Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

Бул кездщ казагы келденен кез кер!п калмаран кы- лыктан кысылмаса керек ед!. Байжан олай емес, езша 631 катты наразы болып, тан атканша куйшш шыкты. Киястанып, кыкыр сейлескел1 барып ед1, таре алдын кард! де ею ауыз сезге келмей кайкакдай бастады. 0cipece, ол осынысына кынжылып жатыр. Кайсарып отырып калай кайкан KaFbin калранын урына алмай ызаланды. Кыс бойы араласып, достасып кеткен орыо адамдарына опасыздык, iciefli ме, ез басы ymiH канша уят болды, оныц мелшерш Байжан a3ip шамалай алран жок. Bipan ойларан сайын Kyfliri ecin, бунай бастады. Ж ур егМ н 6ip бурышына шок Tycin кеткендей аунак- шыды. «Молодец» деп приставтын алаканымен карып' KaFbin калган жер1 элсш-элсш дуылдап кететш сияк- танды. Б!рдемеш оттап коймасам, ол меж аркага каратын ба efli деп куйшедк Бул кызым лесе, ол папа деп кеткен Елизавета кез алдына келгенде Байжан тулабойы тугел ертенш бара жаткандай, жамылып жаткан керпесш cepnin ж!бердц — Апактыц экесьау, неге аунакши бердж?.. Tepeci KypFbip б1рдеме дед1 ме?..— деген эйелше, Байжан уры- са жауап бердк — Байжан Омбы терелержж алдын да керген! Бай- жанга не келуип едП— дедь ©з уйже келе жаткан бэле-жаланын Hci байкалмаган сон эйел1 сонымен тын- шырып та калды. Жерге Tycin кеткен керпею устерже карай тартты... TyHHiK калранын осымен етюзген Байжан Буланбай мен Алшарырдын шахтадан шыруларын acbiFa KyTin efli. К азак K93i бул кезде кардын каншасы калганы мен жердж канша карайганын кунде тугендеп турушы efli, Байжан оны да icTereH жок. EKi Ke3i жабык шахтанын аузында болды. Ж ел аз шуак кун казактын калгып кеткенше кажымай карайтын 6ip кумары. Байжан бугж муны да сезген жок. Ойында еткен Tyuri кунас!н жуа алатындай 6ip жаксылык 1здену барын ангарды. Кан- дай жаксылык екенж айкындай алмай, езж e3i тындай • калгандай, тына калды. Акырын басып, таякка суйенш, албарра карай келе жаткан Cyripaflim кердь Кешеден 6epi тоя тамактанып, демалып калган Суг'фэлж ж аз FaHa eni KipefiiH деген екен. — Ш эптж ык жарына, KyHHin кезже отыр, — дед1

Байжан, онсыз да солай карай келе жаткан Супрэл|'ге жылы сез анткысы келш.— Апак-ай, Супрэлш е мешк imiriMfli экелш берпй, жамылып отырсын... Ойына келген жаксылык енд1 айкындала да баста- ды... Ки13 уйге шырып, жер yfrai осыларра б!ржола бо- сатып беру керек!.. Буланбай мен Алшагыр, Cyrip aai — yiueyi турсын. Кысылмай жиналыстарын жасасын... ©лендерш айтсын, кггаптарын окысын... Соколовтыц куна керетш! осылар болса, Байжан сонын ececiH кара- ма-карсы кайыррысы келдь Ауыз уй орыстардш бол- сын... Ойына келгешн acbiFbic орындайтын эдет1 бойынша Байжекек aflFaflFa басып ж у р т , кшз уйд1 туске жакын TiKTipe де бастап едг — IpreciH белдеулеп кем... Ж ел жак сыртына cofhm- нык тер1лер!н уста! IIIenTi KenipTin турып тесе! Кара­ ганды жак еш р тт турып!— деп, Байжан уй Tirin ж ат­ кан эйелдер мен Апакка кейш берьлер буйрыктарын да 6epin жур... Туске тармаса тун п кезектщ адамдары шахтадан шыра бастаранда Байжекек дедектеп солай карай Kerri. Барактарына карай кетш бара жаткан Буланбай мен AfliuaFbipFa кол булгап, токтатып алды да: — Кересщдер ме, эне, кшз уйге кешш шыктым... Кыскы уйд! берд1м сендерге, сендер турындар. Ондай мундайларына келденен кез болмайын деп, шырып кет- Т1м... Ауыз уй орыстардш, не кыламыз десе де epiKTepi. Дурыс mbiFap осым? — дед1 Байжан. — Е, онын адамшылык, — дед1 Буланбай.— Бала- шаранык алгысынан кайтсын жаксылырын. — Ал, ендеше, кешш келвдер Ka3ip. Байжаннын Mine3iH б т е с т д е р рой, онсыз дамыл таба алмайды. Буланбай аз ойланып калды да: — Алшагыр KeuiciH аздщ уйге... Мен кешпей-ак кояйын. MeHiH орныма Cyripaai турсын, — дедк — Е, мен оны куады деп пе ек? — Жок-е, Байжеке, мен мына ж ттте р дщ ш ш де болтаным жен... Солай болсын. Сен де екпелеме, мен де екпелемейш. Осы кезде коныраулы уш ат жеккен Соколов женеле 6epin ед!, жешл тарантаска'жеплген уш сем1з торы ат жолдык ша.пшыры мен балшыгын жан-жакка шашыра- та шашып Акмола жолына тусп.

— Е, мынау кайтып бара ма? — дед1 Буланбай. — Жок... Ат-арба Иплжтш1 екенш танымай турмы- сын?.. Ордабай болыска кетш барады... Мунын айнала- гы эл! кеп пе деп калдым,— дед: Байжан. — Ие, сеш де шакыртты деп ед1 рой! Не жумысы бар екен?.. — Байжанды уйше сыйплзбай журген де сол, акыл- дасайын деп ед1м... Мен айттыра суйеп, бэле болатын б!рдемелерд! жазып алды ма деймш... Кайтер1мд1 беле алмай калдым...— дед1 Байжан. — Йемене, жауап алды ма? Байжан Соколовтьщ алган жауабын тугел баянязп келш: — Енд! ек1 турл! ой келш тур... Бармарымды бала- уыздап басып ем... Ешк!мге жауап бергем!н жок деп, танып кетсем кайтер ед1?.. Болмаса, тшмашсыз дэнене- ci3 жауап алды, не жазып экеткенш ез! б!лед1, маран таныстырран да жок, тусшд1рген де жок деп ояздык ез!- не арыз берсем деймш... Эйтеу1р, кек аттык 6ip арам Tepi бар ма деймш...— дед1 Байжан. — Йемене, Kyfliirri б1рдемелер сурап па ед!? Элде esiH б!рдемеш былыктырып алдын ба?.. — Exeyi де барма, деймш... — Солай ма?.. Ендеше, уйше бара бер... Кешке Андрей мен Елизаветаны алып 6ip сорармын... Акылда- сармыз...— дед1 Буланбай... Осымен эркайсысы ез женше кетть.. Ауыр кыстын аркара баткан ызгары эл1 естершен кете коймаган Орал жумыскерлерше бул жакта да дэл бугшгщей балбыраран шуак кун болар деген ой келмей- TiH де едк Толкынданран жасыл дала кызылды-сарылы, кектш -куренд! гулдерден моншак тарынрандай жайда- ры да бей!лд1, ерке кершедк Ашык зенг^р аспан бшктеп кеткен. Ж айын кырандар бшкке шыркап алып, канат- тарын какпай жузш жур. Кекжиекте мухит толкыьы сияктанып,копарыла кулпырран буйра сарым ойнайды. Элс1здщ у м тн д е й алыстан дэмеленд1рш, умтылсак жет- шзбей ойнайды. Акырын ескен самалда бетен 6ip ие жок. М акта улпасындай шанкан ак булттар шекснз кек аспан тещзшде жены рана жылжып барады. Жасыл 352

дуниеш кушактай кулагысы келетшдей, боз торрайлар каиатын Kepin, жерге кы зьта карап, д1р1лдепп эн сала- ды. Кунге шагылыскан канаттары кандай жаркыраса, эш де сондай жаркын, узишейтш 6ip узак жыр жер 6eTiHe тугел тепл ш туррандай. Д ала толы эн де у н .. •Бусанран жердщ кезще кершбейтж мын турл1 жан иелер1 тугел оянып, ун косып eMipre талпынатын сияк- ты. Ж ер бетшде тутаса шыккан 6ip шын-шын бар. Тал ж1бектей балбыраган ap6ip кек шеп эн салып турран­ дай. К ш кене езеннщ енбойын ерлей б1ткен курке-курке кер1нген куба талдар да, туп-туп тобылгы мен караган да дуниеге осы кек жамылран куйшде 6yriH рана пай- да болгандай кызыктырады. Дуние 6ip уйкысы канып оянган жас баладай балрын да ерке, кушактауынды, HCKeyiHfli кутедй Майкудык суынын бойында эр жерге топталыскан, от жаккан, сырнай тарткан, елен айткан адамлар Kepi- недь Ke6i жумыс кел1П сиякты б1ренкей KepiirreH ер- кектер. Кызгалдак терген терт-бес эйел онашарак, кыранда жур. Кызыл, я кек орамал байланран, нэлдет- кен ак жаулык салынван эйелдер мына кара кошкыл топтыд б1рден б!р ажары да, кез тартары да сиякты ед1, олар белЫ п кеткен сон еркектер тобы коныркайланып калды. Эдем1 уйлескен ашык бояу сиякты эйел дауыс- тарынан айрылган сон эндер1 де конырланып Kerri. B i- рак жалпы кешлд1 журт оны тез ескерген жок. BipineH 6ipi туып жаткандай езшен e3i онай жалрасып кетш жаткан эн мен елен узшмедК ByriH булардын салран эндер1 де кенйлд1 едь Кыс бойы барактарда есплетж эндерде мунды 6ip сарыныш сазы болатын-ды. Кен даланы, таза самалды, орманды, епндь суды сарынатын журт ылри 6ip мунды эндер салатын. Мун уялап камыккан кен и ш , сол мунды ай- тып актаратын, тепп тазартатын мунды эндер рана босата алады. К е н т Kipi айтсан FaHa нетель Ж абы ркау к е н т куаныш куйше ашпайды eciriH. ByriH сол кен дала мен ерган ескен самалга шыккан куш кешлд1 эн ­ дер ез!нен e3i келш орала бердь Кейде орыс эндер1 мен к азак эндер! араласа шыгады. К азак энш салатын Кунзила мен Ж убай. Орыс эйелдер1 гул Tepin журсе ол eKeyi окашаланып алып, 6ip шыркау эн салып отыр. — LUipKin, мынау кек майоа кыркаларда шубартып жайылып жылкын жатар ма едИ — деп кояды осы топ- 23 Оянран елке. 353

та жургетг. Б айж екен...,0зен жагасында журген езш1н бес-алты жылкысы мынау кен жерге, тым олкы кершедк Улкен жолмен узак шубалган туйе керуеш е т т ба- рады. Алды apFbi кабакка асылып бара жатса, арты эл1 узын, кейш жаткандай сезЬпедк Бул онпаю жиырма- дан TistareH коныраулы керуен И гЫ к Kipeci. Маса-сона кабындап кетпей турып Кызылжарра тары 6ipep каты- насып калгалы ж енелттген. Тары да мындаган пут мыс экетш барады. Шудасы шубалран, кез кызылы эл1 ба- сылмаран, ызрармен тунерген жалбыр буралар бакы- рып-бакырып кояды. Конырау yHi узкпмей жалрасып, шубалып кунпрлейдк Коныраулаткан туйел1 юре, бу да даланын жана 6ip кез тартары сияцты. Мыс тасып, кем 1р' тасып, байлырына байлык косып жаткан Kipe иесГ бул жолы конырауын TinTi кебейтштк Улкендьюшш жез кокыраулар эртурл1 энге басып барады. Байлык даккын конырау ушмен де жайрысы келетш адамнын MiHesi байкалады. ©зен бойындары адамдар андерш узш туйел1 керуен- ге у зак карап калды. Сырнай да токталды. Кеп нэрсе- лерд! еске салатын конырау ушмен онай узш се алмай, acipece орыс жумыскерлер1 узак карады. Туйе керуеш булардын кыс 6ойры азабын акшара айналдырралы ке- п'п бара жатыр едк — И гш к Kipeci! — дед1 Байжан. Кызыра да, мактай да айтты. 03i Kaeip езен жагасында, жумыскерлердщ ара- сында турса да ойы сол Kipere epin бара жаткандай едк Буланбай жымиып Алшарыр мен Суг!рэлте neri- мен Байжанды нускады да, у з ш п келкен домбырасын кайта тартып Kerri. Б iрак. домбыра ызыны конырау ушн басып та кете алмады, журттын кеш лin де онай аудара алмады. Ол эл1 куш тумаран бэсеке едк.. Журттын Ke6i езен жарасында. Балактарын TypiHin, б тектерш сыбанып алып, элсш-элсш жуынады. Кыс бойы кустенш кеткен юрдщ жуа берсен кететйпне тан- данатындай, колдарына, т!зелерше узак карап турад ы .. — Кане, Байжеке, imin ж!бер... Кудай куа, сен ке- шеден 6epi iuiKiH келш жур!..— деп Шило карт Бай- жанга стакан толы мелд!реген арак усынды. — 0Й, мен шшеймш! — деп, Байжан ыршып. шегшдь — 1ш, im... 1шюн келш жур бьпем... Ж ум акка бар- сан да, там укка барсан да б1збен 6ipre боласын,— деп Шило карт кысталайды. 354

Акбуйрат больницаеынан кеше рана келген, эл1 кв- ’ Mipre туспеген Шило карт аппак... Бет-азындагы бар- лык тамырлары кегерш, жузше тугел кеплд1р рен бе- p in T i. — Кэне, im!.. Т осылрэн аракты безше шепнгенмен... Байжекекш к сол аракты iuiKici келш жургеш де рас. Кумартып жур- TinTi. EKi жабык шахтанык 6ipeyi бггкенше арнап Уша­ ков кеше кешке той жасап едк Сексен шамалы орыс жумыскерлер1 тугел ар ак iuiTi де, к азак жШттер! ш кен жок, ет пен шайра салмак салды. ByriHri бершген жап- пай демалыс та сол бггкен шахтанык куанышынач тугаи мырзалык-ты. Кызыл алган Ушаков жумыскерле- р1мен стакан катысып, елен айтысып, сушсуге дейш ба- рып журд1 де, дэл кайтарында: — Ракмет аздерге! Киын-ак жардайда шахтаны 6iTipin бердщдер. Ертен жаппай демалыс берем. Д ала- га шырындар, бой кетерщдер. Аргы куш алла деп шах- тага тусем1з. Ал, екшпл шахтанык тойында тары да осылай кездесейш...— дед1 де журш Kerri. Ж умыскерлер курметпен коштасып калды. Сол тойга уйшимен тугел шакырылран Байжекек арактын к азак бшмеген 6ip касиеттерш кептен ce3iHin, кумартып.журген адамша шкендерге жутына карап: — Тамакты кызыл бурыштай куйд1рш кетед!-ау, дей- М1н!.. Сайтаннык адамды кешлдеширш ж1беретш 6ip- демеа бар... Эне, керемкщ дер, нпкен кандай, шпеген кандай? — деп елекдей 6epin едь Кысталауы кел1ссе, кеше-ак irnin салатын к е к ш бар да. Байжекек Ka3ip де безше шепнгенмен, кез1 усынран аракта, кызыкканнык сезш айтып тур: — Кэшрдщ меп-мелд1рш карашы! Эйтеу1р, 6ip таза- дан ж асалады foA деймш...— деп кояды. Байжаннык кулап турран кулыкынын танып, Шило карт дэл ойдары жерден колкалап ж1бердк — MeHiMeH 6ipre шпесек, сенщ ушке келш мен де шай кппеймш. Келмесш демесек, 1ш! — дедь О, кайтер дейсш, iin, 6apiMi3 де iiueMi3 эли— деп Буланбай да костады. —■’ Кап, мына шал меш жекд1-ау, акыр!.. OpbiCTiKi дегеннен опык жеген жер1м жок!.. Ал, Байжан кетть., Пшмшда!..— деп, Байжекек аракты сылк-сылк жутты. Су сиякты анау суйык емес, каткылдау да Ke6ip- 355

леу екен... Ауызга салкындау тисе де, iuiiHe ыстык коргасындай салмакты тидь Тамакты кырып, е н е н т сыпыра кететш, алабуранын куйрырындай тырнактылау куйрыры бар сияктанады... Гул терген эйелдер езен жагасына карай оралып келдк Ж ан-ж акка бытырап кеткен жумыскерлер де кайтып келе жатыр. Манадан эр топты бей-жай аралап, калжык айтып журген Быков сырнайшынык касына ке- лш, журттык жиналуын кутш турран сиякты. — Ал, коныраулы керуен сырнай мен домбыраны б о л т кет1п ед1 Fofi, кайта ойналсын... Кешл кетерейж, влен айтайык... Билешк...— дед1 Быков, жинала бас- таран жумыскерЛерге. Эуел1 сырнай ырраландап кегп... Далада жалгыз ж ас ак кайын есетш едь Кыскы суык желдерден ай- нала бурып, жанын сактап калган жас кайын каз1р MefiipiMfli куннщ кезшде жапырак Terin, сыланып тур... Кунд1 жырлайык, улы кунд1 мадактайык. Кун барлык жанра б1рдей ортак екенш жырлайык... Сырнай осыны айтып едк Ж уанды, ж щ ш кел! кеп дауыстар езен бойын кун!ренте косылды. Еркектер1 6ipbiHFafl, эйелдер! 6ipbiKFafl косылып, ка­ зак ж тттер 1 де елен айтты. Казактын эйел1 мен epKeri косылып елен айта алмайтынына Елизавета Быкова кат- ты танданып калды. Оны угынып тум аны да осы арада едь — Неге? Неге косылура болмайды? TyciHAipiHisuii...— деп ол Алшарырра кадалды.— Ci3 83iHi3 де елеши жак- сы айтасыз, эйелщ1з де солай екен. Косылып айтура неге болмайды? — дед!. — Казак.та еркек пен эйел косылып эн салу жок... Bip ж!н!шке, 6ip коныр дауыс косылмайды б1зде...— дегенд! Алшарыр буралап эрен тусйодрдь Еркек пен эйелдщ eKi сатыда туратын хал!нен болар деп туйд1 Елизавета. Онысы дурыс та едь Bip кезде кеп дауыстар косарланып: — Енд1 Елизавета Сергеевна айтсын... EcriMereni eKi жет! болып Kerri. — Андрей Быков окысын,— десть Елизавета мен Андрей ез айтатындарын кашЗн да осындай 6ip эн салынган, кандай себеппен болса да бас куралган жерлерде еппен кыстырып ж1беруий едь Бу- riH жумыскерлерд1 далага алып шырып, елен айткызып

кешлдерж кетеруге жетектеген де сол екеук Bip уа- кытта елен окы, KiTan окы деп жумыскерлердш жарма- сатындарын да жаксы бшетш. Eneyi де 33ip, ойланып келген. Б у п н п куннщ бар магнасы да осы екеушш окитындарында едь — Бугш 6ipiHmi Kepin отыриан жаздын жаксы ку­ ши мен орыстын улы акыны Пушкинге арнагым келе- fli,— дед1 Елизавета. Одан нейin езш ше кезектеспрш алган турде Пушкин елендерш окып KeTTi. Еналдымен «Ci6ipre» деген елендерш окыды. Хат танымайтын кара жумыскерлер езара да сыгылыса тусш, ентелесш Елн- заветага да жакындап калыпты. 0 лен сырын тугел укпаса да дана сездердш 6 ip TyflipiH Tycipin алар деп ойлауга да болар емес. Кулакпен де, ауыздарымен де тындап, Tycin бара жаткан сез болса кагып алуга кол- дары да 33ip отыргандай. K en TyciHciH деп, бултарыс- сыз, бултаксыз жазылган сез он мен журекке ез1 де онай cinin жатканы байкалады. Во глубине Сибирских руд Храните гордое терпенье, Не пропадет ваш скорбный труд И дум высокое стремленье... Оковы тяжкие падут. Темницы рухнут — и свобода Вас примет радостно у входа, И братья меч вам отдадут. Бостандык дегенде Елизавета осы кен даланы кула- шын сермеп керсетш ед1, бугауларын алынар, капаста- рын киратылар дегенде жерд1 тебШ п те калды. Эуел1 жай бастап едь бара-бара e3i де кызып кеткен сиякты. Ci6ipfliH карангы да тар кен унпрш де деген сездер жумыскерлердш ез жайларын естерше салса, TeMip бу- гаулар бузылады, капас кирайды деген сездер жалпы Ресей халкынын арманы емес пе, онай тусш ш п ой мен журекке e3i барып куйылып жатыр. Осы apaFa Ci6ip каторгасында журген акын Одоев- екийдш жауабы да Kipin кетп. Ол Пушкинге: — i3ri шектердш жалынды ызыны ж егп кулагымызга, колы- мыз кылышка умтылып едь амал кайсы, шсен Ы кть.. BipaK жанын тыныш болсын, бостандык отын кайта ту- тандырамыз, шсеннен кылыш coFbin алый, патшаларга кундей куршреп шабуыл жасармыз... Халыктар куанып, демш 6ip алар,— деп жазыпты. 357

Струи вещих пламенные звуки До слуха нашего дошли. К мечам рванулись наши руки. Но лишь оковы обрели... Мечи скуем мы из цепей И вновь зажжем огонь свободы! И с нею грянем иа царей,— И радостно вздохнут народы. Енд! 6ip кезде патшаларра лагнат окып, кэр шащ- кан елендер Kerri. Самовластительный злодей! Тебя, твой трон я ненавижу. Твою погибель, смерть детей С жестокой радостью я вижу. Читают на твоем челе Печать проклятия народы, Ты ужас мира, стыд природы, Упрек ты богу на земле. — MiHe сез!... — (длейткен екен!..— дееп Шило карттын айнала- сындагы адамдар. — Осыдан кейж де елмед1 ме екен? — Е, оран бул сездер жетт1 дейм!сщ! — Ж ок, елдь.. Одан 6epi 6ipeyi емес, yuieyi елд1 патшалардын... Кудай казасынан влген 6ipeyi де жок,— деп, Шило карг ез бжгенш журтка тусшд1рш жатыр. — Ke3iMi3 бар, кермейдй кулак ecnifli, туешбейдк.. Осы жерде отырранымыз болмаса, бес белдщ астында жаткан к азак та б1рдей, квз1м1з жаутандап отырран 613- де б1рдей,— деп Буланбай iuiiHeH налып отыр. Курсшш те калды. Айнала караса, к азак ж1г1ттершщ 6api де тук туешбеген, бей-жай халде екен. Ж алгыз-ак Байжан, Ал- uiaFbip, Bafliuerip жуздершен кеше 1здер1. анрарылады. Кырраннан кешн кайта тебендеп келе жаткан сэры шаштарынын арасынан тер жылт-жылт етш Колбан 6ip- жола калрып KeTinTi. Туе кере бастаран сиякты, ара- тура шытынып калып, тамсанып кояды. Елизавета ен тупке сактаган еленше кешть Эуел! ауыр халд1 айтып, одан кейш эрюмнщ ойындагы кар- рысы мен кэрш айтып, алыс-жулыска шакырып, енд1 сол айкастын аяры немен тынарын атакты дана акын- нын свз1мен байламакшы едь Аса 6ip жалынды журек- TiH таекынынан туган сол еленге кештк 358

Товарищ, верь взойдет она. Звезда пленительного счастья, Россия вспрянет ото сна, И на обломках самовластья Напишут наши имена! — Жолдас, сен куджтенбе! Тап осылай болады дей- д1 рой! — Я, куджтенбе дейдй — Ж олдас депт!, э?.. — Пушкиннен артык жолдас болады деймкш! Сонау алые заманда улы акыннын рана аузы айта алар Ж олдас деген улы сез бул тындаушыларра ерекше 6ip достык, туыскандык сезшдей едк Надандык кары канша калын болса да жалрыз осы сезден к е г т анеа- рып, картан жумыскерлер солкылдап ямбердк Катерина Неволя бастады да, баскалары OFaH токтау айтам деп ездер1 де косылып Kerri. Элдеюмдер кушактасып cyfli- cin те жатыр... Елизаветанын кездер1 улкен махаббаттык отын ша- шады. Тындаушылардын бэрш 6ip-6ip кушактап: — Калай? Бостандык бакытын сезшдщ бе? Ойына б1ржола куйылды ма? — деп сурарысы келетш сиякты. ©з жузшен бакыт ушкындап туррандай. Кара шашты, кара кезд1 эйелде будан сулу, будан нурлы адам бол- майтындай KepiHefli жолдастарына. Осындай бакытты 6ip carriH мэн-мэшеше TyciHe ал- марандыктан ортактаса да алмай отырран к азак жумыс- керяершде аландау, ез мундарын жеке-жеке ойлап ке­ ту де бар ед1. Шахта жактан шабуылдап шыккан пар ат жег1лген арбаны да солар бурын керд1. Артында де- легейленш шапкан ек! салтатты да квршдк Конырау безектеп, алыстан-ак айбар uierin келед1 екен. ---------- — Мынау жай емес... — Сактанындар...— д е с т калды жумыскерлер. Елизавета мен Андрей Быковтын колтыктарындагы енд! окылура арналран караздары мен к!таптары колдан колра eTin, аярында иыры мен омырауын тугел жауып кеткен мол жаулык киген Кунзиланын койнына Kipin токтады. Сырнай кабыррасы ырсиып кайта ырралан- дап, бытырай отыра кеткен жумыскерлер ек 6ip ойнакы энге косылып кеттк Орыс зн1н о жер, бу жер1нен дом- быра пернесже 1л1п калып Буланбай отыр. Арбадагы таные урядник Боткин болып шыкты да, 359

салттагылардын 6ipi кеудесшде алакандай жез1 жаркы- paFaH Ордабай болыстыц почтавайы, 6ipeyi Мусакай екен. — Быкова KiM? Быков кайсын? — дед! Боткин, се- м!з денеамен арбадан тенкерш п тусш болтан сон. Bip колымен узын кылышын буйiрiне карай ысырып койды. — Быкова мен,— дед1 Елизавета ак мандайына к а­ рай тусе берген 6ip тулым кара шашын басымен кейш cepnin тастап. Сол аярын аз FaHa torepi аттап, бар де- HeciH жинап алды. Кандай сулу ед1 деп ойлады Боткин. — Быков мен,— деп Андрей турегелдк — Ояз начальнипнщ атымен ap6aFa мшулерщд! су- раймын,— дед1 Боткин. — Барар жер1м1з алые па? — деп сурады Быков. — Акмола,— дед1 Боткин. Ж ай езжен e3i танылды да, будан баска, сураулар бермген жок. — Кайтем1з, эйтеу1р, 6ip коштасар куннен кутылмай- тын болсак, бугшпдей бакытты 6ip кунде коштасканы- Mbi3Fa шушрлж етелж... Бул жакта да осынша нур шашкан жаксы кундер барын мен журег1ме 6epiK сак- тармын. Кош болындар, жолдастар!.. — деп Елизавета. эуел1 жалпы коштасты да, одан кешн коршап калтан журтпен колдасып коштасты. Кеп адамдар жыласып коштасып жатыр. 0cipece, Ж убай мен Кунзила куйрск еплш тур. Дауыстары да шырып Kerri. — Неге буйтед1? Осындай кызда не жазык бар екен? Тук жазыгы жок. Кудай куа, мен куа! — деп Байжан api жылап, api айрайлап Ж1бердк— Корыкпа! Омбыга дейш куармын!.. — деп, Елизаветаны катты кушактап, мандайынан суйдь Быков жумыскерлермен yHci3 рана колдасып, Миха- ило, Шило сиякты адамдарра рана кыска-кыска б1рдеме деп калатыны байкалады. Байшепр мен Алшарырра со- ны айткан болу керек: — Енд! 6api сендерге карап калды... — дед1 Булан- байга. Ашык кек кездер1 одан да кепД айтып тур. — Оны эл1 кереры13, — дед1 Буланбай. Ойында не барын одан repi де анырырак айтуга т!лi жетпедь Арба журш Kerri... Жазгытурры жайдары кун сол калпында. Антарылып арбара караган журт шр'шп кал ­ ды. Ap6aFa урядник пен Елизавета катар отырыпты да, Быков кепйрдщ касына орналасыпты. Пар ат жолсыз 360

даламен барактарга карай тартты. YAipLnreH журттын ауыздары енд1 рана козрэлып ашулы каррыс айта бас- тады. Дуниеде ею нэрсе эуел1 урланып акырын баста- лып, артынан айраймен аякталады. Bipeyi осындай кеп каррысы да, eKiHiuici коркыныш пен катер. Патшаларды эуел1 эрк1м ез уйшде де акырын каррайды. Bipey aniirri дегенд! м м болса да акырын айтады. Эуел1 эр ауыздан булырып, ricTeHin шыккан каррыстар 1лезде тутанып кет- кен оттай, 6ip кеудеден шыккан м ж ш уге айналады. Ж у- дырыктар т уйш п, кеп кездерден кек ушкындайды. BipiHe 6ipi иык такасып, сырылыскан журт к аз1р 6ip рана ойдын устшде тутас тур. Кымбат ем жолдастарынын усталуы мунда калгандардын 6ipiHe-6ipiH жакындастыра кеткен сиякты. Воз торрай шырылын енд1 ешмм ecTip емес... Эуел1 ypnHicin бегелш калган журт, пар ат барак- TapFa бурылраннан кейж, жолдастарын тары 6ip Kepin. тары 6ip коштасып калрысы келгендей солай карай дурмрей козгалды. Эуел1 тутас козралып ед!, енд1 6ipi- нен 6ipi озып, бытырап, жалрыздап барады. Ж астаула- ры озып KeTinTi де, эйелдер узап кейж калган. Колбан да эйелдердж арасында кержедк.. Орта туста езжен ез1 Шило карт, Михайло Неволя, Буланбай, Байшег1рлер- д ж бастары косылып калды. Алшагыр мен Байжан да екшелес келед1 екен. — Мэссаран!... Тал тусте ен жаксы жолдастарымыз- дан айрылганымыз ба? — дед! Михаило Неволя. — Ол eneyi онай еле коймас... О ралар 6ip кезде! — дед> Шило. — Оралуын кутш, отыра берем1з де онда? — Колыннан келер1 не ендеше? — Быков саган не айтты коштасканда? •— Енд1 6api сендерге карап калды,— дед!. — Маган да соны айтты,— дед1 Буланбай. — Ол не дегеш деп ойладын?.. — Мен «Кекес» жайын айтты foi'i деп тусшд!м. — Эрине, еналдымен «Кенес» жайы. Сол «Кенестщ> калган мушелер! бастыктарын устаганда карап отыра- мысындар? — дед1 Неволя наразы унмен. — Мен оны эл1 керерм1з деп калдым,— дед1 Булан­ бай. — Ол не дегешк? Буланбай элде Быковка айтып ж егм зе алмаган ой- ын ешй кеюрек тусжд!рдп 361

“ ЕгеР. ДУРыс деп тапсандар Елизавета мен Анд- рейд1 бупн туннен калдырмай босатура болады — дед1 Буланбай,— Тун 6i3fliKi... Д ала 6i3fliKi... К ар аты тун мен дала... Нура еткел1 6ipey-aK. Калын талдар да 613Д1К1... уш жшгг, eni аркан керек... Тастап япбердж, oiTiп жатыр, конес урядник... Ат устшдег! алыс-жулысты басынан кеп етк1зген Буланбайдыц кез алдына калай кимылдары да келе калган сиякты. Салтатпен 6ip айкаска к!руд1 сагынып калтандай кумартып та Kerri. ЦНркш, Супрэл! екеум1з болар ма едш деп, айнала каранып ед1, ол эл1 тыкай- маран, эйелдерден де кейш келед1 екен. — Как? Так!..— дед1 Буланбай, жанагы ойын аяктап болганнан кейш. Ешл бул топ токырай бердк Кол icKe кумары жок Шило карт басын шайкап: — Екеуге ушеу косылып колга туссендер, кайтем1з? Ойын артынан ондар косакталып журмес пе? — дед!. — Аты бар адам колрэ тусе ме? Местей былкылда- ран 6ip урядникке ме? — Касындаплларын кайтесж? — Е, оларын коя тур... Bipeyi поштавай, 6ipeyi Му- сакай... Екеушде 6ip лактын каукары жок, 6ip акыр- ранымнан калмайды,— дед1 Буланбай. — Босатамыз деп icTepin ауырлатып алсак калай болады? — дед! Мнхаило Неволя. — Ауырлаганда Ci6ip foh айдар жерк Онсыз да 6errepi сол Ci6ip болар...— деп, Шило карт босаган ынрэй KepceTTi. Ой алысына шоркак адамдар кол к ке онай кек' бек. Ойланрандай 6ipiHe 6ipi токтам салгандай болып аз рана акылдасты да Буланбайдын ойына 6api де ко- сылды. — Ал, енд! ат керек...— дед! Буланбай Байжанга карал. Осы адамдардын барлык тарткан азап бейнетер!не с.ебеп болтан mchi'h Карарандыны сатканым деп ойлайтын Байжан ш ш ен Елизаветаны катты аяп: — Ай обалын мен!ц мойнымда кетед!-ау1 — деп келе жатыр едь Сол ойын енд! жасыра алмады: — 1шкен-жеген!м керем болып, алраным акырепм- мен кетк!р, неге рана сатып ем Карарандыны... Кысты- кун1 кырылып келе жаткандарында керш ем... Euai Mine, тугаи кызымдай болып кеткен, карлыгаштай Fa- 362

на сорлы баланын усталганын аа керд1м-ау!..— дед'|. KeaiHe жас алып, камыгып айтты. — Сен сатпасан, Караганды мен Акбуйрат зауыты салынбас па ед1? Айтпа, жок сездь KyHi жеткен бала кушенбесен де туады. KeMip мен мыстын туар куш ж ет­ кен екен, мын И гш к , eKi мын Байжан басып отырса да туады. Туды, мше! 0KiHepiH кеп пе, куанарык кеп пе, оны aai кейш KepepMi3... Сенен баскада ат жок. Б1з осы сайда калайык. аттарынды экел, — дед! Булан- бай. — 03iM де барам,— дед1 Байжан. — Е, жур. Аркан, сойылдарынды умытпа. Байжан кырда журген аттарына к е т де, езгелер1 KiM баратынын акылдасты. Буланбай, Михаило Неволя, Байшепр, Байжан тертеуше токтасты. Баскаларына ат жетпейдк Ж олдастарынын жан кияр icKe бел байлаган- дарына жол болсын айтып. Шило карт та баракка кайтты. — Kici ел!м1 болмасын... Танылып калмандар... Ертец танертен тесектерщнен табылындар,— деген бата берд1 Шило. — Сен 6i3re 6ip-eKi кайла жетш зш бер... Тез! — де- р\\ Неволя ж ака гана осы арага жеткен эйелше. Ер- кектердщ б1рдемеге бел байлагандарын сонадайдан TyciHin келе жаткан Катерина неге деп сураган жок, тез!рек басып узай 6epfli... Колдарына к ак сойыл, канжыгаларында 6ip-6ip кыл аркан, уш салтатты сайлауды ерлеп, Нура еткел!не карай тетемен тартып едй Такымына кайласын кысты- рып алып, жайдак м1нген Михайло Неволя аз гана кей- iii кеНп барады. Баракта eflayip айналып, Быковтардын барды-жокты нэрселер!н де артып алган пар атты арба 6ip кыркадан асып тускенше булар тасада бакы- лап турды да, одан кешн бегелген жок. Урядникт1ц ал- дына ujbiFbin алуга катты жур1п кетт1. Кун енкейт, коленке бойы бес есе узарган кез ед1. Усак нпркейлер мен мазан сармаса да ешй гана б1л!не бастады. Коптен ат устш сагынган Буланбай ок бойы алда к е тт барады. Сен1мд1 ат та сонын астында. Ты- мак кулактарын Typin алып, сак журк1п келед1. Узамай конырау даусы 6ip кыр астында кейш ест1лд!. — Аналар еткелге кештет1п жетсе, TinTi кызык бо- лар ед1,— дед1 Baflmerip, дабыр ест1лмейт!ндей, кара з«з

кержбейтждей жерге узап шьтып алганнан кеМн... Бу­ гаи дей|н 6api де ун<аз келе жаткан. — Кештетш емес, тунделетж жетедь— дед1 жер жа- йын бьпетж Байжан.— Бул eKi ара кеп жер... Аттары api- ден келе жаткандай екен... Ордабайдж! ме деп калдым... ©3iMi3 де кун бата-ак жетерм!з... — Талды еткелден баска жерден ете алмайды Foft?— деп сурады Буланбай. — Кайдан ете алсын!.. Талдыдан баска жер еткел бермейдь Ж урттыц жайлаура шыра алмай отырраны да содан,— дед1 Байжан. — Онда, Байжеке, сен сол мацайга кез байланбай жетш, жолдыц буран бултарысымен талы калык ке- летш 6epri жар кабактын астын байкай берсен кай- тед1? — дед1 Буланбай. — Е, болсын. Осыдан кейж калай кымылдайтындарын тусшсш алды да, Байжан кек жоррамен каскыр шокакка салып, uirepj асып Kerri. 0згелер1 конырау дауысынан да кулак узбей, анда-санда тосып алып, баяу ж у р т отырды. Бер- ri кабары калын шилеугг, жардын асты тьтылыса б1ткен калын тал, сондыктан да Талды атанран еткелге булар кун баткан сон ж егп. Кек жамылган калын тал буйраланып, коюланып кеткен екен... Жазрытурры тунн1н жумсак каранрыльты коюлана бастаганда конырауы баяу шылдырларан пар атты арба да HypaFa карай жакындай 6epin едк Су исж сеЗжген аттар азырак сергек ж у р т Kerri. Арбанын eKi жарынан катарласкан eKi салт маса карумен мазасы KeTin келе- fli. EKi колын артына кайырып юсендеп тастаран Бы- ковтын маса KaFyFa да шамасы жок, оран конган ма- саларды анда-санда Елизавета желшп кояды. KiceHHin шынжырын дэл ортасынан темен басып кораптын TeMip жактауына тары 6ip KiceiiMeH 6eKiTin койыпты. Елиза- ветанын колы' бос. Касындарыларынан ептеп кауыпте- шп те келе жаткан урядник Боткин ер-ортаны болран адамнын акылын айтып келе жатыр... — Осындай icTepfli мен TinTi тусжбеймж...— дейд! Боткин, туткындарга тары да 6ip байсалды б1рдемелер айтура ыцрайланып. — С13 ешуакытта тусжбейаз... Одан ум1т етпещз... Бекер дэмеленесйз,— дед1 оран Елизавета. Манадан 364

мыжындаганы куларын кажытып келе жаткан урядник осымен токталар ма екен деп, TiK ж ауап кайырады. Eni TyTKbiHFa ортак акыл айткысы келе баста FaH урядник касында отырган эйелдщ ж у ген аз мшез кер- ceTin калранына жэб1рленш, сездщ 6eTiH енд1 coFaH аударды: — Ж ап-ж ас эйелаз... Ci3 бул дуниеде кандай кей!с керд1'м дейаз?.. Кудай б1лед1— эке-шешеюз алаканына салып ecipfli ci3ai. Окытты да тэрбиеледк Е пш м сок- тыкпай, дэнеке етпей, калай жауыгып кеттвдз? Ж эне К1мге десещзии?.. Колдарыннан не келед1 сендердщ?.. Тап мына сармасасыкдар сендер, KaFbin калдын — ел- fli, деп Боткин дэл мурнынын ушына кадалган cap- масаны алаканымен шап enciain калып едк маса сыты- лып шырып аман кетть Мурны шынылдап тупш рш ж1бердк..— Мысалы, мен жаумын ба сендерге? Ж ок, эрине... Б |рак, мше, ден1 сау, жумыс ютей алатын адам- ды ккендеп алуга тура келдк Онсыз болмайды? ©зще Kayin... Мен 6ip опык жеп, он жыл ек1нген1м бар... Осы ку далага да сонын салдарынан ауысып кегпм. Ж ас болса енд! келш калды... Ал кулап кетпещз, жардан тусе бастадык. Алдымыз езен... К е з м з г е абай болыныз, калык талдын арасымен етем1з каз1р... Тура келш, ке- зщ е осып ж еб ер етм бар...— деп, 6ip колымен кезш кал- калап, 6ip колымен кораптык тем ip жактауынан устап, ж аскана бергенде элдынры жактан дуб1рлете шауып, кикуласып келе жаткан кеп адамнын дауысын ecTifli. — ¥мтыл! ¥мтыл! — Ж ау, жау!.. — Ора, куткарма! — дескен к азак дауыстарынын не айткандарына Боткин тусшген жок. Eni салт cepiKrepi- hih кейш карай жалт бурылып, ура женелгендерш ак- дап калды. Сойылдарын иыктарына кайырып салып, еккейе шапкан ею салт арба касынан д у а р л е т т OTin, кашкандарды куып экегп. Агатайлаган, жалынган да- уыстар шыкты, жар кабакта гана, жакын естш и... — Айда, айда! — деуге рана шамасы келд'1 Боткин- нщ. Ып-ыстык кыл аркан мойнын ысып, кыркып бара жатканын 6ip ce3inin ед1, енд1 абайлаганша жерде домаланып жатканын кердк Тем1рдей Ti3e желкесшен ба- сып, ею колын сындыра бурап, аркасына кайырып жатыр. ¥замай eni к у п т кол колтыгынан етш алды да желкеден келш айкасып, урядниктщ тумсыгын как 36S

ж °лга нукып-нукып калды. Боткин елд!м деп ойлады. Анкай-шудан ата женелген пар атты Михайло Не­ воля ауыздыкпен жетектеп алып, бурый апарып талга ки- л1кт1р1'п токтатып едь Аттар аз Fana жулкынды да, Kyurri колдан булк ете алмай, flip-flip erin ю ктап кал­ ды. Kernip ж!г1т божыны тастай 6epin, ceKipin туей де, калым, талдыц арасына карай зытып Kerri. Колы артын- да юсендеул1 отырран Быков аз-ак ушып кетпей калды да, шалкалап келш арбанык iiuiHfle кулап тустк — Андрей!.. TipiMiciHflep? — деген Михайло Неволя- HiK дауысы шыкты. — Дядя Михайло!..— деп калды Елизавета. Быков жымиды да ундемедк — Токтай турындар... Эуел1 аттарды босатып алай- ын...— деп Неволя элденелерд1 y3in, сындырып, куба талдарды аюдай жапырып, ат-арбаны жолга шыгарды. Аттарды жетелеп алып, iarepipeic апарып талга байла- ган сок: — Енд1, Елизавета Сергеевна урса 6epiKi3... Bi3 осы- лай уйгардык,— дедк арбадарылардын касына келт.— Егер, дурыс болмай шыкса, жол мше алдарыкда жатыр, ypHfliiHKTepiHfli кастарыка кайта отыррызып берем1з... — Урядниктщ калтасынан KiceHiiiH млтш тауып экелп^з,— дед1 Елизавета акырын рана. Михаило Нево­ ля жолмен KefliH жуНрш Kerri. — Eiifli кайтекпз? — дед! Быков Елизаветага карап^ — Бостандыкты 6i3re алтын табакка салып экелш беретш еш им жок. Кай турде босансак да, оныц аты бостандык болады,— дед1 Елизавета. Арт жактан дуарлетш аттылар келе жатыр. Тал арасында ыцырсыган Боткиннщ YHi б ш н ед ! Жарылып cbiHFan жас агаш ышкынрандай болады. Баска 6ip ды- быс жок... Арбара Буланбай мен Михаило Неволя 6ipre келдк Ат шсеш оп-оцай ашылды. — KiceH деген осындай . болады екен рой...— дед! Быков, уйып калган иыктарын жазып, керш п жатып. EKi ат жетелеп алган Байжан мен Bafimerip де осы арата к е л т токтады. Андрей мен Елизавета бэршщ де колын кысты... — Кызым!.. Елиза!.. — Тс-с... — 0зенн!н ар жарына етш алайык... Сонда сейлесер- wi3,— дед! Буланбай. Осыны 6api де макулдады. 366

бзеннен етш, жолдан да едэу1р жер бурылып шык- каннан кейш, 6api де ат пен арбадан тугел жерге тусш, декгелене отырып кенестк Бул жолпл сапары Hepni кендерше апармай тынбайтынын жаксы бьлетш Елиза­ вета босанганына ете куанышты ед$. Ж олдан босаткан жолдастарына кайталай-кайталай алрыс айтады. Енд1 алдында нелер кутш турганын болжау киын болса да, бул жолы босанып кетулер1 ек кемшде он жылдык каторгадан кутылу екеш де даусыз едь Эр куншде Kayin бар адам айдау дегеннен корыкпаса да гстейтш гстерден, курестерден кол y3eTiHiHe кайгырып, peTi кел- се жолшыбай босануды в з1 де ойланып келе жаткан. Быковпен онаша -Нлдесе алса, оныц ойында осы туннш 63i де бар едк Елизавета осы ойларын ipKUiMefl айтып болганнан кейш, Быков кыска рана: — Мен1н ойлап келе жатканым да осы едь М ана 6ip ретте тун калай к а р а т ы ед! дегешшзде мен айдаушы- мыздыц устше кулай кетюм келдк Слз сонда ceKipin Tycin, кутылып кетсещз, мен екпелемеген болар ед1м,— дедь — Ж алрыз кутылып кету1м эделет болар ма ед\\? Ci3 33ip мен ушш куйш ж у р а з foA...— дед! Елизавета. Онысында кандай астар барын баскалар шала ан- гарды. BipaK бул екеуМ ц ерл1-байлы еместжтерш 6api де тусшдь — Ж э, урядник не куйде калды, Tipi ме? — дед1 Быков. — Tipi... Байлаулы жатыр...— дед1 Буланбай. — Касындагылары ше? — Олар бос... Аттарын 6i3re 6epin, ж аяу калды...— деп, манадан 6epi сез тимей отырган Байж ан ез eH6eriH де адрартып калды. — Ал, eHfliri бет? — Б1з тым болмаса, улкен калалардьщ 6ipiHe жа- кындап калсак жаксы болар ед!,— дед1 Елизавета. •— Акмола ма? — Ждк... Омбы, Кызылжардын 6ipi. Одан аррыны керер едш тары да... — Ат-арба мше 33ip тур... Тарта беру керек! И гш к- TiR дауын мен-ак кетерешн,— дед1 Байжан, барлык кысылыс осында туррандай-ак. — Bi3 жолды да бьпмейм1з... Колра Tycin калумыз 367

да ертеннен асар ма екен онда...— дед! Быков. Енд! барлык коз Байжанга кадалды. Ундеспей, e3i сейлеуш кугп... — Эй, бэрщ маран карап калыпсындар.... О не бол- ранымыз, ундеспей калранымыз?.. Урядниктен тартып алып, айдалага аударып кеткешм!зге мэз боламыз ба? Мен-ак алып кетейш буларды. Tim-i Омбысына да апа- рып кайтайын... Омбыда ез!мшц де жумыеым бар,— де- fli Байжан, ерленш те, мактанып та Kerri. Адалы Ели- заветанын жолынан аянайын деген де жок едк ■— Сен ак кещлге салмак салмаганда, KiMiMi3 бар 6i3- дш?.. 0з1н жен тауып кеткенщ жаксы болды. Bip кай- тар, б!зд!н карызымызды жинай бер 33ip,— дед! Бу- ланбай. бзгелер! Байжанра эртурл! мактау, алрыс айтты да, Елизавета еркелеп Байжаннын бетшен суйдк Байже- кец енд1 TinTi тасынкырап кетш: — Осы арадан он шакырым жерде Мыкбай деген досым бар... ат алыскан досым. Куда боламыз ба деген де ойымыз бар... Не Омбыга сол апарады. Мына пар ат пен арбаны сен ал да аггарып кайт деймш... Оныц колы тимесе, ез1м экетем. Ал, отырмайык... Тан аткан- ша LLIiflepTi бойына кулап кету1м1з керек...— дед!. Сен- дер танертен тесектерщнен табылындар... Байжан енд! аттармен эуреленШ кетт! де, езгелер! манадан ойда отырса да, ауыздары бара алмай отырран «Кенес» жайына кешти EHfliri жайы не бола.р онын?.. Калрандардыц йшнде хат бметш 6ipi жок... бздершен баска дуниемен байланыстары да бодиаи емес. Орыс жумыскерлер! узамай Оралиа кайтады. Казак жумыс- керлер! панасыз калып барады. KeMip мен мыстыц алда- ры кундер! кыса туспесе, жешлденер элпет! байкал- майды. Эаресе, аз кун болса да арка суйеу сезшш, енд! жел жактары ашылып калгандай болып отырран Буланбай мен Bafiuierip к азак жумыскерлершн енд!г1 кундерш улкен куйзел!спен айтты.. Ж ас «Кенес» куш жетпей турандай, eMipci3 боларын 6api де с е зМ п .ж ас Ka6ipfliH басында отыррандай 6ipa3 уакыт ундеспей калды. — «Кенес» енд! жок,— дед1 Быков. Болранын да умытындар. Боска курыниа тусшлерш келмесе, ауызра алмайтын болындар. Полиция ол жайды туптейд! эл!. Тек атына куйш журмецдер... — «Кенес» болмаса да кенесудщ Keperi жок екен 368

деп ойламандар,— дед! Елизавета.— Кожайыннын аузы- на жумыскер жалрыз-жалрыз тусш кетпей, эр кезде ар- тында кеп барын сезшетш болсын... Бул сиякты жалпы айтылар достык еездер кеп бол- ранымен, аз айтылды. Алдагы кундерд!н бэрж е б1рдей каргаша да пана болатын сез жоктырын 6api де TyciHin токтасып калды. Коныраудын т!л!н байлап тастап, сешиш кек жор- раны жетекке алып, Байжан божыны колына алран екеш — Апакка айтарсындар, аттарды суытып ж!берсш... MeHi кайнына Kerri дер... Кэш, мМ ндер арбата,— дедг Байжан. — Урядниктщ кол-аярын шеше кет!ндер,— дед! Бы ­ ков арбага MiHin жатып. Аз рана уакыт жолдас болып, жете таныса алмаган карапайым адамдардын адалдьты мен достыктарына жас эйелдщ журег! босанкырап та кеткен сиякты. Дауысы тым акырын шыкты... Кездер!- не айтып турраны карангы тунде кершбедк — Тары да KepicepMi3 бе, ж ок па... Bapi6ip мен ci3- дерд! умытпаспын. Кен де MeflipiMfli, бай да бакытсыз к азак даласын да умытпаспын. Айта журермш. Тары да кездесуд! TiaepMiH. Куанып кездесерм!з...— деп, Ели­ завета калып бара жаткандардыц бэр1не де баладай еркелеп коштасы... Аттарды айдап калып, кайта токтатып, умытшак та асьтыс Байжекен колын койнына сурып жШерш: — Ойбай-ау, мыналарык менде екен рой...— деп, 6ip- em KiTan пен 6ip калын дэптерд! Елизаветара берд!. Ол мана кушиз Кунзиланын койнына барып тырылрэн Ki- таптар eni, енд! Байжаннын койнынан шыкты. Пар атты арба жолсызбен тырсылдатып узай 6epai. Ж аудан айырса да ездер! де б1ржола айрылран жолдас- тарынын сонынан узак карап, ундеспей, Буланбай, Ми- хаило Неволя, Baftuierip — ymeyi тур. Кеуделерже 6ip уйыран ауырлык салмак сала бастарандай болады. Эл- денеден б!ржола айрылрандай, олденелерд!н кайрылы YHi кулактарына келедк Кен белме бос калгандай, ой уясы канрырап тур. Ж уректе 6ip ыстык салм ак кана калды. Е, «Кенес» не болар?.. вш ер ме осымен, есер ме? О да мумшн... бу да мумшн... Поштабай мен Мусакайдын аттарын ер-токымын сы- пырып алып езенн!н осы бетше калдырып кетуге тура келдь з«»

— Ертен-ак 6ipey кездесш устап алар... Ай мшер, кайтарар...— десп Буланбай мен Байшепр. Боткина! босата кеткел1 Буланбай манаты айкас бол­ тан жерге келсе, Боткин жок екен. Орнында кара ала кыл аркан тана калыпты. Тыматын айналдырып киш, сойылсыз бегде жургЬшйге усап ынылдап елен айтып ке- лш ед1, i3flereHi кездеспедь Манаты копир ж1пт шепип алтан екен деп ойлады да, Буланбай жолдастарымен кездесуге уэделескен жерше карай журш кетть.. Тэнертец олар тесектершен табылып едь.. Байжекен- HJH аттары да аунап-аунап алып кырта карай шыга бер- Ai... 1шшде Байжанныц 63i мшш кеткен кек жортасы да жур екен... — Нафа-зы-фы-кефеш, мефен сефе-шфщ п ф ^ ф щ - д1ф1-дефе афа-лафа жуф1р-Ыфш дефе-сефен, мыфы-нафа кефе-лефе жафат-кафан куфыл-кыфын сафа-рыфы-ныфы кыфы-мыфз б1ф1т-т1ф! дефеп кафай-тафар-шыфы...— де- fli Сент, Куншенщ кара у й ш н касында атын ерттеп жа- тып, Сеит ер-турманын аркалап экелш, осы уйдщ келен- кесшде уйездеп турган ж арау курен тебелш осы арада ерттеп жатыр едь Назыкеш уйде, ж ана тана осы арада И пл ж тщ жана yftiH салысып жаткан жумыскерлерге сусын 6epin шыгарып, енд1 у н а з де тез козталып ыдыс- тарын жинап журген. Сейттш ap6ip дыбысты харыптыц артынан «фа», «фе» сиякты ундес 6ip буын косып, жат-жаладан жасыртаны: — Назыкеш, мен сенш тш нш де ала журсш десен, мына келе жаткан кулкынсарыны кымыз 6 irri деп кай- таршы...— деген тана соз еда. — в ф е д тф ь р1ф5к афайт дефей-сЦйз бефе? — ©TipiK айт дейнз бе? — дед1 Назыкеш. Сейттш аузынан шытар эр леб1зге кулагы TypiK жур екен, тез жауап бердк Сеит 83i келш экетерш б ш п , осы уйге мана келш келенкелеп. кейде KepereHi сыкырлата суйкенш туртан атты Назыкеш айдап та ж1бермеген едь — ©фо-т1ф1-р!фш ефе-мефес, афал-дафай Сафал...— ©TipiK емес, алдай сал...— дед1 Сеит калжындап. — Афал-дафау мефен ефе-пфьр1ф1к-пф1 ефе-пфш дефе-мефей-т!фш бефе ефе-д1ф1?.. Алдау мен eTipiKTi е п з демейтш бе ед1? — дед! Назыкеш. — Офо-осыфы-ныфын сафа-гафан кофо-жафа-йы- 370

фын-ЫфЬгафа ныфы-нафа жыфы-ныфым кефе-лефе ai- фП..— Осыныц саган кожайынсыганына жыным келедП., К,ыфы мыфыз нефе-гефе жыфы-лыфып кефет-кефен?.. сафа-пыфыр-сыфац-шыфы, дефе-гефен дафау-сыфын ефес-т1ф1 гефен-дефе кафай-дафа кафа-ш афа рыфым-ды- фы б1ф1-лефе афал-мафай кефе-тефем... К.ымыз неге жы- лып кеткен? Сапырсаншы деген дауысын естшенде кай» да кашарымды б1ле алмай кетем...— дед! Сент. — Кофор-кыфып кефе-тефе-Ыф1з бефе?..— Коркып кетешз бе? — дедь Назыкеш куле сейлеп. Мунысында 6ip мэн барын ойнакы шыккан даусынан aHFapyFa да бо- латын ед1. — Жо-фок, ефес-т1ф1-пф!м кефел-мефей-д1фь..— Ж оп eeririM келмейдк.. — ©фе-з1фщ офо-нафа-шафа ефес-пфи бефер дефей- с[ф!з бефе?..—©3in онаша ести бер д е й а з бе?.. Булардыц безше сейлеп, кулкынсары деп тургандары, жылтыр Омар едк Сеиттщ осы уйдш манайына кеб1рек оралып, кеб1рек бегелш калып жургенше куйш-шсш журген Омар б!рдемеш сылтауратып осылай келе жа- тыр. Кыз бен ж ш т п н не сейлесш жаткандарын ушынан болса да устап калгысы келш, жакындаган сайын аягын баяу басады. Ж араскан эзьп сиякты тым ундес шыккан дауыстар еспледк Куйд1ре де тырнай ееплед!. Омар, acipece, уялш ак Назыкештш еркелей шыккан уж и унатпады. С еитпн мойнына асыла кеткел1 туррандай екен!.. BipaK не айтыскандарына тусше алкан жок. Осы» лар осы 6ip бэлеш кайдан окып алран деп ойлады. Окы» ган емес, жай карапайым халыктын сезд1 буынга белш , арасына баска 6ip дыбыстар коса салып андатпай сей- лейтшдерш ол б!ржола угына алмай койган адам. Кейш осы Омардын нэсш нен 6ip тьл маманы шыга калса, онын да осындай топас болмауын ел болып тшесец де екбепн жанар-жанбасы кэдж-ак едь Омар жакындаган сайын жастар T im i тез сейлесш K erri. Буран дейш сезд1 буынга белш бытыстырып сей­ леп турса, енд1 эр харштш артынан эр дыбыстыц ееплу леб!не карай «эдд1рей, ejuipeft» деген б1рденеш косып алып, тук андатпай койды. Ара-тура ездер1 де андаса алмай калатын сиякты. Ондай кезде мэз-майрам болып кул!сш калады. Омарга ен унамайтыны да осы кулю.., Совды кезде Ke6ipeK естш п жуйкесш Kecin журген кулкь.. 371

Сеит жана дэл тапкан екен, Омар кара уйге жакын- дап келд1 де: — Назыкеш, уйдем1'с!к?.. Кымыз калды ма? — дед!. — Кымыз 6iTTi, айран бар,— дед! Назыкеш, Сеигпк етЫ ипн орындагысы келш. Сылтауратканы болмаса, кымызсырап келмеген Омар eni жастын жараскан ззьпдерш б!ржолата белш ж1бер- rici кел!п: — Жиен, атынды ерттеп, ауылра кайткалы жатырмы- сын? — дед!. — Ие, кайтамыз foA кешке карай...— дей салды Сеит. — Апырай, ауылды кеш1руд!н салмары екеум!зге ту- седЬау, бала!..— дед! Омар, байдын аулын жайлаура кеш!р!п-кондырудын ез!не тапсырылранын ескерте сей- леп, Сеитке бала дегенд! де байкамаран болып эдеМ айтты. Назыкешке ест!рте, кемсгге айтканы едк — Bi3re неге тусед!?.. Туйелерге тусед! д е !— дед! Сеит.— Мен 33ip туйе болайын деген ойым жок... — Е, менщ жасым улкен. Б иылры салмакты сен кетересщ дегенiM рой... — Ж ок, мен срздщ енш!ц!зге ортактаепасам ке- рек...— дед! Сеит. Назыкеш уйдег! жумысын тез1рек 6m pin, езен жак бетте бие сауып журген шешес!не карай кетть Омардыц CeHrri кемНе сейлеген!н ecTin туррысы да келмеп ед!. Сунрактанып та, сулуланып та кеткен екен. Кездер! Се­ итке 6ip ж арк етш калды. Енд! yMiTiH жасырмаура бет алгандай, !рк1лмей де, именбей кешл шабытын тура ан- рарта карарандай KepiHfli Омарра. Шакырып бара жат- каны сиякты... Сеит те атына MiHin алып, езенге карай ж т аяндатып Kerri. Алдында сал аяндап Назыкеш ке- trin барады. Сеит каз!р куып жетед1 оны, сейлеседк эз1л- десед!, кул!сед!... Эне ж егп де, сейлеНп те калды... Ку- flicin барады... Кыз yKici Сеитке карай еркелей булгак- тайды. Сайтан кыз кез!мен де, буран козралган бел1мен де, yKiciMeH де, келендеген кейлегшщ етег!мен де Сеитт! сыйкырлап бара жаткандай екен!.. KiMAi м азактап кулетждер! де белг!л!... Омардын эр- неге де кымсынбай бара алатын жугешмз ойы онын ар- жарында да талайларра барып кызганыш уы булыкты- рып aKerri. CefirriH ат cyFapyFa кеип бара жаткапын ол тал арасына карай бура жорып едк.. 372

— Ж ок, бул калжакты коятын боларсынлар! Енд1 уш куннен Kefiiii керермш сен eKeyiaai! — дед1 Омар езь не езь Ka3ip ол 6ip езжен баскадан букж дуниеш кызганып KeTin едк Кунгшл Ke3i осы арада салынып жаткан Hri- лж тщ aFam уйже де кундей карады. Кайда карасан да жаркырап жаткан жанкалар мен карагайларга от тусш KeTin, неге вртене женелмейд1 екен 'деп ойлады ол. BipaK, осы ойын бегде 6ipey ecTin калгандай селк eTin, кыр жакта журген И гш кке карады. Тунде кожекен уйже конып шырып, 6yriH осы салы­ нып жаткан у йж ж басына келген И гш к каз1р талканда- лып калган кызыл моланын манайында жур екен. Эр[ езж ж кожайын касынан KeTin калганы есже Tycin, api ойындагысын И гЫ кке ескерт1п калгысы келш Омар со- лай карай тез аяндап Kerri. Игинк агаш уйд1 ак кайын мен терек араласкан ка- лын жалдын imiHe карай твмендеу салдырып жатыр едь К онак yfli мен ат кораларын астык сарайлары мен шеп уйетж албарды кыранга салгызыпты. Агаш yfifli Кызыл- жар мен Акмоладан жалдаган орыс yfimuiepi салып ж а ­ тыр да, езгелерж елуден аса к азак aciriTTepi калап ж а ­ тыр. Ушаковтын кенес!мен конак yfii тугел албарына дешн тастан калаттырып жаткан жана бай касында- гы адамдарга айналасын кещрек орап колымен нускап тур. Талканданып калган кызыл моланын орнында кгр- nim сыныктары мен ортасы ойылган тебешж керден баска ешнэресе болмаса да осынын e3i И гш кке кезге шыккан суйелдей керж дь Осы болмашынын да ыбырсып кезге Tycin жатканына наразы тур. Буган дейж ездер! угынар деп, мола жайында ешнэрсеш ашып айтпаган efli, еши ашып айтуга тура келдк Scipece, касындагы кайкы куйрыктарынын соны вз!не айткызгандарына на­ разы едк — Шеп албарынын 6ip кабыргасы мына Te6emiKTiH устжен неге_журпз!лмеген? — дед1 И гш к Батыраш ка,— Албар кецейш кетсе, шепке толтыра алмаспыз деп ко- рыктындар ма?.. — Мунын 03i Te6emiK болганмен... не foA... элп...— деп, Батыраш сасып калды. ~ Сен маган не екенш тусжд1рмей-ак кой,— дед! 373

— Осыны Батырашка меи де айтып ем... Бидш e3i- нен сурап алсакшы деп ед1м...— деп, осы арага жаца не л!п жеткен Омар да кыстырыла Kerri. Дардылы жарам сакка И г ш к исшген жок. Ж анагы айтканын буйрьп керД1 де, салынып жаткан конак уйге жакыидап келш — Омар, сен ауылды жайлаура Keuiipin апарран сон кегшкпей Атбасарра жетерсщ... Оран дейш мал да барыг калар. Он шакты жшгг ала келерсщ,— дед!. — Е, базардын басталуына эл1 жарты ай бар, жете мш,— дед1 Омар. Омардын ез б1рдемес5н кыстырралы журген сынайыг кешеден 6epi танып журген И гш к, бойына жакындаткы сы келмейтш ыскаяк унмен: — LUenTi ойлаган жан бар ма екен осы ?— дедк — Атбасардан келе сала ж урпзш ж1беруге машина ларды эз1рлеп койдым. И г ш к 6api6ip икем biHFafl бермей, кора-копсыньщ тебе агаштарын эз!рлеп жаткандарра карай бурылды Yfimi Сандыбай да осында едь Ол ашыккан елден швпк айырбасталып келген эр тусп жылкылардан бес арык тур акты жанада рана арен деп колына туарген. Кыскы куйзелкте И гш к KipeciHe iaecin Kemin келген ymuii де осында, казг'р осы курылыс басында. Анау 6ip кеште байынкырап KeTin Назыкеигп айттыра жаздаран жалрыз улы каз1р пар епзбен осында тас тасып ж у р .... — YflmiM, калайсын? Малыннын калранын aai алма- ранбысын?.. YftiHHiH касында усак кара-кура кершбейд! рой...— дед! И гш к. — Омекен уш гш шырарма дегесш, жатырмын унде- мей... Bip бес e u m п зд щ уйдс кете коймас деген ой Fofi, баяры...— дед! Сандыбай. Кипактанкырап болса да на- разылырын да анрартты. BipaK былтырры макпал кара- лар мен тенб1л кара кектер осы кунге дейш кез алдында журсе де оны еске салура Сандыбай б1ржола бата алмай койып едь — Yftiu Tayip екен... Жогарры жары ак кершед1 гой... — дед! И гш к , котыр болгандай коныр уйдш тебе- сшдеп токымдай рана боз кшзд! каре калып. Бу да енбеп ушш Игшктен алран баспанасы едь Сандыбай жаман- дай алмай, курмел!п калды. — Ж аксы, жаксы... ж етш п кетершн эл!... Б алан да азам ат болып калган екен... Енд! 6ip жерден кыскы ме- кен салып ал...— дед! де И гш к журш Kerri. 374

«Ие, Ж1бермейш деген екенсщ Fofi», — деп ойлады Сандыбай. BipaK онысын да айта алмады. И гш к Атбасар базарына журш бара жатып жана уйш Kepin, онын устше моланын жайын эдеш тапсырга- лы жолшыбай coFbin едь Bapi де жайлаудан кайтканша б1ткел1 тур екен. Мола б1ржола ешетш болды. Б1рдеме айткалы кипактап келе жаткан Омардын бетш кайы- рып тастау ушш: — Yйшiнiк ешюлерш осы кунге д е й т жетюзщ бер- MereHiH бекер болган,— дед1 де И гш к жегул1 турран па- уескесже MiHin журш Kerri... Ойындарысын И гш кке айта алмай калган Омар енд1 баска жактан арка суйеу 1здеп, кун бата Куренкэз ко­ жаный ушне кайта келш едь Кыстауынан аз FaHa жыл- жып конран кожекен, булан былай И гш кпен кысы-жазы 1ргелес болуды умгг етш, И гш к аулынын кепине epre.ii кутш отыр ед1. Омар 0FaH езге ойын тугел айтпай: — Кожеке, ертен кешке б1здщ уйде 6ip пайрамбар сундет! тойымыз бар едь Тьпеукеге 6ip шуйкебас biiiFafi- лап едш... Басы-касында болып, батанызды берш з...— дед!. — Е, жарайды, Омаржан... Ауыл арасы алые емес кой, келейш... — Бэйб1шешзд1 ала к елш з. — Болсын, шырагым... Куда болган жерш и м ед1? Не Fbin ест1мед1к екен?.. — Куда болган жер!м онша емес... Ауыл арасы... Тмеукенщ жайын да бьлешз Fofl. ¥зап шырура корынган жайымыз да бар... Анау 6ip бидщ уйше былтыр Kipren сауыншы эйел бар да, сонын кызы. — Элп, Жумекен yflineH ауыскан эйелдщ кызы ма?.. Байрустын бары ашылран екен рой... Кайырлы болсын, узагынан...— дед1кожекен. Осымен кожаный рНзалырын алды да, Омар тунделе- Tin Куншенщ уйше кайта сокты. Куншеге ол эр кезде ектем сейлейтш, И г ш к атынан буйыратын. Ka3ip кора- копсы салып жаткан жумыскерге тамак nicipin, бие са- уып, айран уйтып беру ушш осында кенпричген, панасыз да жэрдемс1з окаша калган Куншеге бул жолы Омар TinTi менмен сейлесп: — Bepi шырып кетнм,— деп, тун iiniane тыска шыра- рып алды да, узанкырап барып атынан туеш: — Манда- йын ашылмай журген 6ip сорлысын Fofl сен. Мен аяма- 375

ганда KiM аяйды... Енд1 кудагиым болатын болдын. Назыкешп Тшеукеге айттырралы келщм...— дед! Омар. — Ойбай, о Heci ед!?..— деп, Кунше шошынып Kerri. — Тойды ертеннен калдырмайык... ApFbi куш ауыл жайлауга кешед1,— дед! Омар. — Айтпа, ойбай!.. Мен еншммен куда болар жайым жок,— дед! Кунше б^зше Tycin. — EKeyi де ержетт!... Жайлаудын кызыгын 6ipre кер- сш! — дед1 Омар, Куншенш не айтканын ест!мегендей. — Сен не айтып отырсын, мен не айтып отырмын? — дед! турплге тускен шеше. — Батыраш екеущ ертен кешке б!здш уйде болар- сындар... Бас куда Батыраш болмаса езгешн ынгайы жок... — Ойбай, мен ешкайда бармаймын.. Тойын куры- сын! — дед1 Кунше. Ышкынып кегп де катты айтты. — Кожекенд! де шакырып койдым... — Кожан курысын, аулак жур, аулак!.. — Калынмал жагына кеп саудаласпаспыз... Екеум1з- дш жайымыз да б ел гш foA... ©кпелетпесп!н... Куйше excin жылай бастады. Мунын 6ip ауыз сезш ест!мегендей болып, ез сезш айта берген Омардын кор- лауына да шыдай алмады, KyfiiHin те Kerri. Enai ешнэрсе айта алмай да калды. Ж алгыз жэрдемш!с! кез жасы болган камкорсыз эйел калтырап, булыгып: — Ал кудай, еспртпе, не жазып ем? Аз ба ед1 кор- лауын?..— деп, д1р кагып барады. Ен кеамд1 сезд1 тупке сактап отырган Омар: — Кой эр!, ырылдамай!.. Кызынды байга бермегенде кершгенге куйек асты кылайын деп пе ед!н?.. Мен бш- мей жур дейм1с!н? Уятына баксаншы!.. Бид!к ез!не де айтып калдым. Енд1п ce3iHin кереп жок- Батырашка тапсырып кетем, ертен кешке Спздщ уйде боларсын- дар! — дед1 де, атына MiHin ж у р т Kerri. Кунше зарланып, жер бауырлап жатып калды. Мын жылдардан 6epi, мындаган казак кызынын ба- сынан кшаратсыз, кырсыксыз eiin жаткан таныс уаки- Fa осыдан eKi куннен KefiiH Назыкешпн басына да орнап калып едг От басында сулай кулаган Кунше жатыр. Кеше Омардын уйше жылап барып, жылап кайтты. Ба­ тыраш epiKci3 апарды. Шешесшщ тесег!нде Назыкеш жылап жатыр. Ж алынар да, шагынар да 6ip ленде жок. Erw in жылайды. Уй сыртында каркылдап кул!п кудалар 376

отыр. 1шжде Куренкез кожа да бар. Bip кезше догала тускен кузеул1 шабдар биеш уй сыртына аярынан аркан- дап койыпты. Касында ноктасына юршден cipre тжкен тайы да тур. Уйдш белдеуше байлаган 6ip козылы кой. eni кара ала ен ш 6ipiHe 6ipi жумсак уйлырысып, куйсеп жатыр. Уй im iiue тойга эз!рленген 6ip белг! жок, кайта эшейшде жинакы да таза туратын уй бутив кокып, ыбырсып KeTinTi. EciK алдында шай кайнаткан сауыншы эйелдердщ кещлыз куб1рлескендер1 еепледк Олар да элденеге танталысып, ауыздарын сылп етшзш кояды. Мурындарына уйтш п жаткан бас н а келш, кудалар рана К9ЩЛД1 отыр. Калтасындары айна сынырын алака- нына кысып алып, куйеу жйтг Тшеуке айдын жогары кетершп, жаркырай тусуж кутедь Еншм буран урса алмайтын, ен 6ip жаксы той болып жатканын ацраратын сиякты, о да кешлдк.. Назыкештж ойына Кепей апай кайта-кайта келе бердк Элi келмесе де шырылдап араша тусер ед1-ау, деп ойлай- ды. Кепебдж ез басы да оп-оцай курбандык болып кет- кенш жете бшмейтш ж ас кыз элдекайдан сол келш ка- лып, куткаратындай болмашыдан умгг етед'к Баска пэн- деден тук кутер1 жок, торыккан ой, мунды кещлге мундас жанды 1здетед1. К,ыз ойынын 6ip калтарысында Сент те бар едь BipaK жай рана жарасымды ази> мен достыктан баска бул eKeyiHiH арасында 6ip ауыз сез болган емес. Кызьжысу- лар бар ед! де, оны ашып айтысура ауыздары бара алма- ган. Ж эне И гш к тж ж н е т мен сауыншы кызынын ара­ сында ат-егпден баска нэрсе болар деп Назыкеш умН- тенбейтш де едь Дегенмен, осындай каралы кундершде хабарсыз кеткен Сеитке Назыкеш екпелеп те жатыр. Тым болмаса араша тусе алмаганына екпелейдь BipaK бул кундерде Сеиттш де кайрысы 6ip басына жетш жатыр едь Ka3ip ол жапа-жалрыз, мидай далада атын ыййтш аяндатып, осылай карай келе жатыр. Неге келе жатканын, не icrepin ©з5 де бшмейдь Назыкеш оран жылан арбап алдына туЫргела жаткан бозторрайдай ке- ржедь Шырылын ecTin, аяп келедь Арашалар дэрмен1 де жок. Тусжде бастырлыккандай yHi шырар емес. Ал- ды-артын ойланса, буран болысар да 6ip жан ж ок екен. Ж епм де жалрыз, панасыз да коррансыз. Кеше ол салынып жаткан ж ана уйд1ц басынан кайт- кан сок, И гш ктщ кысы-жазы арылмайтын конактары- 377

нын касында болып едк Омар убшдеп тойдык анырыи бугш Айганшадан естШ. Ззгенщ кайры-мунында жумы- сы жок байдын эйел1, Сеитке сез арасында калжындап: — Булрандап бос журш пе ен, Назыкешт! Тмеуке алралы жатыр рой!.. Тунде куда тусер'шде болдык.— дедк Сеит елжтей куарып кетп де, тук айта алмады. — Элде кожаный балдызына кызырып, eciK шыгап жур ме? — дед1 Айранша. Сеит буран да ундей алмады. — Нарашынмен бажалас та болрын келетш шы- Fap?..— дед1 Айранша. Ерке де еркш сойлеп .уйренген эйел байынын сыры ашылып жатканына караган жок. Сеитке кожаный балдызын алып 6epin, кожамен бурыдрыдан repi де жакындасып кеткел1 журген байынын ыцрайын жактырмай Айранша аузына ие бола алмай калды. Айранша кыскы уйлершщ кожаный кыстауына жа- кын салынып жатканын да жактырмайтын едк Сонын бэр! 6ipiHe 6ipi косылып, ержЫз актарылып Kerri. Осын- дай кезде Назыкеш пе, баска ма, эйтеу1р, Сеит ез б е з ­ мен 6ip жен тауып кетсе, Айранша OFan катты куанатын куйде ед1. Сеит ecenripen калды да, Айраншанын неме- Herii ескертетшш уклады, К,аз1рде сол 3eHriren кушнде келед1. Канша жургенш де, кай жерде келе жатканын да андаран жок. — KiMcin, ей, калрып келе ж аткан?— деген дауыс- тан Сеит селк етш калды. Курырын кэлденен устап, тап бергел1 турган салт атгыны керш. — Жанбатырмысын? — дед1 Сеит, едэу1р бегелш барып. Уй салып жаткандарра белin шырарран сауын биелерд1 баратын, кунде керш журген Жанбатырды да арен танырандай едк Жайылып жаткан жылкыларды да енд1 рана кердь — Ие, мен... Сеитшн?.. Ж ол болсын..: Атьщнын ден! сау ма ез1?.. 1лбш келесщ рой...— дед1 Жанбатыр. — Сау шырар....— дед1Сеит. г Жалрыз 6ip эдем! ат мшгеш болмаса, езге жарынан тыр жаланаш ж епм Сеит малшы-жалшылармен тугел стене, жакын журетш ед!. Жалшылар да муны ертен-бу- г!н ездерше келш косылатын эрш теа керетш. — Онда ез д е т и сау болмады рой? — дед1 Жанбатыр. — Оны бшмеймш... — 03in бйчмесен, мен айтанын, Назыкештщ Kyftiri ' десем не айтасын? — дед1 Жанбатыр. Сеит карсы дау 378

айткан жок. Сол efli flerici келгендей, курсжш калды. — Кыз-ак кой, ниркш!.. Байдын кыздары садарасы кетс!н!..— дед1 Жанбатыр.— Элдеммге буйырар екен дел, кызгана журунн едж, акыры би Тьпеукеге буйыртты рой! Жутуга келгенде KiMciH дей ме, кезд1 жумып ж1бе- ред1 рой!..— деп, Ж анбатыр едэу1р наразылыкка барды. Ойы уйлесер адамы малшы-жалшылардын арасынан табарын 6wice де, булардан суйеу !здеп кермеген Сеит жапа-жалрыз калранда жалтыз Жанбатырдыц езш ас- кар таудай пана керш, ceprin Keiri. — Жанбатыр-ай, жалтызсырап келе жатыр ем, сен- дер бар екенацдер foA... Mem азырак шырарып салып кайтшы... Бул кай туе ©3i? — дед! Сеит. — Алдын Кызыл мола... Bip-ак кырдын астында На- зыкеш жылап жатыр...— дед1 Ж анбатыр катарласа бе- р!п. — ©здерщ к е р т-б ш п журетш жайымыз бар едк ен- д! кайтерiMfli бшмей келемш,— дед1 Сеит. — Тап сендей жалрыз басты болсам, мен Н а зы к ен т алар ед!м де, тартып отырар ед!м! — дед1 Жанбатыр. — Bi3 TinTi ондайды сез кылып керген ж ок ед!к...— дед! Сеит шынына кешш. — Онда немене, ат-erriM болар деп жур ме ед!н? Сеит осы кунге дей!н ешнэрсен! салмактап ойламара- нына уялып та калды. Ундемедк — Назыкештей алтын кызды боска дэмележйрш, эурелемес болар,— дед1 Ж анбатыр. Дауысында наразы- лыры да, юналауы да бар екен. Сеит те бар арманы осы кыз екенш, 6ipaK кайтер!н бше алмай келе жатканын Жанбатырра жасырмай да букпей, тугел айтгы. Yfici3-Kyfici3, туысканы жок, жалгыз жет!м бул кезде уйлену жайын ойлай да алмайтын едк О да И гш ктщ колындары жумыс сияктанатын. Ж анба­ тырра осы жайларын айтты. — 0й, ез1н ж асканш ак та болып калган екенач рой! — дед! Ж анбатыр.— Bip-eKi ай кайда болса да пана- ламаймысын? Содан кешн Иг!л!кт!нтап езшде журген ен- rniH бар... Сура сонынды. Bip yfiip жылкы мен кшз уйщ- д! бермес дейм!сщ? Элде И гш к куып ж!беред1 деп кор- камысын? Куа береш! Сенен езге журт eKi колымен де куши Kepin жур рой!..— деп, демеу де бердк Дал осы Жанбатыр айткандай буалдыр б!рдемелер Сеиттщ ез ойында да бар едк K,a3ip сол ойы барлык 379

кауш-катср|мен 6ipre айкындала тусть Енд1 ол Иплжпен ат куйрыгын Kecin айрылатын кыркада турранын кердь Бул yuiiii Игйпк Омардан айрылмайды да, муны келю-п- Р'п турып жазалап та салады, Сент езш щ осыдан кай- MbiFbin жургенш де ангарды. Ж анбатыр ce3i — суйепнде б1рдеме болса, осындай ауыр сынды елемей кимылда деп тургандай тиль — Жанбатыр, колкам болсын 6ip, 6yrin меш Назы- кешпен т1лдест1ре аламысын? — дед! Сент, неге болса да тэуекел еткен унмен. — О да колка болып па, Ka3ip тщ аеслрейМ — дед! Жанбатыр. — Калай, кайтш?.. — Онда жумысык болмасын... «Атымды талга бай- лап келд1м жаяу» деген елеши б1летш бе ед т?.. Дэл соны icTe де кызды ж е л ш н басынан кут. — 0 й , онын осындай онай болушы ма ед1? — дед! Сент. — Жокты айтпашы, бауырым... Назыкештщ бупн не куйде екенж эл i TyciH6ereH6iciH?.. — Уэде Fofl? — Eaai не болушы едП.. Осыдан кешн Жанбатырмен айырылысып кеткен Сент, атын взен жактары тал арасына калдырып, желжщ ма- цайына келж жатып едь Куншенж кара ушнж тэбесжен жарык Kepinefli. Эн естжедь Кулген, квтермелеген да* уыстар недель Ж ерошак оты кейде мол лапылдап, кей- де бурып басен жанады. Жанбатыр узак хабарсыз кетть Онын орнына кулынды бие жетелеген 6ipey кара уйге карай жакындай бердь «Калынмал Fofi» деп ойлады Сент. Ж ерошак басынан уйге карай женелген ет табак- тарын таныды. — Кунше апай, 6epi шырып кетпй... Мына 6ip бие ауырып калды бжем, оттамай койды... Аркан, казык ала шык! — деген тым асырыс шыккан дауыс e c m i Сент. Жанбатырды танып, оп-онай алдап турранына кулж Ж1- бердь 0aiM icTefi алмас ед1м деп ойлады. Жанбатыр aaefii белп бере катты айрайлап, аптыктырып барады: — Бол, бол!.. Мал иес13 калды!.. Уйден саскалактай Кунше шыра келгенде, Жанбатыр биеан жетелеп, кырра карай узанкырап кетж едь —Ж елжен аулак аркандайык... Былайырак... Тунде кузетш отырарсын, — деп, дабырлап сейлеп недель 380

Узамай тыкылдап казы к карылраны, куб1р-куб1р сей- лескен дыбыс ееплдк Шеше кеудесшен рана шыга алар KypciHic еспгендей болды Сеит. Енд1 не болар екен, На- зыкеш кашан келер екен деп кутш жатканда тура езше карай келе жаткан Куншеш танып Сеит тура келдк — Калкам-ай, сен бе едщ... С адагак кетейш, кара- шырым-ай!.. Кай жагымнан келш калдын!.. Б.олдырып калып едш кой... Тары да сен бе едщ, ecipKefl келген, сен бе едщ?.. — деп, мундык шеше Сеиттщ ею бетшен кезек-кезек суйдй ©3iMciHin, мешрленш суйдк Ыстык кез жасы Сеитт1н жузш жуып Kerri. Шеше дегеннщ и м бо- латынын Сеит те ем1ршде 6ipiHuii рет ыстык сезшдЕ — Шеше...— деп калды ол шыдай алмай. Одан ар ж а- гын айта алмады. — Беттерщ онгарылсын! Аксарбастарын болайын! Менде баска дэрмен ж о к .. д е д 1 де Кунше аярын тэлт1- ректей басып yfiiHe карай кеттЕ Элденеш эндетш бара жаткандай еспледЕ Егер Назыкеш Сеитпен 6ipre юсенге Tycin калыпты деп ecrice, ол былай турсын, кол га тусш б«рге aninri деп ecTice мунды шеше той кылрандай едЕ Ж анбатыр енд1 жел! ж акка оралган жок. Сеитке атд у - б!р!мен рана белп 6epin, малына карай катты журш кет- Ti. Сеит тары да узак кутш калды. Той емес, ел1м ус-пнде айтылрандай эн мен елей мана токтап калган. Артынан куман устаган 6ip адам мен 6ip арык ит ерген кожекен де тыска шырып кайтты. Кара уй манайындагы дабыр- дубыр басыла бердЕ Осы кезде иырына бай келшдершщ 6ipi берген кенетоз кек Ж1бек шапан жамылран Назыкеш те Сеитке келдЕ Басында yKici булрандайды. Белщ ш ш ен буынып алган. Акырын келдЕ Бул онын тунде жкггке CipiHmi келе жатканы едЕ Сеит манадан 6epi Назыкешке айтатын коп ce3i бар- дай болып жатыр едЕ К еудеа лы к голып турган... Bapi де эдемЕ жылы да мэщц сездер сиякты едЕ Ka3ip Н азы­ кеш касына келгенде ж ас ж!ггг курмелш калды. Аузына 6ip мэнд1 саз туспей койды. Бар ойлараны былай калып, бассалып Н а зы к ен т мойынан кушактай алды. Суйш те алрандай болды. — Ал, Назыкеш, кайтем1з, кетем1з бе? — дед1 Сеит, кететшдерш алдакашан сейлесш, келкш койгандай. — Мен ештене бЕлмеймш рой... — дед1 Назыкеш, он колын Сеиттщ кеудесше салып. Содан кешн, кеудеа 6ip босап кеткендей куращ ц де ундеген жок... 381

Кайда кетедь не унйн кетед1, нею, юмд| паналайды, ж астар мунын 6ipiH де свйлескен жок, б1лмейтж де едй BipiH 6ipi сезс1з, у н а з тусшгендей балаларш а кол уста- сып, Сеигпн атын байлап кеткен тал арасына карай женеле бердь Ойларында осы манайдан тез кетудщ асы- тысы тана бар сиякты... Куйеу, калындык деген api-capiHi ерльбайлы деген туракты белше 6yriH туннен калдырмай ез колынан шыгарып салуга жан таласкан Омар эл1 жатпай, уй сыр- тында отыр ед1. Касында куйеу косшылары менБатыраш бар. \"Плеукеде осы арада... Ж ары к айга айнасын тосып калуга кызыгып-кызыгып кояды. Агасынан коркып, арен шыдап отыр. — Ж астардын TeceriH а зд щ уйге саласындар,— деп, Сандыбайдын эйелше Омар мана тапсырып койган. Енд1 куйеуд1 санынан нукып койып: — Корыкпа, uiipiK неме!.. Ол с е т и катынын ендП — деп, Тмеукеш кайрап отыр. Алыстан орап, урыларша сыдырта жвнелген ат дубь piHe отыргандардын бэр! де елен eTin калды. — вй , аттар тугел ме екен? Карандаршы! — дед! Омар. Жжгттер жана гана тусап ж1берген аттарын бай- кап келт: — Тугел, тугел,— десть Д эл осы кезде, жана гана Куншенщ уюне к е л т кет­ кен Сандыбайдын эйел1 тагы да ж уире басып осылай карай келе жатыр екен. Жур1сжде 6ip сасу бар сиякты. — Ей, катын, далактамай, 6epi келпи! Йемене сэн- дешп кеткендерж? — дед1 Омар. Кунше де еспсш деп spi катал дауыспен, api И гш кш е салмакты дауыспен айтты. — Э лп, бойжеткеюм1зд1 таба алмай койдык...— дед1 эйел аптыга сейлеп. — Э? — деп, Омар орнынан атып турды.— Не санда- лады мына кангырма? LLIeuieci кайда? — Таба алмадык--— дед1 эйел, неге болса да бой- усынган былжыр дауыспен. Наразы кыз cayFa сурап Айганшага кеткен екен деп ойлады Омар. Ж анагы ат дуб1ржщ бет алысы да сол ауылга карай едь Булар келгел1 мойындайтын ырай бер- мей жатып алган кыздан Омар кауштенш те отырган. Айганша будан — би бьпетш бе ед1? — деп сурай калса. ол ею ap aF a eripiK айтуга Омардын epairi жетпес едн 382

©р кеуде катын — би келгенше басымды ауыртпа деп, тастаута да бар... Омар осыны тез ойланып: — Ерттендер аттарды1.. Ауылта жетюзбей устандар... Ж аяу айдап апарындар! — дед1 де ж у п pin уйге Kipin: — Кызын кайда бузылтан? — дед1 Куншеге. Кукше ундемей каеарып калыпты. Б1рдемеш бшетш адамдай тас туйш... — Екеушд1 де кызыл жон кылмасам, ез1м катын бо- лайын! — деп, Омар К у к ш ет бастан ала камшымен тар- тып-тартып ж1бердй Ж улынтан уюдей урпшп басын ке- терген кожаный «сабыр, сабыр> детеншен именген де жок, уялтан да жок. Кунше жузш колымен тасалай бе- pin: — Назыкеш, ендн жок сенщ делкулына! 0 л т ф , елт1- ре бер менН — дед! тайсалмай. — Омеке, айналмайык... Аттар дайын,— деген Баты- раштын даусы келд1 даладан... Сент пен Назыкеш атызтан бойы И плш тш ез уйше келш токтап едн Айтаншанын мана кунд13 айткандарын- да Сенти кожаный балдызы емес, Назыкешке карай итермелеу бар едн балан ой сонысынан у м н етш келдн Баска барар жерлер1 де ж ок едй Сент кундеп эдетшше eciKTi epKiH ашып Kipin: — Айтанша ana, пана бола KepiHi3... Бул Назыкеш екеум!з той,— дед1 шошып оянтан Айтаншата. — ©й, о не дегенщ едП Кашкан-пысканнын паналай- тын yfti осы болып па? — дед! Айтанша. • Сент тебесшен токпакпен уртандай турып калды, Эншейшде калжындай сейлесетш жекгесшщ бас саута- лап келгенде ырши да 6e3iHe шыккан дауысынан шошып Kerri Сонша ыскаяк шыккан дауыска тан кал- тандай да едь Алыстан бшнген кутыншылардын дуби piH ести бастаган Айтанша элпден repi де дауысын KeTepin: — Ойбай, ауылга жау шакырмай, кетшдер api! 9 pi экет бэлендП — дед!. Ж !бек жастыктар мен яибек шы- мылдык су-су енп, бай эйелшщ басын кетерш алтанын ангартты. Назыкеш сшейш турып калтан Сеигп женшен тар- тып eciKKe карай жетеледь Ракым етпес ауылдан ракым т1леп экелгенше Назыкештен уялып, Сент табалдырык- тан арен аттады. Корланып та, куйшш те Kerri. Enai ол бул ауылмен, дал И гш ктщ ез ушмен кектесш кететшш 383

де 6ip окыс icneH керсетюЫ келдк Н азы к ен т курен те- белге м ш пзд1 де, 93i отаулардын арасында кермеде тур- FaH eKi жунрж тщ 6ipiH MiHin, 6ipiH жетелеп алып: — Ал, шапты жау!.. Менмш жауларын! Аттанын- дар!.. Аттан, аттан!..— деп afiFafi салып, ауыл ортасынан эдеш шауып шыкты. Тан кулан иектеп, курыншылар шогыры да кершдк Эр уйден шыга келген адамдар атка умтылып жатыр. — Саспа, Назыкеш, елш-ак кетейж... екшбеймш... EHfliri 6eTiMi3 Акмола. Казактан кайыр жок,— дед1 Сент Назыкешпен катарласа 6epin.— Мен олай-булай бол- сам, сен кутыл. Орыс арасына ж е т т бак- — Bipre керем13 де,— дед! Назыкеш. Ж арау аттар еркш кесш п келедк Ауылдан андап шыккан аттылар каскыр кугандай топ-топка белМп 61- разы булардын сыртьш орай, енд1 б1разы твтелей ш ке Kipe шауып келедк Эуелг1 екшнмен жакындап калганда- ры да бар ед1, енд1 олар узак шабыс боларын танып, утылап KyyFa айналды. Bip-eKeyi рана екшелеп келед1 де, взгелер! клялай шауып жер утып недель Узамай KefiiHri топтан сытылып шыккан жалгыз кара кашкындардын Нура ж ак алдын орайтын бетш керсетть Акмола асырып алудан курыншылар да кауштенетшдей екен. Ж элры з кара жанасалай шауып, сол бетке ие бо- лура ж1бер1лген сиякты. Оны Сент те солай тусшдь Эй- Teyip, 6 ip кайратка MiHin, неге де болса бел байлап, мунаймай келе жаткан Назыкеш ол айланы ангармап едь — Ал, Назыкеш, аттын басын босата бер... Мынау ж э лры з алдымызды орагалы келед1, — дед! Сент. Аттар алга карай жула-жула женелдь Енд1 кеде туптер1 ке- ршбей, жер бет1 жасыл юлемдей кулпырып, кейш карай тутас cbipFH бастады. Ж алрыз кара да косите салды. Суырылып сыргып, внд1ре домалап келедь Узамай бул ymeyi езге кугыншылардан кара y3in, белдер астына ту- cin KeTTi. -г- Сент, мынауын 6i3re тымагын булгап келедь.. Ка- рашы,— дед1 Назыкеш 6 ip кезде. Ен жакын калган ка« yinTen Назыкеш eKi кезш айырмай келе жатыр едь — Алдау болар,— дед1 Сент, сене алмай. Кугыншы тымзрын колына алып, ycTi-ycTiHe былгап келед| екен. Артына да карап койып, тез1рек токтауларын тьлейтш сиякты. 384

— Осы Танатар сиякты... Ол бсхлса, алдамайды, — де- д! Назыкеш. Танатар бие саугызатын ж ш т едк — Сен tarepi журе бер, мен тм десш керейш,— деп Сент атын тежей 6epin ед1, жалрыз кара да тура Сеиг- ке карай салды. — Таныган сон, тшдесе кетпеймшщ!.. Мен сен! бэр!- 6 ip куткармаймын рой! — дед1 кугыншы алыстан айрай- лап. Сойылы карында келед!, салып втер ынгайы жок. Танатар екен. — Артыма карайтын шамам болып келе ме мешн». Касымбысын, досымбысын? Эуел1 сонынды айт! — дед! Сеит. — Мына ипркш не дейд!?.. Касын мен болсам, досын KiM болтаны? — дед! Танатар кара кек атын токтата бе- pin. — Ендеше бвгемей, алдымды босат,— дед1 Сеит. — Мен жете алмадым дегенге б1здщ уйдег! катын да сенбейд!. Сен меш Tycipin кет уры п ж ы ры п ... Ат ойнак- тап mbiFa 6epciH, мен ал еш п жатайын...— дед1 Танатар. — в й , мен ceHi Tycipe алушы ма ед!м?..— дед1 Сеит, абыржып калып. — Taftipi деген, ж ап-ж ас ж !п т 6ip Kapi TipceKTi Tycipe алмайтын ба едП MiHe TycipreHi!..— деп, Танатар атынан тусе калып, ер токымын бауырына карай аудара салды да, сауырра 6ip салып жарау кара кект! коя берд1. Ат уркш, айнала шауып акырында y3eHriHi сарт-сурт те к т - леп ауылра карай шауып кеттг — Ал енд1 айналма! Мэ, сойылымды ала кет! На- зыкешжанга сэлем айт! — деп Танатар сойылын Сеитке 6 epin, e3i кылжиып кулай кетт!. Bip тунде ек1 жалшыдан осынша достык керген Сеит жылап ж1бергендей ед1. 0 3 i болса, малшы-жалшылармен Ойнай куле жургеш болмаса, 6ipiHe 6ip болысып керме- reHi eciHe туст!. Ж абайра icrereH жаксылырым шырар-ау еселеп кайтып жаткан деп ойлады. Ж алш ылар оны ка- шаннан ездер!не коса санайтынын Сеит эл! сез!нбеген екен... Танатар он жылдан артык Ж уман уй1нде журген жылкышы ед1. вткен кыста бул баккан кос кырылып калды да, И гш кке ауысты. Кашаннан 6epi Ж уман eciriH- де журген Куншемен эр кезде мундас та сырлас болушы ед1. Назыкешт! Сеит алып Kerri дегенде Танатар катты куанып, еюталай кезенге кездессе ашыктан ашык болы-

cyFa аттанган болатын. Сол тмегш е карай буран каш- кындардын алдын орай шабу тапсырылды да, Танатар бэршен бурын келш, куып жетш, ойындарысын окай орындап калды. Назыкеш пен Сент Карагандыньщ карасын коргенде кун де кетерш п калып едк Эр кыркадан андап кершген курыншылар да аянбай т у й л т п келед1. Кез ушында Ну- ранын еткелше карай тете тарткандар да шалынып кал­ ды. Кен жайылып, жайрап жаткан KOMip мен т'опырак, саррайран барактар, ыры-ж ыры квп келж, сапырылыскан кеп адам кашкындардын кауштенер де, ум1ттенер де жер1 — Караганды едй Мунда орыс жумыскерлер1 бар, к азак жумыскерлер! бар, таныстары да бар. Сонымен 6 ip re, И гш ктщ Kipeci де осында турран сиякты. — Назыкеш, паналар 6ip жер осы. ©лсек-т!р1лсек те осы арада керейж. Алдымызды орап барады... Кашып, Кайда кутыламыз,— дед! Сеит... Назыкеш басын изед!. Ж апырайып жаткан барактардын айналасы 6api кв- л ж едк Бупн орыс жумыскерлер! кетерше кайткалы жаткан. Кызылжарра мыс экетш бара жаткан пар-пар е п з жеплген Ыбырай Kipeci жумыскерлерд! ала кетпек болып, каз1р артынып жаткан карбалас ycTi едк Жумыс­ керлерд! кеше кешке конак eTin, бупн коштасып калгалы турран Ушаковтын e3i де осында. Касында 6 ip топ к азак жумыскерлер!мен осында калатын болган Ми- хайло Неволя бар: Кашкындар мен кугыншыларды ко- p in : — Бул немене? — дед1 Ушаков. — Мынау eKeyi кашып келед!, кешнплер куып келе- А>>— дед: Буланбай. — Bipeyi кыз, 6ipeyi жжгг,— дед! Байжан,— Е!.. Ка- рапчит екен... Кашкындар юреден ырысып, тетю барактарга карай ойысты. «CayFa, caypab деген айгай е т л д ь Саураны ко- зж е тускен кептен плесе де бул манга жакындауга бата алмай, тетю барактарга карай OTin барады. — Ж э, тебелес болып журмесш... Арашалау керек,— дед1 Ушаков. Сеит пен Назыкеш шетк1 ею барактын ор- тасына токтады да, аттарын коя 6epin, тутш шырып жаг- кан те т ю баракка карай жупрдк Айрай-сурен салып курыншылар да келш калды. Сеит Назыкешт! жетелей жер баракка Kipin ед1, !ш1 кек ала тутш буалдыр екен. Керж алдыида шакырая кы-

зарган кемфД! керш, усталар дукенше Kipin кеткендерш таныды. Ею-уш адамнын карандараны рана байкалады. — CayFa, cayFa, арайындар!— дед! Сеит. — Жазыгымыз жок, араш а!— дед! Назыкеш. — Бул немене? — деп орысша cypaFaH дауыс есилдь Ат fly6 ipi мен ашулы айрайлар да осы барактын ал- дында умар-жумар еспледк Ашу кернеп, ызадан жарыл- ралы калган адамдар канра кумарткандай, опар-топар OKipeKTen келедь — Kepceniii кез!ме! Bepuii колыма каншыкты!..— де­ ген Омардын дауысы ерекше танылады. Кугыншылар опыр-топыр дукенге Kipe бергенде, Н а­ зыкеш как касынан: — Назыкеш, былайырак туршы,— деген дауысты ес- Tifli. KiM айтканын андамай калды. Онын ойы да, кездер! де курыншылардын алдында сыбап балараттап келе жат- кан Омарга кадалып тур едй Назыкеш ыршып барып улкен кержке соктырып токтады. Кесек те аласа, онын устше енкеш б!реуд!н колында элдененщ сабы ж арк етш калганын керд! Назыкеш. Унгысынан сынран кетпенге усайды екен. Омар ынк етш ушып туей. Bip баларатка какалып калрандай, аяктай алмай кулады. Етбетшен Tycin, ал ейш калыпты. Ет!к тумсыктары акырын FaHa жумсак шанды тырналап, буркырата бастады. — BipiHHin уст!не 6ipi« куларын келмесе, шырын- дар! — деген айрайдан Назыкеш селт етш калды. Ж абай- ды таныды. Колындагы кеспелтект! тары да ыцрайлап, урып ж 1бергел! тур екен. Ж алгы з кез! шакырайып KeTinTi, кызрылт ушкын шашады. — Шыгындар ендП — деп, Ж абай тары акырып кал ­ ды. Уцрысынан сынган кайланын сабын тары да с!лтеп кала жаздады. — в й , Ж абакай екесш рой!.. Токтай кор, жаным,— дед1 Сеит. Ж абайды енд! о да танып едк — Ойбай, Омар кулады! Соккыра жырылды!.. Омар, Омар!..— дес!п, ку- рыншылар сыртка карай ысырыла бердк Омар, Омар!.. Соккыга жырылды! — деген дауыс- тар енд! далада кайталанды. v— Кетщдер бул манайдан! Кетщ дер!— деген Булан- бай мен Байшег!р дауыстары да араласа шыкты. Омардын айтканынан шыга да алмайтын. Омар уцнн жанын да сала алмайтын жшптер онай естерш жиып, 387

шепне бергеш андалады. Дукенге БуланбаП мен Байше- rip к е л т KipAi. — Омар дей ме?.. Ж аман жатыр рой 03i...— дед! Бу- ланбай. * — Далара шырарайык, — дед1 Байшепр,— Кайсын барсындар, KeTepicin ж!бертдер... Омарды Сеит те KOTepicin шырып едь Журт жнна- лып калган екен. Ушаков та келшй. Курыншылар да ат- тарынан Tycin, онаша ш р ш п тур. Кызулырынан солрын- дыры басым бола калыпты. — Ж аным, сен бе едщ дурлжйрш журген? — дед! Буланбай, Сеигп далара шыккан сон Fana танып. Сент куарып кеткен екен, айыпты адамша ундей алмай калды. — Bipey влген бе?..— Мынау жаткан к!м?. — дед! Ушаков. Омардын сол ж ак бей cyfleri опырылып, астынгы жа- Fbi он жарына карай кисайып KeTinTi. Аузынан кою ка­ ра кан агады. Сынран 6 ip Tici он жак езуше кыстыры- лып калыпты. Bip ышкынып калып, демж дурыс ала бастады. Омардын елмейт!н белг1 берген1не ренж1ген- дей, Kipeuii Ыбырай кей1н шег!н1п Kerri... 03ip ой-бауы- рымдап енмендеп журген жалгыз Батыраш кана. — Байжан, Акбуйратка шапшы, фельдшерд! алып келш1, — дед! Ушаков.— Мунымен тебелескен юм? — деп сурады содан ке1пн. — Кашкан мына ж1г!т, куран бул, — дед! Буланбай Сеит пен Омарды кезек-кезек керсетт.— EKeyi де Иг!л1к байдын адамдары...— Ушаков Буланбайдын кашкынга болыса С0йлеген1н ангарып калды. — YpFaH мен, — дед! Ж абай, журттын арасымен, ак- сай басып, Ушаковтын алдына кел!п.— Мен урдым... Осы арада туррандардын 6api де Омар мен Жабай- дык арасында кек барын eciHe алды. К азак ж!г!ттер! соккынын соккымен кайтканына риза да eni. Ол жайды бжмейтш Ушаков кана устасына кабак туйш: — Сен1н не жумысын бар ед1? — дед!. Ж абай унде- мей, KefiiH шег!нд1. Енд1 оран Буланбай ашык араша туей: — Мынау коз, мынау аяк!..— деп Буланбай Жабай- дын арып кеткен K©si мен eai де ушынан FaHa басуга келет1н аярын керсетш, — который лежит, осынын жу- мысы, осынын колы...

Ушаков С еигп де танып тур ед1, 6 ipaK куналы К9- pin, амандаскан жок, танымаган калып керсетп. — Ж э, И гш к 93i TeKcepin алар... 03ipre мынаны ба- кылай турындар... в л ш калмасын... Су беру керек,— деп Ушаков конторра карай Kerri. TyciHiKci3 шытырманга араласкысы келмедь — Ей, ездерщ багып алындар...— дед1 Буланбай, ш- р ш п онаша туркан кугыншыларра. Олар ещй осы бэле- hi'k манына жолагысы келмей, енжар тур екен. Эрен коз- галып келш, Омарды кегалга карай алып Kerri... — Буланбай, сен керше квлбей тарттын-ау...— дел1 Батыраш. — Йемене, акка болыспай, карага болысып тур- мын ба? — Эшейш, 6 eTimii ангартканьщды айтканым да... — Ангарсан болыпты... Адаспасына жаксы болар...— деп Буланбай Tepic айналды. Катерина Неволя мен Кунзила eKeyi усталар дукенш- де тьшылып отырран Н а зы к ен т алып келе жатыр... — Mine, акылды кыз... Кандай сулу eai!.. Kyfleyi кай- сы! Е, анау ма... Сулу ж т т екен... Дурыс еткенандер, байга суйш тию керек...— дейдГ Катерина,— Ештенеден корыкпа... CeHi 6 i3 еншмге де бермейм!з... — Б1здщ баракта боларсындар, Сеит... ЕндМ сш 6 ip- ге Kepin алармыз. Bi3 де 6ip кауым журтпыз,— дед1 Б у­ ланбай Сеитке. Сеит бетше кан жуг!ре бастаганын се- зшдк — Курым куйлдрш басайык... Курым...— дескен ку* гыншылардын дабыры еспледн Назыкеш пен Сеитке кызыга да кызгана карап, Ж а- бай дукенше карай к е т т барады. Не icrefli, KeriH алды ма, достык K epcerri ме, элде eKeyi 6ipre келш калган сон, колына ие бола алмай калды ма, ол арасы Ж абай- дын езж е де айкын емес едк Кез алдында куан тарткан- дыктан TinTi ажарланып кеткен Назыкеш те бар, аузы кисайып калган Омар да бар... Юреинлер Карагандыдан шубап шыга бердк Жуг1рй:- кен журт кайта-кайта кушактасып, кайта-кайта кошта- сады. Шубай epin, жыласып калып барады. Орыс пен к а­ зак кушактасканын 6ipiHiiji Kepin туркан Назыкеш тац калып карайды. Касындагы Катерина 6 ip кезде оны жалгыз тастап, KipeHiH алдына карай ж у п р т Kerri. Кун- зиланык жаулыгы да эр арбанын касында 6 ip aFapan-

дайды. Узаман Караганды басында жалгыз FaHa казак дабыры, казак козгалыстары калды. — Журщдер, шырактарым... Баракка KipefliK...— дед1 Буланбай Сеит пен Назыкешке... 5 KeMipre кейш к е л т тускендер ауылдын барлык ис!н ала келгендей едь Караганды басында кара-кура мал куралып калыпты. Ж апырайгап жер барактардыц тебс- сшде лактар ойнак салып жур. Ж ана салынып жаткан e«i узын барактын Te6eci жабылып жатыр. KapaFaH ара- сыншукылап жене жер барак салып жаткандар да Kepi- нед!. Эр жерде 6ipiHiH тебе кшзй 6ipiHiH етек KHi3i жетщ- KipeMefi турран коцыркай кшз уйлер Майкудык суына ка­ рай бытырай ойысыпты. Квйлек алдын ы ш кы ры на Typin алып, кен кызыл шубар дамбалдары туйенin п зе шуда- сындай салактаган эйелдер, эр тустан караган аркалап келедн Узын ашык шахтада узак кунге дамыл алман суй- мен урып, кайла шауып жумыскерлер жур. — Кимылда!.. Сезд1 кой!..— деген Иван Зубовтын катал даусы элсш-элсш шырады. Тацнын атуынан куннщ батуына дей!н дамылы жок жумыскерлер туе ауып, ке­ лейке узара бастаган кезде кеб1рек сейлесш кететш едЬ К айла мен куректер де осы кезден былай карай Ke6ipeic сына бастайды. Бул кезде танертедп калжын емес, кейю сездер рана айтылатынын Зубов та жаксы туешедк Ж ер астына тусер аузын серелеп кыртыспен жапкан eKi жабык шахтанын манайында адам аз KepiHefli. Кез- flepi танулы ек! атан Mauri бойы айнала беру жазасын алрандай, уйкылы-ояу токтаусыз айналады. 0 здер1 де мэцп болып кеткен. Токтарда да, кайта журш кетерде де айтканды yFa коймай артык сез естидн KeMip атжалда- ры бул манайда жш катарланып калыпты. Te6eciH кара- ганмен жапкан атжалдар узын-узын KopaFa да уксап кетедь Майкудык суынын басынан кеп бала кайтып келедь Жарысып, ж упрш алып, арттарына карап, кейш келе жаткан жалгыз ересек адамды тосып алады. Ересек адам жакындаганда тары да топ торрайдай бытырап жупре женеледь Ересек адам инженер Некрасов едп Ншдщеп кен шахтасын толык магнасында ж урпзш ж 1бергеннен кешн Акмоладагы уйше барып кайткалы жатыр едй Ушаков 390

оган биыл onyFa баратын отыз шакты к азак балаларын ала KeTin, орналастыруды тапсырды. Ж атак уй, штап-ку- рал, тамак жайында эл1 жетпей жатканы бар екен. Уша- ковка к азак балаларынан кен мамандарын шырару ке- peKTiriH ен алгаш кекес еткен де e3i едк балаларды ала кетуге де ауырсынган жок. Акмолада биыл ашылралы турран мектеп эуел1 ша- гыннан басталса да, бара-бара улкен icKe айналатын бет алып едк Ka3ip бул бастауыш мектеп, енд1 терт жылдан KefiiH Рязанов-Ушаков Компаниясынын тау-кен училище- сше айналмак. ОнЙ 6iTipin шыккандар тура ещпршке де келе алады. Том каласындагы тау-кен университетше де тусе алады. Инженерлершщ кенеа бойынша осы oflFa 6epiK беюнген Ушаков Компания м ектебш н езге мектеп- терден жогары кершуш де арман ететш едк Балалары 6ip еккей кшнген, жасынан-ак KeMip мен мыска келетш- дерш, осы Компанияньщ адамы екендерш миына ciwii- ре тэрбиелетпек те. 03i асырап, e3i кшширетш мектепке жумыскерлер де балаларын улкен куанышпен женелтке- л 1 жатыр ед1. Окуга ж1бер1летш балалардыц Ke6i: Ш лдг Акбуй- рат, Караганды жумыскерлершщ балалары. Буланбай мен Алшагыр да балаларын бердк Кесек денелк курен жузд1 Нартай мен аккуба, кызылшырайлы бала Элш ер Ka3ip осы келе жаткан 6ip топ баланын iiuiHfleri естияры да, Hipin жусатары да сиякты едь 93ip келе алмай ж ат­ кан Жумабек теренщ баласы. Некрасов уэдеа бойынша сол баланы кутш Карарандыда еюнпм кун бегелдк Ka3ip балаларды epTin барып, судан кайтып келедк Жаздын да ауран кез1, куншц де ayFaH кезк.. BipaK кун эл! ыстык. Анызак жел де бар. Топырагы кепкен су- сыз шелейт дала ыстыкка ыстык косатындай сезмедк Сирек б1ткен жусан мен кедеден баска, жапыракты шеп- тердщ 6api де курап ушып кеткен. ©зге шептердщ Hci де жоралып, жалрыз рана жусан Hci калыпты. Сардала де­ ген аты осындай кезде койылганын ангартып, ой-кыр тутас саргайып жатыр. Ыстык кайтып, салкын тусе бастаганнан кейш дуние- Hi эшмен оятып, кайтадан eMip кимылына шакырып, бозторрайлар шырылдай бастады. Ж ер бетше кебелектей д1р1лдеп бозторрай келенкеш туст1 Э л а з де н э р а з болса да бул даланын жузше осыдан баска тусер келенке де жок едг 391

— Уйлерще кайта берщдер. Ертерек уйктандар, ерте журем!3,— дед! Некрасов. Некрасовты тере мен молла- нын кайсысына косарын б1ле алмай, калайда ыплса жур- ген балалар ещи шуылдап шапкыласып Keiri. Некрасов жабык шахталардын 6 ipiH кеше аралап шы- Fbin eai, енд1 екшнпсш керуге ойы Kerri. Ризашылык ет- сешз, Сикорскищп куып ж1берш, ci3fli Карагандыга ке- mipep ед1м деген Ушаковтын eiiHiiiii де бар едь - • Б ‘Р куш мыктап 6 ip отыргызады ол сум! Жалгыз содан рана шашым агарып барады. Буйрепме кадалран шегедей!...— деп ед! Ушаков. Некрасов ризашылырын бе- ре коймаса да, KeMip жайымен кещрек таныса ке-ndci келдй Шахтанын дэл шыгар аузына жакын кешрек алакда терт эйел топырагын айырып KOMip сурыптап жур екен. Bipeyi орыс эйел1, езгелер! к азак эйелдерн Эйелдердщ касына Ke6ipeK айналып калган eKi шанашы шелектен басын кетерш шыга берген Некрасовты керш, тез тайып бердй Узамай 6 ipeyi кожалак дауыспен эндетш кета. Ол белп эш «Кеш жарык» едй Эйелдерден шам сурап алып Некрасов шахтанын тубше карай Kerri. — Е, мынау 6 ip иман жузд! адам екен... HaFbin тшс- пей к ета?— дед1 6 ip эйел. Бул Кунзила едй — © згесшш аз болып жур ме?.. Буаз кылып болды гой... К улагин уйренбейтж ешнэрсе жок екен гой,— дед1 екжнн эйел. Ол Назыкеш едк Уш айдын ш ж д е мунын да 6 eri ашылып калган екен. Неш ангартатынын ipKLn- ыей туспалдады. — Уйде аз ecTin журген ce3iMi3 бе ед1? Сен-ак тэл1м- си беред1 екенсж!— дед1 ушжнп эйел Назыкешке. Ол Мусакайдын эйел! едк ©3i ат успнде, ананы-мынаны ка- гыстырумен пайда табатын Мусакай еткен кыстын телеу- лер!иен кутылганша деп, эйелж KeMipre туарген. Эйел- дщ аты Балсары болатын. — Еспсен езщ еститж шыгарсын, 6 i3fl!H Алшагыр ондайды айтпайды. Айтса, мен онын аузын кырар ед1м, — дед1 Кунзила.— Ненщ буы айткызады, неге айткызам? — Талтаяк байдын кызы болган сон, калай айткн- зайын деп ен’-. Осында кой багып журген шал сенж экен емес, менш экем шыгар!— деп, Мусакайдын эйел! кептен 6epi араларында быксып журген кишлж1нд| урлей бастады. Сазарган ж алпак бет сэры эйел денел1 адам екен. Шаштасуга бой урып, бертжш KeTinTi. Б1р ауылга 392

жайлау Ооларлык ж алпак бетйпн сол ж а к томпагына шыккан туймедей кара мецше 6ip туп кыл да шыккан екен. Ka3ip KeMip шады турып калган кар а мен кара буй­ н ей туксиед1. — У йтт кеюгенше адыра кал!— дед! Балсары. Кун- зила да кушнш Kerri: — Менщ экем сендерге усап урльтын втеу уинн кой бап>ш журген жок. Адыра калсан, вз!н адыра кал!— дедк Талтаяк Ka3ip осында жумыскерлерд!н б!рл1-жарым- ды кой-ешкюн багып жур ед1 де, М усакайдын кыс бойы осындары жумыскерлерден урлап-жырып жегендерш те- леп журген! де рас едй Bafttuerip еселеп кускызран бола- пын. Кедейлж те мактаныш емес, 6ipaK Кунзиланык уры деген! иесш тауып дэл тиген екен, Балсары оны кеудесЬ нен т у й т ж!берд!, Кунзила да колын сермедь Сонымен Некрасовтыц Акула мен Зубовка усап балагаттамай кет- кен! эйелдердщ салрыласып калуларына себеп болды... Казак эйелдершщ не айтысып жаткандарына тусшбе- ген де, мэн де бере коймаган Катерина Неволя кол ic басталып кеткен сон рана apauiaFa Tycin efli, Балсары оны да туйш ж!берд!. Тебелес!п э д к алран адамдай та­ ры да кеудеден туйдк Москал эйел KeMip устше барып кулады. ©зш 6ip жак, езгелерш 6ip ж ак керет!н Б алса­ ры Н азы к еи т де Tyfiin ж!бердк Енд! apamaFa сыртка KeMip женелтш турран eKi ж!г!т кел!п Kipicri. Долданып, 6epTiHin алран Балсары буларра да бой бермей, узак алысты. JKirirrepre кол сала алмаса да сез- бен сыбап жур... К азак ондайды «ак ит Kipin, кара ит muFbin» деп бейнелейд!. Дэл атаура аузы бара алмайды.. — Шелекке салып ж!берейж вз1н! Бул кек долы жу- мыс ктетпейд! енд!,— дед1 ж!г!ттерд!н 6 ipi. Балсары онайлыкпен шелекке де туспедь К алай peri келсе солай, басы темен, аягы жорары куларан куйшде ж!г!ттер шелектщ бетш жапты. Аркан жулып сыртка экетт!... Осындай Gip уят кылыктар жана алынран жумыскер- лерд!н кебеюлер!мен 6 ipre кебейш келе жатыр ед!. EcKi ауылдыц бакасы мен бэсекес!, кундеу! мен кере алмауы, бил мен Gypreci сиякты ере келд1 де, баскарусыз жерде тутана бастады. Eci<i жумыскерлер мен жана жумыскерлерд! жакын- датпаура Сикорский мен Зубовтар да барын салатын елi. 393

Некрасов жабык шахтадан шип>т, барактарга келе жат* канда осындэй 6ip кылыкка о да кездесш калды. Ашык шахтанын жар кабарында жалрыз эйел долла- иып жылап отыр. Ара-тура куйш ш сездерш туйдек-туй* депмен айтып ж1берш, улып жылайды. Элдежмдерге ша- fbiHbin, колма-колта окай козрала коймагандарра ызала* нып жылайтын сиякты. Бул жакары Балсары едь — Аналар меж урды, байлап-матап шелекке салып ж 1бердь..— деп келген. Карагандыны онаша баурап алрысы келетш ecxi жу* мыскерлер Жака келгендерд! кай жерде болса да турт- пектеп, сыйрызбайтындырын KepceTinTi.. 0здер1 салкыи да каракры жерде, десятниктщ кез1 тайып кетсе-ак, жу* мысты тастап калжындасып отыратын калтарыста журсе де, акшаны солар кеп алады. Кез тасасы жок ашык жу- мыста ж ака келген сорлылар жур... в з уйшде Мусакай- дан естит1н сездерш Балсары ашу устшде KenTipe айтып, жакжалра шакырып отыр едь Ашык шахтадары Жака жумыскерлер Балсары зарын 1шбура тындады. Булар KOMipre Мусакай аркылы алын* дык деп ойлайтындар едь — Эне, сейтед! олар!.. — Bi3 сорлыра кун жок мунда!..' — BipiMi3Ai сыйрызбайды эл1...— дескен дауыстар эр жерден LUbiFbin калды. Булардык KiMre ж жш е бастарандарын б1рден Tycine калган Зубов, суймендер1 мен кайлаларына суйенш то* кырасып калган Ж1г1ттерге акырран да жок: — Не болыпты? KiM урыпты?.. Буланбай ма?— деп сурады. Ж т т т е р енд1 оны коршап алып, арыз ете бас* тады: — Мше, куып Ж1бершт1. — BapiMi3fli де кугылары келед!.' — Bi3 арзан жалдандык. Содан коркады!— десть Некрасов осы туска келш еДк — Ж умысты жаксы ктеп уйренсекдер, сендердш жа- лакыларык да кебейед1 дешз,— дед1 ол. Аздап казакша бшетш едк жалакынык аздырына арыз eTin тур екен деп ойлап калды. — Олай емес,— дед1 Зубов катал унмен,— Нарыз жалакы осылардш. Отыз тиын... Аналар артык алып жур... Булар соран жэб1рленед!, дурыс жэб1р едь Ty6i Рязановтан шыккан тер к ынгайды Некрасов 394

e3i де жаксы бшетш едь Жактырмайтын да едь Соган карай бейпмделш келе жаткан Ушаковка да наразылыгы бар-ды. Ол туралы Зубовка жен айтып туруды кереказ тапты да, uierice кеткел1 турран Зубовпен шатактаспай KeTin калды. Bapi6ip, уйренш калган ecKi жумыскерлер- дщ жалакысын еиш м кемгге алмас, мыналар болса ту- ciHep, ездер1 де coFaH умтылар деп ойлады. Некрасов конторка жакындай келе пар а т жеплген Ж умабек арбасын таныды. Манаты балалар да осы ма- найда топталып жур екен. 1штершде жададан косылран, жаксы кшнген уш-терт бала кершедь Алыстан келгендь пн кимылсыз калруымен антартып, eKi ерттеул! а т та контор алдында тур. Некрасовтан ырысып балалар барак тасасына карай ойысты. Некрасов конторка шрдь Ж аксы кшнген, туймелерше дейш тугелдей 6 ip тур- лщен тарылран, аяктарында эдем1 eTiKTepi бар терт ба­ ла жана келш едь Ж умабек теренш 03i экелдь Bipevi ез баласы, езгелер1 Ордабай мен Куренкез кожа, Тур- сынбай — у ш еу ш т балалары. Турсынбай баласын осы apaFa дейш салт e3i экелшть Epireyni аттар соныш едь Барактын тасасына шырып алган сон, балалар Некрасов­ тан ыгысып, белш ж 1берген энпмелерше кайта кешть Ж аксы кшнген балаларра кундей де, унатпай да карап турран жумыскер балалары усак-улан жанжал басталып кету!не де карсы емес едь Байлыкпен бала кушнде Fa- на есептеспейсш. Бай балалары екешн танып, эуел! кер- ден карасып, ойкастап турран балалар «куресесшдер ме?» ге келш калып едь Ka3ip сол арадан кайта бастап — KypeceMiciH?— дед! Нартай, жана косылран терт баланын ен улкендеуше. Нартайдын ойында жана косыл­ ран тертеуд1 ырыстырып, иектеп алу д а бар едь — Куресем,— дед1 улкендеу бала. Ол салт келген, Турсынбайдын баласы Кудайменде едь Кудайменде онай жырылып калды. Э дш аз екен, кап- сыра кушактай берд! де, тыран ете тусть — Капым бар, капым бар...— деп, кайта устаса тура келш едi, Нартай иырынан окыс тартып калып, етпетшен Т а.™ д аirycipKi де, желкесше MiHin алып: — капЫ|1 бар ма? Тары да бар ма,— деп тебь нш-тебшш калды. Кудайменде жасып та калган екен, ундей алмады. Нартай жайрандай кулш, жолдастарына карай 6 ip Fana ж арк етш турып Kerri де: 395

— Сен сем13 кара, неге куреспейсж?— деп Кенжега- ранын колтыгынан он колын етюзе бергенде, ол 6 ip та- кыс екен, Нартайды аярынын ушынац басып калып ушы- рып тушрдь Нартай шалкасынан кулады. Кенжерара e3i енкейметт де, сурланып калшиып турып калыпты. Нартай жердей мыстай кызарып турды. Толыктау болранмен аласарак баладан жырылармын деп ойламап ед1. К алай жырылранына ан-тан болып, едэу1р анырып калды. Ж олдастарына кез! тусш Kerin efli, 6api де куац тартып, жудей калган екен. Енд1 муньщ жуз1 де бузы- лып, кара курецденш барады. — Мыкты болсан, кайта курес, кайта курес!— дел! Кудайменде, ез жырылранын умытып кеткендей ыржия кул1п, мэз болып тур екен. Ocipece, сойдактау бггкен 6 ip курек rici кулш, мазактап туррандай аксияды. Нартай онсыз да кайта куреспек ед1. — Сен устаспай жатып неге карып каласын?— деп, Нартай Кенжерарага жакыпдады. — Мен какканым жок... Сен устарансын, мен устара- ным жок,— дед! Кенжерара. Сызданып айтты. — Сезд1 кой, устас кэне! Капышыл неме, ез1н де к а­ пы кетпе!— дед! Нартай, устаса 6 epin. Ызалы Нартай иыктан ала бере жулкып калып, Кенжегараны етбет!нем Tycipfli де: «Капы кеттщ, капы кетан!» деп, тезбе-тез кайта туррызып алып, 6 ipaK кай- рат етуге келирмей, шалкасынан салды. Енд! жауыньщ 6eTi б!ржола кайта калганын cesinin, Кенжегараны асык- тырмай туррызып: — Ер кезеп ушке дейш, кайта кел!— дед!. Кенжерара ундемей кел!п, белдес!п устасты. Бул жо- лы eKeyi узагырак алысты. Кенжерара шаптап Tipen, кимылдауга да ж!бермей, кимыл да !стемей жатып алды. Нартайдын ызаланып журген! байкалады. — 3!лдей!н карашы ез!н1н! Кунде неше аяк айран !шес!н?..— деп кояды Нартай. Кенжерара кабарын туйш алып, т!л катпай, андып Kypecin жур. EKi кез! Нартайдын жалан аяктарын андып ед!. Bip кезде TeMip шегел! екшес!мен жалан аяктын дал кырынан басып тура калды. Cipecin тур. 0кш е астынан кан шыкты. Бала каннан корыкса керек ед!. Кенжерара корыкпады. Нартай да катты TicTenin шыдап калды. Ая- рын козгайын десе, TeMip шегелер сойып ж!берердей. Нартай бар кушш салып Кенжегараны TiK кетерш алды 396

да, ынк е тю зт шалкасынан урды жерге. Катты ызалан- ган екен, бул жолы Кенжегаранын кеудесше Minin алып: — Экен аты KiM? Айт шапшан!— дедк — Айтпаймын,— дед1 Кенжегара. Кеудесже мйип отырган Нартайды жаурын ортадан ала с п и ш и тумсы- гымен Teyin калды. Нартай оны бексеамен кеудеге 6 ip ну- кып ж1бердк Енд1 ол кезж 6 ip жагына бурып алып, eai- м1не беГпл адамдай, сазарып жатыр. — Айтпасан, ж1бермеймш. Акмолага дешн кеулене Minin барам!...— дед(' Нартай. Нартайдын cepimepi де Кенжегаранын успне Tenin калыпты. Олар да шуылдап: — Айтпашы кэне, аузына топырак толтырайык. Айт, жанын. барда! — д е с т , Кенжегаранын кулагын бурай бастады. Кенжегаранын cepimepi eHni жаппай тебелес- (ген кауштешп, шеттеп кетшп. Каша женелуге турган- дай... — Куренкез...— дед! Кепжегара акырын Fana. Бу- лыгып, корлаиып айтты... Кенжегаранын KiM баласы екенж Нартай мана бьлген. Кыстан 6 epi Байжан уйжде турган баланын кулагына Кенжегара жайындагы энпмелер де талай тиген. Каз!р ол сол шындыкты айткызгысы келж: — Ол емес с е т и экен, И гЫ к деп айт! И гЫ к леп айт!— деп, Кенжегаранын кеудесже бексеамен жортак- тап-жортактап аллы. Бала каталдыгына бу да б1ржола MiHin алган екен, езж e3i ipKe алмай калып едк — Балалар, кайда ж урандер? IlIaflFa к еладер!— деген контор жактан ересек адамнын дауыеы шыкты. Кеп бала тары да топ торгайдай дуршреп каша женелдь Нартай да, Кенжегара да турды. Кенжегара шан болып калган курен баркыт тебетейж кагып KHin жатып, 6 ip TyfiMeci y3iain кеткенж де байкап калган екен. Курескен манайдан туймесж карай бастады. — Туймен бе?.. Мже жатыр,— деп, Нартай жерден жылтыр кара туймеш алып Кенжегарага 6epai де:— Ба- лем, экеншн атын айтпадын ба? Акмолага жеткенше жуз айткызармын!— дед!. — Bis сендерден белек кетем(з... Сендермен 6 ipre окымаймыз да!..— дед1 Кенжегара. Салмакпен, зьлмен айтты. — Балалар!..— деген екжнл дауыстан бул eKeyi де айрылысып, ез жендерже Kerri.., 397

Бай балаларынын баска мектепке кет!п бара жаткан- дары да рас екен. Буран дейш ез баласын тубшде кеи инженер! болып шыратын топка косып ж!бермек болып, Некрасовты Карагандыда eni кун KyrripreH Жумабек ка- sip оган сол жайды айтып отыр: — Ci3 ренж1мен13... И гш к би б!здщ балаларра cepiK болып барсын, 6 ipre турсын, 6 ipre окысын деген сон шы- ра алмай калдым... Кенназия деген 6 ip оку бар екен гой... И гш к сонымен келкш кайткан екен...— дед! Жумабек Некрасовка. — Гимназия ма? — Сол болу керек. — Маган 6api6 ip...— дед! Некрасов,— в з ш з бш ш з... — Болыстын necipi Акмолада кутш калыпты. Мен со- FaH ж е т ж зт салып кайтам...— дед1 Жумабек. Ушаковтын аласапыранда 6ip к ездест калранда, ка­ зак балаларынан кен мамандарын шырарам дегенш Ип- л ж езж ш е т у й т кеткен екен. Жумыскер балаларын ж!- 6epriM келед! дегенш онша унатпай, онай макулдап, бул жайлы сезд1 тез дорарып едн Енд1 ез балаларын гим- назияра тусуге Ж1'бер1пт1. — Ж арыктык княдан кередГау!..— дед! Турсынбай.— Bi3 болсак, aftTeyip журтка !лесу foA... Мына б!р бала- ны да ала кетсе деп, эдей! Ушаковка барып кагаз алып кел!п отырмын. Эйтеу!р, ала кететш болранына шуюр- ш ш к... — Е, окудын бэр!б!р емес пе... балдан тамар, бай- дан журар деп косып жатырмыз баламызды, эйтпесе, кай окуды тандаушы ек... Сокыр тауыкка 6api бидай деген, б!зд ш сол Foft...— дед! Жумабек. — Кожекене кудай иген екен...— дед! Турсынбай, Ж умабек кул!млед! де ундеген жок. Шамасы келсе, Турсынбай да баласын гимназияра ж!берер едн Бай балалары кайда окыса, бул да сонда окытар едг Ол колдан келмеген сон, баласын Ушаков мектебше ж!бергел! отырранын кемс!н!нк!реп айтты. Жу- мабек болса, каз!рдщ ез!нде жарты И гш к бола калран- дай пан екен. — Кудай косса, балалар 6 ip re журед! Fofi?.. Жол- шыбай квз!кт!р!п, yflip eTin ж!бер...— дед! Турсынбай. — Ж ок, 6i3 Ka3ip журш кетем!з... Елге шырып ко- намыз...— дед]' Жумабек. Сол куш кешке Караганды басында б1рталай жумыс- 398

кер уйшде бала аттандыру тойы болып едь Уй-куй- лерш осында Keuiipin алып, барлы-жогын 6 ipre керш CTupFaH жумыскерлер кондана бастаран екен, 6ipey ла- рын, 6 ipey козысын курбан шалып тастапты. Байжан уйшде турып калган Алшагыр да той жасап жатыр. Буланбай, Baflinerip, Михайло Неволя сиякты кеншдес адамдарынын 6api де осы уйде. Орталарында Некрасов та бар. Сент пен Назыкеш те осы уйде конак KyTicin жур. Байжан yfli жылдары эдетшше жайлаура шырып кеткен ед1, куздшке эл1 оралган жок-ты. Ет nicin жаткан шошалада Ж абай мен Колбан, Кунзила мен Н а­ зыкеш TepTeyi 6ip уйдщ жандарындай ойнап-кулш там ак эз1рлесш жур. Scipece, Назыкеш пен Ж абай катты калжындасады. Bip кезде бул екеушщ арасында кшаратсыз кызыру, умНтену бар едьау?.. Ka3ipri келшшек Назыкеш балрын жас кыз eai де, Ka3ipri сокыр да шойнак Ж абай асаумен алысатын балрын жас ж!г1т ед! онда.. Ж уректерше ша- рынды !здердщ салтары туспеген таза ж астар 6ipiH 6ipi таза суйеттн едк Ещ» мше, Назыкеш Сеитгщ жары, жа- раскан жар. EKeyi де кем1рде. Ж ер астына 6ipre тусш, 6ipre шыратындарына ш еказ куанышты сиякты, Назы- KeurriH KyperiH ылри Сеит алып журедй Калжындасып кайтады. Ауыр жумыстан шаршамай шыратындай, 6ipine Gipi элсш-элсш карап, жайрандап келе жатады. Адамга адам жарырын да Tycipefli, келенкесш де туоред!. Нз- зыкеш пен Сент 6ipine Gipi жарырын рана TycipeTiH ед:.. Ж абайдын жалгыз K63i канша топтын арасынан ол еке- yiH б1рден тауып алады. Не айтысатынын TyciHin те ту- рады. Кызыгады да, Kypciiieai де... Одай болып па ед1 Ж абайра?.. Назыкештщ барын байламаймын деп онай айтып па ед1? Жок-ты!.. Корлык зарын тарткан адам рана корлаура бармайды. Ж абай Н азы к еп т корлык кермесш деп ед1. 03iHiK киратылып калранын ойлап, Назыкеш басына eMip бойы мук бол- майын деп едк Ka3ipri кеште Ж абай Н а зы к е п т жш ке- pin туррысы келетшш сезд1. Оны ыигайсыз Kepin, езше e3i токтау салрысы келсе де Ko6iHece не бола алмай ка- лады. Кызранышы да жок, Сеитпен де дос. Бай ауылдар- дын тор, тусауынан шырып алган сон, жокты epci Kepyai койган Назыкеш те Ж абаймен тартынбай калжында­ сады. Былтырдан Gepi ешюммен жакын сейлесуд! койып.