Мүсрепов Ғ. Оянған өлке

туй ш п калган Ж абай Сеит пен Назыкеш келгел1 кем- Д|гж де умыткандай, замандастарынын арасына кым- сынбай Kipin Kerri. Табысы езш е мол жететш уста ж т т жаксы KHiHin журетш болды. Бул кунге дейж ушынан басатын аксак аяры да енд1 табанын жерге типзе бас- тапты. Жазгытурым Омар соккыга жыгылганда Ж абай та- 1Ы 6 ip KayinTenin калып едь Ушаков араласкан болу ке- рек, И гш к ол жумысты аяксыз калдырды. — KiHa Омардын езшде екен,— дегеннен баска тук айтпапты. Артында кандай конырауы болары белгюз, эз1рше осы с ез KeciM болып, еиш м кайта дурлжкен жок. Сонымен Назыкеш пен Сеит те тыныштык тапты. И гш к. бул eKeyi туралы да 6ip байлам ангартыпты: — Омардын орнын Сеит баса ма деп дэмеленуий ем, оны кабылдамаган болды foA... Кайтем1з, беттершен жа- рылкасын...— депть Онысы «осымен барып турсын» деге- Hi foh деп ойлады да, Игымкте калган эке мурасынан Се­ нт те кудер уздь Kaaip булардын бэр! де ауылдын алгап-шалгай, api отыр, 6epi отырынан кутылгандарына куанып, енбек емК pin e б1ржола Kipin кеткен едй Ж алгыз Колбан FaHa ауыл- Fa кайтуды арман етш, KypciHin кояды. Ол анда-санда уМне ж 1берш туратын аз FaHa акшасына 6 ip тай кунан алып койсын деп тапсыратын едь Yfliiui оран берешекке бсрешек косылып жатканын хабарлайды. Bip ойды eKi турл1 етш айтуга шоркак Колбан сол 6ip арманын кыс бойы айтып келе жаткан туршде esrepiccia кайталап: — Тай кунан б1рдеме болар ма екен деп торыз тен- rem 6 ip ж!берд1м, алты тенгеш 6 ip ж 1берд1м... KaFwn салып, карайды да отырады туге... 0Mip бойы ауымыз атка тимей ететш ujbiFap...— дейдь Ж абай оран: — Тай-кунанды кайтесщ, Колбан— Сен 6 ip ypFauibi лак алып Ж !бер...— дейдк — Неге? Неге? Л акты мен кайтем? — дейд1 анкау Колбан, енсерше бурылып. — EKi жылда уш eiuKi болады. — Уш ешк! болады? — Ие. уш еч ш болады. Уш euiKire 6 ip кулын алып ж1бер... Сол кулын ат болганша езш де ат боласын... — 9 ? ©3iM ат болганда аттын Keperi не маран? — Сатарсын... Ж абайдын эдеМ эр сакка жупртш айтканы, сайып 400

келгенде енд1 атты арман етпе деген сез екенш Колбан мазак деп ойлап, бултиып к,алып едЕ Назыкеш оган еркелей сейлеп: — Колбан aFa-ay, езгелер бар атынан айрылып жат- канда, жок атты арман етш кайтешз?.. Exi колым аман болсын десешзнн,— дедЕ Ж абай Назыкештщ колдары сымбатын бузып бара жатканына манадан iuii ауыра карап отыр едЕ Назыкеш кол жайын айтканда, тары да карады. Kefl6 ip тырнак- тарынын устшде келденен тускен мшкене-кшкене ак сы- зыктары бар сургылт саусактарра Ж абай ылри кызыга караушы едЕ Эдеп пен эдет дегеннщ eneyi де тар кыс- пакка айналып кеткен к азак кызыныц 6eTi мен колынан баска денеп кезге кершген емес те, оны тек KaHiri кез- дер FaHa тани алатын. Ж абай болса, ондай тштумен жу- мысы жок. Назыкештщ жузше карай беруге де кысы- лып, кеб1несе колына кызыга караушы едЕ К аз1р де сол сулу сургылт саусактардын Ke6eci сегш п, кол сырггары- нын жарылып-жарылып кеткенше аяй карап отыр. ¥мы- тылмас еюшш сияктанып сол саусактарды тым болмаса 6 ip рет устап кермегеш есше туседЕ.. Байжаннын балшык уйшде терлеп-пысынап кеп жу- мыскерлер сырылысып отыр. Денеге сщш кеткен кем)р куйеа кара тер болып арады. Ш ахтадан шыкканнан ке- Й1н Майкудык суына барып 6api де жуынып кайтып едЕ тазармаган екен. Ka3ip 6ipiHeH-6ipi уялып, жумыскерлер сурт1не 6 epin отыр. — Сендер жаксы етстндер... Окысын балалар... Ж у- мыс адамын аяп, жэрдем беретш штейгерлер осылардан шырады... Окысын,— дейд! Михайло Неволя, Нартай мен 0 aiuiep.ii кез1мен нускап. — KiM eTin шыраратындарын кайдан б1лей1к,*эйтеу1р, ®3iMi3 кергенд1 кермесш деп ж1берш жатырмыз,— дейд! Буланбай. — Жумыскер баласы кайтсе де Акула мен Зубов болмайды. Ен болмаганда Быков болады,— дейд1 Ми­ хайло. — Андрей баскаша адам efli Fofi!.. — Елиза кандай едБ.. — Не болды екен байгустар?..— д е с т , к азак жу- мыскерлер! хабарсыз кеткен дос-жолдастарын eciite глады. — Сикорский Fofl курткан! 401

— Осыдан да кутылар ма екем1з?.. — Бул эл! Ушаковтыи тубше де жетедИ..— десш, та­ г а 6 ip топ жумыскерлер езара кенмлдесед!. Казакша 6i- летш 1 бар Некрасов тере ести кетсш дегендей, Ушаков атын эдей1 косады. Тан ата жумыска тусетш жумыскерлер Алшагыр мен Буланбайдыц сый-сияпаты б1ткеннен кейш кеп айнал- май уйлерше кайтып ель Ka3ipri жаппай кунд!зп жу­ мыска кешкен Караганды басы жым болды... Шамы сенд!р1лген кар анга жер баракта ек! адамнын Ky6 ip-Ky6ip сейлескеш ееНлед!. Bipi орысша таза сейлей- д | де, eKiHmici казакшаны да косып сойлейдк Yminmi 61'реудщ yHci3 FaHa дем алганы б ш нед1. — Ен колайлы тун осы. Ол уйде улкен той болады гой. От ездершен неге шыгып кетпейд!?..— дейд! 6ip да- уыс. EKiHmi дауыста эр! арзан сынатын, эр! каймыгатын Ун бар: — Я пожари некогда ни делал... боялся...— дейд1 ол. — Сен корыкпа... б р т салуга уйренудщ Keperi жок. Баланын колынан да келед!. Кой ещи толкуды. Уэделес- TiK, орында... Ж арайды, бес кез емес, он кезден бол- сын... Ж арай ма? Кеншшремей отырган дауыс едэу1р бегелш барып: — Ж арайды... Шайды да умытып кетпешз...— дедк Ж елкем жылы тун... Аспан толы жулдыз, жака ка- гылган мыс шегедей жылт-жылт етед!. Кундеп эдет! бо- йынша Сикорский барагынын уст!нде далада жатыр. Ен жакын барактын тебесшде Михайло Неволянын эйел! мен eKeyi сейлес!п жаткандары ест!лед!: — Сен, Миша, кызык адам болып шыктын... Уйктап кеткенб!с!н? — дед! Катерина. — Мен бе?.. — Сен деймш... — Неге?.. — Кызык адам болып шыктын деймш... — Б упн бшдщ бе оны? — Ж ок-ау, кыс бойы жел де боран, ку дала деп журттын бэр'ш безшргш келетш ада мша сейлеуш! ец, аяганда екеуден екеу нагып калып койдык осында? — бкш ш жатырмысын? — Жок-е... Мен кайда болса да, юмге болса да онай уйлесем Foft... .. — 0Kin6e, катын... Енд! eKi жумадан кей!н вз уМшз- 402

re KipeMi3... Монша салып алдык... Келер жылы уйдщ касыка айнала aFam отыргызып берем. Содан кешн ке- м!рмен коштасасын да огоротында журетш боласын... — Сен жалгызсырамаймысын осы? — Неге?.. Мен саган айтайын, казактармен эбдеч достасуга болады. Ак кешл, ете карапайым адамдар... — Мен саган келген куш-ак айтпап па ем... Сенбеге- С1ндер туге... Узамай булар да уйктап K erri б1лем, тынып каллы. Кулагы осыларда болса, кез1 элдекайда ж аткан Си­ корский басын тез KOTepin алып, тез букты. Басын кете- pin алганын 6 ipey Kepin калмады ма екен дегендей, ай- налага кулагын тосты. Дем1 токталып калгандай екен. 1£нд1 басын керпемен жауып алып кетердь Байжан yfiine парады. Ж ылт ете тускен оттын лап бермегенше шы- дамсыздыкпен кадалады. Тары 6 ip от, тары 6 ip жылт erri. Кобырсып жаткан шеп пен боктыктын лып ете тус- nereHine шыдамай барады. Карараннан жасалган шоша- ла мен ауыз корадан бастандар neyi керек екен... EKi сум шала б1рдеме жасап кашып кетпесе ж арар едк.. Ж ок, тары eni жердей от кершдк.. Ж ел неге кутырынбайды екен ендП.. Байжан уй!н!н осы манайда жакын болганы Сикор- скийдщ тынышын кашырып болтан нэрселердш 6ipi едь Аулак уйде жумыскерлер жиналады. 1зЬтозы бшнбей кеткен Быковтарды kim куткарды? Ж ок, сол уйдщ осы- ран да катынасы бар... Сол туш барлык жандары уйшде болып шыкканмен, бэле сол уйде туды. Егер бупн тунде Байжан уйшщ орнында кул1 рана калса, кайтып они бул манайра жолатпаура болар едк Сатып алынран он шакырымнын сыртында отыра 6epciH... — б р т 0р т1 — деп калды Михайлонын эйел! Кате­ рина. Сикорский керпесшщ астына Kipin бурып калды. — Иттер!— деген Михайлонын даусын естш . Шы- дай алмай тары да сыралап efli, енд1 буркырай жанган отты керд1. Кайта букты. Жалрыз 6 aFaHaFa асулы туратын сом TeMip шакыл- дап урылып жатыр. Барактарда туратын жумыскерлер де андай шырыпты. Енд1 Сикорскийдщ жата беруше де болмай калды. — Шахталарра жупрщдер! KeMip атжалдарын кор* гандар!— aeni Сикорский жумыскерлерге анрайлап буйрык етт. 403

Шынында да. еналдымен шахталардын манайын кор Fay керек едь Михайло Неволя Байжан уйже карай жу ripe ' in токтап калды:. ен баршы, оянды ма екен ездер|,— дед1 эйелже, — ©рт ж ак беттеп карагандарды куртындар! Шах- тапы, шахтаны коррандар...— деген айрай тынбай ши- гады. Барактагы жумыскерлер тугел шахталарды коргау- га кетт1 де, алысырак туратын кшз уйдеплер оянбаран сиякты. Байжан уйжш мацайы балкып жанып жатыр. Bipjii- жарымды болмаса, олай карай жан етюзбей, Сикорский кайырмалап жур. Касында уш-терт адам бар, Буланбай гана кайрылмай Kerri. Bip жас эйел ушып женелдк 0 з- гелерш бегеп калды. Буланбайлар Байжан уйже жеткенде бул уйдеплер- Д1Н бэр] де аман, далага шыккан екен. Женд1 кише де алмаган, немен ж атса сонысымен FaHa шырыпты. Шошала майысып кулагалы кетж барады. Жеруйд1к терезесжен ж упрш Kipin, ж упрш шырып, Алшагыр 6ip- демелерд! элсж-элсж экеп тастайды. Буланбай тере- зеге барып, кэне маран эпере бер деп eai, Алшагыр |штен — енд1 ештеме калган да жок inuFap,— дед1. Бул кездеп к азак уй!н ерттен аман алып калуга да болмайтын eai... Айналаеы неше жылры кен, сабан мен шоп, караран мен боктыктан жасалган кора-.копсы кор- шап турран журттын кез адында ерммен жана бердг.. Танертен Байжан yftiHiK орнында буркыраган кул, элi жанып 6imereH кеннш быксыран кек TyTini рана калып едк 0 p r r in кездегеш шахталар бола ма деп ойларан Не­ красов Kayin 6eTi ауранша сол манайда болды. Сикор­ ский кур айгаймен журсе, Некрасов шахталардын жел жагын орап, жердш кыртысын аудартты, карарандарды кеспрдк Жузден аса жумыскерлер куреп шахталардын 6 ip бетж тугел ерттен орап тастады. Ж анган уйдж жа- лыны сенш, en.ii Kayin бггкеннен кейж Некрасов та жу- руге айналды. Кун сэскелж болып калыпты. Алшагыр мен Булан­ бай балаларына ертенген уйдж касында коштасты...

БЕС1Н Ш 1 Б в т Акбуйрат заводынык каз|'рп дем алысында улкен 6 ip байсалдылык бар едг Будан бес жыл бурынгы капыл- купыл жанталастар жойылыпты да, сешмд1 де cipniHfli icTiK еркж кимылына кешштк Бурын жер бетшде бо- латын шакыр-шукыр, жарк-журктын 6api де тас сарай- I ларра камалып, каз!р 6ip улкен думпудж тутаскан ryuiiii ' рана естисщ. Карш-курш шайнаскан тем ip мен тас езара KeaiciM тауып, адам iciHe б1ржола бас игендей, ун косып I 6ipre гуролдейдк Саскалаксыз, созымды да салмакты гурал. Бурын flip калтыранып туратын жер ж уреп де орнына тускен сиякты. Шошынбайды да калтыранбай- ды. Жарылып кетердей, лап етердей eui6ip Kayin те бай- калмайды. KeMip боп, кен боп келш, мыс боп KeTin жат- кан у зд ж аз узак 6ip керуен бар. Ол у н а з кыбырласа да ылри torepi к.озралран ж ук юрелерь Завод айналасында уйлер, оттар кебейген, ышкынып будактаган тутшдер кебейген. Мойындар ж щ ш к е де кыскалау болса да, буйра, калын кара кек тутшдер жел- fli кундерде де тж аткып кетержш, жорарылап барып сынады да, содан кейш рана келбей жосиды. Сырт кез- ге улкен айбардын e3i де осы буйра кара кек тутшдер мен, жандарал келе жатса да жол бермей, узьпмей aFbi- латын юрелер... Акбуйраттык кысы-жазы, кут-туш езгермейтш, 6epiK калыптаскан KepiHici осыран айналып едк Будан аз-ак жылдар бурын жук юрелержде eKi турл! белп бар едь Бай Kipeflepi дангойлау да сэнкойлау, мак- танышымен журетж. Костасып салган кедей юрелер! кайыска жш жалгагандай, y3iri де кеп, туш п де кеп, ceHiMci3 де тураксыз екенж KepceTin турушы едк К аз1'р

онын eKeyi де калып, Kipe де туракты кэсшке айналып аы. Bip калыпты атан егтздер мен атан туйелер эр ады мы а к т а екен ш ездер! де тусшгендей, буралансыз, бул таксыз, к эм п аяцдайды. Токтар жерш, журер кезш олаг да 6ijiiri алган. К азак эйелшщ колында TeMip курек те кзж п жаркылдайды. Алгашкы жылдардын арпалыстарынан иыры женш- денуге айналган Ушаков та байсалды едь Самайына ак Kipin, uieH6epi кемп, толыгура айналган. Терт белмел i тас уй салкын да жайлы. Артык ешнэрсе де жок. TyKnip белмедег! тесег| мен, тусына усталган, еденге теселген ею курек юлемк 6ip шкафтан баска жиЬаз дерлж те еш­ нэрсе кершбейдй Кабыррада 6ip косауыз мылтык, er.i алтыатар 1лул1 тур. Ушаковтын кептен жолра шыкпа- ранын осы мылтыктарынан да андаура болатын. Калын майланган мылтыктарра туксиген бозрылт шан турып калыпты. Мандайындары жылтыр кара тай-туяры жары- лып-жарылып кеткен кара шука фуражканын да кептен 6 epi шкаф тебесшен туспегеш байкалады. Солкылдак | арба да жазрытурдан 6epi лапасынын астынан Шыккан ! жок. Ушаков кершген жумыска вз$ шапкылауды койып, енд1 ж е н д е л т кеткен к ке жалпы барыт 6epin отыратын сиякты. Ушаков каз1р взш щ жумыс белмесшде едк Элденеме- неге унше ойланып калыпты. Ею сук саусарымен теме- KiciH ныгарлап басып, eKi бас бармагымен кагазын iflrepi карай nipin турран шылымнын ортасынан у зш п кеткенш андаган жок. Терезес1 кеп, кен белмеге жазры сэскелштщ мол жа- рыгы туседй Yft айналасына отыргызган ак теректердщ жапы рак келенкелер1 сырлы еденге млем бедерш тегед1. Терезеден акырын естшш турран жапырак судырын ке- ленкелер! козралысымен кайталап туррандай. Ушаков бул судырды еспген жок, кебелектей калтылдаган ж а­ пырак келенкелерш керер де емес. Онын кез1 белмешц к ак ортасындары ж алпак та узын столда едк Стол устшде Компаниянын барлык енд1рктершш 6 i- рше 6 ipi коспак кара жолмен жалгаскан макеп тур. Ж ум сак сур пластилиннен жасалыпты да жер бетшщ ер- neri тустес боялармен боялыпты. Ж аратылыстык жазгы 6 ip ажарлы кез1 алынран. Солтустш шетте Караганды. Он ei<i 6apaFbi, ею жабык шахтасы мен 6 ip ашык шахта- сы, моншасы мен конторы, eKi уста дукеш, ен аррысы

дэретханаларына дейш тугел жапсырылдан. ApFbi бетш- де бытырай созылран к азак уйлер1 де кершед1. 1с жузш- ,ieri жайларынан 6 api де эдем!. Коспак кар а жол бейне- 6ip езендей бшеулешп Акбуйратка сорып, оран Ншдже асып жатыр. 8 cipece, Акбуйрат эдем! жасалран екен. Ж ар кабак- к а шн Tipece салынран тас аарайлар, мастерскойлар, складтар, кем]'р атжалдары, барактар, узын-узын мойын- дар, улкен калалардьщ 6ip шетше уксайды. Ушаковтык ез уй! айналасындары ак теректерше дейш тугел Tycipui- ген. №лд! манайы рана жаланаштау. Одан api Ж езказ- ганра карай аскан жалрыз жол да ж ш -ж щ ш ке, елген жыландай элшз бурандап жатыр. Ж ол ше™ онтуспкке карай узаган сайын жердш бет! де жаланаштана 6epin, бара-бара кум тустес кубакан ирекке айналып токтапты. Bip буМрде эдеГй жаркыратып жапсырран Алтынды I Te6eci тенкшп жатыр. БасканЫ болса да, алыстан, Май- I кайыд, Кызыл еспелердщ де тебелерш керсете KeTinTi... Акбуйраттын баурындары Кекезек, Шлд1ге жакын Сарысу алем1, Майкудык, Терека сулары тарын макет- TiH бет!не такаса тускендштен Компаниянын барлык ен- flipicTepi кеп судын ортасында туррандай, жердш жай жаратылысынын езше адам кызыккандай екен. Осы эдейй жасалран макеттш кагаз бетше кецлршген нускасын Рязановка жолдап, бул жактары енд!р1стерд1 кенейте тусу ушш Ушаков ортак кордан тары да жуз мыц сом шыгарылуын сурап едь Осы кундерде Уша­ ков сол кешжкен жауапты эр саратга KyTin отырран к ез 1 де. Осы бвлменш туйык кабыррасынын exi бурышына каз-катар ею cyflip тау орнатылыпты. Exeyi де тебеге THin тур. Bipeyi мысты, коррасынды кендерден жасалран да, eKiHiuici мыс корыры мен тас KeMip, графит ушеушен ершген. Ею cyfiip таудын етек жары жайылып келш тушсер аралырында сол куйшде Ншдщен табылган отыз жет1 буттык кесек мыс пен улкенд1г1 тап сондай кесек aac KeMip жатыр. Терезеден тускен кун шурыласына ша- гылысып, кенд1 тастар жымын карады. Пирит, Хальпирид кендер1 тутас, жез бен алтындай жаркырайды. Teciri квн кына сэры тастар, туксиген коцыр тастар, куреюткен тастар да бар. Куштрт жаркырантын коррасын, кумш кендершщ ажарын ашынкырау ушш ара-арасына ашык 407

TycTi кек ала тастар ж урпзш птк Зерттеушьпершщ эр жерден экелген, эз1р не екеш танылмаран кенд! тастарды кесек-кесепмен ке>йрдщ куыстарына да тыга бергендш- аен, кем1рден жасалган тау да жаркылдап кояды. Мунын ш ш де баска жерден келген жалрыз графит кана. 0згелер1 осы м анайдш . Графит Аягез манынзн келдк Егер Рязанов тартпактамаса, Ушаковтын жер жу- siH шарлап кеткен Фабер карындаштарын Ресей топыра- гынан айдап тастау ойы да бар. BipaK, бул 33ip алысы- ракта жаткан армандарынын 6ipi... KeMip мен мыс телдеп, YpiM-бутары кебейер болса, сонын 6ipi болып графит та юруше болар едк Ондаган жылдар каскырдай жортып журш, шлмегенд1 сындырып кенд1рт, Ушаков кем ip мен мысты ерлеу жолына шырарып едк Жалакы арзан, шьтыны аз далада мыстан Tycin жаткан пайдара KiM болса да танданрандай. Бул 6ip TeriH куйылып жат­ кан акша. Ен алрашкы киын асудан асып алран Уша­ ков, енд1 алдында жана белдерд1 Kepin, солардан да бе- гелмей асуды арман ететш едк Сол белдерд1 ол каз1р макет бет;нен Kepin, ойша салмактап турран сиякты. — Никон Абрамович, луксат па?..— дед1 хатшысы eciк ашып. — Kip... — Рязанов мырзанын ж1берген адамы келш тур... К«руД1 тьлейдк — KiM екен?. Бшмедщ бе? — Ж ок, кермеген адамым... Сурауды ер сш к керд!м... — KipciH... Kipin келе жаткан адамды Kepin, Ушаков катты та- ныркап калды. Куйка тамырлары илм1ркенш кеткендей, e3i де тез езгерш, жылан кергендей бойын да тез жи- нап алды. Kipin келе жаткан Сикорский екен!.. Ушаков сны будан уш жыл бурын Карарандыдан эрек куып ж!- 6epin, орнына Некрасовты белплеп едь Рязанов онысына карсылыксыз кенген. Енд1 мше, сол сум Рязановтын ар- нап ж1берген адамы болып Kipin келе жатыр. Алтын жиекп K63iflflipiK к и т алыпты. Kefl6ip кезтд1р!ктер ку- л т туррандай жаксы эсер етуип едГ Сикорскийдщ ке- smflipiri шаншып алардай шатынай кадалады екен. Ке- зш щ дел карашырынан атылып шыккандай 6ip шок ушкын Ke3mflipiriHiK орта тусында шымырлап кайнап, алтын жиепне айнала шаншылган кеп кумш инедей ка­ далады. Ж алрыз ез yfiiHe емес, буюл к азак даласына 6ip

кырсык. Kipin келе жаткандай сезшген Ушаков усынран колды арен алды. — Танданып калдыныз рой, Никон Абрамович?.. Ci3- дщ далара кайтып оралармын деп ез1м де ойламаушы ед1м. Амал кайсы?.. Рязанов мырзаньщ кашанда адамы жетпей жатады... 0 з 1щ з ете тырыз турде квтерген мэсе- лелёрМ з бойынша MeHi ж1бердь.. Ракым ет1н1з,— деп, Сикорский Ушаковка Рязановтын ж1берген хатын усынды. «Кап клынсынбай-ак, ез1м барып кайтуым керек екен Fofi...»,— деп ойлады Ушаков хатты алып жатып. Сикорский булшер icne болмаса, бутшдер icKe ж!берй1- Merenin Ушаков б!рден TyciHin едк Гербш кагазга елш енш -тш ш п жазылран хаттын эр- 6 ip ce3i майлап койгандай долга турар емес. Курмет пен кошамет сездер1 элдененщ алдына эдеш курылгандай кеп кайталаныпты. Сез орманынан етш, камбасы кайда, жасырыны кайда екеиш андауга едэу1р уакыт кететш сиякты. Эдепт1 де сыпайы аксуйек Рязанов турпайылау Ушаковка хатты калай жазудын улпсш де керсетюа' келгендей екен. К азак даласында «гиззатлу уэ хурматлу к ад1рдан артык кергунй» болып жайылран хат ж азу ту- piHin бул 6ip тендес! жоры сиякты екен... Ушаковтын ыз басына да кеп мактаулар айтылыпты. 6л1 далара ж ан Kipri3in, тары журттан нарыз туракты жумыскер жасап шырарранын, мундагы мыс еш йрю ш ч енд! жана белдерден аскалы турганын мырза кецмшен багалап, кеп-кеп алрыстар косыпты. Qcipece, Ушаковтын сокры хатында кен кулаш, улкен сер тн бере кетерген маселелерже ерекше маныз беретжж кайта-кайта ескер- TinTi. BipaK муныц ар жарында тары да толып ж атка к ойлары бардай, хат api узак, api балы тамшылап турран- дай екен. — Ауызша нелер тапсырды Рязанов мырза?— деп сурады Ушаков, хаттын не айтарын окаша ойлау керек екен деген ofiFa токырап. Не тапсырранын сурап алып. «жаксы, бара берщ13, жауабын тез кайтарармын» демек- uii едк Сикорский сол сиякты сыпайышылык боларын се- 3iHin отырран адамдай: — Луксат етсешз, мен азы рак тынырып алар ед|’м... Кызылжардан шыккалы коналкага да сирек.токтап, су- ыт журш KeTin ем... Рязанов мырза эдеШ арнап Kici x i- бергенде аз сезбен ж1бермейтшш 63ini3 де Tycineci3 foh, 409

Никон Абрамович... Мен мунда 6ipa3 болура тшспмш...— дед1 Сикорский. Д эл осы минутта едалдымен Сикорскийден кутылу ce3iMi жецш турган Ушаков, онык сезшде эртурл1 сал- мак барына да кулак аспай: — Ж аксы, бара бервдз онда... Бернерге барьщыз, ор- наластырар...— дед1 де, Рязанов хатына кайта уц!лдк Сикорский дэл 6 ip астана окырандарынша иш п, бурак- дай meriHin шырып кета. Бурын маран сен деп сейлеуш! едщ, ci3 деп сенлесуге калай KemipreHiMfli auFapFaH бо- ларсын деп ойлады ол... Ушаков Рязановтын хатын сыдыртып 6 ip окып шык* канда улкен сезж турызгандай ешнэрсеш андамап едк Екпшп рет кадагалап окыганда уш жерше cypiHin кет- кендей болды. Уш камбара аярын тырып алып, кайтадан i.arepi умтылранда тертшпи 6ip бэленщ nci ангарылды... Bapi де дэл айтылмай сыпайы турде ескертЫп, KeciMi мен шеш1м1 Сикорскийге тапсырылран екен. Ушаковтык кытырына тию ушж оны эдеш сешмд! де icKep адам деп уш жерде ескертш кетшть.. — KefliciMre келе алмайтын 6 ip туйкуге таянган екен- 6 i3 рой...— деп ойлады Ушаков. Жанылыскан жок... Толып жаткан THin-кашулардан KefliH Рязанов енал- дымен к азак балалары ушш ашылран мектеп жайына •токталыпты. «Ci3 бул жактагы канкулардан куларыныз тыныш, шетте жаткан адамсыз рой...— депт1 Рязанов,— Bi3 болсак, кия басканымыздын epciniri болса, тез кэре- TiH, ондайымызды кепирмейтш, 6ip андатканда укпай калсан, кайтып амандаспай коятын, талрауы да кеп, се- 31мталдырында да т е к жок, сыншы журтпен кунде ара- ласамыз... Кунде сын естш, кебш андамарандай болсак та, кейде кезге туртш керсеткенде кермесже де шара жок кой... Солай емес пе?.. Арылшыншылап кетпндер, Индиядагы арылшын ул* ri.nepiH аудармай-ак Keujipin алып журсщдер дегенд1 же- Ti жыл бойы жалрыз естш, жалгыз шыдап келш ем. Ком- панияныц баска мушелерш мазаламайын деп, шздерден TinTi жасыра журген.жайым да болушы едк.. Казак дала- сынын корол! Рязанов, вице-корол! Ушаков дегендерге дейш есисем де, ондайра мэн бермейтш бейрам эдепмше, \\Hci3 шыдап ем... Ешй мше, бул мшез!м1зге шек коятын 6ip аныс андалады... Ж акы нда Петербургта мемлекет казнасы министршш 410

ушнде болган 6 ip кеште оку министр! м е т онашалап шы- гарып алый, 6 ip жайды баса ecK eprri. Графтын аса 6 ip сыпаны да эдепт1 адам екенш ерте 6 ip кезде ci3re де ес- керткен болуым керек?.. Еснизде болар? 03i де конакжай, курмет-кошемет жагынан алги алдьщызды орап тура- тын адам болраидыктан, а з д щ де сол ыигайдан табылуы- нызды кутед!.. Мундай icKe катынасы ж ок жайларды ко­ са кетуге д е т и барып жатканым — граф ешшш рет ескер- туд! унатпайтын адам екешн eciHi3re салрым келедн Графтын меш кызаруга д е й т жетшзш айтканы — бура- тана халыктардын балаларын калай окыту мемлекеттш саясаттын 6 ip саласы деп саналады. Акшалы калтаны 6 i3 де курметтейипз. BipaK, мемлекет саясатын ол калта да сыйлай 6 iayre TiiicTi деген ce3i едй. Ангарасыз рой, менщ кандай халге тускешмдь.. Баспалдактатып экелш, эр же- Ti жылдап кешн Том университетше отыз шакты бурата- налар баласын косып турсаныздар ол университеттщ юм- д ш болып uibiFapbiH тусшуге кеп жылдар керек бола бе- рер ме екен, лед! граф... Эрине, училищен! 6iTipin, енд1 университетке тусем1-з деп, ж аксы ум!тпен талпынып отырран к азак балаларына бул ауыр соккы. Сазд! де куанта алмайтын хабар. Деген- мен, муны елемеу!м1зге де болмайды. Сондыктан да Си­ корский екеу!щз осы жайды терещрек ойласып, меш де кез!нен кеннкпрмей хабардар етуМ зд! етшер ед!м...» Ушаков енд1 рана айкын урынды. Ашылралы жет1 жылга толран, биыл университетке алрашкы жиырма жет! баласын жонелткел! отырран мектепД Рязанов жа- 6yFa yiiFapFaH екен! — Сайкалданбай-ак, турасынан кешсе, куна бола ма екен бул... обырра!— дед1 Ушаков.— Ж ок! Ж уткызбас- пын мектсптП Меш 6 ipre жута алсан FaHa жутарсын!.. Бул жактары жумыстармен жалрыз арпалысып, enai жана белге кетерудш уст!нде отырран Ушаков e3inin онай жутылмасына сешмд! де ед!. Ушаковтын eKiHmi кездескен камбасы ж алакы жайы едь Ертеде талай ескерлп, эр жыл бойында кутумен кез! талган ж алакы жайын Рязанов бул жолы ресми тур- ге жакындатып жазран екен. «Журтка б!здщ агылшындарра уксайтын жагымыз да унамайды, уксайтын жагымыз да унамайды...— депт! Рязанов.— Агылшындар жумыскер жалакысын Жылдап жыл темендетуге жетш отырса, б!зд!н жалакы 411

алгашкы жылдарда белпленген жораргы калпында ка­ лы п койранына дауласа аламыз ба?.. Ж акадан алынран жумыскерлердщ бес-алты ай рана темешрек жалакы алатындары рас болганымен одан кешн тенесш кетin жур емес пе? Жумыскерлер купшпн ец арзан болар жершде орынсыз мырзалык жасап отырранымызга езвдз де дауласпассыз. Онын ycTiHe, менщ ез1ме тэн ен- flipicTepiNwe ондай жалакы жоктырын жаксы бшешз рой деп ойлаймын. Сондыктан, Сикорскийге тапсырылран 6 ip нзрсе осы екенше де танданбаныз...» Ушаков булдыр ынгайды да жацылыспай туанд!. Тацнын атуынан куннщ батуына дейш таспен, кем1рмен алысатын, онсыз да жумыскер кун KepiciHe эрен-эрен- мен жетш отырран жалакыны шеней тусу керек. Bipan, даладары бос колды ез ыдрайына б1ржола бурып алран Ушаков бул ьщрайды терю те керген жок. Дауласатын да ниетт байкалмады. Онын есесшё ушшпй мен TepTiHtni камбалар Ушаков- ты катты ашуландырды. Куйш-шсш, ызаланып Kerri... «Кейб1реулерге комарай KopiHin, ортак штщ улесшен коп пай алатындай болраныммен,— д е т т Рязанов,— сол пайларды толып жаткан мурагерлер1ме беле келген- де, ец аз улес тиетш адам менмш... С1здер белмей, жар- май, кесек 6ip улеске тута'с не болып отырасыздар да, мен болсам, аздыц азынан тиген улеспен кала берем... Енд! Mine, сол мурагерлер1м ею нэрсенщ не куйде екешн тексеруге менi ерж аз мойындатып отыр: 1. Кен зерттеу жумысына кетш жаткан каржы-кара- жаттын акталар куш бар ма?.. Кен дала кашанра дейш жута бермек? Сол зерггеулердщ кажете не? 2. Сырттапл кез кашанда тосыркауын коя ма, ку- рылыс жумысына да каржы-каражат есепшз кетеп жаткандай керетшдер бар... Тэщржарылрасын, менщ ку- ларым тыныштансын десешз (менщ сыркат адам екешмд! де еащ зден шырармассыз), осы жактарына Сикорский.те толык таныстырып ж 1берерЫз...» Рязановтын мунысы кеп жылдардан 6epri icne ущле тексеру жасату сиякты едр Оны Сикорскийге тапсы- рыпты!.. Ушаков хатты лактырып ж1берд1 де, далара атылып шыкты. Жолында Сикорский кездесш калса, тапап тас- тардай едк BipaK Ушаковтын осы халге 6ip келш кала- рын Екатеринбургтан б ш п шыккан ку, бул манайда жок 412

едй Онын орнына осылай карай келе жаткан Бернер кездестк Сикорскийдщ келгешне ол да тарынып келе жатыр едй Кашаннан каны суймейтш адамымен ол сей- леспеген де. Ушаковтык ещ бузылып шыккаиын Kepin, apiypai жорамалга да ойы кеткен Бернер: — Йемене, Никон Абрамович, Ж езказран жайын ка- былдамап па? — дедк 03i тунжырап турран адамды кы- тыктамай, сабырлы унмен сурады. Бар куйзелш осы рана болса, оран айтар eMi де дайын адамдай, умптенд^ ре сурады. — Уйге Kipin, окып керщ13...— дед! де, Ушаков ofoh кайрылмай кетть Е к cohfu жолы Рязановтык алдына койылран етМ ш- тердщ iuiiaae Жезказран жайы кеб1рек айтылып едн KeciMfli жылдардыц ш ж д е кол типзммеген кен орында- ры казналык KopFa Tycin кететш зак бар-ды. Соны еске- pin, cohfh еш жылдын ш ш де узбей отыз жумыскер салып Ушаков Ж езказран ушшплерж сурыптатып жаткан. Ко­ не замандары Чудь казындыларынан калран ушнджердщ жуз путынан бес пут мыс шыгады деп есептелсе, сурып- талран кеннщ уштен 6ipi мыс екенш Бернер мен Ушаков Рязановка да жасырмай жазып едк О ртак кордан enai- picri кенейте тусуге жуз мын сом сураранда Жезказран жайын кызыктыра жазран. Ka3ip онда он мын путтан аса таза мыс жатыр деп есептелетш. Алыстыры мен отынсыз-сусыздырынан пюшынып, Рязанов осыны ка- былдамаган екен деп ойлады Бернер. Уйге Kipin, хатты оки бастаганда да хаттын ap6ip калтарысынан екал- дымен осынык ушырын 1здей окыды. Ол кезде жазылатын ресми караздардык тупк! ныса- насын орыстын ез терелершен repi HeMicrepi TeaipeK TyciHeTip едй Карл Карлович Рязановтык тупкг ойын 6 ip- ден урынды. Хатты кайталап окырэн жок. Рязанов мыр- за бул жактагы бар байлыкты жеке-дара ез колына ау- дарып алура бой урран екен деп корыггы. Жырынды инже­ нер алданган жок. KoMip мен мыстык эбден аяктанып кеткен кезшде Рязанов обырдын кез алартарын Бернер кептен куте- TiH едн Ka3ip айына мын жарым пут мыс женелтш, ал- дары жылдан бастап eKi есеге кешкел1 отырранда сол куткеншщ кездесе кеткенше танданган да жок. Кайта ез ^корамалынын дэл келгенше 6 ip сот канагат сезшгеп- дей болды. Осыны Ушаков сезшд1 ме екен, Kyrri ме екен

деп ойлады. Сезшген сиякты екен. Bipax, сержтестершщ >шшен мунын. icTereHiH icTeft алар ешюм байкалмарандык- тан кауштенбеген.болар. K,aTeci болса осы жарында шыгар деп ойлады Бернер. Бернер оз кезшщ ж!т!лIri мен кырарыльтын тары 6 ip сынарысы келгендей, осынык аягы немен тынады, кашан тынады деген сураулардын тещрепнде ойланып калды. Жылдын emtfri калганы эуре-capcaHFa кеткел1 тур екен де, оныц ар жарында жеке-дара кожайын Рязанов болгалы келедп Ойын осыран экелш 6epiK Tipefli де, сол кезде 03i не халде боларын да улкен 6ip туйтюлмен ойланды... Бул Рязановка кешпенШ де, Рязанов муны алмайды да. О круглк тау-кен баскармасына жана жыл- дан бастап езш щ бос болатынын ескертш KoioFa уй- рарды... Сикорский сол куш кунд!3 де, кешке де кезге туспей кетш едй Пандана ма екен, корка ма екен деп ойлады Ушаков. Оны бул да !здеткен жок. Карарандыдан Нек- расовты алдырып, Бернер екеу!мен акылдасты да, Ря­ зановка алдын ала кайтарар жауабын ойланып жал- рыз калды. Инженерлердщ ашу устшде жауап етпен!з деген!н кабылдамай, тем1р каламды сыясына тык eTKi3in алып efli, «Милостливый государь!» дегеннен баска ешнэр- се жаза алмай эл1 отыр. Эттен суйекке cinin кеткен дэстур болмаса, Рязанов сиякты рахымсыз адамра осы eKi сезд1 де жазбас едь BipaK амал жок, аттай алмас б;р салттар бар... Irnin тырналап, ойын булыктырып отырран тары 6ip капысы eciHe тустй Рязановтын алаканы ашыла тусер ме екен деген ум1тпен, бул кезге дейш 6yrin келген 6ip сырларын да ашып калып ед1. Караторрай, К,орраштау деген 33ip emKiMHiH колына Tycin кетпеген жерлерде ушт1к 6ipi коррасын болып туселн кен жатканын хабар- ларан. Bip кезде Мияс заводы аркылы Texcepmin, жуз путтан сеп'з пут мыс тусед1 деп танылган Мыстаудыч кен1 терендеген сайын сирек кездесетш кендерд1ц катары- на косылгалы келе жатканын да жасырмап ед1. Бесшо- кы, Кызылтау, Керпештау деп аталатын алтынды жер- лердщ топырары мен кумдарын да ж 1берген. Кызыктыру ymiH аздап сурыптанкырап та ж1берш ед!. Енд1 ойланып караса, осынша тепн жаткан байлыкка Рязанов мел- шерден тыс кызырып кеткен сиякты... 9pi сыр ашылып, api барлык жактан тутас, окыс алдангандай екен!.. 414

— Луксат па?..— деп, тым акырын, т а м сыпайы ес- ■плген дауыстан Ушаков селк eTin калды. Ж уйке тамыр- лары катты буралган домбра шепндей uiipeHin тур екен, аярынык астынан жылан ыскырып калгандай сезждк EciKTi дыбыссыз рана жауып, мойнын иыгына тырып, кеудесше карай кусыра устаран ею колын эдеппен рана укалап турран Сикорскийд! кердь Ол Ушаковтан yfliH кештен 6epi сырттан рана ба- кылай журш, дэл жатар кезде жалрыз калганын авдып келin едь — Ci3 кун бойы ойланган шырарсыз да... енд! жай- ласып отырып анг1мелесу1м!зге болар деп мазалап ед1м...— дед! Сикорский. Онымен бурын да жеркенбей сейлесе алмайтын Уша­ ков Ka3ipri жарылгалы отарран халшде сырткы эдепт! сактаура да шамасы жок, таусылып отыр екен: — Мен! тыныш уйктап, жаксы тустер KepciH деп Ti- легел! келген шырарсын... Отар... сейлей бер!— дед!. — Мен ci3re эр кезде жаксы тустер ттлеудемш...— дед! Сикорский. — ©щмде ше? — ©нпшде де ешнэрсе шарым етер куш'шз болтая жок кой деп ойлаймын... — ©з ойынды коя тур да Рязанов мырза не ойлайды, соны айт,— дед! Ушаков. — Keuiipe Kepini3, Рязанов мырза ез ойын 63i айт- кан болура niicTi... Жанылмасам, ол юсшщ хатын ci3re тапсырдым рой дейм!н... — Саган не тапсырды дейм!н мен! — М аган а з д щ жауабынызды алып келуге тапсырды еналдымен... Ек!нш!, Kefi6 ip жумыстармен ж ете таныса кайтура Miaaerri екешм д е сол хагга айтылран болура THicTi... Азу Tici аузында, жалы кисаймаран арыстанды бала мысык домалатып ойнарысы келсе, арыстан не сезшер ед1? Ызалы Ушаков та соны сезшдк Он тиындык ку­ ны жок, колынан тук келмейтш адамнын с е т и iciani жете тексергел! келдш деген! ш еказ 6 ip корлык, эдей! •степ отырран мазактай Kepiaai. Сикорскийд! ж1беру! кел!с!мге келмеуд!к карары екенш Ушаков мана таны- FaH. Eaui сонык усак корлырын Keprici келмей: — Мен жауапты Рязановтын езш е кайтарам. Саран жауап беред! екен деп боска кутпе,— дед1 Ушаков. 415

— Кешфпйз,— дед! Сикорский, орнынан ыайысып ту­ ра берш: — BipiHiui, Рязанов мырзаны каз1р ешкайдан да таба алмайсыз... Ол Kici эр жылдагы одет! бойынша Кавказ суларына журш Kerri. Ушштерш де ала кетпек- Ti... ЕК1НШ1, менщ KyrepiM жалрыз рана ыздщ жауабы- ныз емес, тексере кайтатын жумыстарым бар... аз д щ кв111лд1 кездер1н!зге кездесе алмай-ак. койганыма кат-кат OKiiiim етсем де, амал кайсы?.. Кец!лс1з кездервдзге ®з!м де Кумар eMecniH... Жалрыз QTiiiepiM— мен!ц тек- ceperiH icTepine бегет болмасын... Бериерге бар. Бухгалтерлерге бар!.. Кез^ме керш- бейтш бол!— дед! Ушаков, орнынан жулкына тура бе- pin, Сикорский есжке карай ыршып Kerri. Нарыз анау токпактай тиер сездер!н айтпаранымен, кернеп турран катал унн!ц шыруынан аз да болса, кеуде- ci босарандай болып. Ушаков Рязановка кзйтарар жауа- бына кайта отырды. Узамай Сикорскийд!н кел!п кеткен!н умытып та кетп. Кел!а'мге келмейпн 6ip туйicyге таян- ран екелпз Foft деген ен алрашкы ойына тары да айна- лып келд1. «Ие, бул 6ip жагымыздын копарыла кулар Ke3iMi3... Кулап бара жатканды желкес1нен Tyftin калар кез де осы. Рязанов меш досым да cepiriM деп, кушак- тап турып туншыктыррысы келедт Мен ше?.. Мен бе?.. Мен ол Kapi сайкалды!..» Келер кундер коз алдына осынша-ак айкын елее бер- се де, Ушаков ашык алысура кете алмайтынын сездГ. 1шшен e3iiie e3i ызалана, KyfiiHe отырып, Рязановты кел1с1мге шакыратын жауап жазды. Неге буйтетшш TeKcepefliH деген де ойы жок efli. Намыс, адамшылык дегендерд!н канша тоналып жатканы ойына 6ip оралма- ран сиякты. Эшейшде ат кетере алмастай кер!нет!н зэ- б1р-жапа, корлык-зорлык деген урыныстар ойланран сай- ын ысырыла-ысырыла, аягында биржола сез1лмей кеткен- дей. Bapi де кен даланыц тепн жаткан байлыктарынан кайтсем айрылып калмас екем деген oftFa жанаса 6epin, домалапдомалап аяк астына Tycin жатыр. Аяк асты бол- ган намыс та, ой да, сулулык та, адамшылык та,— бэр! де Ушаков ушш эшешндеп кад!р-касиеттер1нен тугел то- налгандай, тукке турмаска тенел!п калып едк Ушаков екалдымен Акмоладагы казак балалары ymiH ашылран училищен! жабура карсы eMecririH жазды. Мек- теп оныц мырзалыры да, жан ашырлыгы да, мэдениегпк 6ip арманы да емес, дэл куш бупнп eHflipic тьчеп едь 416

Аяктап келгенде акша едП K&niciMre келе алмас кезеага келгенде Ушаков курбандыкка мектепп де шалып ж 1- бердк Неге, мм уппн деп ойланган жок. Еюннй курбандык болып жумыскер жалакысыныи артык-буртык KepiHreHi Kerri. Буран д ети жумыскер ку- Hi жаппай елу тиын деп б е к т л ш , жумыскерлердш эр- турл1 дэрежесше карай iiuinapa ауыстырылып отырушы ед1. Енд1 Ушаков кырык тыйыпга KOHin, одан да тусе алатын ынрэй корсете жазды. Енбек кушше кыркысып, таласып жаткан ешюм жок, жапан далада орынсыз мыр- залык еткенш мойнына ала жазды. Ж алрыз-ак жаца жалакыны кузп айлардан бастап Kipri3yre луксат сура- ды. Каламы осыларды жазып отырранда Ушаковтыц ойына кейб1р уакыггарда жумыскерлерге жан тарткан- дай KopiHin калатын мшездер! тусл. Ж айлы барак, мон- ша, огород, бакша деген болмашылардыд тусында бе- кер-ак кызынып кеткен кундер1м болды б1лем, деп ойла- ды. Ж ауап арасына осыны да киылыстырып ж 1беруге 6ip окталды да, езш 03i арен ipKin калды. Мана ен кытырына тиген осы ею мэселе сиякты едк енд1 ойланса, ек дауласпайтындары да осы eKeyi екен!.. Мана ушнен атылып шыкканда — бул кертартпалык, бул едалдымен eanipicKe салынатын 6yFay деп куйшш едк ещи coFaH калай оп-онай Konin отырранын андамайтын сиякты. Байсалды да тыныш, арынсыз кенш к ал ы ты . Колы калтырамай жазды. Кен зерттеуге жумсалран каржы жарын тексеру жа- йындагы жауабына келгенде Ушаков тары да байырры Mine3in тапты. Алдагы кундерде кенейтер icTin юл-п сон- да болат та... Сикорский, мейл!, тексере 6epciH, сынай берсш... Кеп нэрселердщ дурыс сыналарына бул талас- пайды да... BipaK зерттеу токталмаска керек! Кайта, сол байлыры аныкталган жерлерд! тез1рек мэ.шмдеп, Te3ipeK шахта курылыстарын бастаран жен-дк 1скер де cepniimi адам камту жарынан эл1 де каркыны басылмаранын aaefii кезге cyFa жазып Kerri... Тун бойы жазганын танертек хатшыга кеипртш алып, Ушаков канта окып шырып едк толып жаткан кайшы- лыктар барын кердк Ж азган создер1 тупл, жазрысы кел- се де ipxin калган сездер1 де ойына тустк Ашындырран, тулаткан ойлар немене eai? Рязановтык кай ыцрайынан шошынып ед1? Сонын 6api алгашкы айкын танылран кушнде коз алдына кайта келдн Кешл тыныштыгын та­ 417

ры да локсытып калды. Рязанов коп нэрселерд! келденен тосып, оныц устше кел!амге келтпрмей ушыктыра тусу упп'н Сикорскийд1 ж1бергенш Ушаков тары да eciiie ал- ды. Караганды мен Акбуйрат, Н1лд1 кендер! тугш, жана табылран, эл1 иешз жаткан кендерд! де жалгыз жуткысы келетшш езше e3i тары да кайталады. Обыр, сулш, су- мырай, сайкал деген тенеулерш барлык жексурын ту- р!нде кез алдына экелш жеркене отырып, коса кайта­ лады. Кеше эдей1 шакыртып алып, акылдаскан Бернер мен Некрасов та Рязановтын тупш ойын дурыс танырандарын ацрартып едк Олардын ойына Ушаковтын ©3i де косылрап: — Ж ок! Жиырма жылдык енбепмд1 жуткызбаймын. Мен ол ецеигп жулып алура шамам келедП — деп шжш- ген. Инженерлер1 ашу устшде жауап жазбакыз легенде Ушаков ашыктан-ашык жанжалга кетш кала ма деп кауттешскен едк Енд1 MiHe, не жазганын кайта окып караса, танылран ыкгайра карсылык емес, сол ыцрайга карай беШмделу болып шыккан екен, Муны Ушаков айкын тусшдь Бугей- iH дегеш ашылып калыпты да, ашык айтпары буркелш ке- TinTi. Ыгыспайтынын ашык керсетпек efli, онысм бурке- лш калыпты. Kayini барын буркей жазбак ед1, онысы ашылып калыпты. Кез шеспес dip сэтке рана осынысына ез басынын. кад1р туррысынан карап шамданрандай бол- ды да, тез лып етш сэнген оттай, басылып калды. Ж ау- абын езгертюш келмейтшш сезшдк Эшейшде кызу адам дэрменшз 6ip енжар куйге ауыса бердь Кулап бара жат- канын ce3iHe отыра карманбады. Мектеп те, жалакы жайы да eHflipicTiH есу тшегшен туган ете KepeKTi ырек- тер едй сол TipeKTepiHin сынарын кере отырып, коне Kerri. Ewti ол ойына келген аз толкудан Kayin ететшдей, езше жат асыгыстыкпен хатка колын да тез койып жК бердк К ? лап бара жаткан адам кулаудын езж бурын сезшд1 де, уятын сезшген жок... — Степанды шакыр... Бернер мен Некрасовты ша- кыр,— дед1 хатшысына. Шакырткан адамдары келген сон, Ушаков «танысыц- дар!» деген 6ip ауыз сезбен Рязановка кайтарран жауа- бын инженерлердщ алдына карай ысырып койды да, e3i Степан Бушуевпен болып кета. Хатка катар ушлген инженерлершж бетше сезжтене карап койып, сыр Mi- нез Степанга элденелерд1 инженерлершен де жасыра 418

тапсыратын сиякты. Степан атша шулрып, басын изейд!. Айткандарын эр1ректен тусш ш турганын андатады. Рязановтыц уйше жи> барып, кеп нэрселерд1 онын уйж баскаратын достасы аркылы, уй кызметкерлер1 ар­ кылы артырымен б!л1п кайтатын Степан бул жолы шы- тырманы кеп жумыспен баратынын тусшдк — Ол жагынан тынышыныз кашпасын... Мен бышей- TiH калтарысы жок, ол уйдщ...— деп кояды. — Журершде тары да келесщ Fofl...— деп Ушаков акырындау айтты да, инженерлерше еспрте: — Сикорский eTipiK айтады. Онын 0TipiKci3 журген куш бар ма!.. Ря­ занов ешкайда кеткен жок, уйшде. Kerin калган болса, кашан ораларын бммей кайтпа. Он, он бес куннщ орайы болса, кутш каларсын. Одан узакка кететш болса, хатты yftiH баскаратын Полещукке бер де, тезбе-тез женелтуш тарайында...— дедк Сикорский немен келгенш тугелшен кабылдап турса да, онын ез1мен уйлесе алмайтынын Ушаков осы арада да жасыра алган жок. Ушаков жауабын окып шыкканнан кейш Бернер мен Некрасов 6ipiHe 6ipi танданран шплмен 6ip-6ip карасып калды да, ундескен жок. Оларын Ушаков та андап кал- ды. Эдем1 колмен кеппрш п жазылган хат инженерлер- дщ куте коймаган, ер кеудел1 Ушаков басына уят келть рерлж 6ip нэрсе болып шыккан екен. 5 api6ip, аяры немен тынары айкын турган icne осынша енкеймесе де болатын ед1 Foft... Инженерлер еши рана тугел ангарды — Ушаковтын e3i де жалрыз тунде м уж ш п калган екен. Шашынын агына дейш кебейш, бет-аузындагы эж1мдер1 де терен- деп, куш сезш п туратын сом денесш 6ip тунде май ба- сып кеткендей босап кетштк Бурын ол жасырып айтура лайыкты сездерш де актара салатын мшезше ©3i суйан- гендей болушы едк Ырыспайтын, ыктамайтын. ©з ойы дурыс керген icTepAi жапырып, сындырып, Т1земен орын- дататын. Осы И1нездер1 айналасындагы адамдарды ык- татып устауымен 6ipre epiKci3 курметтенш едк K.a3ip кур- мет етерлж екп1н мен куш белплершен ешнэрсе калмап- ты. Эшейш аяныш тженген рана калпы бар. Кеп жылдардан 6epi 6ipre жасасып, азап-бейнет, кайры-куа- ныштарын 6ipre Kepicin келе жаткан инженерлер Уш а- ковты шын-ак аяды да, 6ipaK разы болтан жок. — Ойлана келе, осыран токтадым...— де;ц Ушаков.—

(лздердщ наразы болып калатындарыкды да тусшем!н... Достас адамына ек ауыр кортынды жайын ескертпеу- ге шыдай алмай Бернер OFaH: — Бул icTiH аяры немен тынура бет алганын езМз де дурыс айтып едпиз кеше... Bis де сол ойда екешм1зд1 жасыра алмап едж... Егер эл1 де сол ойда отырып жаз- FaH болсаныз, менщ ез басымнан ешнэрсе коскым кел- мейдк— дедк Бернердщ неш дэлдеп ангартып жатканын б1рден ту- ciHe калган Ушаков ещй ол жайды кайталатпас ушш Kecin жауап бердк — Сол ойдамын... Кешеп ойым езгерген жок. ©згере- т'н себеп те жок. 1с аягы солай тынура бет алганы дау- сыз... Рязанов казак даласын жалгыз жуткысы келе- Д1... — дед!. — Онда бул кипактаудын не орны бар? — депс! келд1 де, Бернер ipidnin калды, айткан жок. Орыс адамынын турасынан кешетш эдш 6ip мшез! бойынша Некрасов m сейлеп Kerri: — ©з колынызбен жасалган жаксылыктар болса, бэ- piH де ез колынызбен жоюга бет алган екеназ...— дед! ол.— Онын не кажет! болганын мен эл! тусше алмай отырмын... ©зге кол бата алмас деп ойламаган болар- сыз. Сол жаксылык дегендер!м!з юм ушш ед1? Казак уннн бе? Жуыыскерлер ушш бе? Солардын камы ма ед1? Ж ок-ты!.. ©HflipicriH ез камы да! Оздщ камыиыз-ды. TaFa мен жуген ат ушш керек емес efli Fofi... Мектеп пен жумыскер жалакысын бекер-ак кеп Kepinci3... Атгы кам- шымен айдама, сулымен айда деп, карапайым ж ургш к езЬак айтпап па ед1? Бекер, бекер болтан, Никон Абра­ мович...— деп Некрасов к а п ы наразылыгы барын бмийре токтады.— Б 1зге де бекер-ак окыткан екеназ... «0 з ойымда турран нэрселерд1 HeciHe айтады екен, жа­ ра аузына несше соктыгады екен деп, ойлады Ушаков. Компаниянын жуз жиырма пайынан маган тигеш отыз- ак екенш бите тура айта ма екен, элде бшмей ме екен?.. Элде менщ кушм батарын ce3iHin, дер кезшде карсы жакка шытып алгысы келе ме екен?...> Калайда, бупннен бастап инженерлершщ бутан жактаспау жагында бола- рын даусыз керш, Ушаков та енд1п сырын андатпауга уйгарды: — Жок, аздерге бекер окытканым жок...— дед1 Уш а­ ков.— Будан былай icriH 6eTi калай бурыларын аздер де 420

б ш п отыруга тшспЫздер... Бул жауаптын каз1рдеи бас- тап icne асырылатын, енд! уш айдан кейш icne асырыла- тын жактары бар... Кунделшл ютерадзде ескере отыра- тыи болыкыздар... Мектепп жою жешндеп буйрык бугш- ак, бермедк Ж алакы жешнде кейшрек болранын дурыс кврд!м... Жумыскерлерд1к жалакысын темендету жайындары буйрык каз1р берклсе, жаздьщ кенш ш к кезшде кеп ж у- мыскерлердщ тарап кете алатынын Некрасов та бьледк Ушаковтьщ ол буйрыкты кейшге калдырып, жумыскер- лерд1 куз KbicnaFbma камап epiKcie KBHfliprici келетшш бетше айтып салгысы келд1 де, онтайланып барып, кай- та токтады. Арамы кылык ретшде кожайынынын бетше басканы дурыс па, жумыскерлердщ ездерше сезд1ргеш дурыс па, ол соны ойлап токтап едк Ушаков осымен инженерлерше руксат erri де, олар nibiFbin Kerri. Кашанры эдеттершше, келген сайын кунде- Л1КТ1Ц б1рдемелерш акылдаса кетуmi ед1, оны бул жолы icrereH жок. Ушаков дэл 6ip кысылшан. кезде жэлрыз калгандай сезшдь Кеп жылдар 6ipre куанып, 6ipre кайрырып жур- ген жолдастарын эр кезде 6ipre болар деп ойлаушы едй Енд1 байкаса, эрюмшн ез муны, ез T^eri онаша екен. Екалдымен сол б!ргел1к п ез ойынан таба алмай отыр. Бернер юм? Некрасов юм буран? CipecTipin турып жа- лакы алады. Сол ymiH мунык жумысын штейдй Олардыд кашан 6ipre кайрырраны бар? Жок, олар icreri мшдетте- pin Fana аткарып келдк.. Ушаков 6ipiHUii рет жакын адамдарыньщ алгашкы рет болгандыктан жукалап ангарткан юналарында эдг лет барын сезшбей ойлады. Сезшбед1 ме екен сол? Н а- рып?.. Жок, ол екалдымен ез мунын, ез кысталанын ой­ лап калып едк Бул ойынык устшде езшен езгенщ бэртн жат кердп бзжен езгенщ достырын aHFapap да хал! жок едк Инженерлер сырткы баспалдактан Tycin кеткендерж ез кулагымен еспгеннен кейж рана хатшысын шакы- рып алып, бул айтары жасырын екенш а з а р та сыбыр- — Мынанын аярына Жезказган кенж сурыптап жат- кан отыз жумыскерд! есебж 6epin, 6yriH таратып ж!бер- Д'м дегещй косып экел. Оран дешн Степанды 6epi ж!- бер...— дед1Ушаков. 421

2 — ¥сак-уланга кеп алактасан, улкен ктерде береке- С13 болуга айналганыц!— деп, Ушаков ете жш айтушы едь Дурыс айтатын. ¥сак, ymiH кунде кыркысып, терт тарандасып, cipecin калу — улкен icrepfle тукке турмайтындыкты да керсе- тедк ¥сак-улан улкенге сеп болса керек. Осыны терец TyciHin айтатын сиякты кершетш Ушаков соцры кездер- д е усактап кетш едк Кашаннан icTec, ен сешиш cepiri Бернер де осынысы- нан кажи бастады. Кейде TinTi Ушаков кылырын ацрар- май калатын болды. Бурын Рязановтан кутер мшездер осы кезде тугел1мен Ушаковка ауыскандай, орынсыз кы- жыртып, KiH9ci3 р ен ж тп алганына еюнбейтш сиякты. Катал емес, мылжыцра айналды. Карарандынык баскарушысы Некрасов та осындай куйге TycTi. Ушаков будан былай Рязанов болрысы келе- тшдей, кер1нгенге байланысып, болмашынык бэрж де ыс- рап Kepin мазалай бердк Бурынры е к тш де жок, cepniHi де жок, ылри 6ip усакты шукылай бердг Кейде Tirni Рязанов емес, Сикорскийге уксап Kerri. вм1рде кагазра кумарлыгы жок адам сонры кездерле эрбтр буйрырын KaFa3Fa Tycipin отыратын болыпты. Ка- 3ip Некрасовтыц алдында 6ip кунде бершген уш буйрык жатыр. Балалы-шаралы жумыскерлерге арналып салы- нып жаткан 6ip барак бар едй Асып кеткен ештеме емес, уйл1-баранды жумыскерлерге 6ip-6ip онаша белмеден Fa- на бер1лмек-тй Ушаков сол барактын iniiH белуге арнал- ран акшаны em ipin тастап, жаппай жататын баракка айналдыр деп буйырыпты. Будан уш ай бурын Караран- дыда он бес KicuiiK аурухана салдыруга буйрык алран едк Енд1 оны он ю сш к ет дептк Некрасовтыц карама- рында он адамнан рана курылран KeMip зерттейтш 6ip топ болушы ед1, енд1 оны тарат деп буйырран. Бурын Ушаков мундай ктер жайында тарынбай, кен отырып акылдасып алып буйрушы едк каз1р TOMaFa- туйык буйрыкпен сейлесуге калрандай екен. Некрасов уш буйрыктык ушеуше де орындалады деген кыска рана жауап жазды. Бурынрыдай келкпейтш жер- лерше каймыкпай карсылык бплд1рген жок. IcreyiuiHiit бабы ктетуппде, домбыранын куйт бураушыда рой. Не­ красов кол-аярына тусау Tycin келе жатканын сезшд1де, 422

б1'реудщ жумысы унйн куйшбешн дед!. BipaK екшш бар, cepniHi бар адамнын курт e3repin бара жатканын муна- йып eciHe алды. Ж ана нырайып келе жаткан еширштердщ алдары Kyiwepi лайсанга айналып бара жатканына iuii ауырды. Бул кезде Ушаковтын кузге карай жузеге асырмак болган жалакы жайы да жумыскерлер арасына тарап Kerin едь Курылыстар мен кен зерттеу жумыстарын тек- сере журш, оны Сикорскийдщ 03i жайып ж 1берген. Ж у - мыскер тауып 6epin туратын Жумабекпен эдеШ кездесш, кузге карай туНм боларын тэптештеп урындырран. — EcKi жумыскерлер алгашкы бепнде тулай карсы- лык KepceTin, кетем1з дер... Дэл сол кезде жанадан жал- данатындарды торытып >юберсен, карык боласын! Тек, Kemirin калма!— деген. Акырын-акырын ecin кеткен хабар жумыскерлерд! каз!рдщ езжде-ак катты бунай бастаран екен. Oyeai да­ ра-дара, одан кешн топтасып келш, жумыскерлер Некра- совты талай коршасып алды. Некрасов кожайын сырын аша салуга бара алмай: — Ол 6i3fliH колдагы ic емес, Ушаковтын езшен 6i- л 1ндер. Мен де ездерщдей кожайыннан жалакы алатын адаммын. Bi3re ондайын акылдаспайды,— деумен куты- лып келш ед1. Ka3ip терезе алдынан катты дабырласып етш, кон- то'рра Kipe берген бес жумыскерд1 кердк Bapi де жумыс­ тарын дорарып шахтадан шырып келе жатканы анык. Алдында Михайло Неволя, ортада Буланбай, кешшрек сылти баскан Ж абай мен бшк кара Cyripafli едк Бесш- uii жумыскерд! Некрасов таныран жок, ашан жузд! жас- тау жумыскер екен. Луксат сурамай шрген жумыскерлер жалпы аман- дыктан кейш, «отырыныздарды» да кутпей, кабыррара жабыса турран скамейкаларды сыкырлата отыра баста- ды. Скамейкаларды сындыргылары да келетш сиякты... — Мше, тары да келдж...— дед1 Михайло Неволя.— КелмеаЧпзге болмай барады. Не 6i3re взщ1з бьлетш шынды айтасыз... Болмаса, луксат eTeci3 уш кунге... Осы бесеум1з Акбуйратка барып, Ушаковтын ез!мен сей- лес1п кайтамыз...— в т Ы ш емес, талап ететщ унмен айтты. Некрасов ширыккан жок, кайта, ум1ттенд1рер ун- 423

BipaK, езпиз бклетш деп меш бекер куэлжке са- ласыз...— дедь жымиып. Ci3 6uieci3,— дед! Неволя. Даусы элпден repi де каталырак шыкты.— Bi3 алданып калралы турмыз! Жаз айлары eTin, тырп ете алмайтын кыска камалранда аны- гын еститж TypiMi3 бар. Оны кутмм!з келмейдП Бул кунде едэу1р орысша уйренш калган Буланбай, казакша ойлап, орысшага аудара сейлеп Неволянын айтпай кеткендерш толыктырады. Ж ауап беруге ынгай- ланган Некрасовты KHin кетш сейледк — Ci3 Сикорский емесЫз...— дед! Буланбай.— Ол ка- сымыз болатын. Мумюн б1збен достасуга ci3 де кумар емес шыгарсыз. BipaK 6i3 ciani эдш адам керем!з. Екал- дымен азд! б!здщ балаларымыз мактайды. Олар бш п мактаса керек... Жет1 жыл окыды... Б!зд!н экем!з инже­ нер Некрасов деп отырады. Б 1зге куэ керек емес. Сезгеп- б|лгенш жасырмай айтатын адал адам керек, ол с!з деп 6weMi3. Егер ci3 де анык ешнэрсе б!лмесен!з, оныкызга сенем1з де, Ушакова барып не сумдыгын бар деп жан- жал саламыз. Bi3 осыган бел байладык,— деп токтады Буланбай. Бул да берж байланган ынгайды танытты. Сейлей калса, копарып, сындырып кетердей, ызалы тунерш Супрэл! отыр. Сокыр кезшщ кабагы ширыга туй ш п , cay кабаплнан repi ызгармен тунжырап, Жабай отыр. Некрасовтын не айтарын салмакпен, сергектжпен KyTin, ашу-ызасына не бола алып отырган 6eciHmi &ip жумыскер бар. Тез жалт eTin, тез антарып калранын сез- AipeTiH кездер! осыны айтып тур. 0 3 i кел!ст! де жжгг екен. Ол — Сент едь Некрасов бул жолы да бултара сейлеуд! лайык кер- медк Ашынып келген, алдагы 6ip алданар куагй дурыс ce3iHin, занды кушшшпен келген енбек адамдарына окы- FaH адамнын бейтарап адалдырын керсетуге ыцгайланды. Еналдымен ар тазалыгын сактап, ек! жактын 6ipiHe де iuj бурмай, ара адамнын дурыстырын айтпакшы болды. BipaK ол айтарынын кепш ш к арасына тарап кетуш ыц- райсыз да керш едь — Оздерде 6ip... не бар емес пе ед1?.. Калай атаушы едЫздер!.. Кеп болып келмей-ак—— деп, Некрасов Не- воляга карады. IpKin калранын атау керек пе, жок па, соны сурай карап едi. Атын атамаса да мензегенш жумыскерлердж 6api де TyciHe калгандай екен... Некрасов кызарынкырап Kerri. 424

— Кысылманыз... Осы келгендер 6ip семьянын адам- дарымыз...— дед1 Неволя. Семья дегещй нуки айгты. — Ие, семья дейд1 екеназдер рой...— дед1 Некра- — Жок, семья демейм1з... BipaK, арамызда бетен де ешюм жок... Неволянын сергек те, сак отырранына такыркап, Некрасов тары да аз бегелш калды. Жумыскерлердщ арасында «Кекес» деген тандаулы топтык 6ip бас коса- ры барын ол алдакашан ест1ген едь Кейде e3i де сезЬ нетш. Анада Быковтардын босанып KeTyi ец алгашкы секемалы болса, одан 6epri жылдардыц iiuiwie жумыс­ керлердщ кейде асып кетш, кейде жетпей жататын бы- тыранды ойлары ез алдына да элденеше рет тушлгеи жудырыктай болып кел!п едь Жумыскерлермен кунде болып отыратын усак жанжалдарда да оцай ырыкка кенбейтш 6ip дум барлыры ылри байкалатын. Онын аты «Кенес» екешн бшсе де Некрасов атамады да, Нево­ ля семьяра аударып экегп. Мэн-марнасы дурыс андал- ран кецестщ аты осылай, оцай бурыла кеткенше енд1 eKi жары да разы сиякты. TyciHicin жымиысты... Осымен калтарыссыз сейлесудщ жолы да ашылып калды. Некрасов:— олай болса...— деп, e3i барып eciKTi жа- уып, ьлгегш салды да: — Баска семьядан 6ipey-Mipey Kipin келш журме- ciH...— деп, кулрмдеп орнына келш отырды. Содан кей- 1н ек 6ip сен1мд1 унмен, дос ажармен бар бкчгешн ту- гел айтып бердк — Рязановтан келген eKi турл! жэб1р буйрык бар едк Ушаков сонын екеуш де кабылдады,— деп бастады Нек­ расов.— Балаларыц енд1 оки алмайтын болады. Ак- моладары мектеп б1ржола жабылды. Окытушылары есеп- кисаптарын алып, тарап та Kerri. Биыл Том каласына баратын жиырма жет1 балага арналып т т л г е н кшмдер де сатылып кеп-i...— деп, Некрасов токталып калды. Ол мектепте мунын ез ецбеп де бар едь KenTi Kyrymi едй Шын оку сапарына енд1 аттанралы турран казак балала- рынып жолы кесшп калранына к а п ы куйзелед1 екен. Жузше сол шыга келдг Ke3i жасаурап, бетшщ ду ете тус- кеш байкалады. — Балаларымыз енд1 окудан б1ржола калганы м а ?~ деп, Буланбай кайталап сурады. — Калганы,— дед1 Некрасов. 425

— ¥клай калтанбысын?— деп, Неволя кыжыртып тас- тады. — Em6ip YMiT жок кой? — дед! Буланбай оган да ка- рамастан. — Жок. Замандар зардабы окай ешпесе керек. Атадан бала- га сатылып келш, есейген сайын тарына да зшдене тускен дала зардабы Буланбайдын ез аркасына да баткан едь Ол б1рлер уш ш мындарды басып-жаншып, зе н гтп ж1- берген ит Н р ш ш п де. Буланбай сол -пршшктен турните без1Н1'п, будан былай ез енбепне FaHa жалынура KSMipre келш тускен. Дала байларынан безшгешне карай, мына- лардыи, жумыскер балалары ушш мектёп ашканы Булан- байдын ен улкен куанышы едй Карапайыы адамнык бас­ ка ешнэрсеге тенгере алмас куанышы едн Содан у м т н узе алмай, кайталап сурады да, кулай куйзел!'п калды. Сол Ti3eciHe салып отырган он аяры тайып Tycin, дуре етш еденте тидк Буланбай каа'ретш Некрасов та каггы сезшш калды: — Балаларга 33ip есп'ртпендер... Практикада журген бойы a3ipme журе турсын... Мешк 6ip баска жорамалым да бар...— дедк Жумыскерлер жорамал жайын сурастыра калса, едэу1р жубатарлыры да бар едк BipaK олар сурастыр- FaH жок. — Жэ, еюний бэлес1 немене? — дед! Неволя.— Ай- тыныз, бэрш б!рге кайрырайык. — Ек!нш1... 6ipiHmi сентябрьден бастап жалакыла- рын кемид!. Ушаков орта есеппен кырык тиынга кенш едн Сикорский отыз бес тиынды айтып жур... Тубшде осынi Ki дурыска шыруы мумк!н-ак. — Орта есеп деген! немене болушы ед1?— деп, Су- ripa.ni Буланбайдан сурады. Орысша тук бшмейтш Cyrip- эл! Некрасовтан cypayFa каймыгып едн Некрасов анык- тап e3i тушщйрдп — Мысалы, Карарандыдагы барлык уш жуз жетп!с жумыскерге куш отыз бес тиыннан деп жалакы Keci- лед! де, юмшк артык, KiMHiH кем йггейтшше карай ауыс- тырылып бер!лед!. С!здер каз!р жетп!с тиын алатын бол- сакыздар, будан булай кундерш елу тинынын шамасына тусед!. Ka3ip кырык тиын алатындар жиырма бес тиынга тусед!...— дед!.

— Е, ол белгш Fofi... BLneMia,— дед! Неволя. — Ит бухгалтериясы деп аталады. Элде 6ip ызеар екшшмен келген жумыскерлер eaai жудесш калыпты. Эркайсысы ез жалакысын есептеп. ез кун Kepicine белш, айдык ортасына арен жетшзедк Се йтом ал лавкасы мен Мусакай алыпсатарлардык шай-канты мен кой-euiKici канша кымбатгарын и м бьп- ciH... Лошит тожы скотина — полный мяса калбаса... Енд1 ол колга туспейэтн шырар. Жумыскер жуздер! тунжырап, сершлмес 6ip каранрылыкка батып бара зйаткандай. Ш ы - рары бар, калжыны бар шахта карангылыры емес, мыл- кау да, мещреу де кор каранрылыры. Жана рана бейтарап, ара адамнык адалдырын кер- сетпек болтан Некрасовтын e3i де осы biHFafiFa карай ауысып, 6ipre муцая калганы байкалады. Онын жузше де алдында отырран адамдардык ренжу ренд шыра ке- лштй — Же, eitai, не отырыс?.. Кетелш... Шынды ашып бергешщзге кеп ракмет. Барлык жумыскер семьялары- ныч атынан ракмет айтамыз...— дед! Неволя. — Менщ б.'лгешм осы. Муны мм аркылы аныктаран- дарынды жария етем1з десендер, ездерще салдым... в з кара басым оны тшемеген болар ед!м,— дед! Некрасов. — Жок, б!здщ семьянык адамдары адалдыкка адал- дыкпен жауап бередь— дед! Неволя. — Сол семьямен жакын танысуга да болар едк.. B i- рак. менщ кундер1м де санаулы...— дед1 Некрасов. Сез- д!рмей, курсшгендей болды. Неге олай боларын айтпа- ды, ipKin калды. Туптеп келгенде бул жактары кем!р мен мыстьщ тугел Рязанов колына кешер!н даусмз сана- са да оны айтуды орынсыз керш едк Жумыскерлерд!н бэршщ кезшде де «Неге?» деген сурау барын Kepin: — Солай болгалы тур... Ол мен!н ез муцым...— дед! де токталып калды. Жумыскерлер оран тары да кайталагГ алрыстарын ай- тып шырып KeTTi... Бурын жумыс уакытында шахта- дан шыкпаска лажы болмаган жумыскерлер KeiuipiM сураушы едь Буп н булар оны да штеген жок. Сырлы еденнщ бетшде шокай табандарынын жалпак-жалпак куйел! !здер^ рана калды. Сондай улкен б!р i3 Некра­ совтын ез ойында да калган сиякты. BipaK Kyfteci мен Kip! байкалмайды... Караганды басыныц будан KeftiHri кундер! тез-тез 427

6Т1П ед|. Барлык, шке де б!р ашу ceprital араласкандай, адрау, булшулер де кебейш Kerri. Эйел-еркек 6api де ашуланшак,, iJierice сейлесетш болып калган. Барактар- да кун бата гушдескен талас-тартыстык дабыры тун ор- тасын аударып барып басылады. Жумыска бара жат- кан, жумыстан келе жаткан адамдардын 6api де afiFafl- лап сейлесш, 6ipiH-6ipi кекеп-мукап барып тусшкетш сыякты. — Сал бекселер! — Айыр куйрык, кос кыртыстар. — Ж анжалкойлар!— деген сездер шыкты. Баракта туратындар мен ауыл боп отыратындардып арасында ек! рет тебелес те болып етп. Тебелескен жастар жагы бол- ранымен, айтак улкендерден шырып жатады. Ауыл боп отыратындардык аздаган малдары да бар. Bip-6ip адамы кем1рде болса, аяк Kecin ктеп, костасып 6ipirin Kipe салатындары да бар. Сут, кымыз сататын уйлер де кебейш келедй Мусакай уй5н1н. касында ылри он шакты кой кегендеул1 турады. Сатып та жатады, по­ сыла да береди Ауыл-мен барак арасы келшмге де келе алмай кой- ды. Алрэшкы кездерде ауыл боп туратындар уздж-соз- дык болса да баракка келш сейлесш кетуип ед1, каз1р сол сасык баракты кояйык, кудайдын кед даласына, ауыл мен барактын арасына жиналайык та.„— десш, барак жак- ка баспай койды. «Сал бекселер»- деген ат осыдан ту- ып едк 0здер1 салып алкан оцаша уйлершде туратын Неволя, Алшагыр, Буланбайлар cohfu ек! жетШ к шлнде эр ке- члн барактарда етюзетш болыпты. Олар 6yriH де сонда. Барактын орта тусында жалан бастанып алган Буланбай, Cyripani, Михайло Неволя, Bafiuierip, Алшагыр сиякты aFa жумыскерлер шоктарылып отыр. Булармен exi ара- дан едэу1р ашык калдыра отырыскан езге жумыс- керлерд!н арт Жаты узын барактын карангы келенкеа- не косылып, сыгылыскан шогыр болып кана алыста ке- ршедй Б 1рлЬекш жастагы жас балаларын кисайта тос- кан жамбастарына аттай MiHrisin алып, тура кеп туркан эйелдер де бар. Еркектер арасына сыгылыса Kipin, тактай нардын 6ip шетшен орын алган Кунзила, Катерина, Назы- кеш — ymeyi рана. Басында ecni эдетшше бшк салынран ак жаулыгы бар, e3i де езгеден ала-бетен ак KepiHin, iprere аркасын суйеп 428

Кепей отыр. Элсш-элсш кынсылап койып, кепшьлш шуы- лынан уйыктай алмай жаткам жас баланы тенселш тер- бетели Баланын басын ттзесше салып, келбей жаткызып- ты. Бу да 6ip кеппа курметтейтш адамындай, Кепейдщ касында да тырызшылык жок. Ем кез1 алдында жаткан балада болганымен, тер жакта айтылып жаткан сездерге Кепейдш сергек зешн салып отырраны байкалады. Ашаа тарткан келбегп де кел1с1мд! жузше кептщ мунына нитей косылып отыртандыктын i3i жосылып тускендей айкын тур. ©зге журттын жузшде ашу мен кек кезге керше туй ш п туртандай болса, Кепей жуз!нде терендеп алран, eMi жок мук, кашрет бар. Ж ас баланын уана калган 6ip кезшде MefiipiM теге езу тартканда да KacipeT iai элаременди Кайта, жас аралас кулш, кайры аралас куа- нып уйренген жандай, езу тарткандагы KacipeTi Tinri ай­ кын. 0м!р бойы сезбен айта алмаган арызы мен шарымы кез1 мен жузше мун epHeri болып жазыла бергендей, узак карап, ойланып окуды керек етедк Кепейдщ алдындаfu бала Ke6ipeK мазалап кеткенде Назыкеш жалт eTin калып e3i алгысы келетш ыцрай керсетеди Ke3i тер жакта, кулагы сол балада, бул да сергек елендеп отыр. Кепей оран кез1мен рана «козрал- ма, отыра бер» дегенд! андатады. Баянды уста да ауыл мен арадары KiaaiKTi б1ржола Kecin, KapaFaaabiFa орналаскан едК Кеп кунезер Ж уман балалары сока басын 1ргеден шыгарып ж!берген бала- сыз эйел Кепей де осында кешти Баласыздырына кша- сы жок, 6ip MefiipiMfli ана боларлык бакытсыз эйел уй|рсек те едй каз1р жакындаса-жакындаса Назыкеш пен Сент колына шыгып Kerri. Бу да 6ip тардыр тен- т е к тт де, 6ip кезде еагшде журген Назыкештщ колына кешуд1 Кепей уят та, кемшшк те кермеп едй Назыкеш пен Сент болса, Keneftai ез аналарындай жаксы кередк И гш к зорлык етш осы кунге дешн жБ бермей койран ез iueiueci Кукшенi Назыкеш кейде умытып та кеткендей едь Сейлесе калса да, кушактаса да бойына 6ip мол MefiipiM куйып ж 1бергендей болатын Кепейд1 Назыкеш пен Сент 6ipinen 6ipi кызганып, рия- сыз таласып калатывдары да бар. Кепей 6ipeyiMen Ke6ipei< сейлес!п калса екшип — апа, касында мен де бармын рой...— деп калады. Кепейде жалгыздык зарынан туган уй1рсект!к кан- 429

дай Kynrri болса, аналыкты сарынышы, аналыкты ан- сауы TiriTi шека'з еди Bip кезде Жуманга кейш, «Иттен тапсам да 6ip бала туып алсам етп!» детей! болушы ед1, аналык ce3i екен сонысы. Ka3ip Назыкештен туран ул ба- ланы баурап экетш барады. Назыкеште кызраныш га жок, тек бала мазасыздыгынан cyfiiKTi шешеш коргай журу рана бар. Манадан барактагы топта кершбеген Сеит пен Ж а- бай енд! келш едп Уйдеплердщ KG3i тугел соларра ауды: — Йемене? Келе ме?.. Тез келе ме? — деп, Булан- бай 6ip тырыздык сезжетш турде сурады. 0згелердщ жузшде де осы сураулар, осы тырыздык бар едь — Жок, келмейдп Ею арага келсендер, 6i3 де бара- лык. Кашпаймыз, белектенбейм1з десп,— деп Жабяй мен Сеит жарыса жауап бердк — BipaK елгезек емес... — Ею жакты, кос кыртыс кердш... — Кездер1 баска жакта сиякты...—дестп Ею жетщен 6epi кунде кешке осы баракта болып жат- кан nepic ещи аякталура бет алып едк Ауыл болып отыр- рандар 6ip косылып, 6ip айнып, сынаптай толкуын койса, барак жарынык ойлары туй ш п калган-ды. Е ю жетже созылран талас-тартыс толып жаткан тайгактыкты, жу- реказдн; пен езд1к п жеюп, 6ip туйжге табан TipeTin едь Барак жары каз1р каласын бузбай 6epiK тур. Мунда бу- riH де сембей шырып жаткан наразы дауыстар ауыл жак- тын тартпарынан туып жатыр. Сол ауыл жак аркылы 6opiH б!лin, эр адымды ак- дып Жумабек те осы манайды торлап жур. 0 3ip отыр- FaH уш жуз ж 1г т м бар дегенд1 ол Ушаковка да мэл1м- деп койды. Ka3ip кайда жургеш мэл1мс1з, Сикорский мен Мусакай да сонын уйшде деген есек бар. «Уш куншк шш де сезд! коймасандар, маган екпе- лемендер!!!» деген Ушаковтын катал буйрыгы келгел1де ею кун етш Kerri. Осындай кысылшак кундерде жузден артык жумыс- Kepi бар ауыл жак api-capiMeH кажытып недели Жала- кынык кемитш болранын алраш еспгенде жанды жер!- не Typni rain кеткендей езгелерден бурын ыршып, урпи- in калган да солар едп — Апыр-ау, 6i3 сорларан екем1з... Туралап калыппыз FOft.

— Б1зд1 де ойлай кер!кдер. К!рме агайындай жау- тац кез едж кой сендерге... — KeMipiHMeH сыр алыспаган, тосынбыз рой... Ал- дымен 6f3 карылып кетпейж...— десш едь Бул жакты к осылай елшлдеп турранына сенш калган Буланбайлар, капы кеткенш кенйрек сезнш. Cohfjj кундердеп кездесулерде ауыл жактын ен 6ip ecKi дактары тецСнлдешп шыга келген екен. Тымарын бастыра KHin алып, жер шукылап, темен карап отыр- FaH шалдары: — Кудайдык не жазганынан кутыла ма пендеЫ... Бу да 6ip зауал да...— деп, 6ipiHe 6ipi макулдай ка- расып отырып едк 1лезде айнып калган 6errepi керш дк — Осынын ез1 анык па екен ani? — A hhfhh есэтген кайсык осы? 0 3 ip жалакыны ке- мггпей-ак 6epin жатыр рой!.. — 0 3 iMi3 ой салып журмешк... — Ушаков байруста юна болмаса керек ед! foA... — Сендер де екпелей аласындар ма OFaH?.. Алакан- дарына салып келмеп пе едадер...— десга, барак жа- рын кшалай да сейлейд!. Жауабы да, дэлел! де оп-онай, мещреу урынар нэр- селерд! урына алмай, батпакка баткан машина дец- гелег!ндей, осы тендрект1 шыркайналып шыкпай койды. Жастары аз, экелер! кеб1рек кел!пт1. Сез де етпейдк акыл да жетпейд!. Бейне 6ip макта бумасы сиякты нукып калсак, жудырырык терен-ак, карсылыксыз-ак батып ке- тед! де, орнында тук 1'з калмайды. Осынысымен карадай кажытып келе жаткан ауыл жакпен бупн тунде актык рет сез байласура шакырра- лы Сент пен Жабай барып едк Бул eneyi жас жумыс- керлердщ арасында бедел! бар, кажырлы да ллд|' ж1- гптер. EKeyi кшз уйде туратын жумыскерлерд! тугел аралап кайтты. Онаша сейлесе алган жумыскерлерде кайпактау жоктырын керсе де, улкендер жарыныд бу- рынрыдан repi де берж cipecin жатканын ацрарды. Ба- ракта туратын кёшшлжпен санаспаска амалдары жок, 6ipaK сол бетке тшектес те емес, баска б1рдеме куте- Tiimepi айкын едь Мусакай уйшде даурырып сейлескен конактар барын кердк Жетегш аспанга кетере кайы- рып койран Жумабек арбасын таныды. Ол уйге KipreH жок. Алып келген жауаптары элп — ею apaFa жина- лайык,— ед|.

Сендер барындар, бэрщ де барыцдар...— дед! Михайло Неволя жолдастарына айнала карап.— Коп болып барындар... Мен мына инженерлермен 6ipre жа- эуга отырайын... Булар ойлай б!лмейд| де, мен жаза бьпмеймш. Черти, вы, не окып келгенсйшер ездерш!.. Не окыткан ездерще?..— деп, Михайло шелрек турган eKi жас ж т т к е парады. 31л! жоп, экелершдей урса кал- жындады. Бул eneyi na3ip он жел, он ceri3re келген, 6ip туст! де, 6ip турл! карадан ки!нген Буланбай баласы Нартай мен Алшагыр баласы Элшер едн Eni жас ж1г!т 6ipiHe 6i- pi карап жымиды да, жауап кайыруды орынсыз керд!. — Ж э, ©3iMi3-aK барайык ендеше... Тау Мухаммет- ке келмесе, Мухаммет ©з! барады деуш! ме ен? — деп, Буланбай Неволяга парады да тура бердн — Осы сонры келу1м!з деп ашып айтындар...— де- д! Неволя,— Сынса сынып, жарылса жарылып кетсш! Не 6ipre, не белМ п шыратындарын ашып айтсын! Жумыскерлер тутас дурк!'реп барактан шырып Kerri де, Неволя Нартай мен Элшерд! ерт!п ©з уйше келдн Барактардьщ арасында жылаган балаларын уатып, эл1 уйктай алмай журген эйел дауыстары естиш: — Не болды, эй, Кунзила?.. Коя пойшы, палкам... Не кылатын болды... Жыламашы, кушм!.. B irri ме, эй- Teyip?.. Назыкеш, тура туршы...— деседп Жиналыска бара алмаган эйелдер де побалжып, уйктамай жур екен. Кадала сурасып жатыр. — Кэне, кайсын жапсы •жазасындар? Катюша, сен самауырды кайнат... Кай жапсы жазатыныц мына жер- ге отыр... Керейпн енерлер!нд1.. Сендер колбаса жей- шндер Fofi?.. Жейд! екен...— дед! Неволя, скамейканы crnwiFa карай жакындата 6epin. Экесше тарткан кесек денел! Нартай азырак бегеле берд1де, аз Faна жукарак та кар!лездеу кершелн Элшер- Ai алга карай итерш койды: — Сен жаз.— Элш ер кызарыцкырап neTin скамейкара бурын отырды. — Сен де катар отыр... Bipre ойласып, 6ipre жазын- дар... Б1'зде кашанда осылай болу керек...— дед! Неволя. Элш ер не жазарын, юмге жазарын бйшейлн едк Ка- ламды колына алып, Неволята карады. Окушы дэптер! шелпен Fana ашыльгп, алдында жатыр. Эке-шешесше хат жазтаны болмаса, ©зге турде орысша ешнэрсе жазып 432

керген емес-Ti. Казакша e3i хат танымайды. Баламыз- дан хат алдык дегендер1 болмаса, онын не жазатынын эке-шешеш де оки алган емес. Элш ердщ Акмоладан ж е г жыл бойында жазган хаттары 6ipi окылмастан ше- шесшщ сандырында жатыр. Анда-санда эрюмге- жазды- рып ж1берген эке хатын бул да оки алган емес. — Не жазып едщ?.. Е, сол ма ед1,— деп, exi жа­ ры да балалар каникулга кайтканнан кейш тусШ се- ТШ. Неволя ойланып, xe6ipeK журш калды да, Элшер кутш, Ko6ipeK отырып калды. Неше куннен 6epi неше рет айкын тушлген сездер кагаз бетше тусуге келгенде тагасыз аттай тайганап урке беред! екен.— ДэлелдЬ ак, орынды-ак сездер сиякты ед1, айкайласып айтканда эрытылып шыратын едт KeMipre кадалран суймендей, кайладай ойып-ойып TyceTiH. Енд1соны кагаз бетше Т1зер кезде ырыкка кенбей койды. Неволянын ебетейаз кол- дары сол сездердщ 6ipin устай алмай калрандай. — Былай болсын!— дед1 Неволя 6ip кезде токтай калып. 0 3 i жайдан-жай терлеп те кеткен екен.— Бы­ лай болсын!... Мен сендерге бэрш 6ip-aK айтып берейш, жарай ма? Содан кей1‘н екеуш жазатын болындар... Небось, ездер1нде де бас бар рой! Камытты калай ки- raefli, дорэны кай жарынан кипзед1, бьпетш боларсьщ- дар. Дурыс кой?.. Ж тттер кысылып болса да бастарын изедк Неволя ерк!мен сейлеп Kerri. — Ci3, курметп мырза, Никон Абрамович, 6i3fli бе- кер жэбфлейгаз...— деп бастады Неволя,— TinH бекер жзб1рлейаз... Bi3 MiHe, неше жылдан 6epi Карарандымен 6ipre ecin келе жатыр едж. Бар KyiuitmAi осында бердж, барлык TepiMi3 осында теплдь ¥яла да б1лу керек емес пе? Кудайдан да корыксанызшы!.. MiHe, 6ip жаксы сез осы!.. Умытып кетпендер! — деп, 0л1'шер мен Нартайга жакындап келш, мандайларынан карып-карып Kerri.— Ие, кудайдан корку керек... Оздщ барлык байлырыныз 6i3- Д'н ныгымызда. Bi3 муны жаксы бЫем1з. Ci3 де б ш п койыныз!.. Bi3, немене, бурынгыдан жаман iCTen журм!з бе жумысты? Жок, жаман емес. Ендеше, жалакыны ка­ лай кем1тес1з? Себеп не? Элде 6i3 артык алып жур ме ед!к? HeMeHeci артык ед!? Аштан елмей жатыр ма едж? Bi3flin балаларымыз неден еле беред! деп ойлайсыз? Уш баладан 6ipeyi-aK косылады. Катын, Катюша, Ce iirrin не­ ге Онигап елке. 433

ше баласы елд1? — деп Неволя eciKTi ашып, ауыз уйге карады. — Yui баласы елдЕ Мынасы TepTinmici... Мунысы да сау емес... — дед1 Катерина дауыстап. — Терт баладан б!реу-ак Tipi калады деп жазар- сын,— дед! Неволя 0 л!шерге.— Жок, Никон Абрамович, cia ашулансацыз, б!з де ашуланамыз. Ci3 орынсыз жэ- б!рлейс!з. B is болсак ауыр еи.бег!м!ЗД1 корраймыз. Ка- лай eTceni3, олай етшз, муныкызра кене алмаймыз. Егер 6i3Ai жумыстан босатып, орнымызга арзан кол жана жумыскер алгыныз келсе — оныныздан 6i3 де корык- паймыз. Босанамыз да кете берелпз. OcbiFan кол кой- ган жумыскерлер тугел кетем1з. Сондыктан, жалакы- мызды кемггу болмайды деген буйрыгынызды алранша, ертеннен бастап жумыска да шыкпаймыз... Неволя осы рухта тары 6ipa3 сейлеп, бара-бара кызыккырап та кетш едЕ Алдында отырган Нартай мен 0 лш ер емес, Ушаков пен Рязанов сиякты xopinin кеткен- дей.— Bi3 де адамбыз... Кашангы шыдаймыз? Б1з кем1рд1 енд1ре берген Kyui ракмет кутсек Heci айып? С 1здер ез1 титыктап TypFaH арыкка жук коса тусюлерш келедЕ Болмайды ол, болмайды!..— деп, 9 л!шерд! кезге шукып ала жаздап токтады да: — Ал ендЕ жаз осыны. Мен барып шай iuie тура- мын,— деп ауыз уйге шырып Kerri. Баягы аяктанбай калган «Кенестщ» e iu iri K63i ка- рактысы да, басшымыз деп танылатыны да осы Михай- ло Неволя едЕ Орыс жумыскерлер! Оралра кайтканда. Неволя e3i тьленш Кдрарандыда калды. Сондагы ен бас- ты ce6e6i — «Кенесп» далага тастап кете алмау едЕ Со- дан 6epi шамасы келген жерге дешн жумыскерлердщ мун-муктаждарын жоктаура ылри ез кеудесш бурып тосып келедЕ BipaK бул хат танымайтын адам, жазу- сызура GipiHmi кездесга калганда-ак катты кысылып, тер- леп кетт1 де, сол манайдан тез1рек кутылрысы келетш- дей, ауыз уйге шыкканша асыкты. 1шшен балалар ездер1 б1рдеме eTin unjFapap деп сендЕ Ал ендЕ балалар еш- нэрсе шырара алмаса жэрдем етерлж жай езшде де жок едЕ Эл!шер мен Нартай Неволянын айтканын узак оты- рып жазды. Шрш умытканын 6ipi еске салып, кайта- кайта Keuiipin, аягында хат пен катынас караздык еке- 434

уi не де жарым уксап, жарым уксамайгын 6ip турге кел- ■ прдь Бас жарына ммге екешн койган да жок. Неволя- нын: — «О з, курмегп мырза Никон Абрамович» дегенш кагазра туртап улпрген екен, тура содан бастап KeTinTi. Неволя ауыз уйден айкайлап, уш рет «болдындар ма?» легенде «жок» деген жауап алып ед1, тертшпи айрайына Нартай шырып: — Болдык,— дед1. — Давай, окы !— дед1 Неволя тер уйге келш. Кагаз бетше катарланып лзшген сез карасын керш куанып та кеткендей еде Эл1шер дауысы д1ршденк1реп, ынгайсыздау жазыл- ран жерше cypiHiHKipen кетга оки бастады. «Бай мен малайы» деген Крылов мысалына еткен кыста рана тал- дау жасап, мазмундама жазрандары бар едк Мына хатка да сондагы сездер! Kipin кеткен екен. Ce3i емес, ойлары xipinTi. Онда айтам деп окталса да айта алмаран ойлары элдекайдан киысып келin, KeceripeK те, салмактырак бо- лып KipinTi. Кейде жузше танданып калганы шыра келедк Ka3ip ещй келденен кезбен карап, не жазрандарын тутас сынап отырран Нартай да кул1мдейдк Неволя TinTi разы жузбен тыкдап тур. Жана Fana эншешн айта салран сездершщ тап осындай караз C63i болып шыра келгенше танданып едк Айткан 63i болса да жазып uibiFapFaH казак балалары Fofl!.. Кереметте 6ip!.. взш щ не айтканы, калай айтканы есшде жок, кагазра тускен сездер кэдуелг1 ютап сезшдей ернект! Kepimtf OFaH. TinTi калай-калай кулпырады!.. Умытыл ран да ешнэрсе жок... Мунын eciHe келмейтш сездер табылран — Катюша!.. Bepi кел!.. Мына куппктердщ не жазып койранын кер!.. Бол, ендП.. — дед! Неволя ауыз уй жак- ка айрайлап. 0 3 i Элшерд! ею иырынан кысып устап, шл­ юп-шлюп койды. Катерина да денгелене козралып, тез келш жет!п еде Жолды кагаздык бетше олпы-солпысыз ташген сездерге ол да таныркай карайды. Ш ын-ак орыс сез! болып шыкты ма екен?.. Шын-ак казак балалары жаз- ды ма екен?.. Ондай да болады екен-ay!.. Катеринанын жузгосыны айтып тур ед1. — Сен тындап кар а!— дед1 Неволя эйелше. Э л к шердщ тары да 6ip окып шыруын сурады. Касындагылардын куана тындарандарынан азырак

мактаныш сезжген Элшер бул жолы e3i де кыздырып окып KeTTi... — Катя, сутщ калды ма?.. Б1зд1н шалдар дабырла- сып кайтып келе жатыр екен...— деп, сейлей юрген Кунзила тер уйде не болып жатканын Kepin, шепне ток- тады. Неволя оны сук саусарымен тер уйге шакырды. Кунзила акырын басып KipAi де, ез баласынын бойына куаныш нурын теге карап турып калды. 6 з бойын epin бара жаткандай сезждк Кунзила баласынын жазганы емес, орысша еркж окып отырганына куанып едй Орыс адамдарынын алдында муд1рмей окып отырганы кап- дай!.. KiM десеннп, Qaiiuep Fofi, ез улы foA!.. — Eaai Нартай окысын... Нартайга бер...— дед1 Кун­ зила ойына элдене тусш кетш. — Жок, апа, белуге жарамайды,— дед! Нартай Кунзиланын неге олай дегешн TyciHin, жымиып койды. — Патшанын ез!не ж1беруге болатын ж азу!— дед! Неволя, Элшер окып болганнан кейж.— Eaairi neci менмж мунын... Шалдар келген сон тары да окыр- мыз...— деп жазылран кагаздарды жинап алып, туктр- де турран тесепне карай бет алды. Осы 6ip кымбат жа- зуды кайда тыгарын, кай жерд1 ылайЫк KepepiH 6iae ал- май калрандай, тесек устшдеп Kip жастыгына да, тесек касындары aFaui сандыкка да карбиды. — Катюша, сен булардын KiM болып калганын кер- д ж бе? Нагыз адам осылар болады! — деп айелже 6ip айналып карады да, онын жауабын кутуге шыдамы жет- пегендей: — BipaK, сендер инженер болып шыккан сон, 6i3Ai тастап кетеандер foA? Кара куйе, Kip-Kip, надан журттын арасында каламыз деймшж! — дед1Неволя Нар­ тай мен Элшерге эке кызранышымен карап. — Bi3 бе? Bis тастап кетем1з бе? — дед1 Нартай, куле жаздап калып. — Ми.хайло Романович, ол болмайды,— дед! Эл1шер. — Эке кызранышына тез TyciHin, узьлдЬкесйш жауап берген балаларына разы болып. Неволя: — То-то!— дед1 де колындагы кагазын сала туруга сандык аузын ашты. — Екеуш жазран шырарсындар?— дед! Кунзила ЭлЬ- шерге. Ke.ai солай деп айт деп тур..; 0 3 iMuiLnfliri ж о к Э л ш е р : — Екеум1з косылып арен жазып шыктык,— дедь Кунзила катар отырран Нартай мен Элшерд! коса 436

кушактап, кезек-кезек cyfifli. Дардай болгансып, кашка- лактагандарына коймай, жас балаларды суйгендей, en i- piHe, толгана суйдй — Ana, ез1кдей тары 6ip жаксы адам бар ма екен ду- ниеде! — ^еп, экеа сиякты, ак жаркын Нартай атып тур- ды да, Кунзиланы кушактай алып: — Элшерд! мекен он жыл артык суйдщ foA... Бэршщ ececi 6ip-an кайтсын, тап мына жер1мнен тары 6ip суй- uii!— деп, кезш жумып, мандайын тосты, ©з m eineci де есше Tycin Kerri 61'лем, Кунзила кушарында курсшш те алды. Эйелдер жыласып та ж1берген екен... Жуздерш жасы- ра, кездерш сурте ауыз уйге тез шырып Kerri. — Сут дедщ бе, Гуля? Бар... BipaK осында келсек- дерий, самауыр кайнап тур... Балалармен 6ipre болар- сындар, осында алып кел шалынды,— дед1 Катерина. Кунзила жарайды деп кете бергенде, тер белмеден: — 03flepi де осында келедь Шайынды эз1рлей бер, Катюша...— деген Неволянын даусын да еспдь Дэл осы кезде тыстан жан ышкынып салынран айгай еаалдг — Мекайла, Мекайла!.. — Ж упрвдер, жупрщдер!... — Буланбай... Буланбай соккыра ж ы рылды! Булан- бай,— деген Алшарыр дауысын Кунзила бурын танып, уйден жупре женелдк Лезде уйдеплердщ 6api де атылып шырып, айрай есплген калын караран жакка карай жу- ripin Kerri. Барактар жарынан да кеп адамнын катты ж у п р т ке- ле жаткандары байкалады. — Буланбай лей ме? Апыр-ай, аман болрай-акты! — Кай ит efli капымызды тапкан! — Корге юрсен де кутылмассын!— деген дауыстар жупргендермен 6ipre алга карай кетш барады. Эр бас- тан аттап тусш, тез озып барады. Bipre ж у п р т келген Михайло, Нартай, Э лш ер — ymeyi караван арасында етпетшен кулап жаткан Булан- байды кердк Буланбайдын басын Ti3eciHe салып: — Булан, Буланым! Бауырым! CepiriM!..— деп, Ал- maFbip жылап отыр. Буланбайда дыбыс жок екен... — Сен фельдшерд! шакыр, сен Некрасовты шакыр!— дед! Михайло касындагы eKi жас ж т т к е . Барак жумыскерлерш бастап барран Буланбай кшз

\\н ле туратындармен узак салилласып едн Олар тары да шалдарымен, тымактарымен келген екен. Шалдары итЬ н'п torepipeK, жастары жасканып кешшрек отырды. Бул жактан баррандардан ырысатындай, алдыцры жагы топ 'mine сыналанып кана Kipin, арт жары узын куйрыктанып, кешп шалкая отырыпты. Кейб1реулерш сез устшде шакы- рып экетш те жатты. Буламбай жумыскер кауымы дегеннен бастап едн ¥ру i3iHe, ел арасынын шытырмандарына соктыкпай-ак, осы кауымныц TipiuLniK Tineri 6ip екенш айтты. — Б1з де ездер1ндей, 6ip кезде ауылдан келгенб1з... Артымызга карайлай-карайлай келгем1з. Алты айга деп к е л т ек, сол л р ш ш к камы б1ржола устап каллы. EHAiri neci6eMi3 кемip деп отырмыз. B yriH (Мзден белектенген- AcpiiiMen, куш ертек iuiiMi3re келепндер. Кепшшгщнщ жолын осы-ак. TipfliK куш б1рлште дегерп кайда? Кай ку- ипм!зге ceHin б1рлштен кашамыз? Юмге epin далага ка- раймыз?.. Юм сол жанашырын? Бул кунге дешн нерып кермегенб1з?.. Белш 6epreni болса, цапли умыткамыз? Bepepi болса, эл1 де айтсыншы, KeMipi курысын, epeiiiK соцына!— деп, Буланбай cohfu сездерше ерекше мэн бе- peTiniH адрартып аз KiAipAi декайта сейлеп Kerri: — Жок, белш берер ешшм жок! Арайын-туран 6api- м1зде де бар. Сыры да мэл1м... B i3 ез кушм1зд1 63iMi3 KepeMi3. Осыны канагат та, TipiuLniK те керш, yflpenicin калдык, ipre тептш. Е рш 61зд1 аркан салып та ауылра апара алмайсын. Енд1 мше, бэр1М13Д1ц басымызра (Йрдей trenin кыспак келш калранда, караган Ty6iHe жалрыз- жалрыздап бугып жан сактаймыз ба?.. Бурып кермеген кайсык бар ен? Не тауып ен содан? Ж агалассыз жан сактау бар ма eai? Аркасынан аяз кысса жылкы баласы да 6ipine 6ipi пана болып, шорырлана туспейтш бе efli? Солрурлы жокпыз ба? Жок, 6i3 ыктамайык, карсы Ту­ р и н, бой керсетейпк. IpiMefl-uiipiMefl, белшбей-бытырамай карысып керешк. Шыдасайык!.. Ншдйй 6iae алмадык, Акбуйрат заводы да сезш 6epin отыр. Bipre карсы ту- рамыз. KeMirripMeftMi3 жалакыны!—дед! Буланбай. Ж ау- ап кутш ауыл жактын шорырына карады. Олар TinTi эрнеге де D3ip отыррандай екен. Ke6i шал- дар, езгелер1 жастары, он шакты адам катарласа сен- леп: — Карарым, Буланбай-ау, екпелеп калган скенсш FOfl... 438

— Ауыр сездер айттын гой.. Tin-ri ceni елде, балуанга Tycin жургснде де катты сыйлайтын едж, осы куш осы журттык агасындайсын... Неге ермейпк саган? — Эшейш, байкай турайыкпен буйыга бергендж те.., — Жер коркак, жабылык-тагы баягы... — Барак бастасын, езщ баста. EpeMi3, 6ipireMi3...— дест!. БуланбаЙРа бул жауаптар унамап едк Суйеказ, ж!* repci3, былкыл сездер сияктанды. Угынбай да урынгысы да келмей, барак жарынан ыгыскандыктан айтылран, эл! баягы шырарыпсалманык айла-шаркы екенж сез!нд1. Бу- ланбай тагы да сейледп 1шке Kipc, кайрай да cepriTe сей- ледБ Шалдар емес, жастар жарын, жумыскерлердш езш сейлеткк! келш, эрммнщ атын этап, бой керсетуге ша- кырды. Tycin6efi жатыр ма дегендей, жалакы кемin кал* са, xiMre батарын, кун керктерМ н не куйге ушырарын кайгыра да урындыра сейлед1. Бул кездеп ауыл жастарында айкын eKi калып бар ед|'. Мыцдардан 6ipi 6ecTi айгырдай мазасыз да жуген* cia, сакалдан салып отырады. Ол жасынан болыс болFaи, би болтан, бай баласы, ерке соткар. ©зге жас топ iiuinae аузын ашып керген емёс. Бул да замандар салран 6epiK тусау. Ауыл жастарынын к еп ш ш п сол тусаудан шыга алмай отыр, ундеспей калды. Олар уйлерше барып бур- кылдайды, отыра 6epin, тура 6epin, осы шалдардын esiH де кауып-кауып тастайды. Карпы ашкан, Kefiiren кез- держде сол шал экеш сабап та алады. «Экем1зд1 сабан Kepin едж, 6ipan арбага байлап койып сабап керген жок ед1к1»— дегеп мыскыл аспаннан тусп дейм1сщ! BipaK за* ыандар тусауын онай узе алмайды. Тусау oai 6epiK, узер пнет те эла'з aai... Осы батпагыннан калай суырып алсам екен дел, Буланбай ызаланып ойланды. Ауыл жак сол ыктай сейлеген беттержен табан аудар- май, 6 ipIreMi3. ерем1з, 6 ipre-aK елеГпк дегенд1 кайталай берд1. Отсыз да ызрарсыз кайталады. Кудай мен куранды ауыздарына алды. Бул екеужен баска сешмге п'рек бо* ларды Буланбай ез1 де бйшейт1н. 1ш!нен 6 epii< сене ал- маса да, аяктап келгенде колы жеткен! осы 6 ip былкыл |ана болып баракка кайтып ед1. Ушаковка жазылар кар* сылык барин, оран тугел кол кою керекпгж айтканда, ауыл жагы тагы да сол шнк! эз1рлжтерж керсеттк Барак жагы тутас кетершп, Буланбайды ортага ала, калыц шогыр болып кайтып едк

— Тарап кетпендер, баранка жиналыкдар... TaFbi 6ip сез бар,— дед! Буланбай. LlIoFHp eiifli ыаырап, уздж-создык алга шырып Kerri. Акырын аяндаган Буланбай мен Алшагыр кешндей бер- дь Eneyi ауыл жактын кипан-сипанын айтып келе жатты. — Dip уш кунге шыдай алса жарар едь..— дед1 Ал­ шагыр. — Оран шыдап-ак калар... Bipan, куш-туш irniHae болуымыз керек. Жумыстан кешн ертен де осы жакта болармыз...— дед1 Буланбай. — Ие, кезщ тайса-ак ipn бастаралы отыр. Осындай азын-аулак Kip6eKi бар сездермен келе жат- канда Михайло Неволяныц терезесшен жарык кершдк Одан api тутаса карауытып барактар да керше баста- ды. Барак манайындагы курщ-курщ адам дабыры да ес- тмдк — Cyripafli мен Байшепрд! Мекайланын уйше алып келип, жумыс бар,— дед! Буланбай Алшагырга. 0 зг ка- paFaH арасымен Неволяныч уйше карай тура тартып KeTTi. Алшагыр да калын KapaFaH арасымен келе жатыр елi. Буланбайдан елу кадам айрылраннан кейi н карагая тубшен 6ipevflin саскалактап тура 6epreHiH керш: — 0 й, бул кайсын?— деп калды Алшагыр. Буккан адам ун шыгармай Буланбай жакка карай еккелектей ж упрш Kerri. Алшагыр да солай карап едй караган ара- сынан кеудеЫ FaHa карайып кершш, Буланбай баяу коз- галып барады екен. Караганды манында уры-кары, боз- балашылык дегендер болмайтын. Алшагыр ауыл жактын ж1берген тыншысы болар, е н д т свздл ecTirici келетш 6i- реу шыгар деп ойлады. Сол ею арада Буланбайдын «0 й!» деп калган дауысы есглдн ышкынып шыккандай болды. Алшагыр жупрш келсе, Буланбай етпетшен кулап жатыр екен. Денеа катты нйрешп, тем!рдей ширыгып, салмактанып кетштй аудара алар да емес... Алшагыр Буланбайдын басын ке- Tepin алып, эрен деп пзесше салды. Колына жылы кан тили . Айкай салды, езгелерден бурын жеткен Мнхайло, Нартай, Э л ш е р — yiueyi Буланбай мен Алшагырды осы купле Kepin едк Буланбай уйге кетерт экелгеннен кейш де кэпке дей- ш дыбыс бере алмады. Дем алысы элаз, ара-тура узш п

те кетт, ышкынып калып жатты. Кол-аяктары суынып, бар денеанде д!рьл бар едь — Кауып жок... Ж арасы ауыр да, eci де жиналган жок. © л1м Kayini болмаска керек, 6ipaK—Тарандар.. Т ы - ныштык керек... Таза ауа керек... Казакша бшетш 6ip-aK адам калсын... © згелерт шырындар,— дед! фельдшер, Буланбайдын басын танып, TeceriHe жаткызганнан кейш. Фельдшер сезж Некрасов та кайталады. Ж урт ундемей шьтысты. Кезбен ангарысып, у н а з ма- кулдасып, ауыз уйде эйелдер рана калды. BocaFaFa суйе- Hin Нартай тур. Михайло Неволя, Bafliuerip сиякты aFa жумыскерлер eciK алдынан да алысырак барып yflipuiin отырды. KapaFaH арасын кез!п кеткен жастар жары жалрыэ- жалгыздап кайтып келш: — Калай?.. Eci Kipfli ме? Фельшер не айтады?— деп еурасады. Еиш мд! таба алмай келгендер! осы сураула- рынан-ак KepiHin тур. — Уйлерше кайта бер!ндер.. Дем алындар... Ертен жумыстан кешн тары да сейлесерхпз...— деп, Михайло жумыскерлерд! таратса да улкен шорыр осы уйд!н ма- найынан кеткен жок. KapaFaiwbiFa келгенше уш жыл болтан жас фельдшер Морозов сонры eni жетшщ ш ш де он шакты адамнын жарасын танып ед!. Bapi де бас пен бет жарасы да. Ай- гайы мен шуы, намыска Tiiepi шекс!з кер!нгенмен, ен сонры eni улкен тебелеске катынаскандардын жаралары orinTi болымсыз болып шырып едь Bip езгешел!г! баска сорысады екен деп туйген. Cipa, казак тебелеа кан шы- рарып, сырт кезге онай кершер дак салура умтылатыи- дай, ауыр жараласпайды екен деп ойлаган. Буланбай ж а­ расы ондай емес, ауыр екен. TeMip ме, шокпар ма, эйте- yip, 6ip кыры жок жумыр нэрсемен он ж ак кулак-шеке- ден аз рана жогарырак урыпты. Мана алраш кергеншде сол тустын cyfteri жарылгандай irnme карай батынкы ед!. Ka3ip icin кетт!. Кан эл1 тыйылран жок, ак марлщен шым-шымдап шырып жатыр. Аздап дем алысы тузеле бастаган сиякты. Кезш ашкан жок, ешнэрсе еслмейтш- дей, ауырсынбайтындай сулык жатыр. Тан ата жумыска барарда баракта туратын жумыс­ керлер эуел! Буланбай ушне сорып ед!: — Ж аксы... Kayin жок... Уйктап кетт!,— деген хабар алып, 6api де куанып Kerri. Тун бойы осы манайда болып 441

уйктамаран Михайло, Алшагыр, Байшег!рлер де жады- ранкы екен. — Б 1раз кун экен орнына туе. Инженерге онын зия- ны жок,— деп Михайло Нартайра эзшдеп айтып тур. Он- сыз да практикада журген бала шахтага карай жумыс- керлермен 6ipre Kerri. Буланбай касында Кунзила мен Квпей FaHa калды. Жумыскерлер тус-тустан андап шахтага жакындай бергенде, осы кезде сап ете тускендей, конырау дауысы еетш п едь 0Mipi мен ашуын коса ацгартып коцырау катты безектеп келедь Как жолра кадай салган ат туяк- тарынын fly6ipi де еетше бастады. — 0 3 i Foil! Ушаков кой!— десш калды жумыскерлер. Онын конырау даусын да, журш eKniHiH де бшетш журт каталаскан жок, сол екен. Ушаков улкен жолдан бурылрасын да жур1сш басен* детпей Teric кыранмен шахталарра карай тартты. Сол скшнмен жабык шахтага Tycin кетердей екен!.. Барак- тардан да, ауыл жарынан да шубап келе жаткан, оны керген сон тез1рек аяцдап кеткен жумыскерлердщ шах­ та жак алдын орап келш, аттарын токтатты. — Нартай, сен керш едщ foA... Жуг1рш бар да, тунде- r i хатты алып келнл!— дед1 Михайло. Нартай жупрш кейш кетть Кожайыннын KyTin турганын Kepin, жумыскерлер уш ат жегшген арбага жакындап келш 6epiKTepiH алысты. Кайла мен курек сол иыктарында, жанжалга алып шык- кан карудай ызрарлы да калын карауытады. Ушаков жуз! де кап-кара екен... Ушаков 6ipiHiui рет амандыкка жауап етпед1. — Сендер не ойлап шыраррыларын келед1?— дед| Ушаков арба уетшде тура келш. Арбада езжен баска еш- ю'м жок екен, аяктарын алшак койып, шалкак турып ун катты. Сом денеН коршаган топтан окшау биш кетершп, ен жакын турран жумыскерлерге тебеН булт етегже ба- рып Т1‘релгендей керждй Басы не деген улкен!.. ДенеН де тутас куйылган шойындай айбынды екен. Ортадагы ат шулрып калганда, конырау да тез-тез тыпыршып ун бе­ реди шымыр агаштан шлген ж ш ш ке дога да жанрыры- рады. — Мен1н акшама не KiM? Мен бе, сендер ме? — дед1 Ушаков. Даусы гуршдеп, кабаран шыкты.— Мен!.. Осы туста Сикорский мен Жумабек eKeyi де жетш, 442

ж ур т арасымен ap6aFa жакындап едн Ушаков оларра амандаскан да жок, кермегендей едЕ — Аз керед1 екенандер, жалданбандар, есептерпип алып кете бер1ндер. Bip-ак куннщ iuiinae жуздеген жана жумыскер тауып алам,— дед1 Ушаков. Жумабек аярын 6ipep басып арбара жакындап койды. — Ж алакы кандай боларын мен сендермен акылда- суым керек пе екен? Жок! Оны сендер кайдан кердщ- дер, кайдан алдындар? Казак байларынан керд1ндер ме? Бара 6epinaep сол байларына!.. B ip iiuii де бегемеймш! Эр сез! жумыскер тебесше коррасын буршактай тиш жатыр. Коршатан топтын кимылдарында жаскана баста- рандык байкалады. Кожайынмсн свйлесем1з, арыз етем13, карсылык керсетем1з деунплерге де улкен сын туып кал- рандай. Ешк1м эл1 ун де uibiFapFan жок, 6eari де берген жок. — Мундайды коятын болындар!— дед! Ушаков.— Мен калжакты кетере алмаймын. Осындай жанжалды KiM бастаса, KiM кетерш журсе, мен де сонын тап e3i- нен бастаймын! Экем болса да карамаймын, айдап шы- гарам! Енд! бой керсетпесе, барлык ойлаган ойлары тукке аспай каларын ce3iHin, Михайло Неволя алра шырып, Ушаковтьщ дэл карсы алдына токтап бврк!н алды. Ке- Jiicin койран болу керек, эр топтын арасынан 6ip-6ip адам шырып, олар да Михайломен катар тура калып, бержте- piH алып жатыр. Ауыл жактан ешюм uibiFa алран жок. Сент пен Жабай солар жакка барып кайтса да euiKiMni экеле алмады. 0здер1 келш алра шыккан топка катар- ласты. Бастап журген жумыскелердщ 6api де осы арада еД1. Буланбайдын орнында баласы тур. — Бул немене? Не айтпаксындар?— дед1 Ушаков. — Не бар айтарымыз мына кагазда...— деп Михай­ ло Неволя койнынан тунде жазылран кагазды шырарып алып Ушаковка усынды, Ушаков кагазды алып, тез жу- ripTin окып шыкты да: — Мен сенбеймш бул K3Fa3Fa! Бул 6ip аз рана топтын былшылы болу керек, ешюм колын да коймаган,— дедЕ — Сенетш болыныз... Осында кайла устап, курек ус- тап турЕан колдардын 6api де койылады,— дед1 Нево­ ля. CeHiMfli дауыспен катал айтты. Кайла мен курек- терд1н тез козгалысып, кетерЕпщюреп калранын керд1 Ушаков. Каразды жыртып-жыртып тастаура 6ip онтай- 443

лан ы п едк сол козралы стан к ай м ы кка н д а й ж ы рта алма* д ы , ,6ipaK ыры саты н biHFafl д а к ерсетп едь — Мен айтарымды айттым сендерге. Сол ж ау ап ез- гермейдк Ж алакы кемидь Азсынатындар кете берщдер. Мына Жумабек подрядчик айтеын, канша адам 93ip отыр екен! — дед! Ушаков. Уш жуз адам!.. Уш жуз адам бупн келш KOMipre тусе алады. Керек десещз, ертен тары уш жуз адам экеле аламын,— дед! Жумабек. Келю п койгандай кеп­ ке еслрте, айрайлап айтты. — Еепдщдер Fofl,— дед! Ушаков.— Барыцдар жу- мыстарына! Буп н жумыска KiM шыкпай калеа, соны кенбегенге санаймын да, бупннен бастап есебш 6epin, босатып ж 1берем!.. Мен сендерд1 аяп, жалакыны кузге Дешн кем1тпешн деп efliM, ещй о да болмайды, бупннен баетап кемщь Унатпайтындарын кете бер1ндер!.. Ауыл жак жапырыла козгалып, шахтара карай тез сыррып Kerri. Арттарына караран да жок. Баракта ту- ратындар тары да айтар сездер1 калрандай, Ушаков ар- басына жакындай Tycin шоктарылран Kyfli, коршаран куш турып калды... 3 Ушаков Карарандыра Акбуйрат пен Нмдщен де белп берген наразылык думпуипн ызасымен келш едь Неше жылдан 6epri к у н д е л т е жумыскермен eKi арада усак-улак алрай-шалрайлар талай болып келсе де кеп- TiH ун коса, 6ipire карсыласканына кездесш турраны осы да. Анайы керетш дала жумыскерлершен мундай- ды кутпейтш де едь 1и ш Ресейде жш-жш бола баста- ран жумыскер забастовкалары казак даласына aai 6ip жарты расырсыз салкынын да сала алмас деген ойда болатын. K a3ipri кундерде неге булай болып жатканына ол e3i де TyciHe алган жок эль 9 p6ip белгш дардыга уйрешс- кен ойдын эдетшше, биыл 6ip кырсыкка, сэтазджке кездескен жылым болар деп ойлады. 9 p6ip жаксылык, жамандык н р ш ш к топырарына дэн болып тускеннен кейш акырындап есе 6epin, 6ip кезде бой керсетерш бьл- мейтш де, урынбайтын да сиякты. 93ip e3i де урынып болмаган дардарыс устшде журген Ушаков бар сэтЫз- fliKTi eMip шаткаландарынан емес, жогарыдан, тардыр тосуынан кере бастап едь 0р кеудел1 адам едь сешмд! 444

де, юкер де еди казф ез заманынын, ез кауымыныи аса алмас бшгшен бу да аса алмай калды. Кейде жумыскерлер1мен етене келш калып, усак мырзалык id en , 6ip-eKi ауыз жылы свз айтары бар Уш а- ковты жумыскер кауымы унатып та калатын. Муныц aMipiH FaHa орындайтын адамдармен шатактасып кал- ранда да езше келш шагым ететш. ©з кара басынын сон- дай беделд! екенше бойы уйренген Ушаков карсылык кермей, бет1 кайтпай келin еди Осыран уйрешскен ер адам жумыскерлершш алгашкы кундерде белп берген наразылыктарынан ыгыскан да жок. Даланын тш аздйч мен уншздшше, эр кездеп кысталанына cyfieHin, ж у­ мыскер наразылырын жапырып токтатармым деп, шы- нымен сендк Тек кана 6ipiHe 6ipi жалраса келш, боска бегей берген кеш лазл1ктерд1 ауырлады. Одан асар кауып бар деп ойлаган жок. Бэсеке жок, талас жок, ку­ пи арзан далада жалакы жайын улкен сезге айналар деп кутпейтж де еди кауыптенбедй Бар ойы Рязанов пен Сикорскийдыи салып жаткан шатактарына ауа бе- pin, 6ipa3 Kyiifli елеуаз етшзш алды. Осы куйде отырынкырап калган Ушаковка алдынры куш Ш лд1жумыскерлершш арызы келш едй Онда каз1р eni жузден аса жумыскер бар едк сонын жуз жиырма- сы колын койыпты. Ж алакынын кемитш болтаны олар- га да жетсе керек,— ейтер болсан, каз1р ece6iMi3fli бер, кетем1з,— деп жазыпты. Тьлмаш Ж усып казакша жазылран арызды ез хал- кадарынша opbiciuaFa аударып, туйшдьтуйшд! жерлерш узак туаширдк — Жаман сездер жазыпты... Yin куннш ш ш де ж ак- сы жауап алмасак, 6ip ушпыр теалмейд1 де, 6ip адам жумыска да (иыкпайды, келген шрелерге кен де тиетпей- Mi3 депт1... Н и ш казак елшщ калын ортасы. Ар жары ¥лытауга дешн кете беретж бай елдер... Олардын да жалшыны кеп жалдайтын кез1 келе жатыр. Сактану керек...— деп ескергп Жусып. Дала халкынын айбарында да, кауыптенужде де шындыкка ылайык шенберден асып тусш жататыны кеп болады деп ойлайтын Ушаков, бул арызfа да жете мэн берген жок. — Жакын арада Бернер барып кайткалы отыр, 6iTi- ре кайтар сол...—деп, арызды хатшысьша карай cepnin тастады. 445

— Ж ауап жазбаймыз рой? — деп сурады хатшысы, — Жок... Хатшынын eKiHmi усынган хаты Некрасовтт екен. Ол жумыскерлерге кандай бейтараптык KepceTKici кел- се, завод иелерше де сондай бейтараптык керсетш, К,а- ратандыда болып жаткан жайларды тугел жазыпты. Жасырмаган да, коспаган да, ез ойы н ет даусыз керсе, н е т шындыкка жаткызса, соны сол болтан к у тн - де Ti3e 6epinTi. Жумыскерлер арасында кун санап жама- ла Tycin, все Tycin келе жаткан занды наразылык ба- рын да жасырмапты, кайта, мэн бере жазран сиякты екен. — Акмоладагы мектеп карацты жер астына тускен шахтер шамындай жалрыз жарык едн.. Жалакы жайы болса, ол жумыскердщ кун Kepici мен т1р ш ш гш щ аркауы. той... Жабылып калган мектеп пен кем1гел1 турран жа­ лакы жайын жумыскерлер куйзеле де кызына свз кыла бастады. Амалсыздан кенер де мойындар да... 6ipaK, му- нын eneyi де кецнрьлмейтш 6ip зансыздык ретшде ойла- рында калатын сиякты...— депт1 Некрасов.— Нелер! зан­ ды, нелер1 зансыз, ол жарына ез карабасымнын ninip айтар хакысы жок деп санарандыктан, мен Нзге тек капа елемеу!шзге болмай бара жаткан жайды хабарларым ке- ледь Энпменш аскынып бара жатканын да жасыррым келмейдь в зш зге барып кайтура бес адам луксат сурап efli, мен эрине, токтау айттым. BipaK каз1р eKi желге ай- налиаи эр килы даурыныс eHfli езшщ занды арнасын тауып, бар салмарымен ез алдынызра тускел! тур. Ж у- мыскерлердщ езара ею-удай, тен-тартта туриан 6ip кез1 бар efli, енд! ол аякталранра усайды. Барак жары жещп, ауылда туратын жумыскерлерд! ертш алура таяу калды. Eaai тезбе-тез iueiuiMi болмаса, ауыр жанжалра Tipea- гел1 келем1з... Ушаков хатты осы арасына дейш окып келд1де, ашу- ланрандары эдетшше лактырып тастады. — Мынау e3i солардын адвокаты болып алыпты [-ой!.. Нелер! занды, нелер1 зансыз, немд1 ке1шред|, немд1 ке- uiipMeflfli, мен оны сендерден сураушы ма ед!м!.. Мынау e3i не оттайды?— дед! Ушаков хатшысына 6ip зэрл1 ыз- рармен туй ш п : — Сен мынаны окып экелш турмысын, окымастан экелдш бе? — Оки бастадым да коркып кетш, езщ!зге экел- д1м...

— Будан былай Некрасовтан келген кагаздарды окымайтын бол! Тусждщ бе? — TyciHAiM, Никон Абрамович! Bip сэтке уй ш ж е ауыр тыныштык орнап калды. З а- водтын гур сш мен гурий де есплмей кеткендей едь Уш а­ ков вз ойынын гана аунакшуларын ecrin тургандай. Ойы 6ip-aK сураудын тешрегжен шыга алмай калганын ce3i- недй Бул немене, забастовка ма? Караганды, HiAfli, А к - буйрат ушеужен б1рдей белп 6epreHi калай? Элде осы- ларда ун косу да бар ма екен? Сикорский FOft, жаны жай тауып, сылк-сылк куледП.. Ym enflipicriH п р ш ш гж е б1рдей тиген, 6ip мезплде тиген жалакы жайындагы шокпарын умытып кеткендей, Ушаков онай-ак нэрселер- д1 угынбай калган сиякты. Дабырлап келе жаткан 6ip топ адамнын дауыстары естЬле бастады. — Бул меш'н жумысым емес... Маган онын катынасы жок. Мен ез жумысымды бьлемж...— деген Бернердщ даусы айкын танылады. бзгелерж ш жанга батканда шыгатын ашынды дауыстар. Сез куш! емес, ун кушж ангартатын дауыстар. Шокайлары так-тук етш, жумыс- керлердш ауыз белмеге именбей Kipin келе жаткан эл- петтержде эдейш к те бар сиякты. — Луксат па? — дед1 Бернер, eciKTi жартылай ашып, жалгыз кез|мен гана ш к е карап. бщнде абыржу да, кы- сылыс та бар екен. Ушаков наразы шшшмен уншз гана басын изеп eni, Бернер белмеге тез Kipin, eciKTi жапты да, аптыга сейлеп кеттп: — Пожалуйста, Никон Абрамович, мынау жанжал- дан меш куткара KepiHi3... Еналдымен жалакы жайына мешн катынасым жоктыгын айтсаныз екен мыналарга... Маган нараз^лык KapiH керсетпейтж болсын,— дед!. Ол квп нэрселерд! айтуга, баппен айтуга келш efli, Ушаков- тыи наразы кейпжен кайпактап, ен жанына батканын гана айтып токтады. Бул кезде Бернерге де сенбей бастаган Ушаков, онын ез басын арашалай сейлегенже ашуланып та кетп, жат адамнын жырылып шыга келер мжезже жорыды. Енд1 оган жауап 6epin, кенес айтуга да шыдамы жетпей, ауыз белмеде шрнйп калган жумыскерлерге 63i шыкты. — Не керек сендерге? — дед1 Ушаков, жумыскерлер­ ге аса 6ip каткыл унмен. — Не кереп esinisre де машм гой... Жалакымыздын 447

кемитйп рас болса, б!з де e3iMi3re лайык TipuiLniK жайын ойлагымыз келед|,— дедк сур тастан жасалрандай кен шаны басып кеткен сур жумыскер. Ушаков енд1 рана айкын ангарды, келгендердщ iiuiHne осы Акбуйраттары мыс заводынын да, кен шахтасыныщ да жумыскерлер1 бар екен. KipniKTepiHe улпа кара куйе шан турып калган завод пештерше KOMip тасушы да, ycTi-бастарын жылтыр карамай баскан мыс корытушы да, суриылт шан баскан кений де айкын танылып тур. Bapi де жумыстарын тастап келгендерш жасырмай, куйеамен, шанымен келшть Сейте турса да кожайын жузше ыктамай да именбей карайды. в з г е а емес, Уша- ковка осы именбеулер! улкен жэб1р керждь — Жумыс уакытында бос журуге KiM луксат берд! сендерге? Бул неткен бассыздык! — деп, Ушаков жумыс- керлерге акырып калды. Жумыскер кездер1 тез-тез KaFbi- лып калар ма екен деп ед|, ол бул жолы болмады. — Сол жумыста каламыз ба, жок па ayeai соны б\\л- riMi3 келедк— дед! тары да эл и сур ж т т . ©згелер! бар козралыс-кнмылдарымен, бед1рейе караран кездер1мен сонын айтканына жауап кутетшдерж андатып тур. Осы ж!г!гпн сырт бейнеа мен KipniK какпай караран кисык кездер1 таныс сиякты екен, 6ipaK дэл K03ip Уша­ ков оны есже Tycipe алмады. Заводтын алгаш журж кет­ кен жылдарында Ушаков кеп жумыскерлерш жанылыс- пай танушы eAi, каз1р осы келген жет1 адамнын шшен 6ipne-6ipiH тани алмай тур. Экеп кен шанынан елген' ecKi жумыскер Мунайтпас, ез1 шебер ушпыршы Танжа- рык екенш Ушаков танымай калды. — Сендер немене, меш коркытура келдждер ме? Бол- майды оларын, мен корка алмаймын!— дед! Ушаков. — Bi3re корку-коркытудын 6ipi де керек емес... Тапа- талтусте таланрымыз келмейдь Соны айткалы келдж,— дед! горновой жумыскер. Еши Ушаков жумыскерлерд!н тайсалмаура турранын тугел TyciHfli. Салрыласып туруды корлык та Kepin тур. Алгашкы акырып калранында уйден ypKiTin uibiFapa ал- маганы да ез беделше 6ip акау тус!ргендей сезшед!. 0 з айбарынын осынша элпрегенже ашуы да келш Kerri. — MeHi сендер коркыта алмайсындар! — дед1 Уша­ ков, элг! айтканын тары кайталап.— Коркыта алмайсын­ дар!.. Жумыскер куш орта есеппен алганда кырык тиынра туарж едь Азсынрандарын кете бер!ндер! Бугш- 448

нен бастап ecem epinai берем. Далада колы бос адам аз емес. Баска 6ip ауыз сез1м жок! — дед! де Ушаков тез бурылып ез белмес!не кетт!. Осыларра бекер-ак ез1м ке- лш сейлескен екемш деп екшш те Kerri. AFam табандары тактай еденд! ашумен тарсылдатып, наразылыктарын косарлана айтысып жумыскерлер де шып>ш барады. — Керерм1з элП — Б!з де адамбыз foA! — Корка алмаспыз! — деген дауыстарын Ушаковка ест!рте дабырласып, терезе алдынан шоктарылып 0TTi. Таспен, отпен, азаппен сынасып уйренюкен адамдар ко- жайынмен табандасура да шыдайтын мшез KepceTin, именбей келш, именбей кетт!. I — Mine, к ер дш з Fofl, ылри осылай... MeHi камагалы он кун болды... Мен шаршадым да...— дед1 Бернер бел- I месже канта кел!п KipreH Ушаковка. — Акбуйратка ci3 жауаптысыз!— дед1 оран Уша­ ков.— Слз жауаптысыз. Жумыскерлерщ коятын болсын | жанжалды. — Калай, немен конд!р дейшз? Маган берьлер epiK кайсы?..— деп сурады Бернер. — Акбуйратты баскаратын ci3 бе, мен бе? Юм бас- карса сол жауапты да болады. 0 з шамакыз келмесе Ор- дабай болысты шакырыныз! Барыныз!.. Не 6yriH тынды- расыз, не болмаса... жэб!рленбейтш боласыз маран...— Бернер унпз шырып кетт1. Ушаковтын ойында Рязановка берген уэдес!н орын- даудын улкен жанжалга айналып бара жатканы Fana бар eai. 9pi жумыскерлер1н!н алдында, api Рязановтын алдында абыройсыз 6ip жайда каларын сезшгендей кат- ты тарынып Kerri де, ешнэрсеш сабырмен олшей алмай калды. БурынРы кездерде онай орайласа кететш !стерд!н осы 6ip кундерде жуйесш таба алмай койганын тары да биылгы жылынын кырсырынан деп жорыды. Осы шаткаландардын тусында Ушаков езше де нара- зы ед1. KapiaiK босандыры таянрандай, ез бойынан эдет- Teri cepniHiMeH, бет бактырмас екпшш таба алмай, ыза- ланды. Неден босансып барады, неден каймыгып калды эл1? Ж!гер саркылрандай не болыпты буран? Ушаков сиякты адам кулаганда да осылай болжырап кулаура THicTi ме едП.. — Жок! — дед1 Ушаков, ез!не e3i дем 6eprici келген- 449