерше дэл-дэл тиш, жем1рт барады. «Осы мен уста болуым керек екен,— деп ойлады Ж абай.— Heci бар, жаман енер ме? 8cipece онашалыгы кандай? Калжын, кумар жургган аулак. боласын. 0ai

отырып icTefniH жумыс екен... Л^ен сиякты шойнанга ке- peri де осы гой»,— деп Баяндиным бал Fa сокканына кы- 3UFa карал, кезж айырмады. 0cipece, Ж абайга Баяндынын 03i катты унап калып едь Ауыл адамдарынын жыртаны да кеп, кунсыздыгы да кеп. Неше жылдан 6epi ж апа-жалгы з дукенжде отыр- ган уста ауылдын бос салпарынан алыстап, кереказ Mi* незден айырылран ж ана адам сиякты керждБ М ана Жа< бай Кепеймен сейлесш отырранда да Баянды кур а'яп, кур жасыткан жок едк Ж ана Сандыбаймен сейлескендв де элденелерд! тура-тура айтып калгандай керждь Осы ofiFa беюген Ж абай ертешне Карарандыга жетж тускел! жатканда Баяндыга карал, 6ipa3 кыбыжык* тап турды да: — Бэке, мен тун бойы усталыкка кызырып келд1м. •Мен! cepiK eTin алсаныз кайтер ек ен ?— дед1. Bip мжез Баянды ойланган да жок: — Алсам Heci бар, аламын. Бул 6ip ми жетпейтж енер емес, тек ершбесен болтаны! Д е н т сау, карулы жао xdriTciH, eKi айда ез!мдей болып шырасын. Оран д е й т айына он-ак сом аласын. Оны б ш п кой! — дедь Ж абайга «денщ сау, карулы жжгтсж!» деген! б!ртур- л 1 куаиышты есп л д ь Баянды ашуланса да аксак, сокыр деп кемштейтж адам екенж ту с т д ь Ондай нэрсе бул Ki* cire ж ат болу керек. — Ж алакы жаяин е з п т бгле берерс!з. MaFan тек ус- талыкты уйретт шыгарсаныз болтаны,— дед! Жабай. — Ж ок, оны мен бжмеймж. CeHi жалдайтын Ыбы- рай. Мен саган кесул! жалакынын жайын айтып отыр* мын. Оны да жанжалдасып журш ез!м кеспргемж. Бу- ларга эл1 терт-бес уста керек. CeHi мен алдым,— дед! Баянды. — Нндеше, мен енд!п айналып келген!н!зш е жез* д ем ш н касынла б о л а турып, с онда т аб ы сс ам ка й т е д ! ci3re? — Болалы, шырагым. Тек, уэде орнында болсын! OcuFaH уэде байласып, Ж абай жумыскерлерд!н жер барагына карай кетт!. Ж азды кун! тук жок, «Игжон- нын» манайы шубарткан кара-кура, тб е к те л г е н жук Kejiiri, шан-шун бажылдаскан юренплер екен. Кар астынан он та к ты жерден куллырап шыккан кою кара тутждер х е р те л ь Ж абай сол тутждерге карай ойысып, журпнин жолынан бурылып кетть.. 197

Yui жыл боны акырын болса да табандаран шыдам- дылыкпен, мукала бммес кажырмен калана берген мыс заводы кыс ортасы аураннан кейш журш кетш едй Зырылдаран 6ip денгелек бггпеген, асыктырар 6ip ек- niH жок д алага Акбуйрат адырынан жана 6ip тыныш- сыз леп соккандай болды. Бул эл1 шын магнасындары завод та емес, тас KopaFa камалган тас угетш тшрмен- дер, тас елейтш електер, мыс корытатын тас пештер Fa- на. BipaK осы 6ip болмашы лептщ езж ен-ак улкен 6ip еийрдщ талмаураган кеп уйкысы да, маррауланран ойы да ceprin, далада 6ip ж ана 6Mip ояна бастады. Даусын созып мешреген жалгыз енештш уш кырат- кыркалар мен сай-салаларды узак к е з т журш, тыныш ауылдарра epiKci3 еепледь Тас кырканын басынан гурс- гурс еткен тас тшрмендерь курюлдеген тас електер, бырк-бык жетелген пар машинасы ман-ман баскан пан атаннын аянына да асырыстык косты. Ерте жатып, кеш туратын к азак ауылдарында б1лтел1 шам тан каранп>1- сынан жылтырайтын болды. Бурын жалрыз-жарым салт аттылар былк-былк жортатын кербжте жолдар, енд! аппак даланы т ш п тускен каска жолрэ айналып, api ке- нейш, api узарып жер шетше дейш кете беретш сиякты KepiHeTiH едк Бул жолдардын бойында конырауы кунпрлеген юре керуеш де куш-туш узжмей арылатын болды. Карама- карсы арылады. Катар жаткан жол да екеу. Бурылын етудщ Keperi жок. К атар жаткан ею жолмен Kipeiui ке­ 6руеш eKi ж акка карай, карама-карсы журедь BipiHen бурылып, ipine тусуге руксат та жок. Жалрыз-ак, кезге каныктан езгеш онай yFa бермейтш ел жолаушылары eKi жолдын кайсысына тусерш бже алмай, узак анырып турып, акырында Tycnecine Tycin, юреннлерге карсы ушырасып калады да, жолдан амалсыз бурылып, тары да узак анырып турады... Шатынаран аяз болсын, алай-ту- лей бораи болсын, кунше жиырма бес шакырым жур- меген Kipeiui ж ук алар, ж упн Tycipep кезепнен айрылып, 6тары ip KyHin ел^ред к ©лген кун де акша, елмеген 6 5 6кун де акша: ipiK e сенен кетед1, ipiBfle саран не­ дель.. . Инженер Бернер мыс заводын ж урпзж ж!берш, за- водпен байланысты жумыстардын барже де осындай 198

6ip тырыздык. кызу 6ip cepniH Kipri3e бастаган кезде узак сапарынан Никон Ушаковтын ез! де кайтып келш едд. Шаршай бшмейтш, демалу дегенд! умыткан Ушаков кел- ген бетшде моншара Tycin шьщты да, шай iuiin отырып Бернердщ баяндамасын тындады. Улкен ж ез самауыр, инженер Некрасов, Бернер тертеу! рана... Завод китыксыз журш кеткен. EKi тас пеш мысты ойдагыдай 6epin тур, ендд eneyi жакын арада катарра косылады... Тас угетш eKi тшрмен, eKi елек эл1 у л п р е ал- майды, api ipi ж1беред1... KeMip келш жатыр, терендеген сайын сапасы да тузеле бастапты. Ушаковтын келуш то- сып, кортылран мысты эл1 женелтпеген... Бернер icTiH жаксы ж актары н осылай кыска-кыска баяндады да, кун санап, жылжып койып, жакындап ке- ле жаткан кауштерге узагырак токтады: — ¥ с а к юрецилердщ Ke6i шырып калды ,— дед1 Бер­ нер.— К алгакдары ешй 6ip-eKi оралганнан калмайтын шырар. Заводка Н Б ш ден мыс кенш, Карагандыдан тас кем ip тасу уш ж мын келш у з д ж а з журш туру керек. K a3ip жол бойында бес жуздей рана Kipeuii жур. Ж уз с-луден артыры узамай токтап калады . Корытылган мыс­ ты Кызылжарра Tycipy учли тары жуз келш керек. Узак жол, байлардын ту й еа болмаса, езгенщ кел1г1 жарамай- ды: жет1 ж уз елу шакырым жер, Kipe KepyeHi eKi айда орен оралып келет|н жол... М енж 6ipiHUji к ау Ы м осы тасымал жары болып тур,— деп, Бернер бул жайларды катты куйзелш айтты. 6 з ойынша орыс мшезшдег1 па* рыксыздыкты ecKepin, ауырлатып айтты. — Ж аксы, Карл, Карлович... Он шакты байды конак- к а шакырармыз... жэрдемдесер...— дед! Ушаков, содан кейш?.. — Акбуйраттын KeHi мардымсыз болып барады. Ж уз бут кеннен жет-ак бут мыс тусед!. Муны б1ржола жа- уып, Н 1лд1ге б!ржола ауысу керек сиякты... — Кыс imiwie жумыскерлер кешер ме екен? — Он кундш жалакысын коса берсек, 6api де кешед1, 6ipi де калмайды. Ka3ip к азак ауылдары кысыла бас- тады. Енд! 6ip айдан сон, кашанры эдетшше, жутай бас- тайды. Жумыскерлер кенбегенде кайтедк кайда барады? Болмаса, сол манайдын езшен де жумыскер кунй табы- лады,— дед1 Бернер. — 03ip турран барак бар ма, элде Карарандыньщ кебш кием1з бе? 19*